Book Title: Jain Shwetambar Conference Herald 1919 Book 15
Author(s): Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Jain Shwetambar Conference
View full book text
________________
+
નનન
જિન કહેતાંબર કોન્ફરન્સ હેડ. પરંતુ તે સર્વ, સંસારી છોને તે કર્મોથી આવરિત થયેલાં હોય છે તેથી ભાવનિક્ષેપ સન છે. નિશ્ચય સમ્યકત્વના ગુણસ્થાનથી ચિદમાં અયોગી કેવલી ગુણસ્થાન પર્યત એ છે વર્તે છે, તેમની તે સાધકદશા ભાવનિક્ષેપયુક્ત કહેવાય; તેમાં જેટલું કર્મોનું આવરણ આ ભસત્તાથી જતુ રહ્યું તેટલે ભાવનિક્ષેપ, બાકી દ્રવ્યનિક્ષેપ છે. સિદ્ધ પરમાત્મા તે નિરાવરણે ભાવનિક્ષેપેજ વિશેષ સ્વભાવ ધર્મમયી છે; પરંતુ તે વિશેષમાં સામાન્ય સ્વભાવ - પિંડપણે તથા આધારપણે-અસ્તિત્વરૂપ દ્રવ્ય પર્યાયની એકતાએ અનાદિ સંબંધથી પરંતુ
અપ્રગટ ભાવે રહેલો (કે જે દ્રવ્યનિક્ષેપ છે) તેવું સિદ્ધ પરમતમામાં નથી. આ રીતે કબનિક્ષેપ વસ્તુગતે કહેલ છે અને તેને અનાદિ અનંત ભંગ છે.
હવે આ ઉપરથી સિદ્ધ થયું હશે કે ભાવ વગર અને સર્વ નિક્ષેપ ટુંકામાં પૂજા, દાન, શીલ, તપ, ક્રિયા, જ્ઞાન–એ સર્વ ભાવાનક્ષેપથી–સહિત લાભનું કારણ છે; મેક્ષનાં કારણ નથી. ભાવ એટલે ઉપયાગ:-કારણ કે માત્ર તિ રામનાઅહીં કોઈ કહેશે કે મનના પરિણામ દઢ કરીને જે કરીએ તેને ભાવ કહીએ. તે તે ખોટું છે. એવું તો સુખની વાંછાએ ઘણું મિથ્યાત્વી કરે છે, તેથી તે ભાવસાહિત કરે છે એમ ન કહી શકાય. અહીં સત્રની સાક્ષી એ છે કે વીતરાગની આજ્ઞાએ હેય, ઉપાદેયની પરીક્ષા કરી જે અજીવતત્વ,
અવતત્વ, અને બંધતત્ત્વ હેય છે તેને ત્યાગભાવ, અને જીવના સ્વગુણ જે સંવરતત્વ, નિજરાતત્વ, અને મેક્ષિતત્વ ઉપાદેય છે તે ઉપર ઉપાદેય ભાવ-પરિણામ તેને ભાવ કહે; અર્થાત ટૂંકામાં રૂપી ગુણ છે તે દ્રવ્યનિક્ષેપ છે અને અરૂપી ગુણ છે તે ભાવનિક્ષેપ છે. આના ઉદાહરણમાં મન, વચન, કાયાના યોગ, વેશ્યા આદિ સર્વ રૂપીગુણ દ્રવ્ય નિક્ષેપમાં છે, અને જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, વીર્ય ધ્યાન પ્રમુખ સર્વ અરૂપી ગુણ ભાવનિક્ષેપમાં છે. આ ભાવમાં જે ઉપશમ, ક્ષયોપશમ ભાવ છે તે સાદિસાત ભાંગે છે, અને ક્ષાયક ભાવ છે તે સાદિઅનંત ભાંગે છે. આ ભાવનિક્ષેપ નામ, સ્થાપના તથા દ્રવ્ય નિક્ષેપ સહિત હાય. પ્રથમના ત્રણ નિક્ષેપ તે કારણરૂપ છે, અને ભાવનિક્ષેપ તે કાર્યરૂપ છે; કારણ વિના કાર્ય નિષળ છે-જેવી રીતે ચક્ર, દંડ, દરે, અને કુંભાર છે પણ માટીનાં પિંડવગર ઘડે થાય નહિ, તેવી રીતે.
(આમાં ચક્રાદિ નિમિત્ત કારણ છે અને માટીને પિંડ તે ઉપાદાન કારણ છે) તેવી રીતે શુભ કિયા તે નિમિત્ત કારણ છે અને તે ક્યારે કે જ્યારે ઉપાદાન કારણ હોય છે. અહીં ઉપાદાન કારણ એ છે કે આત્માનું તથા અનાત્માનું જાણપણું થવું, જડ ચેતનને વિભાગ કરતાં ઘટમાં જ્ઞાન પ્રગટવું એ સમ્યકતાદિ ગુણ નિષ્પન્ન કરવાનું ઉપાદાન કારણ છે. તે વિના તે શુભ યિા પણ નિમિત્ત કારણ કહેવાય નહિ. જેવી રીતે મારીને પિંડ (ઉપદાન કારણું) જ્યાં સુધી ચાક (નિમિત્ત કારણો પર નથી ત્યાં સુધી ચક્રાદિ (નિમિત્ત) કારણ થા છે.
ભાવ નિક્ષેપને નિપજાવતાં પહેલા ત્રણ નિક્ષેપ પ્રમાણ છે, નહિ તે અપ્રમાણ છે. પહેલા ત્રણે નિક્ષેપ દ્રવ્ય નય છે, એકલો ભાવ નિક્ષેપ તે ભાવ નન્ય છે. ભાવ નિક્ષેપને અણુનિપજાવતાં એકલી દ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ તે નિષ્ફળ છે એમ શ્રી આચારાંગ સૂત્રની ટીકામાં લોકવિજય અધ્યયનમાં કહ્યું છે –
