________________
૫૧
-- અજ્ઞાનભાવ, અભાવ, અસ્તિત્વ, અનઅસ્તિત્વ જેવા અર્થમાં પ્રયોજે છે. હઠયોગમાં “હ” અને “ઠ” સૂર્ય અને ચંદ્ર પ્રતીકાત્મક માનવામાં આવે છે. મનને સ્થિર કરવા માટે નાથ સંપ્રદાય આ વિચારો ધરાવે છે. કાવ્ય શાસ્ત્રમાં શબ્દ શક્તિના અભિધા, લક્ષણા અને વ્યંજના ત્રણ પ્રકાર છે. તેમાં અભિધા અને લક્ષણા કરતાં વ્યંજના દ્વારા થયેલી અભિવ્યક્તિમાં અર્થગાંભીર્ય વિશેષ રીતે નિહિત છે. સંતકબીરની રચનાઓમાં વ્યંજનાપૂર્ણ અભિવ્યક્તિ કાવ્યની વિશિષ્ટતા દર્શાવે છે. કબીરની ઉલટબાસી રચનાઓનું આ અંગભૂત લક્ષણ છે.
(સંદર્ભ કબીરવાણી – સુધા પા.-૮૬) પ્રાચીનકાળમાં ધ્યાનયોગની અનુભૂતિને વ્યક્ત કરવા માટે આવી અવળવાણીનો પ્રયોગ થયો હતો.
દા.ત. ઋગ્વદની એક ઉક્તિ નીચે મુજબ છે. इद वपुनिर्वचनं जनासश्चरन्ति यन्नद्यस्तस्युरापः (3)
અર્થ હે મનુષ્યો આ શરીર નિર્વચન છે. તેમાં નદીઓ વહે છે. અને પાણી સ્થિર છે.
ઉપનિષદનું ઉદા. જોઈએ તોतदेजति तन्नेजति तदूरे तद्वन्तिके। तदन्तरस्य सर्वस्य तत्सर्वेस्यास्य बाह्यतः ॥ (४)
અર્થ: તે ચાલે છે, નથી પણ ચાલતો, તે દૂર છે અને નિકટ પણ છે. તે સર્વના અંતરમાં છે અને બહાર પણ છે.
અવળવાણીનો પ્રયોગ નવો નથી. એનું મૂળ ઋગ્વદની ઋચાઓમાં જોવા મળે છે.
दा सूपर्णा सयुजा सखाया समानं वृक्षं परिषस्वत्वजाते। તસ્યોરન્ય વિપૂર્તિ સ્વાત્ય નૈોઃ મવદ્ધિ શતા (૨૨)
