Jain Shwetambar Conference Herald 1919 Book 15

Author(s): Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Jain Shwetambar Conference

Page 29

નિક્ષેપ સ્વરૂપ. છે. ન્યાસ એટલે વિસ્તારથી લક્ષણ અને વિધા (ભેદ સંખ્યા આદિ) થી જ્ઞાન થવાને માટે જે વ્યવહાર પગ છે તે તેનું બીજું નામ નિક્ષેપ છે. આ ચારને અનુયોગ દ્વાર” પણ કહેવામાં આવે છે કારણ કે તેના દ્વારા અનુગ-જ્ઞાન થાય છે તાત્પર્ય કે નામ આદિ નિક્ષેપથી વ્યસ્તવાદિ પદાર્થોને બોધ પૂર્ણરૂપે થાય છે. નામના બીજા સમાનાર્થક પર્યાયે સંજ્ઞા, કર્મ આદિ છે.
- ચાર નિક્ષેપ એ વસ્તુના સ્વપર્યાય છે. કારણ કે ચાર નિક્ષેપ છે. તે વસ્તુમાં સહેજ ભાવે રહેલા છે અને તે વસ્તુમાં અભિન્નરૂપે વર્તે છે. વસ્તુમાં અનેક નિક્ષેપ છે પણ ઉપરોક્ત ; ચાર તે અવશ્યમેવ છે. અનુયોગ દ્વારા સત્રમાં કહ્યું છે કે જ્યાં જે વસ્તુના જેટલા નિક્ષેપ (નામ સ્થાપના, કવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવ આદિ) હોય ત્યાં તે વસ્તુના તેટલા નિક્ષેપ જાણવા. આપણું બુદ્ધિ શક્તિ જ્યાં સુધી પહોંચે ત્યાં સુધી નિક્ષેપનો વિસ્તાર છે; કદાચિત વધુ નિક્ષેપ બુદ્ધિમાં ન આવે, તે પણ ચાર નિક્ષેપ અવશ્ય કરવા. કારણ કે આ ચારે નિક્ષેપ સર્વ વ્યાપક છે. કોઈ પણ વસ્તુ એવી નથી કે જ્યાં નાન, સ્થાપના, દ્રવ્ય,ભાવ એ. ચારને વ્યભિચાર થાય. વસ્તુમાં આપણે અનેક રીતે આરોપણ કરી શકીએ છીએ અને ૨ તેથી અનેક નિક્ષેપ નિપજે છે. નિક્ષેપ એટલે આરોપણ (attribution ). વસ્તુ માત્રને અમુક આકાર, અમુક ગુણો–અમુક લક્ષણો અમુક ભાવ, હેાય છે અને તેને અમુક નામ આપી શકીએ છીએ; તે ઉપરથી આપણે દરેક નિક્ષેપ પર સામાન્ય રીતે આવીએ--
નામ નિક્ષેપ– વસ્તુ માત્રને તેના આકાર તથા ગુણની કાંઈ અપેક્ષા વગર નામ થકી બેંલાવવી તે. આવી રીતે બોલાવવું તે લોક વ્યવહાર પ્રવૃત્તિને અર્થે છે. જીવને નામ નિક્ષેપે જોઈએ તો તે નામ જીવ થાય છે. જેમકે એક લાકડાના ટકાને “જીવ” એ નામ આપીએ તે તે નામ છવ કહેવાય કાળા રંગના દોરડાને કોઈ સર્ષ કહે છે તે નામ સર્પ કહેવાય. કેઈ મૂખ મનુષ્યને “મતિસાગર” કહીએ તો તે નામ અતિસાગર કહેવાય.
१ नामस्थापना द्रव्यभावतस् नस:-तत्त्वार्थाधिनामसूत्रम्. तत्त्वार्था खल्वमी नाम स्थापना द्रव्यभावतः। न्यस्यमाना नयादेशात्प्रत्येकं स्युश्चतुर्विधाः ॥
–તત્વાર્થસાર२ चत्तारो वथ्थूपज्जाया-विशेषावश्यक भाष्य. ३ जथ्थय जं जाणिज्जा निखेवं निखिवे निरवसेसं। કચ્છ વિ ચ ન નાગા ૩ નિવિરવ તથ્ય છે . સૂત્ર ४ या निमित्तान्तरं किंचिदनपेक्ष्य विधीयते ।
द्रव्यस्य कस्यचित् संज्ञा तन्नाम परिकीर्तितम् ॥
અર્થ–-બીજા કેઈ નિમિત્તની અપેક્ષા રાખ્યા વગર કોઈ પણ દ્રવ્યની જે સંજ્ઞા રાખવામાં આવે તેને નામ (નિક્ષેપ) કહેલ છે
–તત્ત્વસાર. अतद्गुणे वस्तुनि संव्यबहारार्थ पुरुषाकारा नियुज्यमानं संज्ञा कर्म नाम । સવાર્થ સિદ્ધિ