________________
પર
સદા એકબીજાની સાથે હળીમળીને રહેવાવાળા બે પક્ષીઓ એક જ વૃક્ષ પર સ્થિત છે. એક પક્ષી તેના સ્વાદિષ્ટ ફળનો આસ્વાદ કરે છે. જ્યારે બીજું પક્ષી તેનું નિરીક્ષણ કરે છે. આ શ્લોકમાં ચમત્કારનું તથ્ય એ છે કે એક જ વૃક્ષ પર બેઠેલાં બે પક્ષી મિત્ર હોવા છતાં બંનેની પ્રવૃત્તિ ભિન્ન છે. વિરોધી પ્રકૃતિવાળો જીવ અને બ્રહ્મ સંસારરૂપી વૃક્ષ પર નિવાસ કરે છે. જીવાત્મા અને પરમાત્મા પોષક શક્તિયુક્ત હોવાથી સમાન છે. વૃક્ષ અંતે તો કપાય છે. તેવી રીતે આ નશ્વર શરીરમાં જીવાત્મા આશ્રય પામીને રહેલો છે. જીવાત્મા મધુરફળ એટલે કે પુણ્ય અને પાપના ફળનો સ્વાદ લે છે, અને પરમાત્મા તેનો દષ્ટા-સાક્ષી છે. પક્ષી અને વૃક્ષના રૂપક દ્વારા વિરોધી સ્વભાવવાળા જીવાત્મા અને પરમાત્માની પરિસ્થિતિનો સંદર્ભ દર્શાવવામાં આવ્યો છે.
मातरं पितरं हत्वा राजानो द्वचस्वतिये । रट्ठ सानुचरं हन्त्वा अनोधो यति ब्राह्मगो। (२३)
માતા, પિતા, બે ક્ષત્રિય, રાજા અને નોકર સહિત સમગ્ર રાષ્ટ્રનો નાશ કરીને બ્રાહ્મણ પાપ રહિત બને છે.
આ અવળવાણીમાં વિરોધાભાસ છે. છતાં તેનો રહસ્યાર્થી નોંધપાત્ર બની રહે છે. માતા એટલે તૃષ્ણા, પિતા એટલે અહંકાર, બે ક્ષત્રિય રાજા એટલે શાશ્વત દષ્ટિ અને ઉચ્છેદ દષ્ટિ, રાષ્ટ્ર સાથે સેવકનો નાશ એટલે કે વાસના સહિત સંપૂર્ણ આસક્તિઓનો નાશ કરવાથી બ્રાહ્મણ પાપ રહિત બને છે.
અવળી વાત રજૂ કરવી એ ભારતીય સાહિત્યમાં શ્રમણ પરંપરા પ્રથમ છે. બૌધ્ધ ધર્મમાં અને સિધ્ધોએ સંધી ભાષામાં આવી અભિવ્યક્તિ કરી છે. ત્યાર પછી નાથ સંપ્રદાયના સંતોની રચનાઓમાં અવળી અભિવ્યક્તિની શૈલી જોવા મળે છે. અવળવાણીમાં ગુહ્યતા અને ગોપનીયતા પણ રહેલી છે. બૌધ્ધ અને શૈવ ધર્મના તાંત્રિક સ્ત્રીઓના
