________________
૧-૪૨,૪૩
૧૯૧
૧૨
જીવાભિગમઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ
તે બધાં જળચર સંમૂર્ણિમ પંચેતિર્યંચ છે.
શરીરાદિ દ્વાર ચઉરિન્દ્રિયવત્ કહેવા. માત્ર અવગાહના દ્વારમાં જઘન્યથી અંગુલનો અસંખ્યાતભાગ, ઉત્કૃષ્ટથી હજાર યોજન. ઈન્દ્રિયો પાંચ. સંછિમ અને સમનસ્કતત્વના યોગથી સંજ્ઞી, અસંજ્ઞી બંને છે. ઉપપાત - વ્યુત્ક્રાંતિ પદ મુજબ. - x • સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકોડી. ચ્યવન-અનંતર ઉદ્વર્તીને ચારે ગતિમાં ઉપજે છે. તેમાં નરકમાં રનપભામાં જ, તિર્યચમાં બધામાં, મનુષ્યોમાં કર્મભૂમિજમાં, દેવોમાં વ્યંતર અને ભવનવાસીમાં. તે સિવાય અiીઆયુ નથી. તેથી ચાર ગતિક, બે આગતિક, પ્રત્યેકશરીરી અસંખ્યાતા છે.
હવે સંમૂર્ણિમ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિક - • સૂત્ર-૪૪ :
તે સ્થલચર સંમૂર્છાિમ પંચેન્દ્રિય તિચિયોનિક શું છે ? બે ભેદે - ચતુષાદ સ્થલ સંમૂર્હિમ અને પરિસર્ષ સંમૂર્ણિમ
તે સ્થલચર ચતુષ્પદ સંમૂર્છાિમ શું છે? ચાર ભેદે છે. તે - કપુર, દ્વિપુર મંડપદ, સનખપદ ચાવતુ આવા પ્રકારના બીજ પણ. તે સંક્ષેપથી બે ભેદે છે . પતિ અને પર્યાપ્તા. - શરીર ત્રણ, અવગાહના જઘન્યથી અંગુલનો અસંખ્યાત-ભાગ-ઉત્કૃષ્ટથી ગાઉ પૃથકત્વ. શિતિ-જાન્યથી અંતમહત્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ૮૪,૦૦૦ વર્ષ. બાકી જલયર મુજબ ચાવ4 ચતુતિક, બે આગતિ. પરિd-અસંખ્યાતા કહ્યા છે. તે સ્થલચર ચતુષ્પદ
તે સ્થલચર પરિસર્ષ સંમૂર્ણિમ શું છે ? બે ભેદે છે – ઉરગ પરિસર્ષ સંમૂર્છાિમ અને ભુજળ પરિસર્ષ સંમૂર્છાિમ.
તે ઉગ શું છે ? ચાર ભેદે - અહી, અજગર, મહોરગ... તે અહી શું છે ? બે ભેદ • દવા અને મુકુલિક. તે દfક્ત શું છે ? અનેક ભેદે છે . આસીવિષ યાવતુ તે દવા છે. તે મુકુલિક શું છે? અનેકવિધ છે - દિવ્ય, ગોનસ ચાવત મુકુલિક.
તે અજગરો શું છે ? એક પ્રકારના કા છે. તે આસાલિક શું છે ? પ્રજ્ઞાપનાનુસાર કહેવું. - x • તે મહોરમ શું છે ? પ્રજ્ઞાપના મુજબ કહેવું. આવા પ્રકારના અન્ય પણ કહેવા. તે સંક્ષેપથી બે ભેદે છે. પતિ અને પર્યાપ્તા. પૂર્વવત્ ાણવા.
વિરોષ એ કે - શરીરવગાહના જઘન્યથી ગુલનો અસંખ્યાત ભાગ, ઉતકૃષ્ટથી યોજન પૃથd. સ્થિતિ - જઘન્યથી તમુહુd, ઉત્કૃષ્ટથી પ3,ooo વર્ષ. બાકી જલચર મુજબ જાણવું. યાવત્ ચાર ગતિક, બે આંગતિ, પરિત્તા અસંખ્યાતા ઉરમ પરિસર્ષ છે.
તે સુક્ષ્મ પરિસર્ષ સંમૂર્શિમ સ્થલચર શું છે ? તે અનેક ભેદ છે - ગોધા, નોળીયા સાવત્ તેવા અન્ય પ્રકારના. તે સંક્ષેપથી બે ભેદે કહ્યું છે, તે આ -
પતિ અને અપર્યાપ્તા.
- શરીરાવગાહના જધન્યથી અંગુલનો અસંખ્યાત ભાગ, ઉત્કૃષ્ટથી ધનુણ પૃથકg. સ્થિતિ-ઉcકૃષ્ટથી ૪ર,ooo વર્ષ. બાકી જલચર મુજબ. યાવતું ચરમતિક, બે ગતિ. પરિત્ત, અસંખ્યાત કહ્યા છે. તે ભુજગપરિસર્ષ સંમૂર્ણિમ તે આ સ્થલચર.
તે ખેચર શું છે ? તે ચાર ભેદે કહ્યા છે. તે આ છે – ચર્મપક્ષી, રોમપક્ષી, સમુગપક્ષી, વિતતપક્ષી.
તે ચર્મપક્ષ શું છે? અનેક ભેદે છે - gબુલી યાવતું આ પ્રકારના બીજ પણ... તે રોમપક્ષી શું છે? અનેક ભેદે છે - ઢક, કંક, આવા પ્રકારના અન્ય પણ... તે સમગ્ર પક્ષી શું છે? એક પ્રકારના છે, જેમ પ્રજ્ઞાપનામાં કહd. એ રીતે વિતત પક્ષી યાવતુ આવા પ્રકારના અન્ય પણ. તે સંક્ષેપથી બે ભેદે છે - પ્રયતા અને અપયતા. વિશેષ આ - શરીરવગાહના ૯ જાન્યથી અંગુલનો અસંખ્યાત ભાગ, ઉત્કૃષ્ટથી નિણ પૃથકવ. સ્થિતિ-ઉત્કૃષ્ટથી ૨,૦૦૦ વર્ષ. બાકી જળચર મુજબ ચાવતુ ચાર ગતિ, બે આગતિ. પરિત્તા, અસંખ્યાતા કહ્યા છે. તે ખેચર સંમર્શિમ તિચિ કહ્યા.
• વિવેચન-૪૪ -
સંમર્ણિમ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોતિકો બે ભેદે કહા છે - ચતુષ્પદ અને પરિસર્પ તેમાં ચાર પણ જેને છે તે ચતુષ્પદ, અશ્વ આદિ. એવા તે સ્થલચર સંમૂર્ણિમ પંચેન્દ્રિયતિર્યચ. છાતી કે ભુજા વડે સકે છે તે પરિસર્પ, સાપ-નોળીયાદિ. 'ચ' શબ્દ સ્વ-સ્વગત અનેક ભેદ સૂચક છે. તે અનેકવિધવ ક્રમથી કહે છે -
ચતુષ્પદ સ્થલચર સંમૂર્ણિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યચયોનિક ચાર ભેદે કહ્યા છે – જે પ્રમાણે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં પહેલા પદ પ્રજ્ઞાપના નામક પદમાં ભેદો કહ્યા તેમ કહેવા. તે એકખુરાદિ ચાર છે. તે એકબુર કયા છે ? અનેક ભેદે છે – અશ્વ, અશ્વતર, ઘોટક, ગર્દભ, ગોરક્ષર, કંદલક, સિરિકંદલક, આવઈ, તથા આવા પ્રકારના બીજા.
તે દ્વિપુર કયા છે ? અનેકવિધ છે. તે આ - ઉંટ, ગાય, ગવય, મહિષ, સંવર, વરાહ, અજ, ઘંટા, સભ, ચમરી, કુરંગ, ગોકર્ણ આદિ... તે ગંડીપદ શું છે ? અનકે ભેદે છે - હાથી, હસ્તિપૂયણ, મંકુણ હતી, ગ, ગંડ, પરાસર, શીયાળ, શનક, કોકંતિક, શશક, ચિત્તક, ચિત્તલક. આવા બીજા પ્રકારના પણ. - X - X - સનખપદ-લાંબા નખથી યુક્ત પણ જેના છે તે સનખપદ - કુતરા આદિ.
અશ્વ આદિ આ ભેદોમાં. કેટલાંક અતિપ્રસિદ્ધ છે. આ બધાં સ્વયં કે અન્ય લોકથી જાણવા. વિશેષ આ - સનખપદમાં પવન - ચિમક, - , TTER - સરભ, ક્ષત્તિ - લોમહિકા, ચિતા-ચિતલકા એ આરસ્થજીવ વિશેષ છે. બાકીના સિંહ આદિ પ્રતીત છે. તે સંક્ષેપથી પર્યાપ્તા અને અપર્યાપ્તા ભેદે છે. શરીરાદિ દ્વાર જલચરવ કહેવા. વિશેષ એ કે- ઉત્કૃષ્ટાવગાહના ગાઉ પૃયત્વ, સ્થિતિ-ઉત્કૃષ્ટથી ૮૪,૦૦૦ વર્ષ બાકી પૂર્વવત્.
