________________
દેશનાદ્વાત્રિંશિકા/મ્લોક-૩૦
૧
કરાયે છતે અર્થાત્ ઉપદેશ દ્વારા સામેનાને અભિમત તે તે નયનો જ સંપૂર્ણ છેદ કરાતો નથી, પરંતુ તે નયમાં જે એકાંત અભિનિવેશ હતો તેટલા જ સ્થાનમાત્રરૂપ દુર્નયલવનો છેદ કરાયે છતે, બંને પણ નયો સુસ્થિત થાય છે; કેમ કે એકાંતનો અભિનિવેશ જવાથી તેને અભિમત નય અન્યનયસાપેક્ષ બને છે. તેથી બંને નયો પરસ્પર સાપેક્ષ થઈને સુસ્થિત બને છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે ઉપદેશક દુર્રયના અભિનિવેશવાળા શ્રોતા પ્રત્યે ઇતરાંશનો પ્રતિક્ષેપ કરે=પોતાને જે નય સ્થાપન કરવાનો છે, તેનાથી ઇતરાંશ જે શ્રોતા સ્વીકારે છે, તેનો પ્રતિક્ષેપ કરે, તો વક્તા જે નયનું સ્થાપન કરે છે તેને દુર્નય સ્વીકારવાની આપત્તિ આવે; કેમ કે જે નય ઇતરાંશનો પ્રતિક્ષેપ કરે તે દુર્નય કહેવાય, એ પ્રકારનું વચન છે. તેને અવલંબીને અહીં પ્રસ્તુત શ્રોતાને બોધ કરાવવા અર્થે તેના ગ્રહણ કરાયેલા નયથી ઇતર નયની પ્રરૂપણાને બદલે, તેના ગ્રહણ કરાયેલા નયના જ પ્રતિક્ષેપમાં પ્રયત્ન કરવામાં આવે, તો વક્તાનો ઉપદેશ દુર્નયરૂપ થશે, એમ ન કહેવું; કેમ કે વક્તાનો આશય શ્રોતાને અભિમત નયને દૂષિત કરવાનો નથી, પરંતુ તેના એકાંત ગ્રહના ત્યાગ અર્થે તેને અભિમત નયને દૂષણ આપે છે, જેનાથી શ્રોતા દ્વારા નયાન્તરના પ્રાધાન્યનું ગ્રહણ થાય છે. તેથી તે ઉપદેશ શ્રોતાને અભિમત નયનું ખંડન કરનાર હોવા છતાં તે ખંડન યથાર્થ બોધ કરવામાં અનુગ્રાહક છે, એ પ્રમાણે તે તે સ્થાને વ્યવસ્થિત છે.
ઉપર્યુક્ત કથનમાં દૃષ્ટાંત આપે છે કે નૈયાયિકો તર્કને પ્રમાણ સ્વીકારતા નથી, અને કહે છે કે તર્ક પ્રમાણરૂપ નહીં હોવા છતાં પ્રમાણના બોધમાં અનુગ્રાહક છે. તેમ પ્રસ્તુત વક્તાનો ઉપદેશ શ્રોતાને અભિમત નયના ખંડનનો હોવાથી પ્રમાણરૂપ નથી, તોપણ પ્રમાણનો અનુગ્રાહક છે.
અહીં નૈયાયિકોનો આશય એ છે કે ‘રિ વહ્નિર્ન ચાર્વાદ ધૂમોપિ ન સ્વાત્ એ પ્રમાણે તર્ક કરવામાં આવે છે, ત્યાં તર્ક કરનારને તે સ્થાનમાં વહ્નિ પણ અભિમત છે અને ધૂમ પણ અભિમત છે, અને ધૂમ પ્રત્યક્ષથી ગૃહીત છે; આમ છતાં ‘વહ્નિ ન હોય તો ધૂમ પણ ન હોય' તે વચન પોતાને અભિમત પદાર્થથી વિરુદ્ધ વક્તવ્યરૂપ છે. તેથી આ તર્ક પ્રમાણ નથી, તોપણ પોતાનો પદાર્થ યથાર્થ છે, તેમ સ્થાપન કરવા આ તર્ક અનુગ્રાહક બને છે. તેથી નૈયાયિકો કહે છે, ‘પ્રામાણિક બોધ કરાવવામાં તર્ક અનુગ્રાહક છે, પણ સ્વયં પ્રમાણભૂત
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
