________________
૬૪
પ્રેમાનંદનું “વિવેક વણઝારો એ વાણિયાનું રૂપક છે. શ્રાવક કવિ જિનદાસની વ્યાપારી રાસની રચનામાં દોશી-વૈરાગીની વેપારમાં જીત અને જૂઠરૂપી જુગારીના હારની વિગતો ગૂંથાયેલી છે. કવિ ઉદયરત્નનું વણઝારાનું રૂપક કાવ્ય પ્રેમાનંદના કાવ્યની અસરથી સર્જાયું છે. તેમાં જીવરૂપ વણઝારાનો સંબંધ માનવજન્મરૂપી નગર સાથે દર્શાવ્યો છે.
નરભવ નગર (નિર્ભય) સોહામણું વણઝારા રે, પામીને કરજે વ્યાપાર, અહો મોરા નાયક રે. (૧૪)
સળંગ રૂપક કાવ્યોની સાથે લઘુરૂપક કાવ્યો પણ રચાયાં છે. મધ્યકાલીન સમયની કેટલીક પદ રચનાઓમાં લઘુરૂપકો દ્વારા ઉપદેશાત્મક વિચારોને હૃદયંગમ બનાવવામાં આવ્યા છે. જ્ઞાનમાર્ગી કવિઓએ રૂપક કાવ્યો જનતાને ચરણે ભેટ ધર્યા છે.
વેપાર સંબંધી રૂપકોમાં નાણાવટ, હુંડી, શરાફી, લાભ,ખોટ જેવા શબ્દપ્રયોગો સ્થાન પામ્યા છે.
મનનાં રૂપકો માટે “નોદૂત' તો દૂત' જેવા સંસ્કૃત ભાષામાં શબ્દપ્રયોગો થયા છે. મરાઠી ભાષામાં સ્વામી રામદાસનો મનાએ શ્લોક મનના રૂપકનો નિર્દેશ કરે છે.
કર્મ બંધ અને કર્મથી મુક્ત થવા માટે મન મુખ્ય છે. તેનો નિગ્રહ કરવો જોઈએ. મન સ્થિર થાય તો જ સાચો માર્ગ જોઈને મુક્ત થવાય છે. તે દષ્ટિએ વિચારતાં મનને કેન્દ્રમાં રાખીને કાવ્યો રચાયાં છે.
કવિ દયારામની મનજી મુસાફરની પંક્તિઓ જોઈએ તો - “મનજી મુસાફર ચાલો નિજ દેશભણી
મુલક ઘણા જોયા રે, મુસાફરી થઈ છે ઘણી” (૧૫)
હરાયા ઢોર જેવા મનને વૃંદાવનમાં શ્રી કૃષ્ણની વિહારભૂમિમાં ચારવાનું કાર્ય ગોપાળગુરુને પ્રાર્થના રૂપે દર્શાવ્યું છે.
