________________
૨૫૧ કર્મવાદ, મોહનીયકર્મ, વિરતિ-અવિરતિ, સમકિત અને મિથ્યાત્વ, જ્ઞાન અને ક્રિયા, કેવળજ્ઞાન, ચરણસિત્તરી, અષ્ટપ્રવચન માતા, અરિહંત, બ્રહ્મચર્ય, ત્રણરત્ન, જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, કર્મસત્તા અને તેનો ઉદયપ્રભાવ, ફળની શુભાશુભ સ્થિતિ, ભવભ્રમણ, મુક્તિ, સંસારની અસારતા, સમતા અને ઉપશમ ભાવનું મહત્વ, આત્મવિકાસમાં અવરોધ કરનાર દુર્ગુણોમાં પ્રમાદ, નિદ્રા, મોહ, તૃષ્ણા, કષાય, રાગ-દ્વેષ, અજ્ઞાનતા, વગેરેને પણ પ્રતીકો દ્વારા કાવ્યમાં સ્થાન મળ્યું છે.
જિનવાણી શ્રવણ, જિનાજ્ઞાપાલન, વ્યવહાર શુધ્ધિ, ભૌતિકસુખની આસક્તિનો ત્યાગ અને આત્માના શુધ્ધસ્વરૂપ પામવા માટેના વિચારો તેમાં વ્યક્ત થયા છે. સાંપ્રદાયિક સાહિત્યમાં શુષ્ક ઉપદેશના વિચારો નિરસ લાગે છે, તેમ છતાં હરિયાળી કાવ્ય પ્રકારમાં વૈવિધ્યપૂર્ણ પ્રતીકો દ્વારા વ્યક્ત થયેલા વિચારો અસરકારક બને છે. કવિની કલ્પના શક્તિ, પ્રતીક અને રૂપક યોજના વક્રોકિત વિરોધાભાસ જેવાં લક્ષણોવાળી કાવ્યરચના હોવાથી પ્રથમ દૃષ્ટિએ કઠિન લાગતી હરિયાળીઓ તેનો અર્થ સમજાય ત્યારે અપૂર્વ આનંદ આપીને હૃદયપર ચોટદાર અસર નીપજાવે છે. પરિણામે હરિયાળી કાવ્યો અન્ય પ્રકારોની સરખામણીમાં નવા રૂપરંગમાં પ્રગટ થયાં છે. અટપટાં પ્રતીકો દર્શાવતી કાવ્યપંક્તિઓ નમૂનારૂપે અત્રે નોંધવામાં આવી છે. તે ઉપરથી હરિયાળી કાવ્ય પ્રકારની આકર્ષક શૈલીનો પરિચય થશે.
હરિયાળી વિવિધ પ્રકારનાં પ્રતીકોની યોજના એ એની કાવ્યગત વિશેષતા છે. રૂપકાત્મક અભિવ્યક્તિની સાથે પ્રતીક યોજનાથી આ કાવ્ય વધુ સમૃધ્ધ બને છે, આવાં પ્રતીકો સાંપ્રદાયિક અર્થબોધ કરાવે છે. અધ્યાત્મ સાધનાની અનુભૂતિનું પ્રત્યાયન થઈ શકે તે માટે કવિઓએ લોકપ્રચલિત પશુ-પક્ષીઓ, પ્રાણીનો પ્રતીકાત્મક ઉલ્લેખ કર્યો છે. કેટલાંક દષ્ટાંત અત્રે નોંધવામાં આવ્યાં છે.
