________________
૪૦.
દેશનાદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૧૩ કારણ કઈ રીતે બને? તે રીતે તે બોધનું યોજન કરીને પોતાના જીવનમાં આચરવા માટે ઉદ્યમ કરવામાં આવે છે.
વળી આ જ્ઞાન તાત્પર્યવૃત્તિથી જાયમાન છે અર્થાત્ ભગવાને જે વચનો કહ્યાં છે, તે સર્વ વચનોનું અંતિમ તાત્પર્ય શું છે ? તે તાત્પર્યના ગ્રહણથી થનારું આ ભાવનાજ્ઞાન છે. તેથી ભાવનાજ્ઞાનવાળા યોગી ભગવાનનાં સર્વ વચનોને ઉચિત સ્થાને યોજન કરીને હિતમાં પ્રવૃત્તિ અને અતિથી નિવૃત્તિ કરી શકે છે. વળી આ ભાવનાજ્ઞાન અશુદ્ધ જાત્યરત્નની આભા જેવું છે અર્થાત્ શુદ્ધ જાત્યરત્નની કાંતિ તો અન્ય રત્નો કરતાં અધિક હોય છે, પરંતુ તે જાત્યરત્ન જ્યારે મળથી યુક્ત હોય છે, ત્યારે પણ અન્ય રત્નો કરતાં અધિક દીપ્તિવાળાં હોય છે, તેમ અન્ય જીવરૂપી રત્નોમાં જે યોગમાર્ગનો બોધ છે, તેના કારણે તે જીવોમાં જે જ્ઞાનની દીપ્તિ છે, તે દીપ્તિ કરતાં જ્ઞાનની અધિક દીપ્તિવાળા ભાવનાજ્ઞાનવાળા જીવો છે.
અહીં અશુદ્ધ જાત્યરત્ન કહેવાનું કારણ એ છે કે ભાવનાજ્ઞાન એ શ્રુતજ્ઞાનના ક્ષયોપશમરૂપ છે, અને તે વખતે પણ જ્ઞાનાવરણીયકર્મના ઉદયને કારણે ચેતના અશુદ્ધ છે; તોપણ જેમ અશુદ્ધ અવસ્થાકાળમાં પણ જાત્યરત્નની અધિક દીપ્તિ હોય છે, તેમ જીવની અશુદ્ધ અવસ્થાના કાળમાં પણ શ્રુત અને ચિન્તાજ્ઞાનની જે દીપ્તિ છે, તેના કરતાં અધિક દીપ્તિ ભાવનાજ્ઞાનની છે. તેથી ભાવનાજ્ઞાન સર્વજ્ઞના વચનને ઉચિત સ્થાને જોડીને એકાંતે હિતને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિ કરવાનું કારણ બને છે.
હસ્ય ... શ્રુતજ્ઞાનનો બોધ કરાવનાર કોઈપણ એક વાક્યથી પ્રથમ શ્રુતજ્ઞાન થાય છે, પછી ચિત્તાજ્ઞાન થાય છે અને પછી ભાવનાજ્ઞાન થાય છે. આ પ્રકારની બોધની મર્યાદા છે. ત્યાં નૈયાયિક શંકા કરે છે કે કોઈપણ વાક્યથી શાબ્દબોધ થાય ત્યારપછી તે વાક્ય અન્ય બોધનું કારણ બનતું નથી. તેથી એક વાક્યથી પ્રથમ શ્રુતજ્ઞાન થાય પછી ચિન્તાજ્ઞાન થાય અને પછી ભાવનાજ્ઞાન થાય, તેમ કઈ રીતે સ્વીકારી શકાય ? અર્થાત્ સ્વીકારી શકાય નહીં. તેને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે –
જે પ્રમાણે તારા મતમાં નૈયાયિકના મતમાં, ઇન્દ્રિયથી સવિકલ્પ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, તે સ્થાનમાં પ્રથમ ઇન્દ્રિય અને વિષયનો સંનિકર્ષ થાય છે,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
