________________
૧૦૬
સિદ્ધર્ષિગણીએ વિસ્તારથી વેધક ને હૃદયદ્રાવક શૈલીમાં વર્ણન કર્યું છે. વિષય, કષાય અને ઈન્દ્રિયની લાલસામાં ચેલો આખી દુનિયામાં ફરે છે આવો બહિરાત્મા એ એક પંખી ચેલો છે. જ્યારે અંતરાત્મારૂપી બીજું પંખી છે જે અધ્યાત્મદશા અને આંતરસ્વભાવ - સ્વરૂપમાં બીજી રીતે અર્થ વિચારીએ તો આત્મરાજ વૃક્ષ ૫૨ સુમતિ અને કુમતિ નામનાં બે પંખી છે. સુમતિ આત્મહિતાર્થ પ્રવૃત્તિ કરાવે છે. તે ગુરુ સ્થાને સ્વસ્વરૂપમાં ખેલ ખેલે છે. (૨મે છે.) કુમતિનામનું બીજું પંખી શિષ્ય છે જે સંસારભાવમાં આસક્તિથી ફરે છે.
ચેતનરાજ વૃક્ષ પર બે પંખી શુભમન અને અશુભમન એ ગુરુ ચેલા સમાન છે. શુભમન (ગુરુ) હિતકારી પ્રવૃત્તિમાં જોડાય છે. અશુભમન (શિષ્ય) સંસારની પ્રવૃત્તિ ને ઇંદ્રિયોના વિષયોમાં રખડે છે. બે પક્ષી માટે ત્યાગ અને ભોગ, વૈર અને ઉપશમના અર્થમાં પણ વિચારી શકાય છે.૨૫
આકાશમંડળની વચ્ચે એક કૂવો છે. એ કૂવામાં અમૃતનું સ્થાન છે. સદ્ગુરુની છાયામાં રહેલા અને તૈયાર થયેલા હોય તે પહેલાં અમીરસને ધરાઇધરાઇને પીએ છે અને ગુરુ વગરના હોય તેઓ ત્યાંથી તરસ્યા જાય છે.
આકાશમંડળની વચ્ચે આવી રહેલા કૂવામાં અમીનો વાસ છે. ચેતનરાજને કર્મોનો કચરો લાગ્યો છે. પણ ચેતનરાજના આઠ રૂચક પ્રદેશોમાં ગમે તેવા સંજોગોમાં પણ કર્મનો કચરો લાગતો નથી એટલે નિર્મળ રહે છે. શરીરની દૃષ્ટિએ આ સ્થાન નાભિ છે. ચૌદ રાજલોકની વચ્ચે મધ્યભાગમાં મેરૂ પર્વતની વચલી ચૂલિકા પર ચાર દિશામાં અને ચાર વિદિશામાં આઠ રૂચકપ્રદેશો છે તેની બરાબર સમદિશાએ પ્રત્યેક આત્માના આઠ રૂચકપ્રદેશો હંમેશા નિર્મળ રહે છે. આ નિર્મળ પ્રદેશો અનંતઆનંદની શક્યતા બતાવનાર નિર્મળ રત્ન તુલ્ય અમીના કુંપા છે. લોકાકાશ જેટલા જેટલા આત્માના પ્રદેશોની સંખ્યા છે. આ ગગનમંડળની વચ્ચે આવી રહેલા કૂવામાં અમીનો રસ ભરેલો છે. અનંતજ્ઞાન,
