________________
८४
જૈનધર્મચિંતન
સાધનામાં પણ જે સરલ અને કઠિન સાધનાના પ્રકારે છે, એ માગે પણ તેઓ ગયા. છેવટે એ બધી સાધના છેડીને પોતે પોતાનો માર્ગ નક્કી કર્યો અને એ જ માર્ગો પરમ સત્ય પામવાને પ્રયત્ન પણ કર્યો. અને અંતે જાહેર કર્યું કે મેં જે જાણ્યું છે અને જે અનુભવ્યું છે તે અત્યાર લગી કોઈએ જોયું જાણ્યું નથી; મારો માર્ગ અને મારું દર્શન અપૂર્વ છે. આ દષ્ટિએ બુદ્ધ પ્રરૂપેલ બૌદ્ધ ધર્મ એ તેમને પોતાનો છે; તેમને એ પરંપરાથી પ્રાપ્ત થયા છે, એમ નથી. તેઓ પરંપરાના સર્જક છે, અનુયાયી નથી. - આ દષ્ટિએ જોઈએ તો મહાવીર પંરપરાનુયાયી છે અને મુદ્ધ પરંપરાના સર્જક છે અને મહાવીરનો જૈનધર્મ એ પરંપરાપ્રાપ્ત ધર્મ છે, જ્યારે અને ધમ—દ્ધધર્મ–એ અપુર્વ છે, નવી પરંપરાનું સર્જન છે.
જૈન અને બૌદ્ધ ધર્મનો પ્રચાર; તેનાં બાહ્ય કારણો પ્રાચીન પરંપરા અને નવી સર્જાતી પરંપરામાં અનેક રીતે હાનિ-લાભ સંભવે છે અને તે જૈન અને બૌદ્ધ બને ધમને ભાગે આવે તે સ્વાભાવિક છે. પ્રાચીન પરંપરામાં પ્રચાર માટેની ધગશ લગભગ ઓસરી ગઈ હોય છે, જ્યારે નવીન પરંપરામાં એવી ધગશ ઉગ્ર રૂપ પકડે છે. પ્રાચીન બાબતમાં પ્રાચીન પરંપરામાં ઉપેક્ષા સંભવી શકે છે. જયારે નવી પરંપરામાં એવી ઉપેક્ષા પાલવી શકે નહિ. એટલે આપણે બુદ્ધ ઉચ્ચારેલ રથ મિવયે વારાં વઘુગદિતાય વગનમુવા–જેવા પ્રચારોત્તેજક વાક્ય સાંભળીએ છીએ; જયારે જૈન આગમમાં ભિક્ષુને આ પ્રકારને ઉપદેશ મળ્યો હોય અગર મળવા સંભવ હોય એમ નથી લાગતું. ત્યાં વિહારને ઉદ્દેશ પ્રચાર નહિ પણ આત્મસાધના છે. એક ઠેકાણે રહેવાથી આસપાસનાં લેકે અને સ્થાનોમાં મોહ બંધાય છે, માટે સ્થાનપરિવર્તન આવશ્યક છે. એવી ધારણું વિહાર પાછળ છે, અને પ્રચાર એ વિહારનું આનુષંગિક ફળ છે, નહિ કે મુખ્ય. પણ બુદ્ધ તો સ્પષ્ટ આદેશ જ આપે છે કે નાની નાની ટોળીઓ બનાવીને ભિક્ષુઓ ધર્મપ્રચારનું નિમિત્ત લઈ વિહાર કરે. આને કારણે બૌદ્ધધર્મ છેડી શતાબ્દીઓમાં એશિયાળ્યાપી બન્યો, જયારે જૈનધર્મનું મુખ્ય ધ્યેય પ્રચાર નહિ પણ આત્મસાધના હોઈ એને એ રીતે પ્રચાર થઈ શક્યો નહિ. પણ મુદ્દે ઉપદેશેલી ચારિકા ભારતમાં જ્યારથી બંધ પડી, સ્થાયી વિહેરમાં જ એકત્ર થઈ ભિક્ષુઓ રહેવા લાગ્યા, તેમનામાં શિથિ. લાચાર વા, સસમાની જમામ વિહારોને સરળતાથી નાશ કરવામાં
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
