________________
બીજો ગણધરવાદ (નિ. ૬૦૪) * ૩૨૫ चायमर्थः ते मतौ विपरिवर्त्तते - पुरुषः - आत्मा, एवशब्दोऽवधारणे, स च कर्मप्रधानादिव्यवच्छेदार्थः, 'इदं' सर्वं प्रत्यक्षवर्त्तमानं चेतनाचेतनं, ग्निमिति वाक्यालङ्कारे, 'यद् भूतं' यद् अतीतं यच्च ‘માવ્યું' મવિષ્ય, મુત્તિસંમારાપિ સ વ નૃત્યર્થ:, ‘તામૃતત્વસ્ટેશન' કૃતિ, તાશોઘ્યર્થે, अपिशब्दश्च समुच्चये, 'अमृतत्वस्य' अमरणभावस्य - मोक्षस्य ईशानः - प्रभुश्चेत्यर्थः ' यत्' इति યત્ત્વેતિ ચશત્તોપાત્, ‘અન્નન' આહારેળ ‘પ્રતિરોતિ' અતિશયન વૃદ્ધિમુપતિ, ‘યત્ નતિ’ યત્ 5 રત્નતિ-પશ્ચાતિ, ‘યત્ ન પદ્ધતિ' યન્ન ચન્નતિ-પર્વતાવિ, ‘યદરે' મેાંતિ, વ્ ૩ અન્તિ’ શોડવધારને, ‘અન્તિò' સમીપે ય, તત્પુરુષ વ નૃત્યર્થ:, ‘દ્ અન્તર્' મધ્યે ‘અસ્ય’ ચેતનાचेतनस्य सर्वस्य यदेव सर्वस्यास्य बाह्यतः, तत्सर्वं पुरुष एव इति, अतः तदतिरिक्तस्य कर्मणः किल सत्ता दुःश्रद्धेया, ते मतिः, तथा प्रत्यक्षानुमानागमगोचरातीतं च एतत्, अमूर्त्तस्य च आत्मनो मूर्त्तकर्मणा कथं संयोग ? इति कथं वा अमूर्त्तस्य सतः मूर्त्तकर्मकृतावुपघातानुग्रहौ स्यातामिति, 10 लोके तन्त्रान्तरेषु च कर्मसत्ता गीयते 'पुण्यः पुण्येन' इत्यादौ, अतो न विद्मः - किमस्ति नास्ति वा?, ते अभिप्रायः, तत्र वेदपदानां च अर्थं न जानासि चशब्दाद्युक्ति हृदयं च, तेषां
"
પાપ: પાપેન ર્મળા'' વગેરે આ પદોનો આ અર્થ તારી મતિમાં વિપરીત રીતે વર્તી રહ્યો છે પુરુષ એટલે આત્મા. એવ શબ્દ અવધારણમાં છે અને અવધારણ કર્મ–પ્રધાનાદિનો વ્યવચ્છેદ કરનાર છે. (અર્થાત્ આત્મા સિવાય કર્મ–પ્રધાનાદિ કંઈ નથી. પ્રધાન સાંખ્યદર્શનનો પારિભાષિક 15 શબ્દ છે.) પ્રત્યક્ષવર્તમાન એવું જર્ડ–ચેતન, બધું પુરુષ છે.
ગ્નિ શબ્દ વાક્યની શોભા માટે છે, વળી જે ભૂતકાળમાં વિદ્યમાન હતું, અર્થાત્ મુક્તની અપેક્ષાએ જે સંસાર હતો, તે અને જે ભવિષ્યમાં થવાનું છે અર્થાત્ સંસારી જીવની અપેક્ષાએ મુક્તિ થવાની છે તે આ પ્રમાણે સંસાર અને મુક્તિ પણ આત્મા જ છે. તથા અમૃતત્વનો= અમરણભાવનો=મોક્ષનો જે પ્રભુ છે તે પણ, તથા જે આહારવડે વૃદ્ધિને પામે છે, જે પશુ 20 વગેરે ચાલે છે, જે પર્વતાદિ નથી ચાલતા, જે મેરુ વગેરે દૂર છે, તથા જે પાસે છે તે સર્વ આત્મા જ છે, તથા આ બધા ચેતનાચેતનની મધ્યમાં જે છે, વળી જે એ બધાની બહાર છે તે સર્વ પુરુષ જ છે.
એટલે આત્માથી અતિરિક્ત કર્મનું અસ્તિત્વ દુઃશ્રદ્ધેય છે. એ પ્રમાણે તું માને છે. વળી આ કર્મ પ્રત્યક્ષ, અનુમાન અને આગમ પ્રમાણનો વિષય પણ બનતું નથી. અને અમૂર્ત એવા 25 આત્માનો મૂર્ત એવા કર્મ સાથે સંયોગ કેવી રીતે થાય ? અથવા અમૂર્ત એવા આત્મા ઉપર મૂર્ત એવા કર્મવડે ઉપકાર–અપકાર કેવી રીતે થઈ શકે ? એટલે એક તરફ કર્મ નથી એવું લાગે છે. બીજી તરફ લોકમાં તથા અન્યશાસ્ત્રોમાં કર્મની સત્તા ગવાય છે કે “પુણ્યકર્મથી જીવ પવિત્ર અને પાપકર્મથી પાપી થાય છે.” આથી પાકું જાણી શકતા નથી કે “કર્મ છે કે નહિ ?” આ પ્રમાણે હે અગ્નિભૂતિ તારો અભિપ્રાય છે.
30
તું વેદપદોના અર્થ, યુક્તિ અને રહસ્યને જાણતો નથી. પરસ્પર વિરુદ્ધ વેદપદો એકવાક્યતા
