________________
જેનધર્મ
૧૭
છે. જૈનધર્મની આ મૂળ નિષ્ઠા છે. ભગવાન મહાવીરની, તીર્થંકર મહાવીરની આ મૂળ નિષ્ઠા છે.
તીર્થકર અહીં તીર્થંકર શબ્દ ઉપર ભાર આપું છું તે એટલા માટે જ કે બીજા સામાન્ય સાધક અને સિદ્ધોની અપેક્ષાએ એ જ એમની વિશેષતા છે. સામાન્ય સાધકે તે માત્ર પિતાનું હિત કરીને જ સિદ્ધ થઈ ગયા. તેમણે પોતાની સાધનામાં સ્વકલ્યાણના જેટલું જ પર કલ્યાણને પણ વિશિષ્ટ સ્થાન આપ્યું ન હતું, પણ રાગ-દ્વેષ દૂર કરીને તેઓ વીતરાગ થયા ત્યારે શેષ આયુ ભેગવી તેઓ સિદ્ધ થઈ ગયા. પણ તીથ કરે કે મહાવીર વિષે એમ તેથી. તેમના તીર્થકર નામકર્મના ઉપાદાનમાં કરુણાનો અભ્યાસ પ્રથમ અને મુખ્ય કારણ છે. તેથી જ તેમની કરુણું મહાકરુણારૂપે પ્રતિષ્ઠિત થઈ અને તેમણે જગતના છના ઉદાર અર્થે જૈન શાસનને ઉપદેશ આપ્યો અને તીર્થંકર પદને પામ્યા.
જવ, કર્મ, નિયતિ અને પુરુષાર્થ - જવ અને કમને સંબંધ અનાદિ કાળથી છે. પણ તે સંબંધ થયો તેનાં પણ શું કારણ છે ? શું એ સંબંધ નિયત જ છે કે અનિયત ? અને અનિયત છે તે પછી તેનું કારણ શું ? શ્રમણોને એક સંપ્રદાય આજીવક જીવકર્મના સંબંધને નિયત માનતો હતો. એનું માનવું હતું કે એ સંબંધ અનાદિ કાળથી ચાલ્યો આવે છે. તેમાં જીવના પ્રયત્નના કારણે કશું જ નવું થતું નથી. કાળના પરિપાકે, નિયમ પ્રમાણે જે કમ બંધાઈ ગયું છે એ ક્રમે, કર્મો આપઆપ છૂટાં થઈ જશે અને જીવે એ માટે વિશેષ પ્રયત્ન કરવાની જરૂર નથી. પણ આવકની આ નિયતિવાદની નિષ્ઠા વિરુદ્ધ ભગવાન મહાવીરે માન્યું કે જીવ અને કમને સંબંધ તેના પિતાના પ્રયત્નનું ફળ છે. જીવને પુરુષાર્થ જ જેમ તેને કમ સાથે સંબદ્ધ કરે છે, તેમ તેને જ પુરુષાર્થ તેને કર્મથી વિમુક્ત પણ કરે છે. આ પ્રકારે ધામિક ઇતિહાસમાં જ્યાં સુધી આપણી નજર પહોંચે છે ત્યાં સુધી જોતાં આપણે કહી શકીએ છીએ કે ભગવાન મહાવીર એ પ્રથમ વ્યક્તિ છે, જેમણે મનુષ્યને નિયતિવાદના ચક્રમાંથી બચાવી તેના પોતાના પુરુષાર્થ ઉપર ભરોસે રાખતે કર્યો છે. આ કંઈ નાનીસૂની વાત નથી. બધું જ જે નિયત હોય અને એ નિયતિમાં જ નિષ્ઠા હોય તે પછી સાધના જેવું કશું
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
