________________
૩૩
सुंदरदास - सुंदर उलट बात है समझो चतुर सुजान। ઉલટબાસી એક શૈલી વિશેષરચના છે તેમાં ઉલટીવાંત, ઉલટો ખ્યાલ, અટપટી વાણી એમ સમજાય છે. ઉલટબાસીમાં ઉલટ શબ્દ વિશેષણયુક્ત છે જે વાણીની વિશેષતા દર્શાવે છે. ઉલટબાસી એક એવી રચના છે કે સમજ્યા પછી તૃપ્તિ - સંતોષનો અનુભવ થાય છે. રહસ્યમય વિચારોને પ્રગટ કરવા માટે અતિકઠિન અને દુર્બોધ પ્રતીકોનો આશ્રય લેવામાં આવે છે.
અભિધા શક્તિથી અર્થ થતો નથી એટલે કુતૂહલ વૃત્તિ થાય છે. શબ્દ વૈચિત્ર્ય અને અસંભવિત ઉક્તિઓ હોય છે. ધાર્મિક અને આધ્યાત્મિક વિચાર ધારાને આવી રીતે વ્યક્ત કરવામાં આવે છે. આચારશુદ્ધિ અને ઉપદેશની સાથે અધ્યાત્મવાદની ઉક્તિઓ વિશેષ છે.
ઉલટબાસી એટલે ઉલટા ભાષણ, અવળી વાણીની રચના. (૧૩)
ગુજરાતી સાહિત્યમાં અવળવાણી “હિન્દી સાહિત્યમાં” ઉલટબાસી અને જૈન સાહિત્યમાં હરિયાળી કાવ્ય સ્વરૂપની વિવિધ પ્રકારની વિગતો ઉપલબ્ધ થાય છે.
હિન્દી સાહિત્યના કવિ સુંદરદાસ ઉલટબાસીને વિપર્યયમૂલક સંજ્ઞાથી ઓળખાવે છે. સંતકબીરની ઉલટબાસી રચનાઓ થઈ ત્યાર પહેલાં નાથ સંપ્રદાય અને બૌદ્ધ સાહિત્યમાંથી આવી કૃતિઓ પ્રાપ્ત થાય છે.
કવિ ગોરખનાથ ઉલટી ચર્ચા નામથી ઓળખાણ આપે છે.
તુલસીદાસ ઉલટી રીતિ અને શિવદયાલ ઉલટી ચર્ચા એવો અર્થ જણાવે છે.
ડૉ. પરશુરામ ચતુર્વેદી સંભાવનાઓનો સંકેત છે એમ માને છે. ડૉ. સરનાથસિંહ “બાંસી' શબ્દ બોસ (વાંસ) ઉપરથી નિષ્પન્ન થયો છે
