Jain Shwetambar Conference Herald 1919 Book 15

Author(s): Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Jain Shwetambar Conference

Page 52

પર
જૈન શ્વેતાંખર કાન્ફ્રન્સ હેરલ્ડ
સેવનામાં પરિણમવાથી ભક્તિ સાધનાની પરિણતિ તે. અહીં વસ્તુ ધમે વિચારતાં આત્મ દ્રવ્યમાં સેવ્ય સેવક ભાવ નથી.
અધ્યાત્મ
શ્રીમાન મહાત્મા મન ધનજી સ્તવે છે.
નામ અધ્યાતમ વણુ અધ્યાતમ, દ્રવ્ય અધ્યાતમ છãા રે, ભાવ અધ્યાતમ નિજગુણ સાધે, તેા તેહશુ' રઢ મા રે?
—શ્રી શ્રેયાંસજિન અંતરજામી. ૪ વિવેચના : અધ્યાત્મ ક્રિયાના ચાર પ્રકાર છે; તેમાં પ્રથમ અધ્યાત્મ શબ્દના માત્ર અર્થ પણ ન જાણે, અને જે પૂછે તેને કહે કે ‘ અમે અધ્યાત્મ છીએ ’ તે નામ અધ્યાત્મ, ખીજો પ્રકાર અધ્યાત્મ સ્વરૂપનું અક્ષર વિન્યાસ આદિ સ્વરૂપ તે સ્થાપના અધ્યાત્મ, ત્રીજો પ્રકાર રચક, પુરક, કુંભકાદિ પ્રાણાયામના ભેદથી ખાદ્યવૃત્તિએ એવું ધ્યાન ખતાવે કે જેમાં મને દેખી લેાકા એમ જાણે કે તેણે અંતરવૃત્તિએ આત્માનું સ્વરૂપ પ્રત્યક્ષ કર્યું દેખાય છે, પરંતુ પોતે તેા કારાને કારા હાય, તે દ્રવ્ય અધ્યાત્મ. આ ત્રણે અધ્યાત્મ છાંડવા ચેાગ્ય છે, તેથી તેએને તજી દ્યો, અને ચાયા પ્રકાર જે આત્મ સ્વરૂપમાં રમણુતા સહિત ક્રિયામાં પ્રવર્તનરૂપ ભાવ તે ભાવ્ય અધ્યાત્મ—તે આત્માના જ્ઞાનદર્શનાદિ ગુણાને સિદ્ધ કરે, નિર્મૂલ કરે માટે અહી ભવ્યે!! જો તમારે નિજગુણની સિદ્ધતા કરવી હેાય તેા ભાવ અધ્યાત્મની જ રટના કરી.
આવી રીતે દરેક વસ્તુમાં આ ચારે નિક્ષેપ ધટાવી શકાશે. ચારે નિક્ષેપમાં છેલ્લો ભાવનિક્ષેપ સત્ય, સહજ અને ઉપયાગી છે બાકી અન્ય જો કે ભાવનાં કારણ છે છતાં તે આરેાપિત છે, અપ્રમાણુ છે; તે જેટલા ભાવનિક્ષેપની નિષ્પત્તિ અર્થે થાય તેટલા પ્રમાણ–સત્ય છે.
નયની સાથે નિક્ષેપના સબધ
આગમસારમાં શ્રીમદ્ દેવચંદ્રજી કહે છે કે શબ્દનયમાં વ્યાકરણથી નિપજેલા અને બીજા પણ સર્વ શબ્દના સમાવેશ થાય છે. તે શબ્દ નયના ચાર ભેદ છે ૧. નામ. ૨. સ્થાપના. ૭. દ્રવ્ય અને ૪. ભાવ, અને ચાર નિક્ષેપનાં પણ એજ નામ છે. આમ કહી ચારે નિક્ષેપ વર્ણવે છે; પરંતુ ક્યા ક્યા નયા ક્યા ક્યા નિક્ષેપને સ્વીકારે છે તે તેમાં સ્પષ્ટ કર્યું નથી.
આ સંબધમાં ખીજા' પુસ્તક અવલેાકતાં એમ જણાય છે કે નૈગમનય સંગ્રહનય, અને વ્યવહારનય બધા નિક્ષેપને સ્વીકારે છે. જ્યારે જીસૂત્ર, શબ્દ, સમભિરૂઢ, અને એવભૂતનય ફક્ત ભાવનિક્ષેપને સ્વીકારે છે. કેટલાક આચાયૅ એમ કહે છે કે જીસૂત્ર બધા નિક્ષેપાને માન્ય કરે છે. જો આમ હાય તા ઋજીસૂત્ર અને વ્યવહારમાં તફાવત રહે નહિ. ( છતાં તેમાં એટલા ભેદ રહી શકે કે વ્યવહાર ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય ત્રણેને માન્ય કરે છે. અને સુત્ર માત્ર વમાનનેજ સ્વીકારે છે); વળી જીસૂત્ર પેાતાને ભાવનય કહેલ છે, અને ભાવનક્ષેપ ભાવનયમાંજ છે.
શ્રી જિનભ- ગણી ક્ષમા શ્રમણે ૧ નૈગમ, ૨ સંગ્રહ, ૩ વ્યવહાર અને ૪ ઋનુસૂત્ર એ ચારનયને દ્રવ્યાયિકણે દ્રવ્યનિક્ષેપે માન્યા છે. તે પ શબ્દ,
સમભિત અને