Book Title: Jain Shwetambar Conference Herald 1919 Book 15
Author(s): Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Jain Shwetambar Conference
View full book text
________________
નિક્ષેપ સ્વરૂપ દ્રવ્ય નિક્ષેપ એટલે કોઈ પદાર્થનું નામ હોય તેમાં આકારની સ્થાપના પણ હોય તેમજ લક્ષણ પણ હોય, પરંતુ તેમાં આત્મિક ઉપયાગભાવ ન હોય તો તેમાં તેજ પદાર્થનું આપણુ કરવું તે. પુવો –(અનુગાર સૂત્રો જેવી રીતે દ્રવ્યજીવ કેને કહીએ? જે જીવ હોય, અને તે નામથી તે બલાતો હોય, તેને આકાર હોય, તેમાં જીવનાં લક્ષણે હોય, છતાં જે જીવમાં ખરે ઉપગ-ભાવ નામે પરામિક, ક્ષાયિક, ક્ષાપથમિક, ઔદયિક, પારિણુમિકભાવ ન હોય એટલે જેને પોતાના આત્માનું આ સ્વરૂપ જ્ઞાન ન હોયઅજ્ઞાની જીવ હોય તેને દ્રવ્ય જીવ કહીએ.
વળી મૂતસ્ય માવિનો હિ વ તા ટૂળે ભૂત કાર્યનું જે કારણ હોય અને ભાવી કાર્યનું જે કારણ હોય તે દ્રવ્ય કહેવાય છે. જેમકે ભાટી એ ભાવઘટનું કારણ છે અને ઠીંકરા એ ભૂત ઘટનાં કારણ કે, કારણ કે તેથી ઘટનું જ્ઞાન થાય છે.
"ભાવ નિક્ષેપ-જે વસ્તુમાં નામ, આકાર, લક્ષણ, અને ગુણ–ભાવ-ઉપગ હોય તે. દાખલા તરીકે જે જીવમાં નામ, આકાર, લક્ષણ અને પશમિકાદિ ભાવયુક્ત ઉપગ હોય તે તે ભાવછવ છેઅને આજપરથી જીવના સંસારી અને મુક્ત એમ ભેદ પડયા છે.
ભાવ નિક્ષેપ એ શુદ્ધ નિક્ષેપ છે અને ભાવ નિક્ષેપ વગર નામ, સ્થાપના તથા દ્રવ્ય એ ત્રણે નિક્ષેપ અશુદ્ધ છે; અને નામ, સ્થાપના તથા દ્રવ્ય એ ત્રણ નિક્ષેપ મળવાથી ભાવ નિક્ષેપ થાય છે.
આ વાત સ્પષ્ટ કરવા ઉદાહરણ લઈએ. કાલીદેરી છે તેનામાં સાપની બુદ્ધિ રાખી સાપ કહેવો તો તે નામ સર્ષ અને જે તેમાં સાપની બુદ્ધિએ હવાને ભાવ રાખે અને તેથી તે દેરીને હણે-કાપે છે તેથી સાપની હિંસા લાગે છે. તેવી જ રીતે ઉપવાસાદિ ભાવનગરના કરવાથી તે ફક્ત નામનું નામ તપ છે. (આગમસાર)
સ્થાપનાથી અમુક ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે, અને તેથી જ કહ્યું છે કે “ જ્યાં * ચિત્રામણમાં સ્ત્રી ચીતરી હોય ત્યાં સાધુ રહે નહિ. ' કારણ કે સ્થાપના સ્ત્રી છે તેથી કામભાવ થાય છે તો તે સ્ત્રીને સ્ત્રી તુલ્ય જાણવી; તેવીજ રીતે જિનપ્રતિમા જિન સમાન જાણવી. અહીં કોઈ કહેશે કે સ્થાપનામાં જ્ઞાનાદિ ગુણ નથી–ઉપયોગ નથી તેથી સ્થાપનાને માનવી કે પૂજવી નહિ. આના ઉત્તરમાં જણાવવાનું કે સ્થાપનારૂપ સ્ત્રીમાં સ્ત્રી
६ भाविनः परिणामस्य यत् प्राप्ति प्रति कस्यचित् । ।
स्याद्गृहिताभिमुख्यं हि तद् द्रव्यं ब्रुवते जिनाः ॥ અર્થ–કોઈ પણ ભાવી-ભવિષ્યના પરિણામની પ્રાપ્તિ કરવા પ્રત્યે જે કંઈ મુખ્યરીતે ગ્રહણ થાય તેને જિન ભગવાન દ્રવ્ય કહે છે,
-તત્ત્વસાર, ७ वर्तमानेन यत्नेन पर्यायेणोपलक्षितम् ।
द्रव्यं भवति भावं तं वदति जिनपंगवाः ॥ ' અર્થ–જે દ્રવ્ય વર્તમાન પર્યાયને ઉપલક્ષીને યત્નથી દ્રવ્ય ભાવ થાય છે તેને જિરેશ્વરે ભાવ કહે છે.
