________________
૧૨
અનેકાંતવાદ
(૧) જીવન અને વિચાર માટે અનિવાય
એકાંત એટલે એક છેડા. ગુજરાતીમાં આપણે કહીએ છીએ એ તે છેલે પાટલે બેઠે છે; તાત્પર્ય એ કે એ હઠે ચડયો છે. કોઈ પણ વસ્તુ વિષે એક રીતે જ વિચારવું અને તે વિષે ખીજા દૃષ્ટિબિન્દુને લક્ષ્યમાં લેવું જ નહિ– આવી હઠાગ્રહી-કદાગ્રહી વૃત્તિમાંથી એકાંતવાદ જન્મે છે. તત્ત્વ વિષેના, જીવ, જગત અને ઈશ્વર આદિ વિષેના આવા હઠાગ્રહ એકાંતવાદ છે અને તેથી વિરાધી તે અનેકાંતવાદ છે. જીવનમાં જેમ કેવળ હઠાગ્રહથી ચાલતું નથી, માંડવાળ કેળવવી પડે છે, તેમ દા`નિક વિચારામાં પણ એવી માંડવાળ કરવાની વૃત્તિમાંથી અનેકાંતવાદને જન્મ થાય છે.
સત્યદર્શન માટે અનેકાંતવાદની જરૂર
હાથીની એક માટી હાર ઊભી હોય. બધા હાથીની સૂંઢ પૂર્વ દિશામાં અને પૂંછ્યુ... પશ્ચિમ દિશામાં હોય. માત્ર સૂઢને જોનારને એ ખ્યાલ નહિ આવે કે હાથીને પૂ`છ્યું પણ છે, અને પૂછડાં જોનારને એ ખ્યાલ નહિ આવે કે તેને સૂંઢ પણ છે. હાથીની એક બાજુ જોઈ શકનાર માટે આમ થવુ સ્વાભાવિક છે. પણ તેથી કાંઈ હાથીનું પૂછ્યું કે સૂંઢ મટી જતાં નથી. જોનારની મર્યાદાને કારણે એકાંગી દર્શીન થયું છે, પણ જોનારની મર્યાદાને વધારવામાં આવે. તેને એવી જગ્યાએ ઊભા કરવામાં આવે કે તે હાથીના ઉક્ત બંને અવયવ જોઈ શકે, તે। પછી તેને વિવાદનું સ્થાન નહિ રહે. આ જ વાતને વસ્તુ વિશેના તત્ત્વવિચારમાં પણ સ્થાન છે. મનુષ્યથી જ્ઞાનમર્યાદા જેમ જેમ વધે છે; તેમ તેમ તે એક જ વસ્તુનાં નવાં નવાં રૂપાને જાણતા થાય છે. પણ પ્રથમ તેણે વસ્તુમાં જે જોયું કે માન્યું તેને જ પકડીને બેસી રહે અને એથી આગળ જોવાને તૈયાર જ ન થાય તે તેને આપણે એકાંતવાદી કહીએ. અને જે વસ્તુ વિષે એક બાજુ નહિ, પણ સાઁભવતઃ બધી બાજુતે શતાની શક્તિ અનુસાર વિચાર કરવા તૈયાર હાય તે અનેકાંતવાદ કૃષ્ણ! ટ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
