Book Title: Jain Shwetambar Conference Herald 1919 Book 15
Author(s): Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Jain Shwetambar Conference
View full book text
________________
જૈન શ્વેતાંબર કોન્ફરન્સ હેલ્ડ.
આવી રીતે ઘણું પદાર્થોનાં જુદાં જુદાં નામ પડી જાય છે. જેવી રીતે સિદ્ધ વડ, સિદ્ધ શિલા, વગેરે.
અહીં “ગુણ” ની અપેક્ષા વગર એમ કહ્યું છે તેમાં “ગુણ” શબ્દથી દ્રવ્ય, કર્મ, જાતિ એ સર્વનું ગ્રહણ થાય છે. તેમાં જાતિકાર એટલે જેવી રીતે ગે જાતિ, અર્થ જાતિ, ઘટ જાતિ વગેરે છે તે; ગુણ દ્વાર જેવી રીતે કોઈને ધવલ (ધોળો) ગુણ જોઈને તે દ્વારા તેને ધવલ કહીએ તે; કર્મ ઠાર જેવી રીતે ચાલનારને ચાલતે કહીએ તે; દ્રવ્ય દ્વાર જેવી રીતે કુંડલ દ્રવ્ય પહેરનારને કુંડલી કહીએ તે, તથા દંડ હાથમાં લેનારને દંડી કહીએ તે. આ બધા વિના, વક્તાની ઈચ્છાથી વસ્તુનું નામ અપાય તેને નામ નિક્ષેપ કહીએ. જેવી રીતે પુરૂષનું હાથીભાઈ, સિંહ વગેરે નામ રાખ્યું ત્યાં હાથી તથા સિંહના દ્રવ્ય, ગુણ. ક્રિયા, જાતિ કંઈ પણ નથી, ફક્ત ત્યાં વક્તાની ઈચ્છા પ્રધાન છે.
અહીં કોઈ એમ પ્રશ્ન કરે છે નામને વ્યવહાર અનાદિ રૂઢ છે જેમકે જાતિ એવું જાતિનું નામ, ગુણ એવું ગુણનું નામ, કર્મ એવું કર્મનું નામ, ઈત્યાદિ નામો અનાદિ રૂટ નથી તે શું છે? આને ઉત્તર એ કે અનાદિથી વક્તા છે અનાદિથી એ નામ છે. પ્રધાન ગુણપણને જ્યાં વિશેષ છે, ત્યાં વક્તા વસ્તુના ગુણ આદિને પ્રધાન કરી કોઈનું નામ આપે તે ત્યાં તે હેતુથી તે નામ જાણવું; પરંતુ જ્યાં પિતાની ઈચ્છાજને પ્રધાન કરવામાં આવે છે, અને ગુણદિકને આશ્રય લેવામાં આવતો નથી ત્યાં નામ નિક્ષેપ જાણવો. વળી બૈદ્ધમતિ એમ કહે છે કે નામમાં વક્તાની ઈચ્છા જ કારણ છે, ગુણાદિક તે વસ્તુને નિજ સ્વભાવ નથી પણ કલ્પિત છે, તે બહુ અયુક્ત છે, કારણ કે ગુણાદિક તે પ્રતીતિ સિદ્ધ છે અને પ્રતીતિને લેપ કરવો તે પ્રમાણ નથી.
વસ્તુને વિષે અન્ય વસ્તુ સાથે જે સમાન પરિણામ છે તેનું “જાતિ” કહેવામાં આવે છે, જેમકે ગૌ જાતિથી સર્વ ગ સમાન છે; ગુણ પર્યાયના આશ્રયને “દવ્ય' કહેવામાં આવે છે, જેમકે પીતતા આદિ ગુણ, અને કુલ આંદિ પર્યાયને આશ્રય જે સુવર્ણ તે દ્રવ્ય છે; આમાં પીતતા આદિ છે તેને “ગુણ” કહેવામાં આવે છે, અને ક્રિયાને “ક” કહેવામાં આવે છે જેમકે ચાલનારને ચાલતે કહેવામાં આવે છે. આ બધું પ્રતીતિ સિદ્ધ છે.
સ્થાપના નિક્ષેપ એટલે કે પદાર્થને આકાર જોઈ તેમાં તેજ પદાર્થનું આપણું કરવું તે. જેવી રીતે પથ્થર અને લાકડામાંથી હાથી, ઘોડા વિગેરેનાં ઘણાં પુતળાં બનાવવામાં આવે છે, એ ફક્ત હાથી અને ઘોડાને આકાર જે પથ્થર અને લાકડામાં હાથી અને ઘેડાનું આરોપણ કરવું એજ છે; અને જ્યારે પથ્થર કે લાકડામાંથી બનાવેલું હાથીનું પુતળું હોય છે તેને આપણે હાથી કહી બોલાવીએ છીએ, તેથી તેમાં નામ નિક્ષેપને પણ સમાવેશ થાય છે.
१ सोऽयंमित्यक्षकाष्ठादेः संबंधेनात्यवस्तुनि ।
यद् व्यवस्थापनामानं स्थापना साभिधीयते ॥ અર્થ—અક્ષ, કાષ્ઠ આદિના સંબંધવડે બીજી વસ્તુમાં તે (દ્રવ્યની) વ્યવસ્થાપના ભાવ કરીને તેજ દ્રવ્ય છે એમ કરવામાં આવે તેને સ્થાપના કહેવામાં આવે છે.
તેવસાર,
