________________
જૈનધર્મ
થયું. શારીરિક તેજ કે બળ એ ખરું બળ નથી, પણ આત્યંતર તેજ-આમિક બળ–જ ખરું બળ છે એમ માનીને ક્ષાત્રતેજને જ ને અર્થ આપવામાં આવ્યો. અને એ રીતે શ્રમણ સંસ્કૃતિનો વિકાસ ક્ષત્રિએ કર્યો. ત્યાં સુધી ઈતિહાસની નજર પહોંચે છે, ત્યાં સુધી વિચાર કરતાં જણાય છે કે ક્ષત્રિયોએ જ—એટલે કે નવું આધ્યાત્મિક બળ ધરાવતા ક્ષત્રિયએ જ– શ્રમણસંસ્કૃતિને વિકસાવી છે.
બે સંસ્કૃતિનો સમય અને તેને સમય ઉપનિષદમાં આપણે જોઈએ છીએ કે બ્રહ્મવિદ્યા, જે પ્રથમ યજ્ઞવિદ્યા હતી, તે આત્મવિદ્યાને નામે પ્રસિદ્ધ થઈ અને તેના પુરસ્કર્તાઓ બ્રાહ્મણ વર્ણન લેકે નહિ પણ ક્ષત્રિય વર્ણના લોકો હતા. યજ્ઞવિદ્યામાં કુશળ ઋષિઓ પણ એ આત્મવિદ્યાને પ્રાપ્ત કરવા ક્ષત્રિો પાસે જતા. આ સૂચવે છે કે શ્રમણ પર પરાને વિજય બ્રાહ્મણો ઉપર શારીરિક બળે નહિ પણ આત્માને બળે થયે. તે એટલે સુધી કે ઉપનિષદ્ અને ત્યાર પછીના કાળમાં તે યજ્ઞને બદલે આત્મા જ બ્રાહ્મણ સંસ્કૃતિમાં પ્રધાન થઈ ગયો. આ કાળ શ્રમણ-બ્રાહ્મણ સંસ્કૃતિના સમન્વયને હત, આર્ય-અનાર્ય સંસ્કૃતિના સમન્વયને હતો. એ કાળ તે ભગવાન મહાવીર અને બુદ્ધિને સમય છે.
શ્રમણ અને બ્રાહ્મણના સમન્વયના ફળરૂપે શ્રમણોએ બ્રાહ્મણ પાસેથી નવું સ્વીકાર કર્યું અને બ્રાહ્મણોએ શ્રમણ પાસેથી નવું સ્વીકાર કર્યું. બ્રહ્મને અર્થ, જે પહેલાં યશ અને તેના મંત્ર કે સ્તે થતો હતો, તેને બદલે બ્રહ્મ એટલે આત્મા એમ થવા લાગે. શ્રમણ પિતાના શ્રેષ્ઠ પુરુષોને આર્યોના નામથી ઓળખવા લાગ્યા, અને પિતાના ધર્મને એમણે આર્ય ધર્મનું નામ આપ્યું. યજ્ઞ એ શ્રમણોએ પણ સ્વીકાર્યો અને તેને આધ્યાત્મિક અર્થ કર્યો. તેઓ પિતાના સંઘના શ્રમણને બ્રાહ્મણના નામથી પણ સંબોધવામાં ગૌરવ અનુભવ કરવા લાગ્યા. પોતાના આચારધર્મનું નામ બ્રહ્મચર્ય રાખ્યું, બ્રહ્મવિહાર રાખ્યું. બ્રાહ્મણોમાં બ્રહ્મચર્યનો અથ વેદપઠનની ચર્યા એમ હતું તેને બદલે શ્રમણાએ એ જ બ્રહ્મચર્યને પિતાની આધ્યાત્મિક સાધનાના આધારરૂપે ઓળખાવ્યું. બ્રાહ્મણોમાં જ્યાં સંન્યાસ કે મોક્ષનું નામ પણ ન હતું, ત્યાં એ વસ્તુ શ્રમણો પાસેથી લઈને તેમણે આત્મસાત્ કરી દીધી. ભૌતિક બળમાં શ્રેષ્ઠ અને મનુષ્યના પૂજ્ય એવા ઇન્દ્રાદિ દેવોને શ્રમણએ જિનોના-મનુષ્યના પૂજક-સેવકનું સ્થાન
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
