________________
- પ્રકરણ - ૩
૧. પ્રતીકાત્મક હરિયાળી હરિયાળીઓની વિવિધતામાં કાવ્યકલાની દષ્ટિએ વિશિષ્ટ ગુણો છે. રૂપકો, પ્રતીકો, વક્રોકિત, જિજ્ઞાસા, રસ અને અલંકાર વગેરેથી સમૃદ્ધ કાવ્યકૃતિઓ સ્વતંત્ર કાવ્ય તરીકેની અસ્મિતા સિદ્ધ કરે છે. નિરાકાર ઉપાસના, શુધ્ધ આત્મસ્વરૂપની અનેરી અનુભૂતિ અને નિજાનંદને પરમાનંદની અવર્ણનીય અનુભૂતિને વ્યક્ત થયેલી નિહાળી શકાય છે.
આ પ્રકારની કૃતિઓ એટલે કાવ્ય અને અધ્યાત્મનો સુભગ સમન્વય. અધ્યાત્મસાધનાની શુષ્કતાને જન સાધારણ સુધી પહોંચાડવાનો પ્રયત્ન હરિયાળી દ્વારા થયો છે. કાવ્યરસ એ આકર્ષણનું અંગ છે એટલે આવી રચનાઓમાં રસિક્તા દ્વારા વિચારો પ્રગટ થાય છે. તેમાં અર્થઘનતા હોવાથી પ્રથમ દષ્ટિએ તો માત્ર જિજ્ઞાસા જાગે, વારંવાર ચિંતન-મનન થાય પછી જ અર્થ બોધ થાય છે. કવિ કલ્પના પ્રતીક, રૂપકો ને વિરોધમૂલક શૈલી હોવાથી આવી હરિયાળીઓમાં ઊંચી કવિપ્રતિભાનું દર્શન થાય છે. કવિતા એ કોઈ સામાન્ય રચના નથી પણ તેમાં ઊંડું રહસ્ય છે તે પામવા માટે બુધ્ધિ, હૃદય, લાગણીના ત્રિવિધ સમન્વયથી તેના આંતર દેહમાં રહેલા વિચારો આત્મસાત્ કરી શકાય છે.
ટૂંકમાં એમ કહી શકાય કે હરિયાળીઓમાં અધ્યાત્મસાધનાની સાંપ્રદાયિક અનુભૂતિ સાથે કોઈ નવી જ શૈલીનો પ્રયોગ થયો છે. હિન્દી ભાષાના સાહિત્યમાં તેને ઉલટબાસી શૈલી” નામ આપવામાં આવ્યું છે તે યથાર્થ લાગે છે.
વર્ણનાત્મક, સમસ્યામૂલક, રૂપકાત્મક હરિયાળીની સરખામણીમાં એવી રચનાઓ ભાવકની કસોટી કરીને મંથન દ્વારા અમૃત પામ્યાનો સાહિત્યિક આનંદનો પરિતોષ થાય છે.
