________________
સંયમશ્રી, પુણ્યરંગ પાટણનું રાજ્ય, શુકલધ્યાન અગ્નિ, કામચોર, વગેરે રૂપકોથી ગ્રંથ સમૃધ્ધ છે. જૈન સાહિત્યના ઉત્તમ કવિ તરીકે ખ્યાતિ અપાવે તેવી એમની અભુત કાવ્યશક્તિ અને કલ્પનાના રંગોનો પરિચય કરાવે છે. હરિયાળીમાં આવા પ્રયોગો થયા છે. તે દષ્ટિએ પૂર્વે થઈ ગયેલા જૈન કવિઓની કૃતિઓનો અવશ્ય પ્રભાવ પડ્યો છે તે નિર્વિવાદ છે.
પ્રતીકના પ્રયોગથી વિરોધ ગર્ભિત શૈલીનાં કાવ્યો સંતકબીરની રચનાઓમાંથી ઉપલબ્ધ થાય છે. ભક્ત કવિઓ સગુણ ઉપાસનામાં જેટલી સહજતાથી ઉપમા-રૂપક આદિથી અભિવ્યક્તિ કરતા હતા તેવી જ સંત કવિઓએ પોતાની રહસ્યાત્મક અનુભૂતિને વ્યક્ત કરવા માટે પ્રતીક યોજના અને સાંકેતિક શૈલીનો સ્વાભાવિક ઉપયોગ કર્યો છે.
અવળવાણીમાં શબ્દો હેતુપૂર્ણ છે. તેમ છતાં આ શબ્દોનો અર્થ શબ્દકોશ વ્યાકરણ અને લોક વ્યવહારથી ભિન્ન હોય છે. અવળવાણી સમજવા માટે નિર્ગુણ ઉપાસનાના રહસ્ય ઉપરાંત સાધનાનો મર્મ આત્મસાત્ કરવો વિશેષ આવશ્યક છે.
અવળવાણીની રચના નવીન નથી. તેની પરંપરા ભક્તિ માર્ગની સાથે સંબંધ ધરાવે છે. શિવ, વૈષ્ણવ, શક્તિ, મહાયાની સહજ્યાની બૌધ્ધ સંપ્રદાયમાં અને સૂફીમતમાં અવળવાણીનું નિરૂપણ થયેલું છે.
અવળવાણી એ પ્રતીકાત્મક નિરૂપણ કરતી કાવ્ય શૈલી છે. અવળવાણી હિન્દી સાહિત્ય સિધ્ધ અને નાથ સંપ્રદાયમાં મળી આવે છે. ૫. હરપ્રસાદ શાસ્ત્રી, શ્રી ડૉ. પ્રબોધચંદ્ર બાગચી, મહાપંડિત રાહુલ સાંકૃત્યાયન, આચાર્ય હજારીપ્રસાદ દ્વિવેદી, ડૉ. શશીભૂષણ દાસગુપ્ત, ડૉ. ધર્મવીર ભારતી, ડૉ. રાંગેય રાઘવ જેવા નામાંકિત સર્જકોએ પોતાના વિષયોની અભિવ્યક્તિની સાથે આવી અસંબંધ અભિવ્યક્તિ અંગે પણ નિર્દેશ કર્યો છે. હિન્દી ઉલટબાસી શબ્દપ્રયોગ અવળવાણી માટે થાય છે. અટપટી બાની, અટપટી અભિવ્યક્તિ શબ્દો પણ પર્યાયવાચી ગણાય છે.
