________________
૨૭૮
આવી સ્થિતિમાં-૨થનો માલિક જાગી ગયો પણ ખેડૂતે એને બાંધી દીધો અને રાસ (દોરડું) પરોણું લઈને મસ્તક પર લગાવ્યું ત્યારે ચોર ભાગી ગયો અને રથ સીધા રસ્તે આવી ગયો (સાચી દિશા-માર્ગ) છેવટે પોતાનું ગુમાવેલું સામ્રાજ્ય પામી ગયો એમ વિનયવિજયજી ઉપા. કહે
ગૂઢાર્થ પાંચ ઘોડા એટલે પાંચ ઇન્દ્રિયો અને તેના વિષયો. રથ એટલે શરીર સાહિબ એટલે માલિક-આત્મા.
શરીરરૂપી રથને પાંચ ઈન્દ્રિયોરૂપી ઘોડા તેને દોડાવે છે. ઇન્દ્રિયો જુદા જુદા વિષયોમાં દોડે છે. વાસનામાં ભટકે છે. ખેડુ એટલે મન. મનુષ્યનું મન આ વિષયોમાં મદમસ્ત બની ગયું છે. પરિણામે જીવનરૂપી રથ આગળ વધે છે. મનની ઈચ્છા પ્રમાણે વિષયો તરફ પૂરપાટ દોડે છે. પાંચ ઇન્દ્રિયો આકાશને પણ આંબી જાય તેવી અવનવી ઇચ્છાઓ કરીને ઉડ્યા કરે છે જેથી શરીરરૂપી રથ અવળે માર્ગે વળી જાય છે. (ઉન્માર્ગે જાય છે.) માટે આ ઈન્દ્રિયો માટે લુચ્ચો શબ્દપ્રયોગ કર્યો છે. (Cunning) હવે અવળે માર્ગે ગયેલો જીવનરથ વિષમ-અંધકારમય માર્ગમાં જાય છે.
જ્યાં ચોતરફ અજ્ઞાનરૂપી અંધકાર છે. છતાં આત્મા જાગતો નથી. (Conscious) મનની ઇચ્છાઓ એટલી પ્રબળ છે કે આવા માર્ગમાં પણ ઇન્દ્રિયના વિષયો જીવાત્માને દોડાવે છે, રઝળાવે છે. આવા રઝળપાટ અને મિથ્યા દોડને કારણે જીવાત્મા પારાવાર દુઃખ ભોગવે છે. જીવનરથ અજ્ઞાનતામાં ફસાયો છે. સાચો માર્ગ દેખાતો નથી, છતાં પણ તેનો આત્મા જાગતો નથી (બુઝતો). આવા ભયંકર માર્ગમાં ઠગાઈ કરનાર રાગદ્વેષરૂપી ચોર મળ્યા અને એમને (ચોરે) જીવાત્માને મોહરૂપી મદ-મદિરા પીવડાવી એટલે એકતો ઉન્માર્ગ તેમાં અજ્ઞાનતાનો અભિશાપ ઉપરાંત રાગ દ્વેષની પરિણતિ અંતે મોહરાજાનું સામ્રાજ્ય પ્રગટ થયું, આવી સ્થિતિમાં શરીર
