________________
જૈનધર્મચિંતન
પાશ્વ અને તેમની પરંપરામાં ત્યાગ અને તપસ્યાને સ્થાન અવશ્ય હતું, પણ તેમાં ઉત્કટતા ભગવાન મહાવીરે દાખલ કરી. પાર્શ્વના ભિક્ષુઓમાં વસ્ત્રપરિધાનની છૂટ હતી. પણ ભગવાન મહાવીરે અચેલતાને આગ્રહ રાખ્યો. કોઈ પણ આંતરિક સિદ્ધાંતનું અનુસરણ ત્યારે જ પૂરું થયું ગણાય, જે તદનુરૂપ આચરણને ગોઠવવામાં આવે; અર્થાત આંતરનો પડઘે બહાર પડેવો જ જોઈએ, આ પ્રકારને આગ્રહ ભગવાન મહાવીરનો હતે. અને એને જ કારણે અપરિગ્રહ, અથવા મમત્વત્યાગની આંતરિક ભાવનાને અનુરૂપ બાહ્ય આચરણની ગોઠવણ કરવામાં અચેલક બનવું, અસ્નાન, મળધારણ આદિ આવશ્યક માન્યું. વર
સ્વીકાર એ સાધકની કમજોરી છે; તે આવશ્યક નથી, એમ તેમણે માન્યું. જોકે પિતાના સંઘમાં તેમણે અચેલક અને સચેલક બંને પ્રકારના સાધકને સ્થાન આપ્યું, પણ સચેલક માટે પણ એ આવશ્યક માન્યું કે તે ક્યારેક પણ અચેલક થાય. આથી વિરુદ્ધ, બુદ્ધ તૃષ્ણત્યાગ અને મમત્વના ત્યાગમાં માનવા છતાં તેમણે અચેલક થવું આવશ્યક જણાવ્યું નથી. માનસિક મમત્વત્યાગ હોય તો બાહ્ય વસ્ત્ર હોય કે ન હોય એ ગૌણ વસ્તુ છે. બાહ્ય વસ્ત્ર હોય છતાં આંતરિક મમત્વ ત્યાગ કે તૃષ્ણત્યાગ સંભવી શકે છે, એમ બુદ્ધ માનતા હોવા જોઈએ; આથી તેમણે ભિક્ષુઓ માટે વસ્ત્રત્યાગ આવશ્યક માન્યો નથી. ઊલટું લોકાચારને અનુ. સરીને ઘૂંટી સુધી વસ્ત્રાવરણ આવશ્યક માન્યું છે. સારાંશ એ છે કે પિ
વિદ્ધ નારરયં નારીયં એ માન્યતાને બુદ્ધે પુષ્ટ કરી છે. અને શિષ્ટાચાર અથવા સ્થાપિત કે પ્રચલિત કાચારમાં પરિવર્તન કરવું આવશ્યક છે એમ બુદ્ધ માન્યું નથી. નગ્નત્વ, અસ્નાન. મળધારણ જેવી લોકોને અરુચિકર બાબતને આગ્રહ તેમણે રાખે નથી; જ્યારે ભગવાન મહાવીરે કાયોત્યાગને મમત્વત્યાગનું અનિવાર્ય અંગ માન્યું હઈ નગ્નતા, અસ્નાન, મળધારણ જેવી સામાન્ય લોકોને અરુચિકર બાબતેને પણ સ્વીકાર કર્યો છે. આથી એમ કહી શકાય કે ભગવાન મહાવીરને માગ આંતરિક કષાયોપશમ સાથે સાથે તદનુરૂપ બાહ્ય કાયાકલેશની ઉત્કટતાને સ્વીકારે છે, જ્યારે બુદ્ધ કરાયોપશમ સ્વીકારવા છતાં બાહ્યાચારમાં મધ્યમમાગી છે. એટલે તેમણે એક તરફ ચાર્વાક જેવા ભૂતવાદીના આત્યંતિક શારીરિક ભાગવાદને અવગણ્યો, તે બીજી તરફ અત્યંત શરીરકષ્ટને પણ અવગણ્યું, અને આચારમાં મધ્યમમાગ સ્વીકાર્યો. બંને સંઘમાં આનાં પરિણામ એ આવ્યાં તેને વિચાર કરીએ તો જણાશે કે જૈન સંઘમાં આંતરિક આચારને બદલે બાહ્યાચારનું બેખું જાળવવાનું વિશેષ પ્રયત્ન થયા અને બુદ્ધના સંઘમાં મધ્યમમાર્ગને નામે આચારમાં શિથિલતા આવી; કારણ કે બે છેડાની વચલી અવસ્થાને
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
