________________
૫૦
શું નિરાકાર ભક્તિ શક્ય છે ? ભક્તિ માટે ભક્ત અને ઉપાસ્ય દેવની અનિવાર્ય આવક્તા છે. તો તે વગર ભક્તિ કેવી રીતે થાય ? આ શંકાનું સમાધાન થાય તે માટે ડૉ. દાસગુપ્તનું અર્થઘટન નીચે પ્રમાણે નોંધવામાં આવે છે.
"भक्ति के स्वरुप को दढता प्रदान करनके लिये ही भक्त और भगवान के दार्शनिक अभेदका निरुपण किया गया है। इतना ही प्रगट होते है कि अनुरक्ति के द्वारा अनुभूति अकत्व दर्शन द्वारा समर्पित है।
The assertion of the philosophic identity of self and the Brahma is only for the purpose of strengthening the nature of Bhakti. It merely shows that the oneness that is felt through attachment can also be philosophically supported.
(A history of Indian philosophy Vol. IV P-353) (૨) નિર્ગુણ ઉપાસનામાં અનુભવગમ્યતાનો અનેરો આનંદ અને ભક્તિની તીવ્રતા (intencity) વિશેષરૂપે રહેલી છે. ભક્તિ સાથે યોગસાધના પણ અધ્યાત્મ જગતમાં પ્રચલિત છે. ભક્તિ અને યોગ એ સાધન છે. સાધ્ય આત્મસ્વરૂપની અનુભૂતિ કરીને પૂર્ણતાના પંથે પ્રયાણ કરવાનું છે.
યોગસાધનાનું લક્ષ્ય ચંચળ મનને સ્થિર કરીને આત્માનુસંધાન સોડહમાં જોડવાનું છે.
સાધનાના ક્ષેત્રમાં મન સ્થિર કરવા વિશે અનેકવિધ ક્રિયાવિધિ ને પધ્ધતિઓ છે. બૌધ્ધ ધર્મમાં સિધ્ધોની સાધનાનો વિચાર કરતાં ચિત્તની સ્થિરતાનો વિષય મૂળભૂત ગણવામાં આવે છે. સિધ્ધોની અભિવ્યક્તિમાં ચંદ્ર-સૂરજ પાર્થિવ નથી. તેઓ લલના રસના ઈંડા-પિંગલા નાડીનો સંદર્ભ માને છે. ડાબી નાડી ઇડા અને જમણી નાડી પિંગલા છે. ડાબી નાડી ચંદ્ર અને જમણી નાડી સૂર્ય છે. સિધ્ધો આ નાડીઓને દિવસ-રાત, જ્ઞાન,
