Jain Shwetambar Conference Herald 1919 Book 15

Author(s): Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Jain Shwetambar Conference

Page 51

નિક્ષેપ સ્વરૂપ.
વિવેચનાર્થ – પ્રભુ સેવના ચાર પ્રકારની છે. ૧. નામ સેવના. ૨ સ્થાપના સેવના ૩ દ્રવ્યસેવના. ૪ ભાવસેવના. તેમાં નામ તથા સ્થાપના એ સેવના સુગમ છે, અને દ્રવ્ય નિક્ષેપે સેનાના બે ભેદ છે તેમાં સેવના પદને અર્થ વિધિ જાણે, પણ તે કાલે તે અર્થને ઉપયોગ ન હોય તે આગમથી દ્રવ્ય સેવના કહીએ. (ગgવા -ઇતિ અનુયોગ દ્વાર વચનાત); હવે બીજે ને આગમથી દ્રવ્ય નિક્ષેપ છે તેને વળી ત્રણ ભેદ છેઃ (૧) જે જે જીવો સેવનાભાવરૂપે પરિણમ્યા હતા (અતીત કાલે), પણ પ્રાણ મુક્ત થયા હોય તેના શરીર તે જ્ઞ (જ્ઞાયક) શરીર દ્રવ્ય નિક્ષેપ છે (૨) જે જે જીવ હમણાં તે સેવનાપણે પરિણમ્યા નથી, પણ અનાગત કાલે ભાવ સેવનાપણે પરિણમશે તે ભવ્ય (ભાવી) શરીર દ્રવ્ય નિક્ષેપ કહીએ [ આ સર્વ (આગમથી અને આગામથી આ બે ભેદે) દ્રવ્ય નિક્ષેપ છે તે ગમ નય પ્રમાણે છે ] આ બીજો ભેદ, અને (૩) જે સેવનાની પ્રવૃત્તિ અંતરંગ ભાવ સેવનાને કારણુપણે વર્તે તે તવ્યતિરિક્ત ને આગમથી દ્રવ્યસેવના-આમાં જે રોગના વંદન નમનાદિક પ્રવૃત્તિ તે વ્યવહારનયે દ્રવ્ય સેવના, અને જે અંતરંગ વિકલ્પ બહુ માનાદિક પ્રવૃત્તિ તે ઋજુસત્ર નયે દ્રવ્ય સેવના. આ રીતે દ્રવ્ય સેવનાનું સ્વરૂપ કહ્યું-એટલે અરિહંતના ચાર નિક્ષેપરૂપ કારણ દષ્ટિગોચર, શ્રવણું ગોચર, સ્મરણ નેચરપણે પામીને જે જીવ વંદન, કરજેડન, નમન, મસ્તક નમાવવું, ઈત્યાદિક અભ્યસ્થાન, અંજલિ આધીનતાદિ કારણ ચંદન પુષ્પાદિકે અર્ચન, કરીને વળી ગુણ ગ્રામ મુખથી મધુર ધ્વનિએ કહેવા તે દ્રવ્ય સેવા જાણવી; અને જે આત્મા સંસારપરાંગમુખ અરિહંતના ગુણનું અત્યંત બહુમાન અસંખ્યાત પ્રદેશ અરિહંતની અરિહંતતાનું આશ્ચર્ય -અદ્દભુતતા તથા અરિહંત નિમિત્તના વિરહે અક્ષમતા અને અરિહંત ઈહારૂપ પરિણામ તેથી અભેદપણે થવાની ભાવપણે નિપજાવવાની ઈહા તે દ્રવ્ય સેવા ગણાય છે. ભાવરૂચિ પણ વિના દ્રવ્યપ્રવૃત્તિ તે બાળલીલા સમાન છે તેથી અહીં કહ્યું છે કે ભાવથી અભેદ થવાની ઈહા સહિત તે દ્રવ્ય સેવા જાણવી. દ્રવ્ય પ્રવૃતિ વિના એકલો ભાવ ધર્મ પણ તત્વાર્થ ટીકામાં આચાર્યું સાધન કહેલ છે તેમજ સમ્મતિ ગ્રંથમાં પણ તેમ જ કહ્યું છે;
એટલે જે કે ભાવધર્મ મુખ્ય છે અને દ્રવ્ય વિના ભાવ ગુણકારી છે. પરંતુ ભાવસાધ્યરૂચિ વિના એકલ દ્રવ્ય નિક્ષેપ કામને નથી એ પરંપરા છે. વળી પરભાવ એટલે આત્મધર્મથી અન્ય પુણ્ય બંધ, શુભ કર્મના વિપાક–તેની કામના-અભિલાષા વગરની દ્રવ્ય સેવના ઉપયોગી જાણવી.
હવે ભાવનિક્ષેપે સેવનાના બે ભેદ છે (૧) આગમથી ભાવ સેવના-જે પુરૂષ ભાવ સેવનાના પદના અર્થને જાણતો હોય અને સાથે ઉપયોગ પ્રવૃત્તેિ તે પુરુષની સેવના. આ નિક્ષેપ આધારાધેયને અભેદ રહીને થ. (૨) આગમથી ભાવ સેવના-જે જીવ ભાવ
* चरण करणप्यहाणा ससमय परसमय मुक्कवा वारा। यरण करणस्स सारं नत्थिय सुद्धं न याति ॥ नाणाहीट वरतरं हीणो विहुपवयणं पभावंतो। नय दुक्करं करंतो सुव्वंविअप्पागमो पुरिसो॥
મ્મિતિ તર્ક,