________________
૪૯
ભક્તિ .. ભક્તિ વિશે વિવિધ વિચારો પ્રવર્તે છે. પ્રભુ સેવા, આરાધના, શ્રધ્ધા, અનુરાગ વગેરે શબ્દો ભક્તિના સંદર્ભમાં પ્રયોજાય છે. ભગવદ્ગીતા, મહાભારત, શાંતિપર્વ, શાંડિલ્ય ભક્તિસુકત, નારદભક્તિ સુકત, શ્રીમદ્ ભાગવત્ પુરાણ વગેરે ગ્રંથોમાંથી ભક્તિનો સંદર્ભ પ્રાપ્ત થાય છે. ભાગવમાં વ્યાસ મુનિએ કપિલના મુખેથી ભક્તિની વ્યાખ્યા પ્રગટ કરાવી છે તદ્ અનુસાર વેદના વિચારો પ્રમાણે લોકોની ભગવત્ પ્રત્યે અનન્ય ભાવવાહી સાત્ત્વિક પ્રવૃત્તિનું નામ ભક્તિ છે.
નારદના મત અનુસાર પ્રભુ પ્રત્યે પરમોચ્ચે પ્રેમભાવના એટલે ભક્તિ “સા ત્વમસ્મિન્ પરમ પ્રેમ રુપા” રામાનુજાચાર્ય જણાવે છે કે સ્નેહપૂર્વક કરવામાં આવેલું અવિરત (સતત) ધ્યાન ભક્તિ છે.
સ્નેહપૂર્વક અનુધ્યાન ભક્તિરિન્યૂયાતે બુધ” પૌરાણિક વિચારોના સંદર્ભમાં ભક્તિ વિશે નીચેના વિચાર મહત્વના છે. અનન્ય પ્રેમ અને શરણાગતિ દ્વારા પ્રભુ પ્રત્યેનો પ્રેમ, આત્મસમર્પણની ભાવનાનું નામ ભક્તિ છે. - ભક્તિના બે પ્રકાર છે. સગુણ અને નિર્ગુણ (સાકાર અને નિરાકાર) ઉપાસના છે. નિર્ગુણ ભક્તિ કેવલદ્ધત આત્મજ્ઞાનીની નિરાકાર બ્રહ્મ વિષયક ભક્તિ છે. આચાર્ય બાદરાયણના મતાનુસાર નિર્ગુણ ભક્તિનું સ્વરૂપ સોડહમ્ ની વૃદ્ધિનું છે. સગુણ ભક્તિનું સ્વરૂપ સોડહમની ભાવનાની વૃધ્ધિ માટે છે. એટલે આ પ્રકારની ભક્તિ અભેદ – ભેદ એમ બે પ્રકારની છે. કવિ તુલસીદાસ અભેદ ભક્તિના વિરોધી નથી પણ વિશેષતઃ ભેદ ભક્તિના ઉપાસક છે. તેમાં દાસ્યભાવની તીવ્રતાનું વલણ નિહાળી શકાય છે. ઉદા. - “સેવક સેવ્ય ભાવ બિનુ ભવ ન તરિય ઉરગારિ”
. (માનસ. ૩ કાંડ) (૧)
