________________
અનેકાંતવાદ
૧૪૧
કે પ્રમાણમાં વિવિધ લક્ષણે, જે દાર્શનિકે દ્વારા આપવામાં આવ્યાં છે, તે એકબીજાથી જુદાં પડે છે. એટલે એમાંથી કોને સાચું માનવું ? પ્રમાણ કોને માનવું ?—એ જ્યાં નક્કી થઈ શકતું ન હોય, ત્યાં તે દ્વારા વસ્તુતત્ત્વનું જ્ઞાન કરવા જવું, એ વળી, તદ્દન અશક્ય છે. માટે લેકમાં સાચું માનીને જે વ્યવહાર ચાલે છે તે ઉચિત છે, વસ્તુતત્ત્વનું યથાર્થ જ્ઞાન અશક્ય જ છે, જ્ઞાન થઈ શકતું નથી, માટે અજ્ઞાન જ શ્રેય છે–આમ વ્યવહારનયને આશ્રયે અજ્ઞાનવાદનું ઉત્થાન છે. લોકમાં આવા અજ્ઞાનવાદને આશ્રય આપણે જયાં ત્યાં જોઈએ જ છીએ અને શાસ્ત્રોમાં પણ એનું સમર્થન કરે એવાં વાક્યો છે. દમાં જ
કહ્યું છે :
અઢા વેઢચુત લાગતા ડુત સુર્ય વિષ્ટિ : : ........ ... अस्याध्यक्षः परमे व्योमनू सेा अङ्ग वेद यदि वा न वेद ।"
ભર્તુહરિએ કહ્યું છે – “નૈનાનુમિતિisધ્યર્થ કુરતુમાતૃમિ: મિથુરાતતરર-રવિવારતે ”
એક કુશલ પુરુષ એક રીતે અનુમાનથી વસ્તુ જ્ઞાન કરે છે, પણ તેથી વધારે કુશલ પુરુષ હોય તો તેના એ અનુમાનજ્ઞાનને ઉથલાવી પાડે છે. ત્યાં કેના અનુમાનજ્ઞાન ઉપર ભરોસે કરવો ? જૈન શાસ્ત્રોમાં પણ અજ્ઞાનવાદને ક્રિયાવાદ આદિ ચાર વાદના એક ભેદ તરીકે ઉલ્લેખ આવે જ છે. આમ અજ્ઞાનવાદ ખરી રીતે મનુષ્યજાતિ એટલે જ જૂને ગણી શકાય. વળી, મીમાંસકેએ તે જ્ઞાન કરતાં કમને જ મહત્વ આપ્યું છે અને તે રીતે જ્ઞાન નહિ તે અજ્ઞાન એ અર્થમાં તેમને કર્મવાદ પણ એક પ્રકારનો અજ્ઞાનવાદ જ છે. આ બધા પ્રકારના અજ્ઞાનવાદને સમાવેશ જૈનસંમત વ્યવહાર નયમાં છે. અને તે મતને સમન્વય જેનોએ જીવ અને અજીવ તત્ત્વ માનીને તથા આત્મામાં–સંસારી આત્મામાં-જ્ઞાન-અજ્ઞાન અને માનીને કરેલ છે. પરમ તત્વનું ભલે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન ન હોય, પરંતુ પરાક્ષ જ્ઞાન એ કાંઈ અજ્ઞાન જ છે એમ કહી ન શકાય. વળી, અજ્ઞાનવાદીએ દાર્શનિકનાં લક્ષણોમાં વિરોધ દર્શાવ્યો છે, પણ તે વિરોધ દર્શનને તે તેને જ્ઞાન જ માનવું પડે છે, અન્યથા વિરોધ સિદ્ધ નહિ થાય. આમ લેકવ્યવહારમાં પણું જ્ઞાન–અજ્ઞાન બનેથી કાર્યસિદ્ધિ થાય છે, નહિ કે એકલા અજ્ઞાનના આશ્રયથી. મીમાંસક વેદોનું તાત્પર્ય ભલે ફમાં માને, પણ એ કમ વિષે તે યથાર્થ જ્ઞાન જોઈએ જ ને ? આમ કર
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
