Book Title: Vidushak
Author(s): Govind Keshav Bhatt
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032745/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSaka lekhaka gAviMda kezava bhaTa Ru : tramAMka ISM kAra -haja ahamada lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAda-9 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJAcakSu paDita zrI sukhalAlajI bhAratIya vidyA graMthamALA graMthamALA poka dalasukha mAlavaNiyA nagIna jI. zAha vidUSaka lekhakaH gAviMda kezava bhaTa nivRtta adhyakSa, bhAMDArakara erienTala risarca ITITyuTa, pUnA anuvAdakaesa. ena. paise prAdhyApaka, saMskRta vibhAga, vidarbha mahAvidyAlaya, amarAvatI. kamAna che * Gee lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAda 9 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avAjI zrI tribhuvanadAsa zArI zrI rAmAnaMda prinTIMga presa, kAMkariyA roDa, amadAvAda 380022 prakAzaka De. nagIna jI. zAha adhyakSa, lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira amadAvAda 380008 prathamavRtti, 1981 kiMmata rUpiyA -(trAza Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika bhAMDArakara orienTala risarca InsTITyuTanA bhUtapUrva adhyakSa De. jI. ke. bhaTanA aMgrejI pustaka "vidUSakanI gujarAtI AvRtti prajJAcakSu paMDitanI sukhalAlajI bhAratIya vidyA graMthamALAmAM prakAzita karatAM AnaMda thAya che. saMskRta nATakanA vidapakanA pAtranuM A adhyayana aneka rIte rasaprada nIvaDe evuM che. viASakanI utpatti ane vikAsa, tenAM lakSaNe, tenuM brAhmaNatva, tenuM prAkRtabhASItva, ityAdi. aneka samasyAonuM ahIM savistara vizleSaNa thayuM che. uparAMta, Do. bhaTe hAsyarasa vize paNa upayogI vicAraNA karI che. pustaka be bhAgamAM vaheMcAyeluM che. prathama bhAgamAM viduSaka vizenI zAstrIya carcAo che jyAre bIjA bhAgamAM sattaramI sadI sudhInA mukhya saMskRta nATakamAMthI tema ja prAkRta saTTakamAMthI seLa nATakanA vidUSakanuM jIvaMta ane mArmika pAtrAlekhana karavAmAM AvyuM che. De. bhaTe A AvRtti mATe navI prastAvanA lakhI ApI che. A gujarAtI AvRtti aMgrejI vidUSaka pustakane zabdaza: anuvAda nathI paraMtu tene AdhAre karela bhAvAnuvAda. che. A anuvAda prA. esa. ena. paeNDasee karI Ape che, te badala temane ame AbhAra mAnIe chIe. A AvRtti mATe De. bhaTe lakhI Apela aMgrejI 342019rld' ah or 'The Vidusaka's Cap and Ajanta Fresco' e temanA mULa aMgrejI lekhanuM gujarAtI rUpAntara karI ApavA badala De. zrI ha. cU. bhAyANIno paNa ame AbhAra mAnIe chIe. graMthanAM aMte ApavAmAM Avela zabdasUcIo ane zuddhipatra taiyAra karI ApavA badala hai. 2. ma. zAhane. tema ja "keraLa raMgabhUmino vidUSakane bleka chApavA mATe ApavA badala nyU orDara pitAnuM pustaka graMthamALAmAM prakAzita karavA devA badala De. bhaTanAM ame atyaMta AbhArI chIe. prajJAcakSu paMDitazrI sukhalAlajI bhAratIya vidyA graMthamALAmAM prathama pustaka tarIke ame pU. paMDitazrI sukhalAlajInI AtmakathA "mAruM jIvanavRtta prakAzita karavA vicAreluM. paraMtu te pustaka paricaya TrasTa prakAzita kare te vadhuM sAruM ema vicArI, paricaya TrasTanI te bAbatanI tatparatA jaI, te pustaka paricaya TrasTane prakAzita karavA dIdhuM je yogya ja thayuM che. pariNAme prastuta graMthamALAnA prathama pustaka tarIke vidUSaka' pragaTa thAya che. lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira dalasukha mAlavaNiyA amadAvAda-380008 nagIna jI. zAha 1-12-81 graMthamALA saMpAdaka Page #5 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - gujarAtI AvRttinI prastAvanA A mAruM svatanna, saMzodhanAtmaka pustaka "vidUSaka (je sAmAnya rIte ghaNAe mAre pIeca. DI. ne zodhanibaMdha hovAnuM bhUlathI mAnI lIdhuM che) pahelI vAra amadAvAdanI nyU orDara bUka kaMpanIe 1959mAM prakAzita karyuM hatuM. tenuM meM kareluM marAThI rUpAMtara kolhApuranA mahArASTra graMtha bhaMDAre 1960 mAM prakAzita kareluM, ane te mATe mane rAjya sarakAranuM pAritoSika maLeluM. te pachI mArA mitra ane sahakAryakara De. caMdulAla dUbee karele tene hiMdI anuvAda 1970mAM alAhAbAdanA sAhitya bhavana prA. li. taraphathI prakAzita thayA. have tene gujarAtI anuvAda lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira taraphathI prakAzita thAya che. A mATe huM te saMsthAno tathA khAsa karIne bhUtapUrva adhyakSa prA. dalasukha mAlavaNiyAne ane vartamAna adhyakSa Do. nagIna zAhane AbhArI chuM. A prasaMga. mAre mATe ghaNe sukhada che, kema ke huM bAra varasa (1944-56) gujarAta kolejanI (ane parokSapaNe gujarAta yunivarsiTInI) sevAmAM hatuM, ane mane satata evI UMDI lAgaNI rahyA karI che ke gujarAtanAM vidyAkIya ane bauddhika jIvanamAM vadhu nahIM te kazoka pratIkAtmaka phALo ApIne mAre gujarAta pratyenuM mAruM RNa adA karavuM joIe. huM AzA rAkhuM chuM ke mAruM prastuta prakAzana A bhAvanAthI ane mArI sasneha kRtajJatAnA ciha rUpe svIkArAze. A gujarAtI rUpAMtara mArA bhUtapUrva sahakAryakara Do. esa. ena. DaeNDasee taiyAra karyuM che. teo auraMgAbAdanI sarakArI Asa ane sAyansa kolejamAM prAdhyApaka che. vaDodarA jillAnA vatanI hoIne temaNe zALAnuM zikSaNa gujarAtI mAdhyamamAM lIdheluM, ane ucca zikSaNa ma. sa. yunivarsiTI, vaDodarAmAM. A mATe temane, tathA gujarAtI anuvAdane tapAsI, tenA mudraNakAryanI ane sUcinI goThavAI karavA mATe prA. mAlavaNiyA tathA De. zAhane huM AbhAra mAnuM chuM. De. aha eka vAranA mArA vidyAthI heIne temane huM AbhAra mAnuM chuM te temane gamaze nahIM, chatAM temanA pratye tathA lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira pratye mAre hArdika RNabhAva vyakta karyA vinA huM rahI zakatA nathI. A pustakamAM mArI mULa kRti uparAMta, vidUSakanI TopInA kramika vikAsanI je eka kahI mane ajaMTAnA guphAcitramAMthI maLI AvI tene lagatA zodhanalekhane paNa pahelI vAra samAveza svarUpanI ApaNuM samaja tenAthI vadhaze. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArA aMgrejI ane marAThI pustakanA prakAzana pachI tenA vize je TIkA TippaNa thayAM che temAM be prakAranAM valaNa dekhAya che. ghaNAkharA vivecake ane vAcakee vidUSakanAM vividha pAsAMonuM meM je rIte vileSaNAtmaka, sAMgopAMga vivaraNa ane nirUpaNa karyuM che tenI kadara karI che. bhuvanezvaramAM maLelI akhila bhAratIya prAgya vidyA pariSadanA saMrakata vibhAganA adhyakSazrIe temanA vyAkhyAnamAM kahyuM che ke vidUSaka saMzodhana mATe eka navI dizA kholI Ape che. bhAratamAM pravAsa karatI holenDanI eka vidUSIe temanA patramAM mane jaNAvyuM che ke "vidUSaka" sarvAga saMpUrNa heine e pAtra vize have vadhu kazuM kahI zakAya tema nathI. De. baladeva upAdhyAya jevA vidvAne paNa vidUSakanI pramANabhUtatA ane sabhara mAhitInI prazaMsA karI che. je bIjuM valaNa che te vidUSakanA mULa svarUpa vizenA mArA mata sAthe asaMmati darzAve che. emAnAM keTalAka matabhedane te sthApita matanI viruddhanA keIpaNa vicArane utArI pADavAnA prayatna tarIke ghaTAvI zakAya. paNa te uparAMta je keTalAka prAmANika matabheda che te vidUSaka mULe asuranuM pAtra rajU karatuM hovAnA mata paratve che. A TIkAkAre "asuranuM pAtra ane "asuranA pAtranI nATayagamAM rajuAta" e be vacceno bheda samajyA. nathI. e be vibhAvo mULabhUta rIte judA che. asuranuM pAtra duSTa tathA dhAka ane bhaya pedA kare tevuM hoya emAM saheje zaka nathI. kharekhara asura keI paNa rIte hAsyotpAdaka, ramujI ke raMgIle nathI hoto. ane e rIte kharekhara asuranI sAthe keI hAsyarasika pAtrane joDavAne keIne svapna paNa khyAla na Ave. paNa raMgamaMca upara asuranuM pAtra kaI rIte bhajavAya e sAva judI ja cIja che. "bharata nATyazAstramAM ApelI prathama nATaya prayogaLAnA asuronA. reSanI ane vidano UbhA karIne khelane bagADavA teo tatpara thayAnI vAta bhale eka kapanAne taraMga hoya, te chatAM te eka aMtargata satyanI sUcaka che. asUro. roSe bharAyAnuM dekhItuM kAraNa e hatuM ke nATaya pravegamAM asurone parAjaya ane devone vijaya nirUpAye hato. paNa ethI bIjuM ghaNuM vadhAre paNa heya. ApaNe evI saMbhAvanA vicArI zakIe ke asuranA pATha bhajavatA bhAratanA nAe temane hAsyAspada ne kaDhaMgI rItabhAtavALA rUpe rajU karyA hoya, jethI karIne deva ane Itara taTastha prekSakomAM bhAre hasAhasa thaI che. temanA parAjayanI bhajavaNI karatAM vizeSa te A je temanI ThekaDI uDAvI tethI asure. ruSTa thayA hoya. asuranA pAtranI A prakAranI hAsyarasika rajUAta ke hAsyAspada bhajavaNInI sAthe huM vivakane jeDuM chuM. asuranA pAtra sAthe Ane kaze. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbaMdha nathI; kAraNa ke koI paNa pAtrane raMgamaMca para hAsyAspada rUpamAM rajU karI zakAya. aMgrejI raMgamaMcanA eka vidvAne "kalAuna" ke "phUlanA hAsyarasika pAtranuM mULa saMtAnane hAsyAspada rUpamAM rajU karavAnI nATapraNAlImAM joyuM che.. huM jAtaanubhavathI kahI zakuM chuM ke nATakanI bhajavaNunI A praNAlI junA paraMparAgata marAThI takhatA para paNa cAlu rahI che, tyAM AsurI pAtro haMmezAM temanI ThekaDI uDAvIne bhajavAya che, ane tethI prekSakone hAsyarasa pUro paDe che. bhAratanI bIjI bhASAonI raMgabhUmimAM A ja rIte heya. AvI praNAlInA purAvA uparAMta, duSTa pAtrone hAsyAspada rUpe nATaya-- prayAgamAM rajU karavAnuM eka mane vaijJAnika kAraNa paNa che. mANasanuM mana duritathI ke bhayathI bacavA tene dUra rAkhe che, tenAthI bhAge che tenI sAme prabaLa maMtraprayoga kare che, athavA to viparIta valaNa dAkhavI tene haLavAzathI le che-eTale ke tene hasI kADhe che ke tenI hAMsI uDAve che. A chelluM valaNa eka oDhI lIdhe burakhe che, paNa manuSyanuM mana bhayanuM nivAraNa karavA te dhAraNa kare che. duSTa, ane duritanI pratye hAsyarasika valaNa dharAvavA pAchaLa mAnavamananI A lAkSaNikatA kAma karatI hoya che. hakIkate te kaI sAmAjika vyaktine bhoge ramUja pIrasavI ke meja khAtara keInI TheLaThaThThA karavI e mANasanI sahajavRtti che. e rIte, vidUSakanuM mULa zedhavA mATe bahu UMDA utaravAnI kazI jarUra nathI. mAnavanI mULabhUta, sahaja hAMsI majAkanI vRttinuM vidUSaka pratIka che. paNa je vidUSakane mATe kaI svarUpaniSTha mULa zodhavuM jarUrI hoya to huM te raMgamaMcanI asuranA pAtrane hAsyAspada rUpamAM rajU karavAnI prAcIna praNAlImAM zodhuM. kItha ane tene anusaranAra karmakAMDanA vidhividhAnamAM tenuM mULa hevAnI je kalpanA kare che te karatAM hu Ane vadhu yogya mAnuM. karmakAMDanI vidhionI keTalIka vigate ane brAhmaNa vidUSakanAM keTalAMka lakSaNo vacce keTaluMka sAmya hoI zake, ane mArA TIkAkAroe batAvyuM che tema keTaluMka vadhu sAmya paNa zodhI kADhI zakAya. viSakanuM mULa A karmakAMDanAM vidhi-vidhAnamAM javAnA mata sAme mAro mULabhUta virodha e che ke bhAratamAM pratyeka dhArmika vidhi pUrI gaMbhIratAthI karavAmAM Ave che, ane temAM kazuMka hAsyAspada tatva hoya tyAre paNa vidhi karanAra ane jenAra kadI paNa tene ramUjamajAka lekhe levAnI kalpanA paNa na kare. dharmavidhimAM haMmezAM kazeka UMDo artha raheluM hovAnI AsthA hoya che, bhale pachI te sAmAnya mANasanI samajanI bahAra hoya. mahAvrata-vidhimAMnA brahmacArI ane puMcalI vaccenA je saMvAdane ane gALAnI Apalene kItha saMskRta nATakamAMnI vidUSakanI prAkRta ane hAsyAspada Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASAne AdhAra mAne che, te kharekhara te saMtati ane varSa thavA mATenuM pratI kAtmaka vidhi che, nahIM ke koI hAsyAspada ghaTanA. (A mATe juo esa. e. DAMgakRta "sekasyuala simbalijhama phoma dha vedika riyuala). AthI hAsya rasanA Alambana tarIke mane vaidika vidhi para vizvAsa besato nathI. pazcimanA vidvAne bhAratIya paraMparA ane dharmabhAvanAthI ajANa hoIne dhArmika vidhividhAnanI gaMbhIra prakRti temanA dhyAnamAM na Ave, paNa ApaNuM vidvAne lAMbe -samaya A bAbata pratye AMkha mIMcI nahIM rAkhe evI mane AzA hatI. vaLI bIjI vAta e paNa hatI, ke saMskRta nATakamAM nAyaka tarIke rahelA rAjAnA sakhA tarIke rahelA vidUSakanuM mULa mAne ke vidhividhAnane AdhAre ApaNe samajAvI zakIe paNa bharate je bIjA traNa prakAranA vidUSaka kahyA che- daivI nAyakane sAthI "liMgI', rAjamaMtrI nAyakane sAthI "rAjajIvI" ane brAhmaNa guru nAyakane sAthI ziSya"--emanAM mULanuM zuM ? mahAvratanA brAhmaNane temanAM mULa tarIke kaI rIte ghaTADI zakAze ? A kAraNe mAro mata badalavAnuM kazuM pratItikara kAraNa mane dekhAtuM nathI. keTalAka TIkAkAronuM kahevuM ema che ke meM varNavelA vidUSakanA raMgaDhaMga bharatAnusAra nathI. bharata pramANe vidUSaka TAliye heya, athavA tene mAthe kAkapada heya, tene ratUmaDI AMkhe heya, bahAra dhasI AvatAM dAMta haya, te ThIMgujI ke khaMdhiyA hoya, tenuM moTuM kaDhaMguM hAya vagere. A TIkAkAro bhUlI jAya che ke bharate A rIte keI aphara niyamo nathI ApyA, paNa raMgamaMca upara rajU karavA mATe vidUSakanI pAtrasajajA paratve keTaluMka mArgadarzana ja ApeluM che. vidUSakane. pATha bhajavavA AvA dekhAvavALA koI mANasanI zodhamAM nATaya-prayAjake nIkaLI paDatA haze tevuM kAI na ja mAne. AmAM khyAla eTalo ja che ke e pAtra bhajavanAra vikRta aMgopAMgavALo hovo joIe, jethI prekSakone hAsyarasa pIrasI zakAya. saMskRta nATayakAro bharate ApelA sAmAnya mArgadarzanane svIkArIne keTalAMka lakSaNe pitAnI pasaMdagInA umere che. jema ke kAlidAsa pitAnA vidUSakane vAnaramukha banAve che zukanA maitreyanuM mastaka UMTanA ghUMTaNa samuM ane tenA upara pAchuM kAkapada heAya che. vAstavika dekhAva ane raMgamaMca parano caheromahero e be judI vastuo che, e be vacce goTALe karavAnI jarUra nathI. saMskRta nATaka eTale mAtra nATayazAstranA ane nATakakRtionA zabdanuM ja adhyayana nahIM, viziSe te e progaprakriyA ane raMgamaMcIya praNAlIonuM adhyayana che Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huM hRdayapUrvaka icchuM chuM ke mAtra pustakamAM ja daTAI rahetA ApaNuM vidvAne, nATayakalAne vadhu sArI rIte samajavA mATe nATakanuM raMgamaMca paranA prayoganuM je pAsuM che tenA pratye paNa jAgrata thAya ane bhajavaNInI rItarasamathI paricita bane. kAlidAse ApaNane cetavyA nathI ke seva, prayogapradhAne nATayarAtrima . vimatra vAgvyavahAreNa ? keraLa raMgabhUmine vidUSakanuM citra ApavA badala ke cInanA svarga mahArAjA zrI parIkSita varmAne, "trizikhaMDaka vidUSakane phoTo ApavA badala mathurA myujhIyamanA kayureTarane ane vidUSakanI TepI-ajaMTAnA bhitticitramAM" (ajaMTA guphA naM. 1) nA phoTA mATe Arkiyolojikala sarve opha IDiyA, auraMgAbAdane huM AbhAra mAnuM chuM. ge. ke. bhaTa e 12, svAnanagarI epArTamenTasa, ka roDa, pUNe 411004. rautra zuddha pratipadA, saMvata 1903. eprila 5, 1981 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | pRSTha 1-11 12-34 35-51 para-1 viSayasUcI prAstAvika gujarAtI AvRttinI prastAvanA Amukha prakaraNa 1 vidUSakanI utpatti 2 vidUSakano vikAsa 3 vidUSakanuM rUpa 4 vidUSakanI jAta 5 bhajanapriya vidUSaka 6 vidUSakanI bhASA 7 vidUSakanuM nAmAbhidhAna 8 vidUSakanA bheda 9 vidUSakanA guNa 10 vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya (1) 11 vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya (2) 12 vinodane marma 13 vidUSakane vineda 14 vidUSakanI avanati 15 avanatinI mImAMsA 6267 68-74 75-81 - 82-89 a5-1 07 108-125 12-137 138-151 152-165 166-182 183-193 bhAga bIje 1 saMtuSTa 2 vasaMtaka vasaMtaka 4 gautama 5 mANava8 19-203 204-2017, 278-214 215-227 228234 25-241 242-25 253-28 7 maya 8 vasatA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "" 9 vasaMtaka 10 Atreya 11 vakhAsa 12 kapiMjala 13 cArAyaNa 14 karNasuMdarImAMne vidUSaka 15 cakAra 16 mahAdara pariziSTaH vidUSakanI TopI-ajaMTAne eka bhiticitramAM zabdasUcI (1) graMtha ane graMthakAre (2) viSaya saMdarbhagraMthasUcI muhika 250-264 265-272 273-275 276-280 281-287 288-290 ra91-ra94 295-299 300-302 303-308 308-317 318-324 - 325-3259 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha I.sa. 1944mAM muMbaI yunivarsiTIe "saMskRta nATakamAM vidUSaka' e viSaya saMzodhanAtmaka nibaMdha mATe jAhera karyo, tyAre te tarapha mAruM dhyAna gayuM. te vakhate aMgrejImAM lakhAyelA mArA nibaMdhane vizvanAtha nArAyaNa maMDalika suvarNa - padaka ane pAritoSika' prApta thayuM. prastuta nibaMdha prakAzita thAya te mATe meM ghaNA varSo prayatna karyo, paNa huM saphaLa na thaI zakyo. tethI mane te vize udAsInatA utpanna thaI. paraMtu, I. sa. 1950nA unALAmAM mArA bhAsaviSayaka saMzodhanane nimitte mane anaMkulama javAne prasaMga prApta thayo. tyAM cinanA mahArAjA hijha hAyanesa zrI rAma varmA sAthe paricaya thavAnuM sadbhAgya mane prApta thayuM. mahArAjAsAheba saMskRtanA pragADha paDita heI nyAya ane sAhitya e temanA mukhya viSayo che. temanI sAthe keTalAka muddAo laI meM carcA karI, ane mahArAjA sAhebanI kRpAthI keraLanA pAraMparika naTava-zAkyAra- dvArA prastuta judA judA taMtrovALAM be saMskRta nATake mane jevAM maLyAM. A nATayaprago jevAthI bhAsanA nATyataMtra vize mane navuM jANavA maLyuM. ApaNI junI paraMparAmAM je pramANe sUtradhAra mukhyataH nATaka rajU kare che, te pramANe keraLa raMgabhUmi upara vidUSaka e kAma kare che. vidUSaka sAthe saMkaLAyelA praznonA ukela mATe mane keraLa raMgabhUmi uparano A saMketa khUba ja mahatvapUrNa lAge che. gayAM pAMca-cha varasa bharatanA nATayazAstrane jhINavaTabharyo abhyAsa karatAM mane A vize bIjI kalpanAo sUjhI. e baMnenA pariNAme mAruM dhyAna pharI vidUSaka tarapha kheMcAyuM, ane pAMca-cha varasanA adhyayana bAda vidUSaka vize ghaNIye navIna vAta kahI zakAya evuM mane lAgyuM. prastuta graMtha mArA A saMzAdhanaprayatnanuM phaLa che. vidUSakano abhyAsa karatI vakhate, tenA uddagama ane vikAsane sauthI mahatvane prazna ApaNI samakSa upasthita thAya che. upalabdha sAhityanA prAcInatama nATakomAM paNa vidUSakanuM citraNa sAMketika svarUpanuM hovAne lIdhe vidUSakanI utpattine prazna saMskRta nATakanI utpatti sAthe saMkaLAyelo hovo joIe evuM ghaNAkharA vidvAne mAne che. tethI nATakanI utpatti sAthe vidUSakanI utpatti samajAvavAne temaNe prayatna karyo. temaNe vyakta karelA vividha mate De. kIthe pitAnA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSaka - "The Sanskrit Drama' nAmanA pustakamAM ApyA che. De. kItha A siddhAntamAMnI uNapa batAvI aMte pitAne mata rajU kare che. mArA saMzodhana nimitte mane je kAMI vAMcavA maLyuM te dvArA mAruM samAdhAna thaI zakayuM nahIM. vidUSakanA pAtra dvArA brAhmaNonuM viDaMbana karavAmAM AvyuM che, tema ja vidUSaka prAkRta bhASA bole che, A be muddAo dhyAnamAM laI keTalAka vidvAne vidUSakanuM mULa prAkRta nATakamAM, athavA lekanATyamAM hovuM joIe ema mAne che. arthAt temanA mata pramANe prAkRta nATakamAMthI athavA lekanATayamAMthI vidUSaka saMskRta raMgabhUmi upara Avyo hovo joIe. prastuta siddhAntamAMnA deba De. kIthe potAnA pustakamAM batAvyA che. vidUSaka brAhmaNonI mazkarI kare che e vAta kharI, paNa e phakta brAhmaNonI mazkarI karatA nathI. bIjAnI-nATakanA nAyaka-rAjAnI paNa-mazkarI karavAnuM te choDato nathI e vAta ApaNe dhyAnamAM levI joIe. te ja pramANe, saMskRta nATake pahelAM, ke prAkRta nATake pahelAM, e eka vivAdya prazana che. saMskRta nATake pahelAM prAkRta nATaka athavA lekanATake hatAM ke kema te vize De. kItha pite zaMkA vyakta kare che. tethI vidUSaka prAkRta bhASA bole che e muddo laI tenuM mULa nakakI karavuM bhUlabhareluM che. hAla, javAbeTamAMnI nATacakalAne je ItihAsa upalabdha thayo che, te uparathI jAvA-nATakane udaya saMskRta nATakanA prabhAva heThaLa thayo hovo joIe e spaSTa thAya che. navA nATakamAM paNa vidUSaka jevuM pAtra Ave che, ane te tyAMnI atyaMta praga9bha bhASAne - eTale ke taddezIya saMskRta bhASAne ja - upayoga kare che. arthAta saMskRtabhASI vidUSaka uparathI jAvA nATakamAMnuM vivedI pAtra vikasyuM hovuM joIe. prAraMbhakALanA azvaSa, bhAsa jevA nATakakArathI mAMDI, pachInA saMskRta ane prAkRta nATake sudhI - badhAM nATakomAM vidUSakanI bhASA prAkRta hoya, te paNa mULamAM te prAkRta na hatI, e jAvA-nATakanA purAvA heThaLa puravAra thaI zake tema che. tethI vidUSakanI pAtranirmiti sAthe, athavA tenI bhASA sAthe prAkRtine keI saMbaMdha hoya evuM lAgatuM nathI. saMskRta nATakane ugama prAcIna dharmavidhimAMthI thayo evuM sAmAnya rIte mAnavAmAM Ave che. te ja pramANe vidUSakanI utpatti paNa prAcIna dharma vidhimAMthI thaI hevI joIe evuM De. kItha mAne che. temanA mata pramANe samayAganI mahAvrata nAmanI vidhimAM AvatA brahmacArImAMthI pachInA saMskRta nATakamAM jaNa vidUSaka vikasita thayo he joIe. prastuta vidhimAM brahmacArI ane puMthalIne saMvAda Ave che. e saMvAda atyaMta azlIla che. saMvAda prAkRta bhASAmAM hevo joIe evuM De. kItha pahelethI ja mAnI le che, ane pachI saMskRta nATakamAM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha sAmAnyataH jaNAtI dAsI ane vidUSakanI gALAnuM mULa paNa brahmacArI ane paMthalInA A saMvAdamAM hevuM joIe evuM teo mAne che. A mahattvanI kaDI joDAya eTale pachI, vidUSake karelI brAhmaNanI mazkarI vizenI, athavA tenI prAkRta bhASA vizenI samajUtI ApaNane maLI rahe che. te ja pramANe, vidUSakanA rUpamAM aparihArya rIte jaNAI AvatI zArIrika vikRti paNa semiyAgamAMnI somayaNa jevI vidhi uparathI utarI AvI hovI joIe evuM teo mAne che. "samayaNuM (eTale ke soma kharIdavAnI) vidhimAM eka zUdra pAsethI somavalI kharIdavAmAM Ave che, ghaNI rakajhaka pachI Akhare sama kharIdAya che ane nakkI karelI kImata cUkavavAne badale e zudrane mAravAmAM Ave che. vidUSakanI zArIrika vikRtinuM athavA hAsyAspadatAnuM mULa A samayaNavidhimAM hovuM joIe evuM De. kItha kahe che. Ama, vidUSakanuM mULa zodhavA mATe ApaNI pAse dhArmika vidhimAMthI purAvA upalabdha thatA hoya, te temane bAjue mUkI, te mATe sAmAjika kAraNe zodhavAM e khAlI bhUlabhareluM ja nahIM, mUrkhAIbharyuM paNa kahevAya evu De. kIthane lAge che. vidUSaka vizenA tamAma praznanA ukela A pramANe maLatA hovAne lIdhe heya, athavA te dvArA vidUSakanI vizeSatAone mULa AdhAra vedakALathI upalabdha thata hevAne lIdhe heya, De. kItha prastuta vicArothI khUba ja prabhAvita thayA heya evuM lAge che. paraMtu jarA vicAra karatAM, prastuta siddhAntamAMnA deSa jaNAyA vinA rahetA nathI. pusthalI ane brahmacArI vacce je saMvAda cAle che, te saMvAda Do. kIthanA siddhAntane mULa pAyo che. prastuta saMvAda prAkRtamAM thato hovo joIe evuM Do. kItha mAne che. paraMtu lAdhyAyana zautasUtramAM ApaNane e saMvAda maLe che, ane AzcaryanI vAta te e che ke prastuta saMvAda lAyana zrautasUtramAM saMskRtamAM ApavAmAM AvyuM che ema te azvamedhanI vidhimAM paNa rANIe bolavAnA maMtro azlIla hovA chatAM che to saMskRtamAM ja. tethI prAkRta bhASAnuM mULa zodhavAnA De. kathinA prayatna nirAdhAra che. kharI rIte mahAvrata jevI vidhionuM svarUpa saMpUrNapaNe dhArmika heI, temAM koI pratIkAtmaka artha chupAyeluM che. vidUSakanI zArIrika vikRti mATe De. kIthane "samaya" vidhine je AdhAra levo paDyo che, te levAnI jarUra nathI. kharI rIte, zArIrika vikRti e vidUSakanuM hAsya utpanna karavAnuM eka prabhAvI sAdhana che, ane tene upaga pAzcAtya nATakamAM paNa karavAmAM Ave che. vinodI pAtra kurUpa hovuM joIe evuM pleTe khAsa jaNAve che. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAlamAM proje. TI. parIkhe pitAnA "The Vidusaka : theory and practice" nAmanA pustakamAM vidUSakanI uMmara nakkI karavAno prayatna karyo che. emanA mata pramANe vidUSaka vidyAthI he jaIe. bIjA eka lekhamAM "svapnavAsavadattA'nA pahelA aMkamAM jaNAtA brahmacArI e vidUSaka vasantaka ja hovo joIe evuM emaNe pratipADyuM che. (Bulletin of the Chundial Vidyabhavan, Vol. 2. 1955).emanA pratipAdanane uddeza kyAMye spaSTa thatuM nathI, paNa teo De. kIthanA matane puraskAra karatAM hoya evuM lAge che, ane jo ema hoya, te temanuM kahevuM bhUlaMbhareluM che ema kaho ja chuTake. - (1) vidUSaka taruNa (nAnA) che, brAhmaNa vidyArthI che, e prA. parIkhanA kathanane AdhAra maLato hoya te te vidUSaka mATe vaparAtA bahu zabdane. baTu zabdano artha 'taraNa vidyAthI brAhmaNa" ema thato hoya te paNa badhA ja vidUSake bahu hetA nathI. saMskRta nATakamAM vidUSakane nAyakanA sahacara tarIke citaravAmAM Ave che, ane koI ekAda apavAda cheDIe to te "nAnA chokarA hoya evuM lAgatuM nathI. keTalAka rAjA-nAyaka te bahupatnIka hoya che. tethI khAlI hAsya utpanna karanAra, athavA DahApaNabharyuM belanAra nAno cheka AdheDa vayanA nAyakane sahacara heAya evI kalpanA karavI e ja hAsyAspada che. (2) harSa, rAjazekhara, mahAdeva, jevA nATakakAroe vidUSakane vivAhita batAvyo che. rAjazekharane vidUSaka bacaravALa che. "viddhazAlabhaMjikA'mAM vidUSakanI patnI raMgabhUmi upara Ave che. "abhutadarpaNa"mAM vidUSaka dara varase pitAne ghera gheDIyAmAM pagalIne pADanAra khUlata hevAnuM kahe che. A badhA ulekhe kevaLa vinoda khAtara hoya, te paNa te tarapha AMkha ADA kAna karI zakAya nahIM. (3) zAkuMtalamAM vidUSaka pitAne yuvarAja tarIke saMbodhe che. ahIM yuvarAja zabda uparathI vidUSakanI nAnI uMmara nakkI karavAmAM Ave te kAlidAsanA lakhANano marma samajAyo nathI ema kahevuM paDaze. vidUSaka jene sahacara che, e duSyanta paNa nAnI uMmara nathI. tene be rANIo te che ja. uparAMta, yuvarAja hamezAM nAnI uMmarane have joIe evo niyama nathI e ItihAsa jotAM spaSTa thaze. jyAM sudhI rAja jIvato hoya tyAM sudhI rAjAnA chokarAne athavA tenA vArasadArane yuvarAja' kahevAmAM Ave che. yuvarAja'nI uMmarane savAla ja hoya nahIM. kharI rIte, zAkuMtalamAM vidUSakane yuvarAja kahI duSyantanI anapatyatAnuM sUcana nATakakAra kare che. vidUSaka pitAne duSyantane "nAne bhAI mAne e geravyAjabI nathI. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha duSyantanI mAtA evuM mAnatI hatI. bhAI-bhAInA saMbaMdha te sAmAnya che, paNa yuvarAjapada eTaluM sAmAnya nathI. vidUSaka pitAne yuvarAja kahe, emAM duSyantane yuvarAja kahI zakAya evo koI vArasadAra nathI evuM sUcana che. yuvarAja zabda vidUSakanI uMmara nakkI karavA asamartha che. te ja pramANe bahu zabda uparathI vidUSakanI uMmara nakkI karI zakAya nahIM. aMgrejImAM chap, old boy jevA zabda vyAvahArika arthamAM samajavAmAM Ave che. te ja pramANe baTu zabda paNa vyAvahArika arthamAM samajavo joIe. (4) vigata ApavAmAM hoMziyAra evA saMskRta zAstrakAre vidUSakanI uMmara vize mauna rAkhe e Azcarya kahevAya, kharI rIte vidUSakanI uMmara nakkI karavAne prayatna ja nirarthaka che. zAstrakAroe vidUSakanI uMmarane vicAra karyo nathI e ja barAbara che. vivedI pAtranuM te kadI vaya hoI zake ? vinadI pAtra koI divasa juvAna athavA gharaDuM banI zake kharuM ? kaI nATakanA viziSTa vidUSakanI uMmara nakkI karavI hoya te te thaI zake. paNa te dvArA vidUSakanI uMmara bAbatane sAmAnya siddhAMta kare ayogya che. svapnavAsavadattAnA pahelA aMkamAM Avate brahmacArI e mULamAM vidUSaka vasaMtaka hovo joIe, evuM che. parIkha mAne che, paraMtu e ka95nA tarkaduSTa che. (a) yaugaMdharAmaNanA kArastAnamAM vidUSaka sAmela che evuM mAnIe te paNa A nATakamAM vidUSakanuM kArya nAyakane dilAse ApavAnuM che. duHkhanA divasomAM udayanane sAMtvana ApavuM, ane vAsavadatAnA mRtyu vizene tene bhrama yogya vakhata sudhI kAyama rAkhavo, e kAma vidUSakane soMpavAmAM AvyuM che. vAsavadattA vizenI kharI bInAthI te ajANa nathI. ramavAna paNa badhI vAta jANatA hovA chatAM udayana sAthe zokAlApa kare che. udayananI mAphaka ja te paNa khAvA-pIvAnuM bhAna bhU che. paraMtu rAjyaprApti mATe auigaMdharAyaNe ghaDelI yojanA pUrI thAya te mATe masthAnane evuM nATaka karavuM paDe che, te ja pramANe vidUSaka udayanane svapnamAM thayelA vAsavadattAnA darzana e kharAM nahI, khoTAM che, AbhAsa che ema kahe tyAre te kharI rIte yaugaM dharAyaNanI yojanAmAM pitAnI kAmagIrI ja bajAvatA hoya che. udayananA samAdhAna khAtara "rAjamahelamAM avantIsuMdarI,nAmanI yakSiNa rahe che, te te joI haze evuM je vidUSaka kahe che tenuM kAraNa spaSTa che. vAsavadattA padmAvatInI benapaNI tarIke guptavezamAM rahetI hatI. rAjamahelamAM koIne paNa, tenI vize barAbara mAhitI na hatI. paraMtu tenA svabhAvanI madhuratA, phUla gUMthavAnI kalA, tenA pUrvajIvana vizenuM ajJAna - vagere aneka kAraNone lIdhe vAsavadattA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eTale keI yakSiNa - zApaSTa devatA - hevI joIe evo tarka aMtaHpuramAM daDha thAya e svAbhAvika che | (A) brahmacArI lAvANukAmAM banelI bInA kahe che, temAM makvAnane ullekha Ave che, paNa vidUSakane ulekha jaNAtuM nathI, mATe brahmacArI vidUSaka che ema kema kahI zakAya ? prghAjona cArA mavati e niyama pramANe maMtrIne ullekha jaNAya e svAbhAvika che. sAmAjika jIvanamAM, ane saMskRta nATakamAM paNa vidUSakanuM sthAna gauNa che. tethI lAvaNakanA varNanamAM vidUSakane ulekha na Ave e ja yogya kahevAya. (I) bRhatkathAmAM vAsavadattA ane yaugaMdharAyaNa sAthe vidUSaka paNa zAntara karI gayuM hatuM ema batAvavAmAM AvyuM hoya te paNa bhAse paNa e vastuo evI ja batAvI che, ema kahIe te mULakathA ane nATakakAre temAM karelA pheraphArane tulanAtmaka abhyAsa ApaNe karyo nathI e kabUla karyA barAbara che. UlaTuM, brahmacArIne vidUSaka mAnI laIe te nATakamAM visaMgati nirmANa thayelI ApaNane jaNAze. pahelA aMkamAM brahmacArI praveze che, te vakhate tyAM padmAvatI ane kAMcukIya hoya che. paNa jyAre vidUSaka udayana sAthe rAjamahelamAM rahe, tyAre padmAvatI athavA kAMcakIya ene kadIye na oLakhe e zuM banavAjoga che ? bhAsa kAMI eTale. buDathala nATakakAra nathI ke je pitAnA nATakamAM AvI visaMgati calAvI le. ane, e badhuM ApaNe mAnI laIe, te paNa vidUSakanI umara nakkI karavI, ane brahmacArI vidUSaka che e puravAra karavuM nirarthaka ane niSphaLa che. prastuta viSayane abhyAsa karatAM, mane evuM lAge che ke saMskRta nATakonI utpatti, ane vidUSakanI upatti vizenA prazno svataMtra che. temanI bheLaseLa na karatAM e praznone svataMtra rIte abhyAsa karavo joIe. saMskRta nATakanuM mULa dhArmika che evuM mAnI laIe te paNa vidUSakanuM mULa paNa evI dharmavidhiomAM zodhavuM anAvazyaka ane ayogya che. vidUSakanA pAtramAM parihAsa che, viDaMbana che e cakkasa. paraMtu bhAratIya saMskRti ja evI che ke tene lIdhe dharmanuM athavA dharmavidhionuM hAsyAspada viDaMbana thaI zake nahIM. bhAratamAM dharmaviSayaka bhAvanAo eTalI prabhAvI ane haLavI che ke dharmavidhinA viDaMbanAtmaka anukaraNamAMthI je vidUSaka nirmANa thaye heta, te tenuM astitva saMskRta nATakamAM ATalI sadIo sudhI TakI zakyuM na heta. arthAta vidUSaka vizenA praznonA ukela ApaNe anyatra zodhavA joIe. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha bharatanuM nATyazAstra ane arvAcIna dezI bhUmine itihAsa ApaNe joIe te nATakano AraMbha devaviSayaka athavA paurANika kathAvastuo sAthe thaye hovo joIe evuM jaNAya che. bhArate varNavele pahele nATyaprayoga "devAsuraindra" vize hatA. temAM asurenuM rUpa vikRta ane hAsyAspada batAvavAmAM AvatuM tevuM joIe evI kalpanA karI zakAya. saubhadramAM sutelI subhadrAne tenA mahelamAMthI UMcakI laI janAra dhaTenkacanuM pAtra raMgabhUmi upara kevuM batAvavAmAM Ave che te ApaNe dhyAnamAM laIe, te ApaNe uparyukta kalpanAnuM rahasya jANI zakIe. yuropanA nATakamAM paNa "zetAna "durguNa, pApa jevA pAtranuM citraNa vikedI pAtra tarIke karavAmAM AvatuM hatuM evuM kahevA ApaNu pAse pratyakSa purAvo che. tethI asurane ApaNe saMskRta raMgabhUmi uparanuM paheluM vidI pAtra samajI zakIe. vidUSakanI zArIrika vikRti mATe ja dhArmika AdhAra ApavAnI jarUra hoya te te paNa devAsuraindranA nATayagamAM maLI zake. nATakanA vikAsane bIjo tabakko paurANika nATakone kahI zakAya. devAsura6% ane devenI chata jevI pratIkAtmaka kathAvastumAMthI devakathA tarapha - devonuM vyAvahArika jIvana varNavatI kathA tarapha - saMskRta nATana kathApravAha vahevA lAgyo. pariNAme devonA pAtramAM paNa mAnavI bhAvanAonuM citraNa karanArI kathA heya evA nATakonI racanA thavA lAgI. AvA nATamAM nAradanuM pAtra hovuM ja joIe. nArade nATakane vyavasthita svarUpa ApavAmAM khUba moTo bhAga bhajavyo hevAnuM bharate ulekhyuM che. nAradamAM vedavidyAnuM prAvIya, vinodI svabhAva, ane ekabIjAmAM jhagaDA nirmANa karI temanI majA mANavAnI Teva jaNuI Ave che. devanAyake mATenA vinAdI ane heziyAra sahacaranI pAtratA ApaNe nAradamAM joI zakIe chIe. te sAthe tenI TaTAra rahetI eTalI dhyAnamAM lAIe te te uparathI vidI pAtrane namUne kerI rIte taiyAra thaye he jaIe e jhaTa samajI zakAya. tethI, mane evuM lAge che ke saMskRta raMgabhUmine pahele vipaka nArada ja he joIe. bharataputroe nATakanA prayogamAM RSionI mazkarI karI. tethI RSioe temane zApa Apyo. pachI nahuSa rAjAe svargamAMnI nATyakalA pRthvI upara lAvavA mATe brahmadeva pAse yAcanA karI, ane brahmadeve bharatapune pRthvIlokamAM jaI zApamukta thavAne Adeza Apyo. evI eka kathA bharatanA nATayazAstramAM jovA maLe che. saMskRta nATake paurANika liyethI sAmAjika viSaya tarapha vaLyAM ene eka sUcaka athe prastuta kathAmAM rahe che. bharataputro vaSionI mazkarI karavAne Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vidaSaka moha TALI zakaze nahI. parihAsa ane temAMthI nirmANa thatuM hAsya manuSya mATe eka mAnasika AvazyakatA che ema ApaNe kahI zakIe. mATe ja vidUSaka jevAM vinodI pAtro nirmANa thAya che. - bharate vidUSakane kividha bhUmikA saipI che e dhyAnamAM levuM joIe. pUrvaraMgamAM sUtradhAra ane pAripArSika sAthe vidUSaka paNa Avate, ane nATaka zarU thAya te pahelAM prekSakone hasAvI temanuM manoraMjana te karate. vidUSakanuM paheluM kAma naTa tarIkenuM che. pachI eka nATakanA pAtra tarIke tene nATakamAM kAma ApavAmAM AvyuM. vidUSakanI utpatti ane vikAsane prazna nATakIya pAtra tarIke je vidUSaka Ave che, tenI bAbatamAM carcavAne che -naTa vidUSakanI bAbatamAM nahIM ! paraMtunamaMDaLIne Avazyaka ghaTakamAM sUtradhAra sAthe vidUSakane bharata zA mATe sthAna ApyuM hovuM joIe ? sAmUhika lenuM manoraMjana karavA mATe hAsya Avazyaka che e ja enuM kAraNa che. Ama, mAnasika ane sAmAjika AvazkatAne lIdhe vidUSaka nirmANa thaye. paraMtu kalAnI daSTie, vidUSakanI pAtranirmitimAM vividha kSetromAMnA prabhAvI ghaTake asara kare e svAbhAvika hatuM, aparihAryuM hatuM. saMskRta nATakanA udgama ane vikAsa upara dhArmika vicAronI khUba asara thayelI jaNAya te paNa dharmanA viDaMbanAtmaka anukaraNanI asara vidUSakanA pAtra upara thavAnI zakyatA bhAratIya saMskRti sAthe visaMgata che. arthAta dharmavidhine nimitte ujavavAmAM AvatA utsavomAM, athavA jAtrAmAM manaraMjana khAtara je hAsyavida ane mazkarI thatI tenI asara vidUSaka upara cakkasa thaI hevI joIe. rAjyAzrayane lIdhe jayAre saMskRta nATakane vikAsa thavA lAge, tyAre temAM rAja nAyaka banyo, ane nATakanI kathAvastune sAmAjika svarUpa prApta thavA lAgyuM. vidUSakanI pAtranirmitimAM sAmAjika baLe kAma karavA lAgyAM. vidUSakamAM garabrAhmaNanI mazkarI umerAI. vakhata jatAM, saMskRta nATaka ja sAMketika ane bIbAMDhALa svarUpanuM banyuM jenI asara vidUSakanA pAtra upara thayA vinA rahI nahIM. mArI daSTie vidUSakanI utpatti ane vikAsane itihAsa A prAmaNe che. vidaSaka vizenA bIjA prazna paNa vivAdAspada che. temane saMtoSakAraka ukela koIe karyo hoya evuM lAgatuM nathI, paraMtu nATyazAstranA siddhA, ane nATakamAM jaNAI AvatI vidUSakenI prAyogika paraMparAne AdhAre prastuta praznonA ukela zedhI zakAya evuM mane lAge che. dA.ta. vidUSakanA svarUpa vize joIe. bharata vidUSakane karUpa kahe che. kAlidAsa tene vAdarA jevo citare che. have vidUSakanI A vikRtine Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha ugama "makrayaNanA zUdramAM, athavA vedamAM vRSAkapimAM zodhavAnI jarUra nathI, ane evo AdhAra zodho ja hoya, to te asura jevAM pAtromAM zodhI zakAya. vastutaH dareka sAhityamAM hAsya khAtara vinadI pAtrane zArIrika kheDavALuM batAvavAmAM Ave che. ane tethI vidUSakanI vikRti mATe keI dharma kAraNa zodhavAno - vidUSakane hamezAM brAhmaNa batAvavAmAM Ave che te paNa viziSTa saMketane lIdhe ja. bharate tApasa, dvija, rAjajIvI ane ziSya - evA vidUSakane cAra prakAre batAvyA che. upalabdha nATakamAM vidUSakanA A badhA prakAro na jaNAya te paNa vidUSaka haMmezA brAhmaNa ja hovuM joIe evuM mAnavA bhAratanA lakhANamAM keI AdhAra maLatuM nathI. nArada jevA tApasa vidUSakamAM brAhmaNanI mazkarI hoI zake nahIM. vastutaH saMskRta nATakanA vikAsamAM rAjA nAyaka hoya evI -sukhAnta zRMgArapradhAna nATayaracanA ja sauthI vadhu lokapriya thaI. upalabdha ghaNAkharAM nATake e ja prakAranA jovA maLe che. A nATakamAM rAjAnA sahacara tarIke kAma karanAra vidUSaka brAhmaNa ja heya e niyama anurUpa che. vidUSakanI bhASA pahelethI prAkRta na hatI e vize jAvAnATakone purAvo ame Apyo che. uparAMta, nArada jevuM pAtra prAkRta bole e zakya nathI. rAjyAzraya heThaLa saMskRta raMgabhUmi vikasI, te vakhate prAkRta e janasamudAyanI bhASA hatI. nATakamAM lekajIvananuM vAstavika citraNa thAya te mATe viziSTa prAkRta bhASAne ja nahIM, paNa pAtrAnurU5 bIjI belIone paNa upayoga kare evuM bharata bhArapUrvaka kahe che. vedAdhyayana karyA vinA kevaLa jAtane AdhAre brAhmaNa hatA. e vize saMskRta sAhityamAM aneka purAvA upalabdha che. A brAhmaNanI belacAlanI bhASA prAkRta hatI. temane barAbara saMskRta AvaDatuM na hatuM. tethI vidUSakanA pAtramAM evA brAhmaNanI mazkarI karatI vakhate nATakakAre prAkRta bhASAno upayoga kare e vadhu vAstavika kahevAya. uparAMta, vidUSakano vida- pachI te rAja vize hoya ke brAhmaNe vize heya-je leke sudhI pahoMce evI apekSA hoya che te lokonI bhASAmAM, eTale ke prAkRtamAM ja hovo joIe, nahIM te emAMnI majA sAmAnya mANaso mANI zake nahIM. uparAMta, nATayasaMketanI dRSTie paNa vidUSaka "nIca" pAtra hovAne lIdhe, tenI bhASA prAkRta hevI joIe e bharate kahele niyama nATakakAroe pALe che. tethI vidUSakanI prAkRtabhASA mATe sAmAjika, sAMskRtika ane nATayataMtraviSayaka aneka kAraNe ApI zakAya. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATakamAMnI vidUSakanI bhUmikA dhyAnamAM letAM tenA nAma vizenuM spaSTIkaraNa paNa ApaNane maLI rahe che. viduSaka eTale "gALo bhAMDAra evo artha laI, tene brahmacArI ane puthalInA saMvAda sAthe saMbaMdha bAMdhavAne De. kIrtha prayatna karyo hoya, te paNa te barAbara nathI. pratyakSa nATayazArAmAM, ane sAmAjika jIvananuM yathArtha darzana karAvanAra kAmasatramAM jUiSAnA nAmanI vyutpatti ApavAmAM AvI che. vidUSaka dUSaka eTale ke TIkA karanAra, deSa batAvanAra, jIvanane bhASyakAra, che. paNa tenI TIkA karavAnI rIta "viziSTa che, vidI che. vidUSakane A artha nATakamAM jaNAI AvatA vidUSakAnI bAbatamAM keTalo yegya che e kahevAnI jarUra nathI, prastuta prabaMdhamAM A badhA praznonI sAdhAra carcA karavAne meM prayatna karyo che. te sAthe vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya,' "vinodamImAMsA jevA praznonI carcA paNa ahIM karavAmAM AvI che. jyAM saMskRta sAhitya, ane zAstrasiddhAnta apUrNa lAgyA, tyAM pAzcAtya sAhityazAstra ane sAhityanA tulanAtmaka abhyAsa dvArA prastuta praznonI carcA vyApaka banAvavAne meM prayatna karyo che. vidUSakanuM pAtra sAMketika ane bIbAMDhALa che e saMskRtanA abhyAsake. jANe che, paraMtu e bIbAMDhALa kema banyuM, tenI avanati kema thaI, tenI mImAMsA mane barAbara maLI nathI. ahIM vidUSanuM A adhyayana sukhAnta nATakanA mULabhUta . svarUpanI carcA sudhI vistAravA meM prayatna karyo che. A prabaMdhanA bIjA bhAgamAM bhArathI mAMDI 17mI sadInA mahAdeva kavi sudhInA nATakAe citarelA, temaja "saTaka jevA nATayaprakAramAM jaI AvatA kula 16 vidUSakonA svabhAvacitra varNavyA che A svabhAvacitramAM kevaLa lalita lakhANa nathI. temane samajAvavAno temAM prayatna che, viSakanA svabhAva ane kAryane ukelI batAvavA prayatna che. A svabhAvacitramAM viduSakanA vikasa. ane avanatinI dizA jaNAI Avaze evuM mane lAge che. prabaMdhamAM eka eka prazna laI tenuM vizleSaNa karavAnI paddhati meM svIkArI che ghaNI vakhata vividha prazna ekabIjAmAM parovAyelA hevAne kAraNe temanI carcA karatI vakhate kyAMka punarAvRtti paNe thaI che, paNa dareka sthaLe lIdhelI carcA - saMpUrNa bane te mATe evI punarAvRtti TALavA meM prayatna karyo nathI. eka vastu ahIM medhavA jevI che. vidUSakanI bhASA prAkRta hevAne lIdhe, jyAM tenA udgAronuM avataraNa ApavuM paDe, tyAM te prAkRtamAM ja ApavuM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 11 joIe, paraMtu ahIM vAcanI sagavaDa khAtara e avataraNe saMskRtamAM ApavAmAM AvyAM che. { A prabaMdha meM mULa aMgrejImAM lakhe heya ane prastuta graMtha te uparathI taiyAra karavAmAM AvyuM hoya, te paNa te bhASAMtara nathI, e jaNAvavuM jarUrI che. e daSTie prastuta racanA svataMtra che. - vidUSaka jevA saMskRta nATakanA eka sAmAnya pAtra vize eka moTuM pustaka lakhI zakAya evo mane khyAla paNa na hato. paNa mArA adhyayananuM kSetra vadhyuM ane te kAraNe sukhAtmaka nATaka, ane vinedanI tulanAtmaka ane vyApaka carcA meM karI. ahIM vidUSaka vize je kAMI tAravavAmAM AvyuM che, te saMpUrNa navIna che. vidvAne je te sAthe sahamata thAya to aneka vivAdAspada praznonA ukela zodhyAne saMtoSa huM anubhavI zakuM. paraMtu, A pradIrgha vivecana dvArA je saMzodhana mATe keAI no mArga upalabdha thAya, athavA saMskRta nATa sAthe saMlagna praznonI carcA karavAnI keIne kuti thAya, te mATe prayatna saphaLa thayo hoya evuM mane lAgaze. vizeSataH gayA pAMcacha varasathI viziSTa viSayamAM mAruM mana parevI meM lekhana-adhyayana karyuM tene alpa AnaMda paNa je prastuta graMthane vAcaka anubhave che te mAre mana basa che. -gAviMda kezava bhaTa Page #25 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 1luM vidUSakanI utpatti saMskRta raMgabhUmi upara lokapriya thayelA pAtra paikI vidUSakanuM pAtra mahatvanuM che. vidUSakano uddagama ane vikAsa kevI rIte thayo te jANavA mATe I purAvo na hovAne lIdhe te vize kalpanA karavA sivAya ApaNI pAse bIje bI rasto nathI. pAzcAtya dezomAM sukhAnta (comedy) jevA nATyaprakAromAM jaNAtAM "kulAuna' jevAM pAtronI paristhiti judI che. temano abhyAsa karavA mATe ApaNane vividha nATaka ane anya vivecanAtmaka sAhitya vipula pramANamAM maLI rahe che, ane tethI phalAuna jevA pAtronA udgama ane vikAsano saMpUrNa ItihAsa batAvavo ApaNe mATe zakya che. vidUSakanI bAbatamAM e prakArane sAdyata ItihAsa lakhavo aghare che. tenA be mukhya kAraNa che - bharatanA nATyazAstra pachI aneka zatake sudhI zAstrIya sAhitya nirmANa na thayuM, ane pachInA madhyakALamAM vidUSakanI kuLakathA kahevAne keIe prayatna na karyo. bharate nATakanI utpatti vistAra pUrvaka varNavI che. paraMtu nATyaprayogamAM vidUSaka eka mahatvanuM pAtra che eTaluM ja lagabhaga svIkArI te pAtranA uddagama ane vikAsanI carcA cheDI daI, tenA nATakIya vizeSanuM tathA tenA kArya vizenuM vivecana ja bharate karyuM che. Ama zAstrIya graMthamAM vidUSaka vize koI mAhitI maLatI nathI. tethI pratyakSa nATakane adhyayana dvArA ApaNe te vize kaMI meLavI zakIe ke kema evo vicAra karIe to paNa ApaNane nirAza thavuM paDe che, kAraNa ke abhijAta saMskRta nATakamAM zarUAtathI ja vidUSakane vinadI pAtranuM bIbAMDhALa svarUpa prApta thayeluM ApaNane jaNAya che. A vastu jUnA saMskRta nATakamAM paNa jovA maLe che. vIsamI sadImAM saMzodhakoe zodhelA prAcIna bauddha nATanA avazeSomAM, temaja trivendramamAM maLI Avela bhAsanA nATakomAM paNa vidUSakanuM pariNata svarUpa ja ApaNane jovA maLe che. pachInA nATyasAhityamAM vidUSakanI je vizeSatAo rUDha thaI, tenI spaSTa nizAnIo ApaNane bhAsanA vidUSakamAM jaNAya che. bhAse pitAnA "avimAraka nAmanA nATakamAM saMtuSTa nAmanA vidUSakanA pAtramAM eka vivedI ane premALa pAtranI abhinava racanA karI. te ja pramANe zake paNa maitreya nAmanA vidUSakanI udAtta vyaktirekhA sAkAra karI. paraMtu A udAharaNe vidUSakanuM mULa zedhavAmAM Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " viduSaka , madada kare tema nathI. prAcIna bauddha nATakanA je likhita avazeSo maLe che, temanI sthiti paNa tevI ja che. A navAM maLI AvelAM nATakone upaga nATakanuM mULa kALadaSTie vadhu prAcIna che ema batAvavAmAM thAya, te paNa vidUSakano udgama ane vikAsa samajavA mATe teo nakAmAM che. azvaghoSa athavA kAI bauddha lekhakanA zArIputraprakaraNa" tathA "gaNikAnATaka' jevA nATakamAM citareluM vidUSakanuM pAtra sAMketika che. "zArIputraprakaraNuMmAM zArIputra nAmanA nAyakanA sahacara tarIke vidUSaka nATakamAM Ave che. te prAkRta bele che. kadAca nATakanI gaMbhIra kathAvastune haLavI banAvavA mATe A viIi pAtranI racanA thaI hoya. paraMtu nATakanA aMtamAM nAyaka jyAre buddhasaMdhamAM joDAya che, tyAre vidUSaka jevuM vinadI pAtra nATakamAM khalelarUpa thayuM hovAne lIdhe ja jANe tene dUra karavAmAM AvyuM hoya evuM lAge che. avadheSanuM gaNikAnATaka paNa A bAbatamAM apavAdarUpa nathI. A nATakanI racanA eka abhijAta nATakane anurUpa che. vidUSakanuM temAMnuM "kumudagaMdha" nAma te mATe sthUla purAvo che. kumudagaMdha' nAma uparathI vidUSaka brAhmaNa hovo joIe e spaSTa che. vidUSakanuM nAma koI phUla athavA vasaMta Rtu jeDe saMbaMdhita hovuM joIe, e zAstraniyamane te anurUpa che. tethI ja De. kItha A pAtra vize kahe. che, "A pAtranI yojanA eTale nATyalekhanane cakkasa svarUpe prApta thavAno purAvo che, nahIM te dhanika vaNika athavA te amAtyane mitra thavA gya e vidUSaka satya zodhavA nIkaLI paDela saMnyAsInI bAMya pakaDe enA jevI mUrkhAIbharI vAta bIjI te kaI hoI zake? A uparathI ema lAge che ke azvaghoSanA jamAnAmAM je nATake lakhatA hatA, temAM vidUSakanA pAtranuM svarUpa paraMparAgata niyamothI eTaluM cokkasa baneluM hatuM ke azvaghoSa paNa tene TALI zake nahIM.' Ama upalabdha zAstrIya graMtho ane vividha nATakeno abhyAsa karatAM, vidUSakanA mULa vize kaMI paNa mAhitI ApaNane maLatI nathI. tethI ja nATakanI utpattinI mImAMsA karI temAMthI vidUSakane prazna ukelavA prayatna keTalAka vidvAnoe karyo che. (1) grIka nATyanA prabhAva heThaLa saMskRta nATakone udaya thayo e zrI. vinDizane mata hovAne lIdhe, temaNe grIka nATakanA pirejAiTa, salsa kayurensa, ane "milesa risasura nAmane pAtronI tulanA saMskRtanA viTa, vidUSaka ane zikAra sAthe karIne, savsa kayurensa e grIka pAtramAMthI vidUSakanI utpatti thaI hoya ema batAvyuM che. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI utpatti (2) remana mUkanATarAnI asara bhAratIya nATI upara thaI hevI joIe ema zrI rAIsa tathA I. myularahelanuM mAnavuM che. A mUka nATakamAMnA keTalAMka pAtronA namUnAo saMskRta nATamAM dUbahu utarelA jaNAya che. dA. ta. jhelarAyapAsa nAmanA pAtranuM zikAra sAthenuM, ane mArkasanuM vidUSaka sAthenuM sAmya temaNe batAvyuM che. bhAratIya nATakenI utpatti grIka nATakanI asarane lIdhe thaI evuM pratipAdana gaMbhIratAthI karavAnI have kaI jarUriyAta nathI. pANini ane pataMjalinA nATakaviSayaka ulalekhe, bhAsanA nATaka, tathA bauddha nATayasAhityanA avazeSe jevI AdhArabhUta sAmagrI uparathI ema nizcita thAya che ke saMskRta nATakane AraMbha prAcIna kALathI svataMtra rIte thayela che. bhArata ane grIsane aitihAsika saMbaMdha batAvate ekameva zabda javanikA (athavA yavanikA) saMskRta nATakamAM maLI Ave che, paraMtu javanikA kevaLa grIka saMskRti sAthe ja joDAyela che ema kahI zakAya nahI. javanikA eTale paDade, paryAyathI tene artha paradAnuM kApaDa evo paNa thaI zake. A kApaDa grIka dezanuM nahIM, paNa irAnamAMnuM hAI, grIka dezanA khalAsIo tene potAnA vahANamAM bhArata laI AvyA, evuM sikavana levI sUcave che. uparAMta grIka nATakamAM mukhya parade hati ke nahIM te badala paNa zaMkA che. uparAMta, yavanikA zabda dvArA nATakane parado ja abhipreta che ema paNa cokakasa kahI zakAya nahI.ke tethI grIka ane saMskRta nATakamAM ApaNane sAmya jaNAya te paNa temAM kAryakAraNa bhAva nathI. e sAmya kevaLa ApaNI kutUhalavRtti poSI zake eTaluM ja kahI zakAya. kharI rIte te saMskRta nATakanI kathAonuM mULa ahIMnA ja pUrvakAlIna sAhityanA itihAsamAM ApaNane spaSTa jaNAya che. mahAbhAratAdi mahAkAvyo tarapha jotAM nATayavastuonI kalpanAo kharIdavA bhAratane bahAra javAnI jarUra na hatI e spaSTa jaNAI Ave tema che, ane e daSTie grIka ane saMskRta nATakanAM vividha pAtramAM jaNAI AvatuM sAmya maryAdita arthamAM samajAvavuM zakya bane che. tethI savsa kayurensa eTale sevaka, ane A sevakanuM vidUSakamAM rUpAntara thayuM ema kalpanAmAM paNa mAnI zakAya nahIM.5 TUMkamAM, saMskRta nATakomAM citarAyelAM sAMketika pAtra pratyakSa sAmAjika jIvananA vividha staromAMthI vikAsa pAmyAM hovA joIe ema mAnavuM atyaMta svAbhAvika che. (3) prAcIna kALamAM bhAratamAM kaThaputalIno khela batAvavAmAM AvatuM. A kaThaputalInA khelamAMthI nATakanI utpatti thaI hovI joIe evuM pizelanuM mAnavuM che. kaThaputalImAM kAgaLanI athavA lAkaDAnI DhIMgalIo banAvI, temane "sUtradhAra" Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSaka : derIo vaDe nacAvate. AmAMnI ekAda DhIMgalIne vivedI ane hAsyakAraka rUpa, ApIne prekSakanuM mane raMjana karavAmAM AvatuM. vidUSanuM mULa AvA ja keI vivedI putaLAmAM levuM joIe evuM pizelane lAge che. ' paraMtu A mata svIkArI zakAya tema nathI. kaThaputalIne khela game te kahIe te paNa nakalI ja kahevAya ! kaThaputalIne khela svabhAvataH anukaraNAtmaka heI, pratyakSa nATakanuM ja temAM anukaraNa thatuM hovuM joIe. bIjA zabdomAM kahIe te pratyakSa nATakamAMnA jIvaMta pAtra putaLAnA rUpamAM banAvI temanI pAsethI mAnavI, hilacAla karI batAvavI e ja kaThapUtaLInA khelamAM darzanIya bhAga hoya che, ane Avo khela zakya thAya te pahelAM kaI paNa rUpamAM pratyakSa nATaka astitvamAM hevuM joIe, e hile brAMTanuM kathana barAbara che. tethI jema jema nATakane vikAsa thato gayo tema tema nATakanI anukRti karavAnA bahAne kaThapUtalakhelane udaya thayo ane pachI tene vikAsa thayo e kIthanA pratipAdana vize zaMkA karI zakAya nahIM. vidUSakanuM pAtra asalamAM jIvaMta rIte nATakamAM utaryuM hovuM joIe vivedI pUtaLAnI pariNati vidUSakamAM thaI hoya ema mAnI zakAya nahIM. (4) saMskRta nATakanuM mULa etadezIya prAkRta nATakamAM levuM joIe evuM silvana levAnuM mAnavuM che. premaprakaraNamAM dUtanI bhUmikA karanAra, temaja dharmaniSThAnA paradA pAchaLa halakuM kAma DhAkanAra bhraSTa brAhmaNanuM pAtra prAkRta nATakomAM batAvavAmAM AvyuM hoI temAMthI ja saMskRta nATakamAMne vidUSaka taiyAra thaye hovo joIe evo temane mata che. A muddo aneka dRSTie vivAdaspada che. eka te, prAkRta nATakamAMthI saMskRta nATakanI utpatti thaI e puravAra karavuM kaThaNa che. bIju ke, saMskRta nATakamAM jaNAI AvatA badhA ja vidUSakonI bAbatamAM prema prakaraNamAM madhyastha rahenAra dUta' e prakAranuM varNana lAgu thaI zake nahIM. uparAMta, vidUSaka eTale bhraSTa brAhmaNanuM viDaMbana ema pahelAM ja mAnI laIe te prAkRta nATakane saMskRtane opa ApatA brAhmaNa nATakakAroe e vidUSakanuM pAtra emane ema ja kema rahevA dIdhuM, e zaMkAnuM samAdhAna karavA mATe balavattara kAraNa ApavA jarUrI che. " (5) vidUSakanuM mULa lokanATayamAM raheluM che, evuM kanevanuM mAnavuM che. 11 A matane puraskAra sthUlare paNa karyo che. sAhityazAstramAM batAvelAM 'vidUSakanA lakSaNo karatAM pratyakSa nATakomAM judA prakArane vidUSaka jovA maLe che, tenuM samAdhAnakAraka kAraNa, rAjyAzraya heThaLa brAhmaNa lekhake e je nATake lakhyAM Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI utpatti 17 temAM vidUSakanuM mULa na hoI, etadezIya samAjanuM je prAcIna lekanATaya, temAMthI A pAtra vikasyuM hovuM joIe ema kahI zakAya -evuM mAnavuM adhika yogya che ema kyUlarasAheba mAne che. A lekanATaya tenI prAthamika avasthAmAM ghaNuM kharuM prahasanAtmaka hevuM joIe, ane temAM varNavelAM pAtro tatkAlIna samAjajIvanamAMthI UtarelAM hovAM joIe, e cakkasa, brAhmaNa ane purohitanA dhArmika varcasva heThaLa dabAyelA samAjane variSTha jAti vizene tiraskAra vyakta karavA mATe nATaka e ekameva sAdhana hatuM, ane tene upayoga lokanATyanA A viziSTa lekhakee sArA pramANamAM karyo hovo joIe. viSadUkanA rUpamAM bhraSTa ane tiraskaraNIya brAhmaNanuM pAtra citarelAM A asuMdara paNa asarakAraka nATake lokanATaya tarIke utkRSTa viDaMbana sAhityanuM sthAna pAmyAM eTaluM ja nahIM, paraMtu te dvArA brAhmaNanA varcasvanuM vera vasUla karyAnuM samAdhAna paNa te dvArA lekhakone prApta thayuM. kyularasAheba vadhumAM ema mAne che ke jyAre A lokanATaya brAhmaNanA hAthamAM AvyuM haze, ane tene darabArI svarUpa ApavAne temaNe prayatna karyo haze, te vakhate temane meTI muzkelI naDI haze. vidUSakanuM pAtra kADhI nAkhavuM temane mATe zakya na hatuM kAraNa ke e pAtre te lokenAM mana jItI lIdhAM hatAM. evI paristhitimAM A brAhmaNa lekhakee mULa vidUSakanA pAtramAMnA bhaDaka ane asahya raMge ochA karI, tenA vinadI svabhAva upara ja temaNe vadhu bhAra mUkyo. vidyamAna saMskRta nATakamAM vidUSaka mUrkha ane kevaLa hAsya nirmANa karanAra pAtra kevI rIte banyuM te vizenI myularanI mImAMsA A pramANenI che. vidUSakanI bhASA prAkRta hevI joIe tenuM kAraNa tenI utpattinI A mImAMsAmAM che. vidUSakanI utpatti brAhmaNe e je karI hatI te tenA mukhamAM ziSTa saMskRta bhASA temaNe mUkI hata. rAjadarabAramAMnA temanA zrovarganI bhASA paNa saMskRta ja hatI. brAhmaNa vidUSakanA mukhamAM prAkRta bhASA mUkavAnI visaMvAditA A lekhakene svIkAravI paDI tenuM kAraNa e hatuM ke tenA pahelAMnI lekanATayanI lokapriyatAe vidUSaka upara karelI asara asaMdigdha hatI, ane tethI pracalita nATake upara zakya teTalA saMskAra karI tene ziSTa svarUpa ApavA sivAya brAhmaNa nATakakAre mATe bIje kaI mArga ja na hatA. Ama, TUMkamAM, spelaranA mata pramANe grAmya prAkRta lekanATamAMthI abhijAta saMskRta nATaka vikasyuM hoI, vidUSakanI utpatti A lokanATayamAMthI thaI hovI joIe. eTale ke vidUSaka e brAhmaNa kavinI nimiti hoI zake nahIM. 12 yUlaranA uparanA mate svIkArIe te vidUSakane praznane ukela thavAne badale temAM gUMcavaNa UbhI thAya che. grAma lekanATayamAMthI saMskRta nATakano udaya Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSaka thaye evo mata svIkAravA jeTaluM purAve hajI upalabdha thayo nathI. eTale ke A vicArasaraNImAM mULane pAyo ja kAco che. sAmAnya mANasanI variSTha jAtanI mazkarI karavAnI pravRtti dhyAnamAM laIe te paNa evI mazkarI phakta brAhmaNa pUratI ja maryAdita zA mATe rahe te samajavuM muzkela che. brAhmaNe pramANe kSatriya varga paNa variSTha hovAne kAraNe variSThonI mazkarI e ja je lokanATayane hetu hoya, to temAMthI kSatriyone bAtala karavAnuM keI prayojana nathI chatAM vidUSaka jevA pAtramAM kSatriyanA viDaMbananI AchI paNa asara jaNAtI nathI. A uparAMta saMskRta nATakamAM prAkRta bhASAnI yojanA zA mATe thaI, ane vidUSaka jevAM pAtra prAkRta zA mATe bole che, ene ukela zodhavA mATe tathAkathita grAmya lekanATyane Azaro levAnI jarUra nathI. saMskRta nATakamAMne bhASAno prazna bIjI rIte ukelI zakAya. tenuM atyaMta sAmAnya kAraNa e hatuM, ke nATayaprayogomAM kAma karanAra naTavarga sAmAnyapaNe samAjanA nIcalA tharane hatA. temane mATe svAbhAvika rIte ja potAnI belacAlanI bhASAmAM--prAkRtamAM-khelavuM saheluM hatuM. 3 (6) saMskRta nATakane janma dhArmika vAtAvaraNamAM thayo hevo joIe e kalpanA aneka vidvAnene mAnya che. A kalpanAne anusarIne AvedamAMnA saMvAdasUkto saMskRta nATakanI zarUAtanI avasthA che, evo mata ghaNuM vidvAnoe batAvyuM che. A saMvAdasUktamAM vRSAkapisUkta (RvedaH 10.86) nAmanuM eka sUkta che. temAMnA vRSAkapimAM vidUSakanuM mULa hevuM joIe evuM liMDanAue batAvyuM che.14 - vRSAkapi IMdrane sahacara heI teNe indrapatnIne Apele trAsa A sUktamAM varNave che. paNa te uparathI vRSAkapimAMthI vidUSakane avatAra thaye ema kahevuM tarkayukta nathI, evI TIkA kIthe e vize karI che. A sUktamAM AvatA viSaya je ApaNe jhINavaTathI tapAsIe te kathanI TIkA asthAne nathI ema jaNAI Avaze. vRSAkapi sukta atyaMta durbodha che. e sUktanuM dhruvapada ane samagra sUktamAMthI vyakta thate Azaya tapAsIe, te indranI mahattA prasthApita karI, paisAdAranI vAhavAha karanAra svAthI zrImaMtapUjake karatAM nikhAlasa hRdayane garIba bhakta ja indrane vadhu priya che, e paricita viSaya A sUktanA RSie lIdhe che. vRSAkapine indranA putra tarIke varNavyo hoya, te paNa te IndrapatnIne putra nathI. 18mI RcAmAM Indra kahe che ke "dAsa ane AryamAna bheda huM jANuM chuM, ane te huM jeto Avyo chuM.' A tenA udgAre parathI vRSAkapi e dAsavargane pramukha hoya Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI utpatti evuM lAge che. Ama, indrANI tenA upara kema ciDAya che te spaSTa thAya che; tema ja dAsa hovA chatAM pitAnA anurakta bhakta vize Indra kema AtmIyatA anubhave che te jaNAI Ave che. Indra ane vRSAkapinA paraspara snehasaMbaMdhanuM A atyaMta sAmAnya kAraNa hoI zake. 15 tenA uparathI saMskRta nATakanA nAyaka ane vidUSakanI maitrIno saMbaMdha indra ane vRSAkapi joDe joDava atizaya dUrAnvita thaze ema ApaNe kahI zakIye. vRSAkapie indrANInA gharanI suMdara ane kImatI vastuone bagADa karyo evI phariyAda A sUktamAM noMdhavAmAM AvI che. IndrANanI A takarAra kadAca kharI heya, athavA deSane kAraNe indra pAse AvI banAvaTI phariyAda teNe karI hoya, athavA vRSAkapine trAsa vAstavika che ema mAnI laIe te paNa tethI tenA A mastIkhora svabhAvane saMbaMdha vinadI pAtra sAthe kevI rIte joDI zakAya ? vRSAkapi vivAhita che. indrANI vize tenA manamAM abhilASA che (cA 7mI). te indrANInI takarArane lIdhe bahAra javA taiyAra hovA chatAM, indra te baMnene samajAvIne vRSAkapine potAnI pAse rAkhI le che. sUktamAMnA A vRSAkapi jeDe abhijAta saMskRta nATakamAMnA vidUSakane koI paNa prakArano saMbaMdha hoya evuM lAgatuM nathI. kadAca, tene kadarUpe caherA (vizeSataH te kapi hovAno ullekha), ane tenuM azlIla paNa jaDabAtoDa bhASaNa, e be vastuo parathI tene ane vidUSakane saMbaMdha prasthApita karavAne moha vidvAnane thaye have joIe. kAlidAsa jevA nATakakAroe vidUSakane vAMdarA jevo citaryo hoya, te paNa te tenI zArIrika vikRtine bhAga heI, temAMthI niSpanna thatA hAsya sivAya temAM bIje kaI hetu hoya evuM lAgatuM nathI. vidI pAtranI ekAda zArIrika khoDane tenA hAsya sAthe joDavAnI lekhakenI Teva ja hoya che, ane tethI vidUSakane vAMdarA sAthe saMbaMdha joDavAnI keI AvazyakatA nathI. kiM bahunA, saMskRta nATakamAM vidUSakanI zArIrika vikRti judA judA svarUpanI batAvavAmAM AvI che. Ama, vRSAkapine vidUSakanI mULa prakRti mAnI zakAya nahIM. ' () upara batAvelI aneka upapattio paikI eka paNa upapatti Do. kItha svIkAratA nathI. saMskRta nATakone udaya dhArmika vAtAvaraNamAM thayo e siddha karavAno temaNe prayatna karyo che, paraMtu tethI tene AraMbha zodhavA mATe adamAMnA saMvAdasUkto sudhI javAnI kaI jarUra temane lAgatI nathI. saMvAdasUktanuM svarUpa ghaNuM ja aspaSTa hovAne kAraNe te uparathI kADhelo niSkarSa sarvasaMmata tho kaThaNa che, ane tethI saMskRta nATakanuM mULa RvedamAM nahIM paNa yajJavidhimAM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viduSaka zaidhavuM joIe evuM kItha sAhebanuM mAnavuM che. te dvArA vidUSakanuM mULa te maLI zake, eTaluM ja nahIM paNa te yajJavidhimAM ja maLe te saMskRta nATakane AraMbha dhArmika vAtAvaraNamAM thayo e mULa kalpanA vadhu sudaDha banI zake ema hai. kathanuM mAnavuM che. A saMdarbhamAM je mahatvanI vidhine ullekha karavAmAM Avyo che, te samayAgamAMnI mahAvrata nAmanI vidhi che. zizirasaMpAta vakhate sUryane zakti pradAna karIne, tenA baLa vaDe pRthvI dhanadhAnyathI pUrNa karavI e A vidhi pAchaLano hetu che, ema kItha ApaNane jaNAve che. A vidhimAMnA keTalAka bhAge pahelAM te khUba ja vicitra lAge tevA che. dA. ta. yajJavidhinA eka bhAga tarIke brahmacArI ane paM zrelIne saMvAda Ave che. A saMvAdamAM baMne ekabIjAne gALo Ape che. A vidhinI prAcIna paddhatimAM to temanA maiithunano paNa samAveza karavAmAM AvyuM che. paNa A vidhi pratIkAtmaka heI tene hetu pRthvInI sRjanazakti vadhAravAnuM che. AgaLa jatAM AvI kriyA anucita samajavAthI yajJavidhimAMthI tene bAtala karavAmAM AvI. ukta vidhimAM vidUSanuM mULa hoI temAMnA brahmacArImAM vidUSakanI mULa prakRti zedhI zakAya evuM De. kIthanuM anumAna che. temanA ja zabdomAM kahIe te vidUSakane yaugika artha "gALo bhAMDanAra' evo thAya che, ane saMskRta nATakomAM ghaNIvAra rANanI dAsI ane vidUSaka ekabIjAne gALe bhAMDatAM jaNAya che. A saMdarbhamAM mahAvratanI vidhimAM AvatA brahmacArI ane puthalInA saMvAdane-ke je yajJanA eka aMga tarIke svIkAravAmAM AvyuM che, ane jene pratIkAtmaka artha sRjanazaktinI paripuSTi, e che - upekSA mukhaIbharyuM kahevAze. 17 paMthalIne gALo bhAMDanAra brahmacArI brAhmaNa che. te uparathI saMskRta nATakamAMnA vidUSakanA brAhmaNa hovA vizenI eka samajUtI ApaNane maLI rahe che, e kIthane dAvo che. vidUSaka prAkRta kema bele che te vizenI temanI samajUtI A pramANe che. "vidUSakane nATakamAM haMmezAM brAhmaNa tarIke ja batAvavAmAM Ave che, ane tenuM je khAsa AkarSaNa hoya, te te tene gALa ApavAne svabhAva che. have, keI brAhmaNa devavANImAM gALa Ape evI kalpanA ja karI zakAya nahIM. uparAMta, mahAvrata jevA prAthamika samAjAvasthAmAMnA yajJIya anuSThAnamAM bhAga lenAra paMthalIne saMskRtamAM thatA gAlIpradAnane artha samajavo kaThaNa che. 18 - viduSakanA svabhAvacitramAM eka vadhu dhArmika raMga ApaNane jovA maLe che, ane te samayAganI samakrayaNa nAmanI vidhimAMthI levAmAM Avyo che ema kItha Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI utpatti 21 kahe che. somavallA vecanAra eka zuddha hoya che. sema kharIdyA pachI tenI kImata cukavavAne badale mATInA DhephAM vaDe te zadrane mAravAmAM Ave che, evuM varNana ApaNane samayaNanA anuSThAnamAM jovA maLe che. sauthI pahelAM sema gaMdharvo pAse hatuM, ane ApaNe tene ahIM laI AvyA e kathAnI laukika anukRti A vidhimAM ApaNane jovA maLe che. A uparathI kItha ema kahe che ke vidUSakanA pAtramAM samakrayaNamAMnA zudranI smRti ApaNane thAya che. vidUSaka vikRtAMga hAya che, tenuM kAraNa A anuSThAnamAM jaNAtI paristhiti sAthe saMlagna hovuM joIe. 19 kIthanA upara nirdiSTa mate have ApaNe tapAsIe. sauthI pahelAM te e jANavuM jarUrI che ke saMskRta nATakone udaya keAI laukika prakAre nahIM, paNa pUrNataH dhArmika vAtAvaraNamAM thayo e siddhAMta Adhunika saMzAdhanone lIdhe divase divasa vadhu mAnyatA pAme che. tethI saMskRta nATane AraMbhakALa IsavI sana pUrvenA aneka zatake sudhI pAchaLa kheMcI zakAya che. nATyapattimAM zivadevatAnuM mahatvanuM sthAna che. prAraMbhamAM nATakamAM nRtya paNa AvatuM, ane tAMDava ane lAsya e nRtyanA be prakAre zivapArvatIe ApyA evI kathA bharata ane kAlidAsa Ape che. adyatana saMzodhane vaDe ziva AryapUrva hovAnuM puravAra thayuM che. tethI nATakano AraMbha Arya pUrva kALamAM thaye he joIe ema mAnavuM jarUrI che. paNa Ama nATakane AraMbha prAcIna kALamAM yajJaya anuSThAnamAM thayo ema mAnI laIe to paNa vidUSakanuM mULa temAM hovuM e ja nATakanI dhArmika utpattine purAvo che, evo je kItha sAhebane Agraha che, te keTale aMze sAce che ? (a) vidUSakanuM RvedamAMnA vRSAkapi joDe sAmya batAvavuM eTale e baMneno bAdarAyaNa saMbaMdha joDavA jevuM che, ema je kItha mAnatA hoya, te mahAvratamAMne brahmacArI ane vidUSaka e baMnene tathAkathita saMbaMdha tUrAnvayane ja prakAra che ema kahevuM paDaze. aitareya ane zAMkhAyana AraNyamAM mahAvrata vidhi ApavAmAM AvI che, paNa temAM brahmacArI ane puthalIne saMvAda jaNAtuM nathI. kAtyAyana zratasUtramAM "puMthalI ane brahmacArI ekabIjA upara bUma pADe che evuM kahevAmAM AvyuM che. tenI samajUtI "baMne ekabIjAne uddezIne ugajanaka bhASaNa kare che' ema ApavAmAM AvI che.22 lAdyAyana zrautasUtramAM brahmacArI ane puMthalIe yajJavedInI AsapAsa kyAM UbhA rahevuM, kaI dizAmAM meM karIne pitAnA vAkyo Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSaka uccAravAM, tathA tenI punarAvRtti traNavAra kevI rIte karavI e vizene ahevAla paNa ApavAmAM Avyo che. 23 A ahevAla dhyAnamAM letAM, A kriyA kevaLa pratIkAtmaka heI, yajJavidhinA eka bhAga tarIke ja tenI yojanA thaI hovI joIe te vize zaMkA rahetI nathI. Ama A vidhimAM nATakanAM pAtronI kalpanA karavI barAbara nathI. paNa sauthI AzcaryanI vAta to e che ke puMthalI ane brahmacArInA saMvAdamAM je zabda TAMkavAmAM AvyA che, te bhale azlIla hoya te paNa che te saMskRtamAM jaane tethI kItha sAhebe prAkRta mATe kareluM anumAna bhUlabhareluM kahevAya. uparanA purAvAne AdhAre bahu te ApaNe eTaluM ja kahI zakIe ke ghaNI vakhata saMskRta nATakamAM vidUSaka ane dAsI vacce thatI bolAcAlIne dhArmika vidhionuM pIThabaLa hoya che ! (A) vidUSaka ane rANInI dAsI ekabIjAne "asala gALo Ape che evuM je kathanuM kahevuM che, te saMskRtanAM badhAM ja nATakamAM jaNAtuM nathI. rAjazekharanA kapUramaMjarI" nAmaka uttarakAlIna (.sa. 10mI zatAbdi) prAkRta nATakamAM, athavA te ja lekhakanI viddhazAlabhaMjikA" nAmanI nATikAmAM kIthanA kahevA pramANenI gALo jovA maLe che. "kapUramaMjarI" nAmanA "saTTakamAM, pahelA aMkamAM dAsI ane vidUSakanI tIkhI takarAra thAya che, ema batAvyuM che. dAsIne rANInuM pIThabaLa hovAne lIdhe te vidUSakanI game tevI mazkarI kare che. vidUSaka paNa tene gALa Ape cheane chevaTe ciDAIne parAbhUta manaHsthitimAM jatA rahe che evuM eka dazya e nATakamAM Ave che. rAjazekharanA bIjA nATakamAM paNa lagabhaga evo ja prasaMga Ave che. 24 paNa sAmAnya rIte saMskRta nATakamAM je jovA maLe che te pramANe, dAsI ghaNI vakhata vidUSakanI mazkarI karatI hoya che, kAMte tenA khAudharApaNuM badala tene bolatI hoya che, ane vidUSaka potAne potAnI mazkarInuM bhAna hevAne kAraNe heya, kAMte dAsInI dhUrtatA tene khabara hovAne kAraNe hAya, pote dAsInA zabdomAM phasAI na jAya te mATe kALajI letA hoya che. vidUSaka ane dAsInAM pAtro saMskRta nATakamAM pahelethI, eTale ke azvaghoSanA jamAnAthI che, te che ja. azvaghoSe vidUSaka sAthe gaNikAne belAvI che. mRchakaTikamAM vidUSaka vasaMtasenAnI mAnI nirdaya mazkarI kare che. A prakAranA vidUSaka sAthenA vividha prasaMge saMskRta nATakamAM jovA maLe che. te uparathI zuM siddha thAya che ? vidUSaka ane dAsI jevAM pAtronA mULa yajJavidhimAM zodhavAnI jarUra kharI ? vAstavika rIte te tatkAlIna samAjajIvanamAM nibu ddha brAhmaNa, gaNikA, tathA uddhata dAsI jevAM pAtra haMmezanAM paricayanAM hovAM joIe, ane nATakakAroe A pAtro rojiMdA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 vidUSakanI utpatti jIvananA anubhavomAMthI, pratyakSa samAjamAthI uvelAM hovAM joIe. AjubAjunA vAstavika jIvananI sAmagrI potAnA hAtha pAse hoya te mahAvrata jevI yajJavidhi tarapha javAnI jarUra zI ? | (I) apazabdanA muddA upara vidUSakanuM mULa mahAvratanI yajJavidhimAM zodhavuM, ane pachI vidUSaka brAhmaNa hovAne lIdhe tenuM aslIla bhASaNa e ja tenA svabhAvane mukhyAMza che ema kahevuM, emAM parasparAzrayano doSa Ave che, ane mukhya muddAnI gaphalata thAya che, ema mane lAge che. viduSakane saMbaMdha mahAvratanA brahmacArI sAthe prasthApita karavo kaThaNa che. A vidhi pAchaLanA gAMbhIryane tathA paMthalI ane brahmacArInA saMvAda pAchaLa yajJIya hetune vidUSakanA vivedI ane catura saMvAda sAthe kaI paNa saMbaMdha nathI. temaja saMskRta nATakomAMnuM viduSakanuM pAtra jotAM, gAlapradAna athavA azlIla bhASaNa e ja vidUSakanA svabhAvanuM mahatvanuM vaiziSTaya che ema kahevuM atyaMta ekAMgI ane dhRSTatAbharyuM kahevAya. paraMtu, . kIce ApelI vidUSakanI vyutpatti ja vicAravA jevI che. A zabdamAM VphUSa dhAtu che, ane tene artha "gALe ApavI evo nahIM, paNa "deSa devo, Thapake Apo, bagADI nAMkhavuM" evo thAya che. tenI sAthe joDelA vi upasargathI doSa ApavAnI athavA bagADI nAMkhavAnI viziSTa paddhatine bedha thAya che. arthAt pitAnI viziSTa paddhatithI "deSa batAvanAra" athavA "je che te bagADI nAMkhanAra e vidUSaka zabdano artha thAya che. tethI A zabda dvArA deSadarzananA, athavA gaMbhIra ghaTanAone parihAsamAM badalI nAMkhavAnA tenA svabhAvavaiziSTaya upara yogya prakAza paDe che.25 Ama vyutpattinA AdhAra upara je kItha sAheba vidUSakane saMbaMdha mahAvratanA brahmacArI sAthe joDatA hoya, te temanI vyutpatti ja beTI che ema kahevuM prApta thAya che. . (I) saMskRta nATakane janma lekanATacamAMthI ane prAcIna prAkRta nATakamAMthI thayo e mata bhUlabhareluM che, ema batAvavA mATe kIthe je mukhya kAraNe ApyAM che, te A pramANe che: vidUSaka e bhraSTa brAhmaNanuM pratIka hevAne kAraNe brAhmaNa lekhakee saMskRta nATaka nirmANa karatI vakhate temAM sudhArA karyA hatA, paNa teo tema karI zakyA nahIM, kAraNa ke vidUSakanA ghaDatara pAchaLa koI bIjI preraNuo ja hovI joIe. A preraNuo mUlataH dhArmika svarUpanI hatI. tethI semajhayaNa jevI yajJavidhiomAMthI vidUSakanuM pAtra avatIrNa thayuM ema mAnavuM Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ joIe. paraMtu, vidUSakane yajJavidhi sAthe saMbaMdha svataMtra ane nirvivAda rIte je De. kItha puravAra karI zakyA hatA, te temanI ukta mimAMsA dhyAnamAM levA jevI thaI hatI, paNa tema thayuM nathI. vidUSakanuM brAhmaNatva anya kAraNo vaDe samAdhAnakAraka rIte samajAvI zakAya tema che. te mATe dhArmika vidhino Azaro levAnI jarUra nathI.' kharI rIte te vidUSakanA rUpamAM saMta nATakakAree eka sAmAjika pAtra cItaryuM che. kAra jevAM pAtro saMskRta nATakamAM grIka nATakomAMthI athavA te. romana mUkanATayamAMthI AvyAM hovAM joIe e matanuM khaMDana karatAM kItha ApaNane kahe che ke bhAsa tathA mRchakaTikanA kartAnA samayamAM je samAja hatA, temAM AvAM pAtre svAbhAvika rIte maLI AvatAM, ane kharI rIte te A nATakakAroe pratyakSa jIvanamAM jaNAI AvatAM ja pAtra potAne nATakamAM citaryA che.27 A emaNe ApelI samajUtI kharI hoya, to pachI bhUkha tathA azikSita vidUSaka, rAjamahelamAMnI dAsI, athavA gaNikA jevAM pAtra paNa pratyakSa jIvanamAMthI utaryA hAvAM joIe, evuM mAnavA mATe kaI paNa prakAranI harakata hovI joIe nahIM. (u) vidUSakane yajJavidhi sAthe saMbaMdha je cakkasa puravAra karI zakAto na hoya, te vidUSakanA prAkRta bhASAnA upayoga vize kIce ApelI samajUtI svIkArI zakAya nahIM. paMthalI ane brahmacArIne saMvAda prAkRta bhASAmAM cAlata hovo joIe, e kalpanA ja bhUla bharelI che. mahAvratamAMnA (puthalI ane brahmacArInA) prasaMga jevo bIjo azvamedha yajJamAne prasaMga De. kIthe TAMkA che. azvamedhamAM paTTarANIe ghoDA pAse suIne, gheDAne uddezIne keTalAka vAkya uccAravAnAM hoya che. A prasaMge vicAravAmAM AvatAM vAkyo atyaMta azlIla che. arthAta A vidhi pratIkAtmaka hoI, tene hetu phaladhAraNazaktinuM rakSaNa thaI sArvabhauma rAjAne nizcita putraprApti thAya, e che. Ama, A vidhimAM rANInA-eTale ke eka strInA-mukhamAM azlIla vAkaye mUkavAmAM AvyAM hoya, ane te saMskRtamAM hoya, te brahmacArI ane pulIne saMvAda prAkRtamAM cAlatuM hovo joIe, ema De. kItha kevI rIte mAnI zake? uparAMta, brahmacArI ane paMthalIne saMvAda saMskRtamAM ja che, e lAdayAyanuM zrautasatra jotAM mAluma paDe tema che. bhASAnA saMdarbhamAM bIje keTaleka ahevAla tapAsavA jevo che. jAvA beTamAMnI nATyaparaMparA saMskRta nATake upara AdhArita che. temAM saMskRta nATakanI jema vidUSakanuM pAtra Ave che. saMskRta nATakamAMne vidUSaka bhale prAkRta bole, Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI utpatti 25 paNa jAvAnA yoga orAMga nAmanA nATayaprakAramAM vidUSaka te beTamAMnI atyaMta pragabha evI je bolacAlanI bhASA che, tene ja upayoga kare che. eTale ke te taddezIya "saMskRtamAM ja bole che. 29 A uparathI prAgaitihAsika kALamAM bhAratIya nATakanI racanA saMpUrNapaNe saMskRtamAM thatI hovI joIe, ema lAge che. tatkAlIna nATakamAM vidUSaka paNa -saMskRtamAM ja bolato hovo joIe, ane A saMskRtabhASI vidUSaka uparathI ja jAvAmAMnuM vidUSakanuM pAtra nirmANa thayuM hovuM joIe ema A purA jotAM ApaNuM khAtarI thAya che. TUMkamAM, ApaNe eTaluM ja kahI zakIe ke vidUSakanI bhASA AraMbhathI ja prAkRta hatI ema mAnavAnI jarUra nathI. vidUSakanI bhASA prAkRta hovI joIe evo nATayazAstrano niyama che, ane saMskRta nATakamAM tenuM pAlana thayeluM che e badala zaMkA nathI, paNa te uparathI tenI jAta nakkI karI zakAya nahIM. sUtradhAra hamezAM brAhmaNa hovo joIe evo niyama nathI, chatAM bhAsanuM "cArudatta' ke zudrakanuM "mRchakaTika cheDIe, te sUtradhAra haMmezA saMskRtamAM ja bolato hoya che. temaja, bhAsanA "kaNubhAra'mAM brAhmaNavezadhArI indra prAkRtamAM ja bolato hoya che. Ama, bhASA uparathI keI pAtranuM mULa nakakI karavuM bhUlabhareluM che ema kahI zakAya. nATakamAM pAtrAe kaI bhASA. vAparavI te vizenA niyama kevaLa zAstrapraNIta che. tene saMbaMdha pAtranI jAta sAthe hoI zake nahIM. nATayaracanAnA saMketane anusarIne bhASAnI yojanA thatI hoya che. tethI vidUSakanuM mULa zodhavAne navIna prayatna karavAnI jarUra rahe che. vidUSakanuM mULa tenI lokapriyatAmAM che e kIthane paNa mAnya che. phakta e kapriyatAnuM svarUpa kevuM hovuM joIe--dhArmika ke laukika-e prazna che. kIthanA mata pramANe te dhArmika hovuM joIe, kAraNa ke vidUSakane avatAra vaidika sAhityamAM thaye evuM puravAra karI zakAtuM hoya, te pachI laukika kAraNe zodhavA binajarUrI ane bhUlabharelAM che, lekanATayane prabhAva mAnya karanArA vidvAne paNa mahAvratamAMne brahmacArI ane somakrayaNamAne zUdra e benA mizraNamAMthI vidUSaka taiyAra thaye ema mAnavA taiyAra che, evuM kItha kahe che. paNa jyAM sudhI A dhArmika saMbaMdha siddha karI zakAya nahIM, ane vidUSakanI vizeSatAo anya mArge 'ukelIne batAvavI azakya che evuM batAvAya nahIM, tyAM sudhI dhArmika saMbaMdhane Agraha rAkha agya lekhAze. vastutaH saMskRta nATakanuM mULa ane temAMnA vidUSaka jevA nATakanA viziSTa pAtranA mULa vizenA prazna svataMtra heI, te baMnenI bheLaseLa na karatAM baMnene Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'viduSaka vicAra svataMtra rIte karavo joIe. saMskRta nATakane AraMbha dhArmika bAbata - mAMthI thaye ema mAnIe te paNa tethI vidUSakanuM mULa paNa dhArmika ja hevuM joIe ema svIkAravAnI keI AvazyaktA utpanna thatI nathI e dhyAnamAM levuM joIe. AjakAla paraMparAne purAvo amAnya karavAnI tarapheNamAM ghaNuM vidvAne heya che, paraMtu haMmezA e prakAranI vRtti svIkAravI joIe nahIM. arthAta Apelo purAvo atyaMta kALajIpUrvaka tapAsI levo joIe, ane jyAM saMzodhananI zarUAta karavA phakta paraMparAne ja purA upalabdha hoya tyAM tene nakAme gaNuM tenI upekSA karavI joIe nahIM. tethI vidUSakane prazna ukelavA mATe manamAM jela tarkanI siddhi karavA karatAM vidyamAna saMskRta ane prAkRta nATakanuM adhyayana karavuM vadhu phaladAyI nIvaDe. bharatanA nATayazAstrane je kALajIpUrvaka abhyAsa karavAmAM Ave te sauthI pahelAM ApaNuM dhyAnamAM e Ave che, ke naTa ane nATakanA pAtra tarIkenI vidUSakanI trividha bhUmikAmAM pharaka karavAmAM AvyuM che. sUtradhAra ane tenA sahAyukenI joDImAM naramaMDaLInA eka mahatavanA bhAgIdAra tarIke vidUSakane samAveza bharate karyo che, e eka lAkSaNika vastu che. - vidUSakane ullekha naTavargamAM karavAnuM kAraNa spaSTa che. nATyaprayoganA prAthamika uddeze vize bharatanA manamAM koI paNa vikalpa na hatuM. nATayaprayojana ( vize bhinna rucivALA prekSakenI apekSAo game te hoya,32 paNa nAgarike mATe kaI manaraMjananuM sAdhana hovuM joIe temaja te zravya ane dazya hoya, temAM nAnAmeTAM UMcanIca-badhAM ja bhAga laI zake e udezathI nATakanI utpatti thaI ema bharate kahyuM che, ane jyAre kAlidAsa "nATya minarmanasya caMdulA tamArAdhanam" ema kahe, tyAre te kharI rIte bhAratanA matane Teko ApatA hoya ema lAge che.34 nATayaprayoga dvArA AnaMdanirmiti ja karavI hoya, te zarUAtathI ja prekSakenI cittavRtti AnaMdI rAkhavAnI icchA naTavarga rAkhe e atyaMta svAbhAvika che ane tethI ja, nATakanA AraMbhamAM, pUrva raMgamAM vidUSakanI janA karI, teNe pitAnA rUpa vaDe, bolavAnI Dhaba vaDe, ane abhinaya vaDe lekene hasAvavA joIe, evo niyama bharate karyo che.35 vidUSakanI A bhUmikA prayoganirapekSa che, eTale ke, nATaka vivedI hoya ke na hoya, vidUSake pUrva raMgamAM AvI hAsya nirmANa karavuM joIe. nATaka je gaMbhIra hoya, to zarUAtanA A hAsyanI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 vidUSakanI utpatti AvazyaktA mAnavI ja paDe. anyathA paNa sAmAjika-samUhamAM AvelA prekSakenAM mana praphullita karavAnuM kAma vidUSakanA hAsyavinoda dvArA ja thaI zake, e dhyAnamAM letAM pUrva raMgamAM vidUSakanI yojanA karavAmAM eka prakArane mAnasazAstrIya hetu rahelo che, ema kahI zakAya. kAraNa ke temAM lakSya sAmAjika che. pUrva raMgamAM kAma karanAra naTavargamAM sUtradhAra ane tenI patnI naTI, athavA te tene sahAyaka pAripArSika hoya che. je A pAtrane saMbaMdha dhArmika athavA yajJIya vastuo joDe joDavAmAM AvatuM na hoya (ane evo saMbaMdha joDe zakya paNa nathI) te temanA jevo ja, naTamaMDaLInA eka ghaTaka tarIke kAma karatA vidUSakane ja saMbaMdha yajJavidhi sAthe joDavAne mithyA prayatna karavAnI jarUra zI ? naTa tarIkenI vidUSakanI bhUmikA, ane tenA kAryane mAnasazAstrIya hetu upara spaSTa karavAmAM AvyAM che. prayogasAphalya mATe upayukta ane cokkasa sAdhana tarIke naTamaMDaLImAM vidUSaka jevA pAtrane samAveza thato hovo joIe. vidUSaka dina hovo joIe evo bharatane niyama che. dvija zabdane arthAta tenuM kAraNa zodhavuM joIe. vidUSaka pahelAM nATakamaMDaLImAM naTa hatuM, ane pachI nATakanA pAtra tarIke te nATakamAM kAma karavA lAgyo ema bharatanA ullekha uparathI lAge che. naTa ane nATakanA pAtranI dvividha bhUmikA vidUSakane bhAge kevI rIte AvI te jANavuM saheluM che. pUrva raMgamAM vidUSakanA hAsyavinoda dvArA sukhada vAtAvaraNa nirmANa thAya che, e joyA pachI, pratyakSa nATakamAM je vidUSakanuM kAma batAvavAmAM Ave te prekSakonuM manoraMjana karavAmAM madada thAya, e vicAra sAthe ja vidUSakane saMpUrNa mAnasazAstrIya hoI, tenuM prayojana nATayaprayoganuM AkarSaNa vadhArI prekSakone AnaMda Apavo e ja hovuM joIe. svAbhAvika rIte ja, saMskRta nATakamAMne pahele vidUSaka ke have joIe, e prazna ApaNuM sAme Ave che. hAla upalabdha saMskRta nATakamAM vidUSakanA pAtrane bIbAMDhALa, satika, ane amuka eka cakkasa svarUpa prApta thayeluM hoya evuM jaNAya che, ane tethI sauthI pahele vidUSaka kevo hovo, joIe te ApaNe A nATake uparathI jANI zakIe nahIM. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATakanA sauthI pahelA preganuM varNana bharate karyuM che. prasaMgonI sAmAnya racanA karIne bhArata pitAne nATayada laI pitAmaha brahmA pAse gayA, ane temanI sUcanAnusAra temaNe potAnuM nATaka sAdara rajU karyuM. deva ane dAnavonA yuddhamAM dAnavo nAza pAmyA hatA, ane badhA deva AnaMdita thayA hatA. mahendrano vijayetsava cAlu hato, ane indradhvaja' athavA vajamaDa nAmanA utsava prasaMge bharate nAvedane prayoga karI batAvyo. sauthI pahelAM "aSTAMga padayukta nAndI thaI, ane tenA pachI "anukRti rajU thaI, ane te anukRtimAM devone daitya uparane vijaya, temanuM paraspara kuddha saMbhASaNa (sara), palAyana (vidrava), zastrone lIdhe thayelI cIraphADa (che- hava) tathA mallayuddha (megAva) jevAM dazyo yojavAmAM AvyAM hatAM (anyatra amRtamaMthanane prayoga ullekhAya che). A samavakAra nA sAkSAta brahmAe ja grathita karyuM hatuM. A nATakamAM devane AnaMda ApI temanAmAM utsAha nirmANa karavAnI zakti hovAne lIdhe ja brahmAe bharatane tene prayoga karavAnI AjJA ApI.37 pachI brahmAnI AjJAthI bharata pitAne naTavarga zivanA nivAsasthAne laI gayA, ane vRkSarAjI, kandarAo, ane nijharothI ramya evI himAlayanI pRSThabhU upara, AraMbhamAM pUrva raMga karI, pachI tripuradAha nAmanA himane prayoga temaNe ziva sAme karI batAvyuM. 38 A uparAMta, pataMjalinA vyAkaraNamahAbhASyamAM kaMsavadha" ane "balibaMdha e be mUkanATayonA dazyapragAno ullekha ApavAmAM Avyo che. A ullekha uparathI ema jaNAya che ke AraMbhanA nATayapranuM svarUpa lagabhaga "devAsuradha%' jevuM hovuM joIe. A saMbaMdhamAM bharata ema kahe che ke prayoga joyA pachI devo khuza thayA, paNa asuro khUba ja gusse thayA. tenuM kAraNa e hevuM joIe ke dAnavane temAM parAbhUta thayelA batAvavAmAM AvyA hatA, paNa ApaNe ema paNa kalpanA karI zakIe ke je naToe asureno bhAga bhajavyo hate temaNe pitAnA abhinaya dvArA hAMsI uDAvI, svargasthAnamAM bhegA thayelA prekSamAM hAsyanuM moTuM mojuM phelAvyuM tevuM joIe ! ' arthAta A kevaLa kalpanA hoya te paNa nirAdhAra kavikalpanA nathI. eka te, pAtronI asuro tarIke kaDhagI ane vicitra raMgabhUSA (meka-a5) karavAmAM AvI hevI joIe ema mAnI zakAya, ane chevaTe nATakanI pariNati asuronA parAbhavamAM ane nAzamAM thAya che. e dayAnamAM letAM, e dazyamAM naTa pitAnA abhinaya dvArA asuranI hAsyAspadatA kevI rIte vadhArI zake e samajI zakAya tema che (parAbhUta vyaktinI hAsyAspadatA e sAmUhika mAnasazAstramAM paricita Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI utpatti 29 che). te sAthe ja asuronuM vikarALa svarUpa, temanAM patana, palAyana ane cIsovALAM daze (je nAe potAnA ucita abhinaya dvArA mUrta karyA heya) Ave, tyAre prekSakamAM nirmANa thatuM hAsya kAlpanika nahIM, paNa teTaluM ja vAstavika hAI zake. A uparathI ApaNe evo niSkarSa kADhI zakIe ke asuronA athavA duSTa vyaktinAM rUpamAM vidI pAtra pahelIvAra raMgabhUmi upara avataryuM hovuM joIe. saMskRta nATamAMnA vidUSakanA pAtrane ThIka samajavA mATe uparane niSkarSa ane prAkRta bhASA e traNa vizeSatAone eTaluM rUDha svarUpa prApta thayuM che, ke kaI paNa nATakakAre A traNa nATyarUDhine bhaMga karyo nathI. te paikI vidUSakanI jAta ane bhASA vizenA praznonI carcA AgaLanA prakaraNamAM karavAmAM AvI che, paraMtu asura ane brAhmaNa vidUSakane saMbaMdha joDavAmAM koIne visaMvAditA jaNAya, te te asthAne che, e ahIM kahevuM Avazyaka che. prAcIna vaidika vADmaya ane brAhmaNa graMthanI paraMparA joIe to deva ane dAnavone baMne "prAjApatya' eTale ke prajApatinA ja putra hatA. tethI hAsyotpAdananuM mahatvanuM aMga eTale ke zArIrika vikRti vidUSakane kevI rIte maLI tenuM kAraNa zodhavuM joIe. zArIrika vikRti dvArA raMgabhUmi upara hAsya nirmANa thAba e svAbhAvika che paNa e vastu saMpUrNa paNe naTa upara kema na choDI zakAya? pAtra kevI dIse raMgavuM, ane te sAthe tAtpAdakatA ANavA mATe raMga, nepathya, abhinaya ItyAdi sAdhanono upayoga kevI rIte karavo te janmajAta naTa ja jANI zake. ema hovA chatAM vidUSakanA pAtranuM ja jhINavaTabharyuM varNana bharate kema ApyuM haze, ane nATakakAroe e badhAM varNane nATamAM lAvavAnA prayatna zA mATe karyA haze? enuM kAraNa mArI daSTie e hovuM joIe, ke vidUSaka e prAcIna prAthamika devAsura nATakamAMnA asurene vArasadAra hovo joIe. vidUSakanuM vikatatva asuranI raMgabhUSAmAMthI avataryuM hovuM joIe, ane A prAcIna paraMparAne laIne vidUSakane khAsa ahevAla bharate A hevo joIe. asuranuM pAtra ane vinodI pAtra e bemAM saMbaMdha hovAne apratyakSa purAvo uttarakAlIna nATamAM jovA maLe che. "mRchakaTikane zakAra e khalapuruSa che, paNa tenuM citraNa vikedI pAtra jevuM che, tethI zakAranA vartana vize tiraskAra upaje, to paNa tenA bolavAcAlavAmAM eka prakAranI hAsyotpAdakatA che, te nakArI zakAya nahIM. 12mI sadImAM lakhAyela "adbhuta darpaNa" nAmanA mahAdeva Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 kavinA nATakamAM vidUSakane daityarAja rAvaNanA narmasaciva tarIke oLakhavAmAM Avyo che. lakSmI sadInAM kirloskaranA "saubhadra' nAmanA marAThI nATakamAM ghaTatkacanuM pAtra citaravAmAM AvyuM che, nidrAdhIna subhadrAne tenA mahelamAMthI nasADI raivataka parvatanI guphA pAse laI AvavAnI kAmagIrI zrIkRSNa tene seMpI hatI. saubhadra nATaka jemaNe joyuM hoya, teo temAMnuM pAtra, ane temAMthI nipajatuM hAsya samajI zake. yuropa ane IMgleMDamAMnAM prAthamika nATakone dAkhale A vize khUba ubedhaka che, kAraNa ke te nATakamAM "zetAna" athavA "pApa"nuM citraNa vivedI rIte thatuM e badala cakkasa purA upalabdha che. A bAbatamAM che. gArDana lakhe che, "janAM abhuta nATakamAM (miracles) ullasita karanAro bhAga hamezAM rAkhavAmAM Avato. dA. ta. bakaro corI janAra "bakarAra', nahIM to nehAnI vahu jevI bhAre dimAgavALI gharavALI. A uparAMta devonI mazkarI na karavI ema kahIe te chevaTe daityoe AvI e bhAga uThAvavo joIe, Ama zetAna" ane "durguNene IglenDamAM vidI pAtranuM svarUpa prApta thayuM. AgaLa jatAM elijhAbethanA jamAnAmAM aMgrejI raMgabhUmi uparathI durgaNonuM pAtra gayuM, ane tenuM sthAna zekaspIyaranA nATakamAM jaNAI AvatA "kalAuna" nAmanA pAtre lIdhuM.* durgaNa nA pAtramAM vidUSaka ane "moha nirmANa karanAra' e baMne ane samAveza thAya che, ema pro. thornaDAIka batAve che. teo kahe che, "durgaNa e khAlI hAsya utpanna karanAro nathI. te laDhavADa UbhI karanArAone AgevAna che, ane naitika pratIka nATake pramANe prahasanAtmaka pravezomAM paNa te jaNAya che."41 Ama "durguNa" e vidUSakI hAsya utpanna karanAra pAtra che ema ApaNe niHsaMzaya kahI zakIe. A sAthe, e paNa dhyAnamAM levA jevuM che, ke mazkarI ane parihAsanI vRtti mANasanA svabhAvamAM ja hoya che. prAthamika avasthAnA mAnavasamUhamAM paNa upahAsanI ane viDaMbananI buddhi jaNAI Ave che. jaMgalI lekamAM paNa mazkarI karavAnI tIvra irachA, ane vinoda vizene prema jaNAI Ave che. kharI rIte te koI paNa kalAnuM svarUpa viDaMbanamAM ja hoya che, kAraNa ke sAmAnya kakSAnA kalAkAro te viDaMbanamAM jaNAI AvatI bAhya dekhAvanI atizayokti dvArA ja potAnI kalpanA sAkAra karatA hoya che, ane tethI ja jemsa phIbalamenanA mata pramANe vidI pAtra e mAnava jeTaluM purAtana Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI utpatti hovuM joIe. je kaMI jUnA avazeSo ApaNane maLyA che, te uparathI atyaMta prAthamika avasthAmAM paNa vinadI nATaka astitvamAM hatuM evuM anumAna ApaNe karI zakIe. pUrva pASANayuganI maLI AlI guphAomAMnA citromAM viDa bana vizene purA jaNAI Ave che, e vastu A saMdarbhamAM noMdhavA jevI che.43 Ama, vidUSakanI utpatti purAtanakALamAM thaI hevI joIe. prAcIna bhAratamAM rAjadarabAromAM khuzamazkarI karanArA dhaMdhAdhArI vidUSake hatA, ane hAlanA jamAnAmAM paNa evA vidUSakanA dAkhalAo ApaNe joIe chIe. pro. gorDananA zabdomAM "vidUSakanuM astitva hamezA hevuM ja joIe evuM mAnavuM ApaNe mATe jarUrI che. ApaNane vidUSakenI AvazyakatA che. mATe ja teo utpanna thayA che. ApaNane jagata vize je kaMI kahevuM hoya te kahIne ApaNuM DahApaNano eka bIjAne pUro kaMTALo ApyA pachI, keTalIkavAra evI paLa Ave che ke jyAre mUrkhAonuM kahevuM paNa ApaNane game ! mUrkhAone svAtaMtrya hoya che. teo game te belI zake che, ane ghaNI vakhata temanA bolavAmAM evI koI ajJAta ane vicitra duniyAnA saMdezAo ApaNane maLe che, ke jyAM mUrkhAI ane DahApaNa sAthe rahetAM hoya !44 uparanA vivecanane sAra TUMkamAM A pramANe kahI zakAya: (1) vidUSakanuM mULa cekasa batAvavuM kaThaNa che. saMskRta nATakone janma dhArmika vAtAvaraNane lIdhe thayo hoya e kharuM hoya, te paNa vidUSakanI utpattine prazna svataMtra heI te tenI sAthe joDI zakAya nahIM. RgyedamAMnA vRSAkapi, mahAvratamAMnA brahmacArI athavA somakrayaNamAMnA zudramAMthI vidUSakanI utpatti thaI ema te mAnI zakAya ja nahIM. (2) viDa bananI pravRtti mANasanI prakRtimAM jovA maLe che. hAsya tathA manaraMjananI mANasane AvazyakatA che, ane A mAnasika jarUriyAtane lIdhe ja vidUSaka jevA vinadI pAtranI nirmiti thAya che. arthAt vidUSaka mANasa jeTalo ja jUne che. (3) zAstrIya saMzodhana karIe te nATyazAstranA AdhAra heThaLa vidUSakanuM mULa asurenA citraNamAM che ema spaSTapaNe kahI zakAya. vikRti ane vinoda e vidUSakanI baMne vizeSatAo ApaNane temAM jaNAya che, ane jokapriya vidUSakano dharma sAthe saMbaMdha hoya, te te Ama maryAdita svarUpamAM ja che. 44 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa 1 juo: katha, "saMskRta DrAmA" pA. 62 2 ejana pA. 65. 3 ejana pA. 67, uparAMta juo pAdaTIpa 1. 4 ejana pA. 61, 68 5 ejana pA. 66 6 ejana pA. 5ra 8 ejana pA. 53 9 ejana pA. 16 10 ejana pA. 66 11 ejana pA. 66 12 ema DyUlara, jarnala opha dha amerikana erimeMTala sosAyaTI, kamAMka 20, pAna naM. 38 ane pachInAM pAnAM 13 juo : kItha, "saMskRta DrAmA' 5. 66, 73. 14 ejana 5. 51. 15 juo: pro. eca. DI. velaNakarakRta vRSAkapisUkatane saTIpa aMgrejI anuvAda, "jarnala epha dha yunivarsiTI oNpha eNmbe," vailyuma 12, pArTa 2, sapTembara 1953, pAnAM 11-14 16 juo : kItha, "saMskRta DrAmA" pA. 24-25 17 ejana pA. 39 18 ejana pAnAM 39, 40, 73 19 ejana pA. 39 20 juo : manamohana ghoSa, dha hisTrI opha hiMdu DrAmA. pA 3-cha. brahmacArI ca puMzcalI cIyete sarvA hi bhUte vAco vadanti mithunaM caranti saMvatsaraM vA ete prajAyamAnAssatramAsate teSAM saMvatsareNaiva prajananamantardhIyate yanmithunaM caranti / 22 kAtyAyana zrautasUtra, 13. 3. 6-7 puMzcalIbrahmacAriNAvanyo'nyamAkrozataH / parasparaM udvegakaraM vAkyaM bhASete / ra3 lATacAyana zrautasUtra 4.3. 9-12. ____ pUrveNa AgnIdhrIyaM brahmacArI antarvedi udaGamukhaH tiSThet / bahirvedi puMzcalI dakSiNAmukhI // 9 // sA brUyAt duzcaritinnavakIrNin iti // 10 // dhik tvA jAlmi puMzcalI grAmasya mArjani puruSasya puruSasya ziznapraNejani iti brahmacArI // 11 // gve tRtIya vyatyAsan 12 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSaka ra4 kapUramaMjarI, aMka 1; viddhazAlabhaMjikA, aMka 2. 25 vyutpattinA vistRta vivecana mATe juo prakaraNa 7muM, "vidUSakanuM nAmAbhidhAna." 26 juo : prakaraNa 4thuM 'viSakanI jAta." ra7 juo : kItha, "saMskRta DrAmA' pA. 66 28 juo : mugodAvarI takara, "bhAratIya nATayazAstra' pA. 384. 29 e. ke. kumArasvAmI, nesa ena dha jAvAnIjha thieTara' rUpama 7ullekha: mane-- - mohana ghoSa, hisTrI opha dha hiMdu DrAmA' pA. 39. 30 manomehana ghoSa, "hisTrI oNpha dha hiMdu DrAmA' pA. 39. 31 kItha, "saMskRta DrAmA" pA. 50 hAlamAM pro. je. TI. parIkha paNa De. kIce ApelI samajUtIne puraskAra temanA vidUSaka vizenA graMthamAM, ane eka lekhamAM karatA jaNAya che. te vize vicAra ame prastAvanAmAM karyo che. kara juo : bharata, "nATayazAstra' gAyakavADa sirIjha 1.107-115; kAvyamAlA 1. 73( 81; kAzI sirIjha 1.103-113. 73 nATayazAstra, gAyakavADa, kAvyamAlA, kAzI sirIjha ra.11-1ra34 mAlavikAgnimitra, 1.4 35 nATathazAstra, gAyakavADa, 5 134, kAvyamAlA pa.125, kAzI pa.135-ane pachInA loko 36 nATathazAstra, gAyakavADa, kAzI, 1.54-58, kAvyamAlA 1.20-24. prastuta karI, abhinavaTIkA, temaja mohana ghoSanuM e lokonuM aMgrejI bhASAMtara juo. 37 nATathazAstra, 4.1-3 38 nATayazAstra, 4.10 39 pANini sUtra 3.1.26 uparanuM pataMjalimahAbhAga- 2 tAvate rAmani (pAThAntara zaubhikA) nAmaite pratyakSa kaMsaM ghAtayanti, pratyakSaM baliM bandhayanti iti / 40. jaje geDana, zekaspIriyana komeDI pA. 62. The old miracles had always their bright patches of comedy, a handy sheep-stealer with the sheep hidden in the craddle, or some potent and homely figure of Noha's wife. Also if Deity must be shared, the devilry must bounce for it, and be amusing, so that Satan and his vices become comic characters in England. It was in the reign of Elizabeth that old vice went out of the regular English stage, and Mr. Clown, as we know him from Shakespeare came in. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 vidUSakanI utpatti 41 "Vice is not merely a mirth provoker, he is also the chief mischief-maker, and he belongs to the moral allegory as well as to the farcical interlude. pro. e. eca. caeNrnaDAIka, igliza kemeDI." pA. 50-51 4ra kerolina velsanA "ena AuTalAIna oNpha hyumara' nAmanA pustakamAM pA. 25 upara ApeluM. Tomasa rAITanA vidhAnanuM avataraNa juo. 43 jemsa phIlamena, ina peIjha opha komeDI pA. 17 ane pachInAM pAnAM jue. 44 jeje gArDana, "zekasapIriyana komeDI." pA. 60 One must suppose that there have always been clowns. We appe ir to need them, and therefore they are born. There is a moment, when we have all had our say about the world, and sufficiently tired each other with our wisdom, when it is felt that the fool should be heard. Folly is free, it can say what it likes; and bring messages sometimes from strange territty : that half-explored traet or no-man's land where sens) and non-sense fraternize.' Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prakaraNa raju vidUSakane vikAsa . pUrva raMgamAM bhAga lete vidUSaka, ane nATakoya pAtra tarIke raMgabhUmi upara Avate vidUSaka, e bemAM bhArate karelo bheda pAnamAM letAM, vidUSakanI utpatti ane vikAsano prazna, temAMnA nATakIya pAtra sAthe saMbaddha che e kahevAnI jarUra nathI. bharate varNavelA pahelA nATayaprayogamAMnA asuramAMthI vidUSaka kevI rIte utpanna thaye tene kramabaddha itihAsa Apa kaThaNa che. bhAratIya sAhityazAstra. tathA saMskRta nATake e viSaya upara prakAza nAMkhavAne asamartha che. pAzcAtya nATakanI utpatti ane vikAsane ItihAsa e daSTie khUba ja manoraMjaka che. vinodI nATaka mATe vaparAte komeDI' zabda mULamAM kemaeN suM' e grIka zabda uparathI Avyo che. 'komaeNs eTale utsava prasaMge kADhavAmAM AvatuM eka prakAranuM saraghasa. DAyonis' nAmanA devatAne e prakAre utsava ujavavAmAM AvatuM, ane tenuM saraghasa kADhavAmAM AvatuM. A utsava khetaramAM vipula pramANamAM anAja pAke e hetuthI ujavavAmAM AvatuM, ane prAthamika avasthAmAM utpattine saMbaMdha svAbhAvika rIta mithuna joDe joDavAmAM AvatuM hovAne lIdhe AvA utsavamAM zRMgArika kriyAone prAdhAnya ApavAmAM AvatuM. AgaLa jatAM DAyenisarsa De bekasa' nAmanA madyadevatAne utasava zarU thaye, ane jyAre baMne utsa eka vakhate zarU thatA, tyAre saMgIta ane nRtyamAM taraboLa thavAne lIdhe karavAmAM AvatA mukta hAsya-vinodane utsavanA ja eka bhAga tarIke samajavAmAM AvatA. te sAthe "kyupITara" athavA "Deliphace eNraka" jevAM pAtro temAM joDAtAM. AvA saraghasamAM ghaNIvAra bahurUpIo judA judA pazuonA rUpa letA, banAvaTI bhayAnaka moDhA mAM upara caDhAvatA ane zRMgArika ceSTAo karI meLAmAM bhAre majA ANatA. A bahurUpIemAM ghaNuMkharA zikhAu na hatA. grIka lekenI A dhArmika vidhinuM rUpAMtara kemeDImAM thayuM ema vidvAne kahe che. jUnA saMvatsaranuM navA saMvatsaramAM thatuM rUpAntara, saMvatsaranuM lagna, tenuM mota, punarujajIvana vagere kRSiviSayaka dhArmika utsava nATakanA khAsa viSaya hoya che. saMvatsaranA deva, saMvatsaranI mA ane patnI tene mAranAra pratispadhI, ane - tene pharI jIvatA karanAra bhiSaka jevAM pAtra A nATakamAM haMmezAM jaNAI Ave Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viduSaka che. AgaLa jatAM jyAre A nATake pAchaLanI dhArmika preraNuM nAza pAmI, tyAre temAMnA keTalAka pAtrAnuM laukika rUpAntara thayuM, ane pratispadhI mAMthI baDAIkhora sipAI, athavA bhiSakamAMthI tathAkathita vaidarAja jevAM pAtro avataryA. madhyakALamAM (I. sa. 824-867) keMnTanTIne palanA carca heThaLa kelensa nAmane lokapriya utsava ujavavAne bahAne phasTa opha phUsa athavA mUrkhAone meLe' nAmane dhArmika tahevAra ujavavAmAM AvatuM. tene ItihAsa paNa manoraMjaka ane ubedhaka che. . nAnAmoTAM carcamAM A tahevAra ujavavAmAM AvatuM. temAM bhAga lenArA dharmopadezake adhikAranI dRSTie nIcalA darajjAnA, ane kharI rIte te, gAmaDAmAMnA kheDUta varganA ja hatA. A tahevArone kharca carcanA paisAmAMthI, ane prekSake pAsethI levAmAM AvatA dhArmika kAramAMthI karavAmAM AvatuM. mukhya samAraMbhamAM mUkhaone pramukha dharmopadezaka cUMTavAne kAryakrama karavAmAM AvatA. dharmopadezake vidUSakI pozAka paheratA, jyAre sAmAnya mANase dhArmika vastro paheratA. samAraMbhamAMnA pracalita rivAje svachandI ane kaI paNa maryAdA vinAnA hatA. A dharmopadezake strIonA athavA bhATanAM kapaDAM paherI game tevAM gIte gAtA, pratyakSa dharmakArya vakhate paNa vicitra banAvaTI moDhAM paherI AvatA, prArthanA cAlatI hoya tyAre vedI upara besIne khAdya padArtho khAtA, pAsA ramatA, jUnA jeDAonA taLiyAo bALI dhUmADe kADhatA, temaja carcamAM Amatema deDatI. aMtamAM gaMdA kapaDAM sAthe ja teo gADImAM besatA ane AkhA gAmamAM temanuM saraghasa kADhavAmAM AvatuM. arthAta temane jevA ekaThA thayelA loko sAme bhavAImAM zobhe tevI hilacAla teo karatA, ane azlIla gIta gAI lokemAM hAsya. nirmANa karatA. A badhI vastuone mAnasazAstranI dRSTie vicAra karIe te. dhArmika jIvanamAMnA kaThora niyamo ane vidhividhAnonI eka svAbhAvika prati kriyA ApaNane temAM jaNAze. Ama dhArmika utsavone viDaMbana svarUpa kevI rIte ane kema prApta thayuM te ApaNe jANI zakIe. dharmamaMdiromAM cAlatAM A dhatiMgenI pahelAM khUba TIkA thaI, paNa temAM kapriyatAne aMza mukhya hevAne kAraNe utsavonI ujavaNI baMdha karavI azakya hatI. kevaLa nIcalA darajajAnA dharmopadezake ja nahIM paNa sAmAnya loke paNa AvA kAryakramone eka svAbhAvika manoraMjana tarIke mAnatA. ane caDasAcaDasI - sAthe temAM bhAga letA. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakane vikAsa 37 paMdaramI sadImAM vividha prakAranA saMgha sthapAyA. dhArmika maMDaLe athavA sAhityika goSThIomAMthI je saMghe nirmANa thayA, teo prahasanAtmaka nATake athavA te upadezAtmaka viDaMbana kAvyo rajU karavA lAgyA. jUnA "mUrkhAonA meLAnuM A navuM svarUpa hatuM, ane temAMthI ja kemeDIno janma thayo. emAM kAma karanAra naTe sAmAnya rIte naTa athavA vidUSaka jevA hatA, ane hAsyavinedane ekameva Azraya laI rAjAthI mAMDI mU khaMo sudhI badhAne upahAsa karI jagatanI visaMvAditA batAvavAnuM vidUSakI kArya teo karatA hatA. A prAthamika prayogonI pariNati komeDImAM thaI, ane temAM AvatA pAtrone vikAsa AgaLa jatAM vidUSakanA pAtramAM thaye. Ama, komeDInA vikAsamAM traNa vastuo nedhavA jevI che. (1) komeDI udgama dharmavidhionA viDaMbanAtmaka anukaraNamAMthI thayo. (2) laukika maMDaLIoe temanA prayogomAM viDaMbanAkArI pravRttiono samAveza karyo. (3) A kAryakramo pAchaLanI dhArmika preraNuM nAza pAmatAM, temAM kAma karatA naTa dhaMdhAdhArI naTa banyA, ane temAMthI vidUSaka jevA rUDha pAtrone janma thayo. saMskRta nATakane ane vidUSakane vikAsa paNa A rIte ja thaye he joIe ema pAzcAtya vidvAno dhAre te te svAbhAvika che. ane tethI ja, brAhmaNakAlIna mahAvrata athavA semiyAga jevI dharmavidhiomAM vidUSakanuM mULa zodhavAne De. kIthe karelA prayatna bhAratIya paristhitinI pAzcAtya nATakanA ItihAsa sAthe karelI tulanAmAMthI nirmANa thayuM hoya ema lAge che. paraMtu grIka dhArmika nATake athavA madhyayugIna prahasananI bhAratIya paristhiti sAthe AvI tulanA karavI asaMbaddha che, kAraNa ke dharmakriyAnuM viDaMbana bhAratIya manovRttithI viruddha che. bhAratamAM dharma vizenI sAmAnya kalpanA paNa eTalI gaMbhIra ane udAtta che, ke dharmanI mazkarI karanAra keI vyakti kadAca TIkAne pAtra thaI zake, paNa dharmanuM viDaMbana thavuM azakya che. ApaNuM dhArmika utsavomAM nAca gAna, tathA vAdanane saMpUrNa sthAna che, paNa te mukhya manoraMjanane viSaya banI zake nahIM. eka vedakAlIna kavie brAhmaNanA dhArmika AcAra ane tenA vedapaThananI tulanA deDakAnI hilacAla sAthe ane tenA barADA sAthe karI che. 3 paNa temAM brAhmaNonI mazkarI karavAne kavine uddeza nathI. e sUktamAM maMDUkanuM upara batAvela upamAna dvArA kevaLa udAtta varNana karavAne kavine AMtarika hetu che. paNa tethI ApaNe ema na kahI zakIe ke saMskRta nATakanI utkrAMtimAM dharmavidhionuM kaI sthAna ja nathI. kharI rIte te dharmavidhinA anuSThAnamAM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ApaNuM nATakanuM mULa raheluM che ! "mahAvrata'nA samAraMbhamAM zvetavarNa vaizya ane kRSNavarNa zudrane cAlatA jhaghaDe, athavA te yajJamaMDapamAM viziSTa sthAne UbhA rahIne apAyelI brahmacArI ane puMthalInI gALA, tathA samakrayaNamAM somavallIne bhAva nakkI karavA mATe cAlatI rakajhaka ane aMte bicArA sama vecanArane paDate. mAra--A badhI kriyAo pratIkAtmaka hoI temAMnA nATayAtmaka aMze je khilavavAmAM Ave nahIM, te te kriyAo thaI zake ja nahIM. chatAM paNa dhArmika kriyAone nATayAtmaka rIte khilavavI, ane teonuM viDaMbana karavuM e bemAM pharaka che. Ama, saMskRta nATakanI utkrAMttimAM dhArmika vidhiomAM raheluM nATayatatva viDaMbanarUpe nahIM, paNa kevaLa anukRti dvArA cokkasa madadarUpa thayuM hovuM joIe. dA.ta. brahmacArI ane puMthalInA saMvAdamAM jaNAI AvatI eka svAbhAvika visaMgati uparathI kadAca azvaSane potAnA nATakamAM brAhmaNa ane gaNikAne prasaMga citaravAnI kalpanA AvI hoya e banI zake, paNa tene e artha nahIM ke A prasaMga dvArA dhArmika viDabana karavAne tene udeza heya. soma vecanArane paDatA mAramAM paNa vivedI prasaMganA nATaca-bI rahelAM hoya ane temAMthI zAkuMtalamAMne vidUSakane viziSTa prasaMga- ke jemAM dAsI athavA indrasArathi mAtaline bhAra vidUSakane khAvA paDe che-nirmANa thaye heya e azakya nathI. RvedanA eka saktamAM sema pIne matta banelA iMdranuM varNana che, te uparathI nATakamAM dArUDiyAnuM pAtra citaravAnI kalpanA lekhakane AvI hoya e banI zake. TUMkamAM, dharmavidhionA anuSThAnamAMthI vividha nATaya prasaMge nirmANa karavAnuM lekhakane sUjhayuM hoya ema ApaNe kahI zakIe. temAM viDaMbanano prazna udbhava ja nathI. tethI saMskRta nATakanA vikAsamAM yajJa athavA dharmavidhionuM viDaMbana saMzayAspada hoya te paNa dhArmika kalpanAonI asara nATaka upara moTA pramANamAM thaI hovI joIe e badala zaMkA nathI. bhAratanA nATayazAstramAM je nATayaprayogonAM nAmo Ave che, tema ja pataMjalie je nATake mahAbhASyamAM ulekhyAM che te uparathI nATayakalAne AraMbha devaviSayaka nATaka dvArA thayo hoya ema ApaNane jaNAya che. (prAdezika nATakone ItihAsa joIe to paNa prAraMbhamAM devaviSayaka ja nATaka bhajavavAmAM AvatAM). bharata sauthI pahelA nATayapraganA upadezaka ane sutradhAra hatA. A nATayapragamAM bhAratanA putroe tathA apsarAoe bhAga lIdhe, ane devAdike prekSaka banyA, e nATyazAstranI mAhitIne Teke Apa purAvo kAlidAsanA vikramorvazIyam Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakane vikAsa 39 nAmanA nATakamAM jovA maLe che. temAM batAvyA pramANe bharate "lakSmIsvayaMvara" nATakane prayoga karyo hato, ane temAM urvazIe nAyikA tarIke lakSmInI bhUmikA bhajavI hatI. Ama, bharata jyAre potAnA nATayazAstramAM nATakanI utpatti daivI hevAnuM ApaNane batAve, tyAre tene artha kharI rIte ApaNe maryAdita svarUpamAM ja samajavo joIe--ane te e ke devacaritra ane dhArmika vicAre nATakanI. utkrAMtinA pahelA tabakkArUpa hovA joIe. bharate kahyA pramANe, pRthvI parane pahele nATaprayoga Idramaha nAmanA utsavamAM karavAmAM Avyo hato. ahIM e dhyAnamAM levA jevuM che ke pahelethI nATake. bhajavavA mATenA haMmezanA prasaMge te dhArmika utsava ane jAtrAo ke meLAo ja hatA. (idramaha nAmane utsava cemAsA pachI, ziyALAnI zarUAtamAM ujavavAmAM Avato). saMskRta nATakanA abhyAsa uparathI paNa e jaNAya che ke vAsaMtika athavA zAradIya utsavonA nimiro, athavA te sthAnika devatAnI jAtrAmAM nATyaprayogo karavAmAM AvatA. kathAvastuomAM ja nahIM, vividha nATaprasaMge yojavAmAM paNa saMskRta nATake upara thayelI dharmanI asara jaNAI Ave tema che. bhArata ane paMtajalie ullekhelA nATakanA viSaye je ApaNe tapAsIe te temAM devanA parAkramanuM stutigarbha nivedana athavA asatya upara satye meLavela jaya vagere dhArmika viSayo ja ApaNane jovA maLe che. utsava athavA jAtrA jevA dhArmika prasaMgoe nATake sAdara karavAmAM paNa eka prakAranI devaviSayaka kRtajJatA ja ApaNane jaNAya che, kAraNa ke AvA nATaTyaprayogamAM saMpUrNa kathAvastu keI viziSTa-devaviSayaka * na hoya te paNa pUrva raMgamAM iSTadevatAnuM AhavAna to thayeluM hoya che ja. bhavabhUtinA "mAlatImAdhava'mAM ane harSanA baranAvalI'mAM vasaMtotsavanuM varNana maLI Ave che. te uparathI AvA utsavamAM nRtya, gIta tathA madirApAna jevA AnaMdavardhaka kAryakramo thatA hovA joIe evuM ApaNane jaNAya che. arthAta A kAryakramomAM belavAcAlavAmAM atireka thayelo jaNAya te, te deva athavA dharmadiyAnA parihAsane lIdhe nahIM paNa AnaMdanA bekAbu pariNAmane lIdhe ja have joIe. tethI AvA utsavomAM nirmANa thatA hAsyakAraka prasaMge te vakhatanI laukika paristhitine lIdhe nirmANa thatA hovA joIe. ane Ama utsavamAM bephAma banela janasamudAya hAsyavinoda mANato hoya, te vakhate ja ekAda nATakane prayoga rajU karavAmAM Ave, ane temAM vidUSaka jevuM pAtra potAnA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 hAvabhAva ke asaMbaddha vArtAlApa dvArA hAsyanirmiti kare che te adhika saMbhavanIya che. arthAta, nATakanI A prathamAvasthAmAM vivedI aMzanI zakyatA asura pAtranA hAsyakAraka citraNa dvArA ja hoI zake, ema kahI zakAya. nATakanI utkrAntinI bIjI avasthAmAM paNa nATakane viSaya devaviSayaka ja have joIe. paNa temAM devAsuranAM yuddho athavA devonAM parAkramonAM varNane cheDI daIne, temane cAritramAM jaNAI AvatA, harSadRSathI bharelA laukika prasaMge citaravA tarapha lekhakenI pravRtti thaI hoya ema ApaNane jaNAya che. A avasthAnA nATakamAM paNa deve ja nAyaka hoya che. paNa dhArmika sanmAnanI bhAvanA pratIkAtmaka rUpe vyakta karavAne badale devonA caritra mAnavIya maryAdAmAM, eTale ke mAnava-anubhavagamya prasaMgo dvArA AlekhavA tarapha lekhakanI vRtti svAbhAvika ' rIte ja thayelI ApaNane jaNAya che. e dRSTie kAlidAse karela "lakSmIsvayaMvara nATakane ullekha sUcaka che. nATayathAnuM vaheNa Ama laukika viSayo tarapha badalAtuM hevAne lIdhe nATakanA nAyaka - devatva mATe kaI sahacara nirmANa karavo lekhake mATe zakya bane che. kAraNa ke mAnavI bhAvanAnurUpa devacaritranuM darzana karAvavuM hoya te nATakamAM vividha pAtronI nirmiti Avazyaka che. bharate vidUSakanA cAra prakAre batAvyA che, paNa Aje maLI AvatA saMskRta nATakamAM A cAre prakAranA vidUSake jovA maLatA nathI. tethI bAkInA vidUSakenuM citraNa jemAM thayeluM hoya evAM bIjA saMskRta nATake prAcIna kALamAM hatAM ja nahIM, athavA te bharate kahelA vidUSakanA A prakAre kevaLa kAlpanika hevA joIe, ema kahevAne kaI artha nathI. A cAra prakAranA vidUSakemAM eka devone vidUSaka hoya che. vidUSaka eTale te vidI te hoya ja, paNa A vidaSakane veda AvaDe cheane gharagathu jhaghaDAo nirmANa thAya te paNa tene te kuzaLatAthI ukelI zake che 19 bharate kahela vidUSakanA A pahelA prakAra uparathI nAradanI yAda AvyA vinA rahetI nathI. nATayazAstramAM nATakanI nimitimAM nArade karela kAmagIrIne ahevAla ApavAmAM Avyo che. eka vakhata pUrva raMgamAMnA saMgItane eka bhAga asurone khUba ja gamyo, ane tethI teTalo bhAga dene apriya thaye, te vakhate nArade madhyastha thaIne e saMgItane evI rIte besADI ApyuM ke jethI devo ane dAnavo baMne khuza thayA ! nAradanuM saMgItamAMnuM prAvINya ane vedavidyAnuM jJAna prasiddha ja che. nATanirmitimAM bharatane nAradanI khUba ja madada thaI hovI joIe. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakane vikAsa 41 nAradamAM jhagaDAone ThaMDA pADavAnuM kauzala hoya, te paNa chAnAmAnA cADIo khAI tenI gammata jovAmAM tene AnaMda Ave che, ane tethI paurANika kathAomAM ApaNe nAradane eka kalahapaTu tarIke citarAyelA joIe chIe. A sAthe tenI raTAra rahetI eTalI vagere dhyAnamAM laI, ApaNe tenA svarUpano je vicAra karIe te vidI pAtramAM joItAM rUpa ane guNa baMne nAradamAM saMpUrNapaNe rahelAM - ApaNane jaNaze. te uparathI bharate varNavela devone sahacara, ane paryAyathI pahelo A nATacavikAsanA AgaLanA tabakkAmAM nATakanuM svarUpa vadhu laukika banyuM. laukika viSayo upara nATaka racAvA lAgyAM. mAnavIya jIvananuM citraNa temAM jaNAvA lAyuM, ane te sAthe nATayakalAnuM taMtra paNa vikasyuM. tema ja neTamaMDaLI paNa nATayakalAmAM pAraMgata thavA lAgI. devone mULane nATayaveda pRthvI upara kevI rIte Avyo tenI hakIkata bharate nATayazAstranA 36mAM adhyAyamAM ApI che. nATayavedanA jJAnane lIdhe bharataputronA manamAM ahaMkAra nirmANa thayo, ane tethI temanA abhinayamAM atireka thavA lAgyo. eka vakhata nATya prayoga karatI vakhate bharataputroe RSimunionI mazkarI karI. teoe sadabhirucine na zobhe evA grAmya abhinaya dvArA prekSakomAM khUba ja hAsya nirmANa karyuM. tethI RSimunio svAbhAvika rIte ja kuddha thayA, ane temaNe brAhmaNa bharataputrane teo zuddha thaze e zApa Apyo. bharatapune pitAnI bhUla jaNAI AvI, ane teoe deva pAse mAphI mAMgI. brahmAe nirmANa karelI nATyakalA lupta na thAya evI ciMtA devonA manamAM hovAne lIdhe temaNe RSimunionI mAphI mAgI ane bharataputrone prAyazcitta karavAne upadeza Apyo.10 A adhyAyamAM ja evI eka bIjI kathA noMdhavAmAM AvI che. pitAnA puNyanA prabhAve svarga sudhI pahoMcele eka nahuSa nAmane rAjA hatA. svargamAM saMgItamaya nATayaprayoga joIne e kalA pRthvI upara lAvavAnI tene utkaTa IrachA thaI. teNe prajApatine prArthanA karI, ane te dhyAnamAM laIne prajApatie bharataputrone pRthvI para jaIne eka nATayaprayoga karavAno Adeza Ape, ane je teo tema karaze te teo brAhmaNa ane kSatriyono puraskAra meLavaze, ane teo zApamukta thaze evuM temaNe temane AzvAsana ApyuM.11 nATayazAstramAM ApelI A kathAo kAlpanika mAnIe te paNa temAM eka sAmAjika ItihAsa rahelo che, je tarapha durlakSa karI zakAya tema nathI. bhArata Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vidUSaka brAhmaNa muni hatA, tethI temanA putra paNa brAhmaNa ja hoya! chatAM zApane lIdhe teonI jAta pRthvI upara halakI thavA lAgI, ema kahevAmAM nATayakalAmAM kAma karanAra sAmAjika daSTie halakA lekhAtA, e sAmAjika samAjane bedha ApaNane A varNana uparathI thAya che. zailUSano (eTale ke naTano) sAmAjika darajajo nIce. hevAno ullekha ApaNane rAmAyaNa, mahAbhArata ane anya sAhityika graMthamAM jovA maLe che. nAnI saMgatimAM rahevAne lIdhe pitA upara deva Avyo hovAnuM bANabhaTTa harSacaritamAM varNavyuM che. Ama, naTAmAM rahelI kalAnI kiMmata rasike dvArA thAya, te paNa naTane sAmAjika pratiSThA maLatI nahIM. arthAta AjanI jema sAmAjika durAgrahane phagAvI daI ekaniSThAthI kalAnI sevA karanAra kalAkAre te jamAnAmAM paNa hevA. joIe. rAjakuTuMbamAM rAjakanyAone nRtya, saMgIta tathA nATya zikhavavAmAM AvatAM, ane haradatta tathA gaNudAsa jevA brAhmaNe nATyAcArya tarIkenI vRtti. rAjIkhuzIthI svIkAratA. paraMtu sAmAjika pratiSThAne prazna bAjue mUkIe te. paNa dhaMdhAdhArI maMDaLIomAM bahusaMkhya kalAkAro nIcalI kemanA ane azikSita. ja hatA; ane e azikSita narTa dvArA abhinayamAM atizakti athavA grAmyatA. Ave e svAbhAvika ja hatuM. uparAMta prekSakemAM hAsya nirmANa karI tAlIe. meLavavAnI icchA sAmAnyapaNe naTamAM hoya ja. AvAM eka athavA aneka kAraNone lIdhe nATayaprayogamAM prahasanAtmaka bhAga aparihArya thavA lAge, bharataputronI. kathAne A artha. ApaNA mATe mahatvano che. A vivecana uparathI ApaNane keTalAMka mahattvanA muddAo maLe che. nATakamAM AvatA prahasanAtmaka bhAganI preraNuM laukika kAraNane lIdhe che. tene saMbaMdha mAnavIya vRttio sAthe che. naTanA abhinayamAMthI, athavA te lekene hasAvavAnI tenI svAbhAvika IcchAmAMthI parihAsa tathA upahAsa sAkAra thAya che. AmAM kaI vakhate kaI dhArmika AcAra hAsyAspada rIte rajU karavAmAM Ave te tene uddeza dharmanuM viDaMbana karavAne nahIM, paNa e AcAranA bAhyasvarUpano laukika upahAsa karavAno hoya che. A kALamAM nATayakalA upara thayelo dharmane prabhAva kevaLa bAhya AcArane upahAsa pUrato maryAdita svarUpamAM ja jaNAya che e bhAratIya nATayazAstrane itihAsamAM noMdhavA jevI vAta che. jyAre koI dharmavidhi lekenI kakSA sudhI AvI pahoMce, ane tene eka prakAranuM sAmUhika svarUpa prApta thAya, tyAre temAM anukRtine aMza moTA pramANamAM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viduSakano vikAsa 43. Ave che, ane svAbhAvika rIte ja ajANatAM tenuM viDabana paNa thayeluM ApaNane jaNAya che. pAka sArA pramANamAM Ave e hetuthI gAmaDAmAM kheDUto sAmudAyika utsavo ujavatA hoya che. keDa nAmanI grAmajanatAnA grAmabhojananA evA ja eka utsavanuM varNana sara vailaTara eNliyaTe eka ThekANe karyuM che. A utsavano saMbaMdha varSanI zarUAtamAM karavAmAM AvatA sAmUhika vAvaNuM jevA kRSiviSayaka utsava sAthe che. temAM sauthI pahelAM bheMsa athavA pADAne mAravAmAM Ave che, ane tenuM mAMsa jamIna phaLadrupa thAya te mATe khetaramAM pUravAmAM Ave che, ane vadhelA mAMsane upayoga grAmabhejanamAM karavAmAM Ave che. temAM brAhmaNe paNa hoya che, chatAM utsavanI dhArmika vidhi aspRzyo dvArA karavAmAM Ave che. utsavanA vividha kAryakramamAM manaraMjana paNa hoya che, ane halakI jAtanI kanyAo temAM nRtya kare che. "raMgalo" temanA saMgItane sAtha Ape che, ane temanI sAthe nAce che. ghaNI vakhata te vidUSakI cALAo karI lokone hasAve che. 12 mukhya vidhimAM aspRzya dvArA dharmakRtya karavAmAM Ave, emAM ajANu mANasane dharmavidhinuM viDaMbana thaeluM athavA garabrAhmaNonI mazkarI karelI lAge, to paNa grAmajane mATe te te eka sAmAnya kAryakrama che. teo A vidhi gaMbhIratAthI karatAM hoya che. grAmajanenA A sAmUhika utsavamAM jaNAI AvatAM gIta, nRtya tathA vinode nATakanA vikAsamAM potAno phALo Apyo hoya te te svAbhAvika che. nATaka phakta devadharmAdi mATe maryAdita rahe e zakya na hatuM. vAstavika jagatamAMnA viSayo ane mAnavIya pAtro temAM Ave e svAbhAvika hatuM, aTaLa hatuM. Ama nATakanuM jyAre laukika rUpAMtara thayuM, tyAre tenA upara janasamUhanA dhArmika utsavanI, ane vizeSataH temAMnA raMjanAtmaka aMzanI asara thaI hevI joIe. nahuSa rAjAe devalokamAMnI nATacakalA pRthvI upara ANI e bharate Apela kathAno eka artha upara pramANe laI zakAya. temAMne bIje dhvani e che ke rAjyAzraye nATakanA vikasamAM khUba madada karI devI joIe. sAmAnya rIte gAyana, nRtya kAM to veSAMtare jevA raMjanaprakAre janamAnasane priya hoya che ja, paraMtu evA kAryakramane eka prakAranuM vyavasthita svarUpa maLavAne lIdhe nATayakalAne je sAmAjika vikAsa thAya, temAM rAjyAzrayano phALe mukhya che, ema ApaNe kahI zakIe. rAjyAzrayane lIdhe nATakamaMDaLIo vikasI hevI joIe eTaluM ja nahIM paNa tene lIdhe nATakanuM svarUpa paNa ghaDAyuM hovuM joIe. nATakamAM haMmezA jaNAtA laukika viSayanI, tathA rAjA nAyaka hovAnI je prathA AgaLa rUDha thatI gaI, temAMthI ja saMskRta "darabArI nATakanI" nirmiti thaI. ane, darabArI nATakomAMnI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSaka raMjakatAnuM pramANa vadhyuM, tyAre svAbhAvika rIte, rAjAnA khAnagI jIvanamAM bhAga bhajavato mazkara - vidUSaka - nAyakanA mitra tarIke nATakamAM AvavA lAgyo. A prakAranI vidUSakanI utpatti atyaMta svAbhAvika hatI. arthAta vidUSakanI utpatti e prakAre samajAvavA mATe saMskRta nATakane apratyakSa purA ApaNane maLI zake tema che. eka vAta dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke sAmAjika vAtAvaraNavALAM nATakomAM ja mukhyatve vidUSaka dekhAya che. rAmAyaNa mahAbhArata jevAM mahAkAvya upara athavA paurANika viSayo upara lakhAyelAM nATamAM vidUSaka jaNa nathI. kAraNa ke evAM nATakanA viSaye prAcIna zraddhAnA, ane ItihAsa saMbaMdhI, hovAne lIdhe sAmAjika dharatI upara ghaDAyelA vidUSakanuM citraNa karavA nATakakArone temAM kaI avakAza rahetuM nathI. arthAta, AgaLa jatAM sattaramI zatAbdImAM lakhAyelA "ratimanmatha" tathA "adabhutadarpaNa" jevA devaviSayaka athavA rAmAyaNa kathAnA nATakamAM paNa vidUSakanuM pAtra Ave che, te kevaLa anukaraNane lIdhe ja ! kharI rIte, purANamAMnI duSyanta-zakuMtalAnI, athavA purUravA-urvazInI praNayakathAne sAmAjika svarUpa apAyuM, tyAre ja nAyakanA - rAjAnA - sahacara tarIkenuM vidUSakanuM pAtra khIlyuM. TUMkamAM, nRpanAyakavALA je nATakemAM saMpUrNa sAmAjika vAtAvaraNa citaravAmAM AvyuM hoya, temAM ja vidUSaka Ave che ema ApaNane nATayasAhityanA abhyAsa uparathI jaNAya che. darabArI nATake' uparAMta prakaraNa nAmane eka nATakane prakAra che. tenuM svarUpa saMpUrNapaNe sAmAjika che, ane tene nAyaka brAhmaNa, vaNika athavA pradhAna putra hoya che. "mRchakaTika, tathA mAlatImAdhava A prakAranAM nATake che. A nATakamAM paNa vidUSaka hoya che. mAlatImAdhavamAM pratyakSa vidUSaka na hoya te paNa pIThemaI te Ave che ja ! | sAmAjika daSTie joIe to, vidUSaka jevA mANase darabAramAM rAkhavAnI prathA prAcIna hovAnuM jaNAI Avaze. phakta rAjAo ja nahIM paNa susaMskRta zrImate paNa viTa tathA vidUSaka jevA mANasane Azare ApatA ema kAmasUtranA nAgaraka-varNana' uparathI jaNAI Ave che. vidUSakanuM kAma khAlI hasavuM ke hasAvavuM eTaluM ja na hatuM. nAgaraka ane gaNikAne eNe vizvAsa meLavyuM hatuM. tethI temanA premaprakaraNomAM jema te madhyastha tarIke kAma karI zako, tema temanI bhUla thatAM te temane Thapake paNa ApI zakatA hatA 13 TrakamAM vidUSaka tatkAlIna samAjajIvanamAM atyaMta paricita hatA. tethI sAmAjika nATakamAMnA vidUSakane pratyakSa jIvanamAMthI udbhava thAya e atyaMta svAbhAvika hatuM. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakane vikAsa 45. kharI rIte saMskRta nATakakAree sAmAjika parihAsapradhAna nATaka lakhavAnI zarUAta karI te vakhate e nATakane Avazyaka evI sAmagrI AjubAjunA sAmAjika jIvanamAMthI sahelAIthI maLI zake tema hatI, ane, samAjajIvanane sUkSma abhyAsa karavo e te lekhakanuM kartavya ja che. saMskRta sAhityazAstroe paNa leka jIvananA abhyAsane lekhakanA ghaDatara mATenI eka mahattvanI bAbata mAnI che. 14 darabAra che rAjamahelamAM jIvanavyavahAra, zikSitanI goSThIo, grAma ke nagaramAMnA snehasaMmelane tema ja zahera tathA gAmaDAMmAMnA vividha utsava A lekhake mATe rojiMdA hatA. A lekhake mATe rAjAonI praNaya ceSTAo, aMtaHpuramAMnI "bhAMjagaDo", ghatagRha, madirAlayamAMnA dilakhuza vyavahAra tathA nRtya, gAyana tema ja sAmUhika utsavamAMnI unmukta mazkarIothI bharapUra vAtAvaraNamAMthI nATaya prasaMge nirmANa karavA sulabha hatA. ane tethI, vasaMtasenA jevI gaNikAne bhara rastAmAM pIcho pakaDavAmAM Avyo hoya, athavA dAsI ane vidUSakanI joradAra laDhavADa jAmI hoya evA prasaMge citaravA mATe A lekhane mahAvrata jevI jUnI yajJavidhi tarapha javAnI jarUra na hatI. evA prasaMge lokajIvanamAM ja upalabdha hatA. enI khAtarI vAsyAyananA kAmasUtra dvArA, tathA mRchakaTika jevAM nATaka dvArA ApaNane thAya che. * lokajIvanamAMne vidUSaka amuka eka viziSTa jAtine ja hatA ema kahevuM kaThaNa che. paraMtu jyAM sudhI vidUSakamAM sAmAjika rIte Avazyaka evA guNo hoya, ane te potAnI kAmagIrI yogya rIte karate hoya, tyAM sudhI tenI jAta vizene prazna, kAMI nahIM te, pratyakSa jIvanamAM mahattvane na hato. mAtra nATakakAroe jyAre vidUSakanA pAtranI sAmAjika namUnA upara punaracanA karI, tyAre sAmAjika Azaya ane kalAnuM taMtra e baMne kAraNone lIdhe temane amuka niyamo nirmANa karavAnI AvazyaktA jaNAI hovI joIe. nATaka e eka lokAnuraMjananI kalA. che. tenA prekSakavargamAM jema sAmAnyajana hoya che, tema samAjanI upalI kakSAnA vidvAna ane susaMskRta leke paNa hoya che, uparAMta rAjyAzraya hovAne lIdhe saMskRta nATaka saMpUrNa darabArI banyuM hatuM. nATakane nAyaka rAjA hatA. enI asara vidUSakanI punaracanA upara thaI hovI joIe. tethI grAmya abhinaya athavA halakuM bhASaNa nIcalI kakSAnA prekSakavargane priya hoya te paNa nATaka jevA AvanAra mizra samudAyane saMtoSI zake nahIM. bharataputrone maharSiono zApa naDaDyo e nATayazAstramAMnI kathAne Azaya e ja che. arthAt nATakakAra mATe vidUSakanA pAtranI amuka eka pratiSThA jALavavI Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSaka Avazyaka hatI. khAnagI jIvanamAM koInI paNa mazkarI karavAmAM Ave te te cAlI zake, paraMtu jAhera jIvanamAM ane vizeSata: nATaka dvArA jyAM sAmAjika jIvananuM darzana karAvavAnuM hoya tyAM sadabhirucinI maryAdAo pALavI Avazyaka hatI. AmAM nATayakalAno eka niyama rahe che. ane vidUSaka jevuM badhAne upahAsa karanAruM pAtra samAjamAnya evI eka viziSTa kakSAnuM banAvavAmAM Ave te ja tenA dvArA thayele upahAsa keIne na naDanAre banI zake. AmAM eka lekamAnasazAstrane niyama rahe che. uparAMta nATakane nAyaka je rAjA hoya, te tenA sahacara tathA jigarajAna dosta tarIke raMgabhUmi upara kAma karanAra vidUSaka paNa tene zobhe e ja hovo joIe e spaSTa che. rAjAne vidUSaka brAhmaNa he joIe e bharata niyama karyo, tathA nATakakAroe vidUSakane brAhmaNa tarIke citaryo, tenAM kAraNe Ama aMzataH kalAnA niyamo sAthe ane aMzataH sAmAjika sabhyatA sAthe saMbaMdhita che. Ama darabArI ane sAmAjika nATakamAne vidUSaka taiyAra thayA pachI, hAsyarasanA paripaSa mATe nATakakAroe temAM vividha raMgo pUryA. temAM brAhmaNanI mazkarI umerAI. bharatapue jevI rIte RSimunionI mazkarI karI, tevI rIte vAlmIki AzramamAM nAne saudhAtaki vasiSThamunine vAgha, citto vagere kahIne temanI mazkarI kare che. 5 vedAdhyayana vagaranA, barAbara saMskRta bolatAM na AvaDavAne lIdhe prAkRtamAM bolatA, ane chatAM brAhmaNatvanuM AbhamAna dharAvatA brAhmaNanI nATakakAroe karelI nirmiti kevaLa kalpanAjanita nathI. evA brAhmaNo je samAjamAM na hota, to evA abhaNa brAhmaNanI niMdA yAke karI na hota, athavA pitAnAM kartavya na bajAvanAra temaja brAhmaNajAta mATe kalaMkabhUta rahenAra brAhmaNe upara manue TIkA karI na hata. 17 evA brAhmaNa samAjamAM hatA, tethI ja zAstrakArone temanI TIkA karavI paDI, bhAsane indrane eka lebhI ane "prAkRta brAhmaNanA svarUpamAM raMgabhUmi upara ANavo paDe, tema ja bIjA nATakakArone paraMtu, vidUSakanuM pAtra nirmANa karIne saMskRta nATakakAroe brAhmaNanI dezAspada visaMgatine upahAsa karyo ema kahevuM, ane vidUSaka eTale nATakakAree brAhmaNajAtinuM kareluM viDaMbana che ema kahevuM e bemAM pharaka che. vidUSaka eTale brAhmajAtinuM viDaMbana che ema kahevAmAM vidUSakanuM citra ekAMgI ane apUrNa rahe che, ane teNe karela parihAsamAM akAraNa maryAdAo nirmANa thAya che. tethI e vidhAna tarkaduSTa mAnavuM joIe. saMskRta nATakanA vidUSakane sUkSma Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakane vikAsa 47 abhyAsa karatAM ema jaNAya che ke eka vidI pAtra tarIke viSakanuM kaI viziSTa sthAna che, tene koI adhikAra che. rAjamahelamAMnI dAsI, gaNikA, prasaMga upara te upahAsane prakAza pheMkato hoya che. kAlidAsanA vidUSake rAjAnA premaprakaraNanI khullI athavA garbhita TIkA karatA hoya che. zAkuMtalamAMne mADhavya duSyantanA DhagI senApati upara tUTI paDe che, tema ja karvAzramamAMnA lAMbI dADhIvALA, ane iMgudI tela copaDavAne lIdhe cIkaNuM vALavALA tApasanI paNa mazkarI karavAnuM te cheDato nathI. dhArmika AcAra tarIke viziSTa raMganAM vastro paheravAnI athavA te digaMbara rahevAnI prathAnI bhAsanA saMtuSTa TIkhaLa uDAvI che, ane zudrakanA maitreyanI mazkarI karavAnI kakSA eTalI vizALa che ke, tenI najaramAMthI kaI vastu bhAgye ja chaTakI zake. audAryanI zarUAta pote karavI joIe evA arthanI aMgrejImAM eka kahevata che. e kahevata vinodanI bAbatamAM paNa lAgu karI zakAya. bIjAnI mazkarI karanAra pitAnI paNa mazkarI kare che te yogya che eTaluM ja nahIM, paNa khullA dilathI pitAnI mazkarI karI levI e hAsyakalAne Adarza kahI zakAya. vidUSake brAhmaNa jAtanI karelI TIkAmAM A artha samAyelo che. kadAca kAI nATakakAre vidUSakane kevaLa upahAsanuM pAtra banAvI te dvArA brAhmaNujAtinuM viDaMbana karyuM hoya, te te te nATakakAranI kalpakatA ane kalAnI maryAdA tarIke lekhI zakAya. paNa abhijAta nATakakAroe vidUSakanuM pAtra hAsyAspada rIte citaryuM nathI. temaNe tene jIvananA khuzamijAja bhASyakAra tarIke citaryo che. paraMtu uttarakAlIna nATakakAro joIto saMyama jALavI zakyA nahIM, ane tethI vidUSakanuM pAtra kevaLa bIbAMDhALa banyuM, kalAnI daSTie vidUSakanI pragati rUMdhAI, ane te mRtavata bane. vidUSakanI bhASA svAbhAvika rIte ja prAkRta hatI,19 kAraNa ke te bolacAlanI bhASA hatI. "janatAnI belI' tarIke saMskRta bhASA kyAranIye visarjana pAmI hatI, ane tenI jagA prAkRta lIdhI hatI. tethI rojiMdA jIvanamAM sAmAnya janatA ja nahIM, zikSite paNa prAkRtane ja upayoga karatA hatA. nAgarike sAhityika saMmelanamAM khAlI saMskRta ke khAlI prAkRtine upayoga karavo joIe nahIM evuM kAmasUtrakAre kahyuM che. 20 nATaka e eka lekasamudAyanI kalA rahevAne lIdhe vidUSakanA vidathI kevaLa vidvAnane AnaMda thAya che tene koI artha raheto nathI. potAne vinoda badhAM mATe AsvAdya thAya e hetuthI vidUSake prAkRtane ja Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viduSaka upayoga karavo joIe. e uparAMta brAhmaNa vidUSaka prAkRta bele emAM jaNAtI. eka prakAranI visaMgatine lIdhe tenA vinedamAM vadhu raMga caDe che. A sAthe vidUSakanI bIjI vizeSatAo paNa samajAvI zakAya tema che. brAhmaNa hevAne lIdhe te khAudhare che, bIkaNa che. brAhmaNe bhejanapriya hoya che. temanuM zaurya khAlI jIbhamAM ja hoya che ema bhavabhUti jevA nATakakAra ApaNane kahe che. 21 vidUSakane zArIrika vikRti vArasAmAM maLI hoya ema lAge che. athavA te, te raMgabhUmi upara hAsya nirmANa karavAnA eka nizcita sAdhana tarIke pracAramAM AvI. hevI joIe. vidUSakanI A vividha vizeSatAo nATakakAroe haMmezA potAnA nATakamAM citarI hevAne kAraNe temane eka prakAranuM eka svarUpe prApta thayuM. ane saMskRta nATakamAM vidUSaka eka rUDha pAtra banyuM ema ApaNe kahI zakIe. A prakaraNamAMnA vivecanane TUMka sAra A pramANe che. (1) saMskRta sAhitya tathA bharatanA nATayazAstrane abhyAsa karIe, te ema jaNAI Ave che ke saMskRta nATakano AraMbha devAsuraindranA prayogarUpe thayo. te vakhate asurapAtranA vikRta ane vidI rUpamAMthI hAsya nirmANa thatuM. (2) dhArmika kalpanAo ane vidhienI nATakanA vikAsa upara moTI asara thaI, paNa te viDaMbanAtmaka rIte nahIM. pahelI avasthAmAM nATake devaviSayaka hatAM. temAM denAM parAkrame varNavavAmAM AvatAM, ane temane stutigarbha AvAhana karavAmAM AvatuM. A avasthAmAM hAsyanI nirmiti asura pAtra dvArA ane bIje prakAre, eTale ke pUrvagamAMnA vidUSaka dvArA thatI. (3) pachInI avasthAmAM paNa, je ke nATakano viSaya devatAo vize je hate, chatAM temAM eka phera paDayo. A avasthAmAM nATakakAroe mAnavIya daSTikANathI daivI pAtro citaravAnI zarUAta karI. pitAnA nATakamAM mAnavIya bhAvanAo varNavI rejiMdA jIvananA prasaMgo citaravAnI pravRtti lekhakemAM jAgI. A avasthAmAM deva-nAyakanA sahacara tarIke nArada jevuM pAtra citaravuM lekhake mATe zakya banyuM. nArada ja bharate varNavela pahele vidUSaka hovo joIe, ema. lAge che. (4) nATaka jema vikasatuM gayuM, tema vadhu ne vadhu sAmAjika banatuM gayuM. A kALamAM paNa dharmanI asara cAlu rahI. Ama nATakanI kathAvastu saMpUrNa rIte sAmAjika banI hoya te paNa pUrvaraMganA svarUpe paNa dhArmika vidhi te AraM. bhamAM karavAmAM AvatI ja. uparAMta, dhArmika tathA sAmAjika prasaMgamAM tema ja Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakane vikAsa sthAnika jAtrAe mAM nATayaprago rajU karavAmAM eka prakAranI dhArmika preraNuM kAma karatI hevI joIe ema ApaNe kahI zakIe. nATaka jema vadhu sAmAjika banatuM gayuM tema nIcalI kemanA naTanI bharatI nATakamaMDaLIomAM thavA lAgI, ane utsavanA atirekI AnaMdane lIdhe, kAM te naTenI potAnI AvaDatane lIdhe temanA abhinaya ane saMvAda dvArA hAsyanimiti thavA lAgI. A kALakhaMDamAM nATayakalAne rAjyAzraya maLavAne lIdhe eka bAju jevI rIte temanI pragati thaI. tevI rIte, bIjI bAju rAjA tAyaka hoya evA darabArI nATake (court comedy) lakhavAnI prathA lekhakemAM rUdra thavA lAgI. nATakakAroe pitAnI AjubAjunA prasaMge citaryA. vidUSakanI nirmiti paNa tene lIdhe ja thaI, viSaka jevAone Azaro ApavAnI prathA rAjA tathA zAhukArAmAM te vakhate rUDha hatI. Ama vidUSaka te vakhate samAjamAnya hato. - (5) sAmAjika nATakamane vidUSaka pratyakSa jIvanamAMthI nirmANa thayuM hoya, te paNa asuronA vArasAmAMthI jUnA, temaja navI ghaTanAone lIdhe prasaMgopAtta jevuM anya zArIrika kaMDhagApaNuM temAM AvyuM te sAthe nAradanI mArmika buddhimattA, ane nirAgasa mazkarI karavAnI vRtti temAM umerAyAM. uparAMta rAjAnA mitra tarIke badhAnI - rAjAnI suddhAM - mazkarI karavA gya adhikArapada temane matyuM. te uracavarSIya brAhmaNa banyuM. bIjAnI mazkarI karatAM, pitAnI jAtane bAtala karI brAhmaNanI mazkarI karavA lAgyo. (6) saMskRta nATakanA vikAsamAM rAjyAzrayane merA phALe hevAne lIdhe. vidUSakanA Adarza rUDha thatA gayA, ane viduSakanI vizeSatA vadhu ne vadhu nakakara svarUpamAM sthira thatI gaI. ene pariNAme ja vidUSaka e eka rUDha ane AgaLa jatAM kevaLa bIbAMDhALa pAtra banyuM, TippaNa 1 juo : epha. ema. kAna phaI, dha orijina eNnka eNTika kemeDI, pA. 29, 30, 68-69, 202 vagere. 2 juo: I. ke. cembarsa, dha meDikala sTeja, vAlyuma 1. pA. ra93-5, 25, 334, 372-88 vagere. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vidUSaka 3 juo: mahUka sUkta, sAda 7, 103.1, 5, 7, 8, 9. 4 juo; kada 10. 119. A sUkta lavasUkta (laba-0) nAme oLakhAya che, 6 nATayazAstra : gAyakavADa, 4.265; kAvyamAlA, 4 247-48, kAzI, 4 262. manamohana ghoSakRta aMgrejI bhASAMtara, 4,269. juo prastAvanA pA. 55-56. 7 juo prakaraNa 9 muM vidUSakanA guNa 8 nATayazAstra : gAyakavADa, 5, 7-40; kAvyamAlA, kAzI, 5.38-41, ghoSa, 544-49 9 juo : nATayazAstra, kAzI ka6.66, 10 nATayazAstra : kAvyamAlA. 36. 29-45; kAzI, 36.ra9-47, 11 nATayazAstra: kAzI, 36.41-70, kAvyamAlA-AvRttimAM 36mA adhyAyamAM phakata 45 bleka jaNAya che. arthAta temAM nahuSa-kathA jaNAtI nathI. 12 sara vaeNlTara eliyaTa, ona dha kerekaTarisTiphasa opha dha maeNpyulezana opha seMTrala iDiyA, jarnala opha dha elijikala sosAyaTI opha laMDana, 1.94 (1869). jaNAze. 13 kAmasUtra, kAzI sIrIjha kramAMka 29-(1) mogarAntaraMvaTamavividUSacaTI | 1.42. (2) sa ra vera nA vA ti kamAnta zvajhayA parvata iti vidUSakaH, krIDanatvAcca veze goSTyAM ca vividhena hAsena caratIti vaihAsikaH, phayumanAmAM satra 14:46nuM bhAgya (3) je verAnAM nAnAM ja manninA viviniyuvatI: 1. 4. 47 :. , 14 jue : mammaTa; kAvyaprakAza 1. zaktinipuNatA lokazAstrakAvyAdyavekSaNAt / vAvyajJakSiyAkhyAna kRti hetustakuma | prastuta kArikA uparanI vRttimAM mammaTa kahe che rojarca thAvaramAtmoghuttastra 15 juo: uttararAmacarita, aMka 4 mizravidhvaMbhaka. 16 juo : nirukata, 1.18 'sthANurayaM bhArahAraH kilAbhUta aghItya vedai na vijAnAti yo'rtham / 17 juo: manusmRti, 2.103, 11; 2.157-58 vagere. yathA kASThamayo hastI yathA carmamayo mRgaH / yazca vipro'nadhIyAnatrayaste nAma bibhrati // .. yathA SaNDho'phala: strISu yathA gorgavi cAphalA / yathA cAjJe'phalaM jJAnaM tathA vipro'nRco'phlH|| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakane vikAsa 18 juo : bhAsanuM " kabhAra" 19 vistRta carcA mATe juo prakaraNa 6ThuM vidUSakanI bhASA'. 20 kAmasUtra 1,4.50 , nAtyanta saMskRtenaiva nAyaoN sezamAM ! ___ kathAM goSThISu kathayalloke bahumato bhavet // 21 juo : uttararAmacarita, 5.32. siddha hyetadvAci vIrya dvijAnAm / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanuM rUpa vidUSakanuM rUpa kevuM hovuM joIe tenuM varNana bharate petAnA nATayazAstramAM ApyuM che. te pramANe vidUSaka ThIMgaNe heya che. tenA dAMta AgaLa paDatA hoya che. tenI pIThamAM khUMdha hoya che, ane mAthe TAla hoya che. tenI AMkhe lIlAza paDatI hoya che. TUMkamAM, vidUSaka dekhAvamAM vikRta ane kadarUpa che. * pachInA zAstrakAroe viSakanA svarUpa badala kaMI ja kahyuM nathI. zAradA tana e viSayanI carcA karI hoya, te paNa temAM teNe bharatanuM ja anukaraNa ochAvattA pramANamAM karyuM che. zAradAtanayanA varNana pramANe vidUSaka TAlavALe. ane lAla AMkhevALa heya che. tenA baraDA upara eka moTuM hADakuM hoya che. vALa lAlAza paDatA pILA (pitA) ane dADhI lIlAza paDatI pILA raMganI hoya che. ema zAradAtanaya vadhumAM jaNAve che. visaMgati jaNAya che, paNa e prakAranI visaMgati bharatanA nATayazAstramAM paNa jovA. maLe che. bharate paNa vidUSakane eka ThekANe TAlavALA kahIne, anyatra tenA vALa vAra jevA hoya che ema kahyuM che. abhinave Apela vAparanI samajUtI pramANe, mAthA uparanA vALa sApha karI, baMne bAjue kAna upara julaphAM choDavAmAM AvatAM hoya ema lAge che ke tethI teo kAgaDAnA padacihna (A) jevAM jaNAya che. A artha je barAbara hoya te vastRti ane virAH e be vizeSaNemAMnI visaMgati dUra karI zakAya. arthAta pAThAntara uparathI ema kahI zakAya ke, vidUSakanI 'TAlavALI' athavA te "kAkapadavALavALI' kezaracanA karavAmAM AvatI ! che. jo ke vibhUSitavara: e anya pATha upalabdha hoya te paNa vAnara ne rUpa joDe koI saMbaMdha na hovAne lIdhe te pATha grAhya nathI, cheda zabdane, artha raMgalekhAo thAya che. vidUSakanI raMgabhUSAmAM, raMga caDatI vakhate tenA mukha upara vividha raMganI rekhAo doravAmAM AvatI. keraLa raMgabhUmi upara vidUSakanI raMgabhUSA A prakAre ja karavAmAM Ave che, e ame anyatra Apela citra Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keraLa raMgabhUmino vidUSaka ?? (juo prakaraNa trIju pR. 52). kocInanA svargastha mahArAjA zrI parikSita varmAnA saujanyathI. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanuM rUpa dvArA spaSTa thaze. kAlidAsa paNa meghadUtamAM cheda zabda A viziSTa arthamAM (= raMgalekhAo) ja vApare che. nepathyaja hAsyanuM varNana karatI vakhate bharata kahe che ke vidUSakanuM mukha kAjaLa, zAhI, rAkhaDe tathA geru dvArA raMgavuM joIe. e uparathI vidUSakanI raMgabhUSAmAM tenA mukha upara raMge dvArA rekhAo doravAmAM AvatI ema jaNAya che. vidUSakanA svarUpa badala saMskRta nATakamAMthI ApaNane keI vizeSa mAhitI maLatI nathI. raMgabhUSAne prazna naTona hovAne lIdhe, nATakamAM AvatA pAtranuM sAmAnya varNana ApavA sivAya ApaNa nATakakAree e tarapha jhAjhuM dhyAna ApyuM na hoya e bane, chatAM kAlidAse mADhavyanI coTalIne ullekha karyo che, rAjazekhare kapiMjalanI lAlaza paDatI dADhI ulekhI che, tathA cArAyaNane TAlavALA batAvyo che. 10 bhAse potAnA nATakamAM vidUSakanI kurUpatAnuM varNana jANI joIne karyuM nathI, paNa tene saMtuSTa pote strI hovAno DhoMga kare che, temAM kadAca tenA pauSanI mazkarI karavAne bhAsane uddeza hAya ! "adbhuta darpaNa" nAmanA nATa. kamAM mahedarane pitAnA pauruSanI A prakAranI mazkarI pasaMda nathI. 12 zUdrakanA maitreyanuM mAthuM UMTanA ghUMTaNa jevuM che, ane mAthAnA vALa kAkapada jevA che.3 mAlavikAgnimitra' nATakamAM eka anapekSita prasaMgamAMthI vAnaraceSTAne lIdhe vidUSaka (autama)ne chuTakAro thAya che, tyAre te "pitAne pakSe saMbhALanAra vAMdarAne dhanyavAda Ape che. "vikramorvazIyamAM kumAra Ayu jyAre mANuvakane namaskAra karavA nIce vaLe che tyAre mANavaka tene "AzramamAM rahevAne lIdhe Apane vAMdarAo to paricita haze ja !" ema pUche che. A baMne ThekANe vidUSakanuM vAMdarA sAthenuM sAmya kAlidAse sUcita karyuM che. harSanI "ratnAvalI' nATikAmAM, kazAkane avAja sAMbhaLavAne lIdhe vAMdare Avyo hoya evuM sAgarikAne lAge che. te vakhate tenI sakhI susaMgatA "e avAja vAMdarAne nahIM paNa viduSakane che evI cokhavaTa kare che. tyAra pachI vidUSakane pratyakSa joIne "oha keTale suMdara puruSa !" ema kahI te tenI mazkarI kare che. "nAgAnadamAM paNa viTa vidUSakane "kapilamarkaTa' tarIke saMbodhe che. kaumudI mahotsavamAM vaikhAnasa dekhAvamAM vAMdarA jevo hoI, tene avAja gadheDA jevo che. rAjazekharanA viddhazAlabhaMjikAsTane cArAyaNa TAlavALA batAvavAmAM AvyuM che, ane jyAre te tabelAmAMne vAMdarAnuM citra rAjAne batAve Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 vidUSaka che, tyAre rAjA "he ! A te ApanI ja chabI !' ema tene kahe che. arthAta rAjAnA A stutivacane sAMbhaLyA pachI cArAyaNa cIDAya che e vAta judI ! - rAjazekharanA kapiMjalanA tenA nAma pramANe) lAlAza paDatA vALa ane dADhIne ulekha upara karavAmAM Ave che. te uparAMta tenA kAna TApalA (2) jevA hoya ema TaqvA zabda uparathI lAge che. "zAkuMtala'nA vidUSaka mATe mAnava zabda vaparAya che, tene artha "ThIMgaNe mANasa evo karavAmAM Ave che. zikAranI dhamAlamAM vidUSakanAM hADakAM kathaLI gayAM che, ane te TaTAra Ubhe paNa rahI zakatuM nathI. pitAnI A avasthAnuM varNana jayAre te duSyanta pAse kare che, tyAre duSyantane te "nadIvegane lIdhe vaLI gayela vAMsanuM udAharaNa Ape che. te vakhate te sutrA zabdane prayoga kare che. te uparathI vidUSakanI pIThe khUMdha hovAne lIdhe tenI nIcI vaLelI AkRti ApaNe kahI zakIe. pachInA aMkamAM haMsAdikAnI dAsIe, temaja IdrasArathi mAtalie tene mAryo hovAnuM varNana Ave che. te uparathI paNa vidUSakanI zArIrika vikRtinI kalpanA karI zakAya. harSanA nAgAnandamAM eka prasaMge vidUSakanA meMe kALA raMga cepaDavAmAM Ave che. "addabhutadarpaNa'mAMne vidUSaka meTA peTavALo che. tenuM nAma mahAdara. baMne hAthathI pitAne peTane saMbhALa saMbhALate te raMgabhUmi upara praveze che. sAhityazAstra ane pratyakSa nATakomAMthI maLatI upara mujabanI mAhitI jotAM ApaNane e spaSTa thAya che ke hAsyAspada kurUpatA vidUSakanA svarUpamAM mahattvane bhAga bhajavatI hevI joIe. vidUSakane tenuM vikRta rU5 prAthamika avasthAmAMnA asuro pAsethI vArasAmAM maLyuM hovuM joIe evuM ame A pahelAM sUcavyuM che. vadhumAM ema paNa kahI zakAya ke naTane pitAnI raMgabhuSA karatI vakhate sulabhatA thAya e hetuthI bhArate vidUSakanA varNanamAM keTalAMka sAbhiprAya vizeSaNe jyAM hovAM joIe, temaja pachInA zAstrakAroe ane nATakakAree temAM pitAne umere karyo che jeIe. arthAta nATayazAstrane Adeza nATakakAre e zabdazaH pALa joIe ke nahIM, athavA te nATakakAroe kaye ThekANe bhAratanA niyame, sAthe chUTa lIdhI che - vagere praznonI carcA ahIM karavAnI jarUra nathI. nATyazAstra raMgabhUSA vizenuM mAtra digdarzana karyuM che. samayAnusAra temAM pheraphAra karavAnuM svAtaMtrya naTane athavA nATakakArone hevuM joIe e spaSTa che. viSakanA rUpamAM keI zArIrika vikRti hevI joIe eTale ja ahIM mULa muddo che, pachI te vikRti game te svarUpanI hoya te paNa, te raMgabhUmi upara hAsya nirmANa karI zake evI hevI joIe. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArI ne ja A A. che : . . che vidUSakanI TopI - ajaMTAnA bhitticitramAM?' ( juo pariziSTa pR. 300) aja'TA guphA naM. 1. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trizikhaMDaka vidUSaka ?" (juo prakaraNa trIju, pR. 55) mathurA myujhIyama citrAvalI kra. 2795 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanuM rUpa 55 vividha prakAranAM pAtrAe pratizira (pratizIrSa) athavA ziravejhana kayA prakAre vAparavuM tenuM varNana nATayazAstramAM Ave che.14 viziSTa prakAranAM ziroveSTanane lIdhe naTa karyuM pAtra bhajave che te sahelAIthI samajI zakAya che e abhinavanuM kathana pezya che; paraMtu ceTa, vidUSaka jevA trIjA varganAM (adhama) pAtro mATe kaI paNa prakAranA zirevenTanane bharate ullekha karyo nathI, eTaluM ja nahI paNa vidUSaka trizikha, TAlavALe, athavA te kAkapada jevA vALavALe. joIe ema kahIne tenI viziSTa kezaracanAno teNe ullekha karyo che. guptakAlIna citrAvalImAM ThIkarA upara citareluM eka citra jovA maLe che. te citramAM eka strI eka puruSanA gaLAmAM rUmAla bAMdhI tene kheMcatI hoya evuM dazya che. De. vAsudevazaraNa agravAlanA mata pramANe prastuta citra vidUSaka ane dAsInuM hoI, temAM rAjamahelamAM haMmezane eka krIDAprasaMga citaravAmAM Avyo che. 17 De. agravAlane mata svIkArIe te citramAM doryA pramANe, guptakALamAM vidUSaka mAthe traNa aNuvALI pAghaDI paherato he joIe ema kahI zakAya. vimalasUrinA (I.sa. 4thI sadI) "q3mariva' nAmanA prAkRta graMthamAM (1.19) eka upamA dvArA vidUSakanA kAna lAkaDAnA hovAne ullekha che. prastuta kAvyanA raviSeNe karela saMskRta anuvAdamAM e upamA bAtala karavAmAM AvI che. paraMtu mULanA "mAM" zabda uparathI jene lAkaDAnA kAna ya evuM banAvaTI moTuM vidUSaka vAparata levo joIe, ane pAchaLathI e prathA baMdha paDI hevI joIe, evo De. upAyeno tarka che. 18 kharI rIte te A bAbatamAM kaMI paNa cakkasa kahevuM kaThaNa che, kAraNa ke prastuta zlokamAM "rAma' zabdane zAbdika artha abhipreta nathI. jo ApaNe tene "nirupayogI kAna" (eTale ke jeo kaMI sAMbhaLI zake nahIM, athavA te phakta dekhAvanA ja che) evo lAkSaNika artha laIe, te raviSeNe Apela te zabdanI zavArapAriau e samajutI sAthe te susaMgata che, vidUSakanA kAna nirupayegI che, kAraNa ke tene zruta nathI, vidUSaka pAse vidyA nathI evo rAma zabdano artha hevAnI zakyatA che. paraMtu, vidUSakanI raMgabhUSAmAM banAvaTI moDhAMone upayoga karavAmAM AvatA ke kema e eka vivAdaspada chatAM mane raMjaka prazna che. rAjazekharanA kapUramaMjarI nAmanA prAkRta saTTakamAM A vize traNa ullekha Ave che-(1) nepathyagRhamAM (satradhAranI sahakAriNa-) naTI vividha pAtronAM moDhAM besADe che, ema sUtradhAra kahe che (aMka 1.40-5) (2) cethA aMkamAM strIo nizAcarI moDhAM caDhAvIne mazAnanRtya karatI hoya evuM dazya Ave che (aMka 4.15) (3) pahelA aMkamAM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka jyAre vidUSaka pote khijAya che tyAre dAsIne ja lAMbI dADhIvALuM ane TepalA jevA kAnavALuM moDhuM caDhAvI potAnI jagyAe UbhA thavAnuM te krodhAvezamAM kahe che (1.20-40) A traNe ThekANe pariNIsaga (pratizISe 2) zabda vAparavAmAM AvyuM che. kenAu ane lAyamana e kapUramaMjarInA saMpAdakee tene artha mahesa"(mask) karyo che. 19 nATayazAstramAM pratizirane ulekha Ave che, paraMtu tene artha ziraveSTana uttama pAtrAe mugaTa vAparavo joIe, madhyama pAtrane mAthe zirojhana hovuM joIe ane adhama pAtroe pitAnAM mAthAM khullAM rAkhavAM joIe; kaMcukI, amAtya jevA pAtranuM zirovejhana pheTa bAMdhIne karavuM."20 ahIM pratizIrSane artha ziSTa karyo hoya ema lAge che, paNa e ja adhyAyamAM AgaLa vividha sAmagrI dvArA pratizIrSa ke kevI rIte banAvavAM enI carcA karatAM bharata tirArthane artha spaSTa rIte banAvaTI meDhAM athavA mahera karatA hoya ema lAge che. 21 prastuta phakarA paranI abhinavanI TIkA mujaba jyAre dizira trizira jevI raMgabhUSA pAtronI karavAnI heya, athavA naTane mULa cahero DhAMkavAne hoya, tyAre ja banAvaTI maDhAMone upayoga karavAmAM AvatuM. raMgabhUSA karatI vakhate banAvaTI vALa tathA dADhImUchone upayoga thatuM hovo joIe ema rAkSasAdi pAtramAM lAlAza paDatA vALa, lAMbAvALa, athavA lAla AMkhonI janA karavI e bharatanA vacana uparathI kalpI zakAya? kapUramaMjarImAMnI nizAcarInI bhUmikA naTe A pramANe banAvaTI vALa tathA anya sAdhana dvArA karatA hoya che. . paraMtu mahattvanI vAta to e che ke banAvaTI moMDhAMone upaga bharatane abhipreta hoya te paNa kayA pAtre kaye vakhate tene upayoga kare te vize bharate kaMI paNa kahyuM nathI. te uparathI ema jaNAya che ke viziSTa prakAranAM ziraSTana athavA te banAvaTI vALane upayoga nA vividha prakAranI raMgabhUSAmAM karatA hevA joIe, paNa jyAre be meDhAMvALA rAkSasa athavA te dazamukha rAvaNa jevAM vilakSaNa pAtra batAvavAnA heya tyAre kRtrima meMDhAMone upayoga thata hevo joIe pratIkAtmaka nATaya tathA nRtyaprakAromAM paNa evAM maDhAone upayoga thato hoya ema lAge che. bharate varNavela vidUSaka TAlavALe athavA mAthe kAka5da-vALavALA che. adhama vaganAM pAtramAM vidUSakanI gaNanA thatI hovAne lIdhe te "khullA mAthe pharate he joIe ema bhAratanA sAmAnya niyama uparathI kahI zakAya. arthAta Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAnuM rUpa vidUSakanuM rUpa kevuM hovuM joIe e vizenI kalpanAo yathAkALa badalAI hovAne kAraNe, tenI raMgabhUSAmAM tathA vezabhUSAmAM samayAnusAra pheraphAra thayA hovA joIe. guptakALamAM vidUSakane trizikha banAvavA mATe traNa aNIvALI pAghaDI astitvamAM AvI. marAThI raMgabhUmi upara vidUSaka athavA garabrAhmaNa mATe vaparAtI lAla raMganI kAnapI e trizikha uparathI ja UtarI hoya ema lAge che. vezabhUSAmAM jaNAtA A pheraphAra yathAsamaya badalAyA hoya to paNa mAMkaDAM jevuM rU5. lAkaDA jevA athavA te TopalA () jevA kAna ItyAdi nATakakAree batAvelI tenI zArIrika vizeSatAo batAvavA mATe banAvaTI meDhAMnI AvazyakatA hoya ema lAgatuM nathI. Avazyaka raMgo sAthe banAvaTo kAna athavA dADhI coMTADIne vidUSakanuM pAtra joIe tema tauyAra karI zakAya. tethI banAvaTI meMDhAMone upayoga te vakhate paricita hoya te paNa vidUSakanuM pAtra taiyAra karatI vakhate tene upayoga thato ke kema te badala zaMkA che. kadAca, rAjazekharanA jamAnAmAM vidUSaka banAvaTI meMDhuM caDhAvI raMgabhUmi upara Avato hovo joIe. vidUSakanI vezabhUSA vize keAI vizeSa mAhitI zAstragraMthamAM maLatI nathI. cIra (valkala), carma (cAmaDuM) ane cIvara (bhikSuonuM vastra) dvArA vidUSaka banAvaTI meTuM caDhAvI raMgabhUmi upara Avate hevo joIe. vidUSakanI vezabhUSA vize koI vizeSa mAhitI zAstragraMthomAM maLatI nathI. cIra (vakala), carma (cAmaDuM) ane cIvara (bhikSuonuM vastra) dvArA vidUSaka maMDita thAya che ema bharate kahyuM che. 22 mULa zabdano artha "sAmAnya kapaDuM athavA te citharAM ema paNa karavAmAM Ave che. nepathyahAsyanA saMdarbhamAM rAmacaMdra DhIlAM kapaDAMone ulekha karyo che.23 kadAca vidUSaka taddana DhIluM dhotiyuM paherato hovo joIe, ane tethI raMgabhUmi upara hAsyanA prasaMge nirmANa thatA hovA joIe. rAjAnA aMtaHpuramAM vidUSaka 2thI pharI zake che evuM sAgaranI ApaNane jaNAve che. 24 ane te barAbara che. aMtaHpuramAM pharanAra vyaktinA veza vize carcA karatA nATyazAstramAM "bhagavAM kapaDAM ke padano ullekha karavAmAM Avyo che.25 arthAta bharate varNavelA cAra prakAranA vidUSake paikI tApasa ane dvija prakAranA vidUSake mATe AvAM kapaDAM kahevAya, paNa sAmAnya rIte viduSaka bAghA jevAM kapaDAM paheratA hovA joIe, ane tethI hAsya nirmANa thatuM hevuM joIe. kiM bahunA, zAradAtanaya tathA ziSNabhUpAle vidUSakanI vikRta vANI ane vezabhUSA dvArA hAsya nirmANa thAya che ema spaSTa ja kahyuM che. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaka - vidUSakane nATakAroe haMmezAM brAhmaNa batAvyo che. ane tethI svAbhAvika rIte ja tenA yajJopavItano ullekha nATakomAM jovA maLe che. "avimArakamAMne saMtuSTa kahe che ke kharI rIte te te jaI pahere che, mATe ja te brAhmaNa che. mRcchakaTikamAM cArudatta maitreyane pitAnI pAse besADI rAkhavA tenuM yajJopavIta kheMce che. mAlavikAgnimitramAM banAvaTI sarpadaMzanI vedanAo thaMbhAvavA vidUSake jaIne upaga derInI jema bAMdhavAne mATe karyo che. "ratnAvalI'mAMne vidUSaka janeInA sogaMda le che, ane "nAgAnandImAMnA AtreyanI janoI dhamapachADAmAM tUTI jAya che, tyAre te bicArA pAse pitAnuM brAhmaNya siddha karavA sUtarane eka daro paNa rahetuM nathI saMskRta nATakamAM ghaNI vakhata vividha vastrAlaMkArane ullekha jaNAya che. "vikramorvazIyamAM jyAre rAja potAnI vezabhUSA karate heya che, tyAre vidUSaka paNa lo ane lepa dravyamAMne pitAne bhAga levA AgaLa Ave che. "nAgAnanda nATakamAM nAyakanA lagna samAraMbhamAM vidUSakane paNa caMdanAdi suMgadhI dravya, gaLAmAM paheravA phUlanI mALA, rezamI vastronI joDI vagere vastuo bheTa ApavAmAM Ave che. harSe pitAnA nATakamAM viduSakanA vividha alaMkArane-dA. ta. karNabhUSaNa, hAra tathA sonAnAM kaDAMne ullekha karyo che. ratnAvalImAM te vidUSakane pitAnuM kaDuM maLatAM, te eTale khuza thaI jAya che, ke te tarata ja te kaDuM paherI potAnI patnIne batAvavA jAya che. rAjazekharano cArAyaNa nAyake vastrAlaMkAra paheryA pachI vadhelAM vastro ane alaMkAra pitAne mATe levA utAvaLa kare che, temaja jyAre kapUramaMjarI Ave che, tyAre tene besADavA kapiMjala pitAne khesa jamIna upara pAthare che! saMskRta nATakamAM vidUSakanA sAja sAthe Avazyaka evI eka vAMkIcUMkI. lAkaDIne ullekha ghaNI vakhata karavAmAM Ave che. A "daMDakAI' athavA "kuTilaka nAmanI lAkaDIne ulekha bharate paNa karyo che. A lAkaDI traNa ThekANe vaLelI, jIvAte kerI nahIM khAdhelI, ane gAMThavALI, athavA vacce koI DALI hoya evI hoya che. 27 kharI rIte te A vakradaNDanuM mULa brahmAnA AyudhamAM raheluM che, ane nATayaprayoga vakhate jyAre "vida" upadrava karatAM, tyAre temane nAza karavAmAM tene upayoga thato. tethI ja tene "jarjara' evuM gya nAma prApta thayuM.. e jarjara athavA vakradaDa AgaLa jatAM vidUSakanA hAthamAM Avyo, ane vidupaka sAthe saMbaddha bIjI vastuonI jema A lAkaDIne hAsyakAraka rIte upayoga thavA lAgyo. A vAMkIcUMkI lAkaDI laI phUla uparanA bhamarA athavA te kabU Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanuM rUpa 5% tara jevAM pakSIone uDADavAnuM, vaLI AMbAparane mora utAravAnuM vidUSakanuM "zaurya" nATakakAroe varNavyuM che ! A vivecana uparathI ApaNane ema jaNAya che ke vidUSakanI raMgabhUSA ane vezabhUSAnI bAbatamAM bhArate batAvelI vastuomAM AgaLa jatAM vadhArA athavA pheraphAra thatA gayA. te uparathI ApaNe ema kahI zakIe ke samaya samaya pramANe pracalita vezabhUSAnA rivAjo ane raMgabhUminI rUDhione anusarIne ja vidUSakanI raMgabhUSA karavAmAM AvatI. arthAta bAhya rU5 athavA vezamAM pheraphAra thAya, te paNa sAmAnya rIte vidUSakanuM rUpa hAsyakAraka hovuM joIe e tattva sarvatra jaNAI Ave che. TippaNa 1 jue : nATayazAstra, kAvyamAlA; 24.106, kAzI, 35.57 (pAThAntara diganmA ne. badale brinihyA) vAmano danturaH kubjo dvijanmA vikRtAnanaH / khalatiH piMgalAkSazca sa vidheyo vidUSakaH / / 2 juo : bhAvaprakAzana, gAyakavADa sirIjha, kramAMka 4pa. pA. 279 khalatiH piMgalAkSazca hAsyAnUkavibhUSitaH / piMgakezo harizmazrunartakazca vidUSakaH // pra. parIkhe phAcAnava zabdane moDhA uparanI hAsyakAraka vikRti, traNa" e artha karyo che (dha vidUSaka, thiyarI eMDa prekiTasa, pA. 23 pAdaTIpa 1) te bhUla bharele che. san zabdane artha "pRSThavaMzarajaju thAya che 'vaMyAdhAra: Ata: pRerf0viroSa:ApaNe kaza) arthAt, navA zabdano artha "baraDA uparanuM hAsyakAraka hADakuM, khUdha," evo thaI zake. 3 juo : nATacazAstra, kAvyamAlA 21.126, kAzI, 23.148 vidUSakasya kartavyaM khallikAkapada tathA // 4 juo : nATathazAstra, gAyakavADa 21.155, TIkA pA. 134 kAkapakSavad yatra kezavicchedaH / 5 juo : nATathazAstra, gAyakavADa, 21.155 vidUSakasya khalita: syAt kAkapadameva vA // 6 nATayazAstra, kAvyamAlA 35.5, kAzI AvRtti (35.71)mAM "vibhUSitavano evo pATha upalabdha che. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSaka 7 meghadUta, pUrvamegha ka 12 maNiorerita vizvanAM mUtima nirca | 8 juo : nATayazAstra, gAyakavADa 12.141, kAzI 12.140 (trIjarmanaSomarizacaitu maLyatA ' 9 juo: zAkuMtala aMka 5, zikSaka tAkyamAnasya 10 kapUramaMjarI, "1.20-17 mU tinvaM zIrSavaM zariSyAmi 4.2.2; viddhazAlabhaMjikA, "amadirATa' 4.3-1. ( 11 avimAraka, 5.11-12. je sabhyo jano mAM prekSya puruSa rUti maLati : strI ghehamA 12 juoH abhutadarpaNa, aMka 5 (kAvyamAlA, pA. 48) ca te puSaH | pratisaMvatsaraM prasUtA mama brahmarAkSasI kuNDodarI eva jAnAti me puruSatvam / 13 juo : mRcchakaTika, "amapi namunA ramajhAnusadarona zIrSe.... / (1.56-5-7); - are va rSamasta (1050-7) 14 nATathazAstra, gAyakavADa, 21.139, kAvyamAlA 21.115, kAzI 23.132 15 juo : nATayazAstra, gAyakavADa, khaMDa 1 pA. 287 (navI AvRtti, pA. 285) mukuTapatizISikAdinA tAvannaTabuddhirAcchAdyate / / 16 juo : nATathazAstra, gAyakvADa, 21.155, kAvyamAlA 21.126, kAzI 23.148 ceTAnAmapi kartavyaM trizikhaM muNDameva vA / vidUSakasya kartavyaM khallikAkapada tathA // . 17 juo : mathurA myujhIyama, citrAvalI ka. 27lpa, temaja De. agravAlanuM pustaka gupta ATa" juo. 18 3. upAdhe, InDiyana hisTorikala korTala, lyuma 8, 40 4 (DiseMbara 152) pA. 784. paramavarija mAM mULa leka A pramANe che... te nAma hoMti kaNNA je jiNavarasAsaNammi suipuNNA / anne vidUsagassa. va dArumayA ceva nimmaviyA // raviNa mA ne badale "zravIrapALio' e zabda vApare che. 19 juo kapUramaMjarI; saMpAdita AvRti, hAravarDa oriyenTala sirIjha, pustaka kramAMka 4 (1901) 20 nATayazAstra; gAyakavADa 21.14-148, kAvyamAlA, 21, 18-119, 123; kAzI 23.133, 139, 2 nATayazAstra: gAyakavADa, 21.86-5, kAvyamAlA, 2.15ra-64, kAzI 23. ' 17-186. rara juo : uparanI pAdaTIpa 8. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 juo : nATayadarpaNa (pustaka ka. 48) TIkA pa. 199 nepaccIMcametyAyatamanvaratvam.. 24 juo : nATalakSaNaratnakoza, pA. ra (ti 2199-200) 25 nATayazAstra, gAyakavADa 21.133-34, kAvyamAlA 21.09-10, kAzI 23126. 26 zAradAtanaya-bhAvaprakAzana (gAyakavADa, 40 45) pA. 244, 281-82 vipatta vidUSaka, viveSa%. ziMgabhUpAla-sAvasudhAkara (triveMdrama saMskRta sirijha) 1.92 pA. 21 vikRtAGgavacoveSaiH hAsyakArI vidUSakaH / 23,173-175. 28 juo : nATayazAstra, gAyakavADa 1,72-73, kAvyamAlA, 1.39, kAzI 1.74 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa kazuM vidUSakanI jAta vidUSaka vize lakhatAM bharate "dvijanmA' zabda vAparyo che. dvijanmA athavA "dijamAM naivaNi kene samAveza thAya che, ane tethI e zabda vidUSakanI jAti vize kaI cokhavaTa karI zake nahIM. prastuta zlekamAM "dhijanmA' ne badale dijihA' e pATha upalabdha che. tene artha "sApavALe" athavA be jIbha vA' (cADiyo) e thaI zake. A zabda dvArA svAbhAvika rIte ja vidUSakanI asaMbaddha bolavAnI, athavA te (cADI khAdhA pachI) pitA upara Ave tyAre Amatema gappAM mAravAnI Tevone baMdha thAya che. paraMtu nepathyaja hAsya viSe kahetAM bharate anyatra vipra zabdane prayoga karyo che. ane vipra eTale brAhmaNa arthAta vidUSaka je brAhmaNa jAtine ja hoya, te bhAratanuM A vidhAna viziSTa saMdarbhamAM ja samajavAnI jarUra che. bharate cAra prakAranA vidUSake kahyA che. te paikI eka "ligI" athavA tApasa nAmane vidUSaka heAya che devatAviSayaka nATakamAMne pahelo vidUSaka nArada sararUpe raMgabhUmi upara avataryo hovo joIe evuM ame A pahelAM batAvyuM che. te dRSTie vidUSaka tApasa agara te brAhmaNa have joIe ema prastuta vidhAna kahe che temAM kAMI Azcarya nathI. pachInA zAstra graMthamAM vidUSakanI jAti vize kaI vidhAna jANatuM nathI. tethI bharate saMmata kareluM vidUSakanuM brAhmaNya pachInA zAstrakAroe paNa mAnya rAkhyuM hoya ema jaNAya che; ane upalabdha saMskRta nATake joIe te vidaSakanI jAta vize koI zaMkA rahetI nathI. badhA ja nATakakAroe vidUSakane brAhmaNa citaryo che, ane e rIte emaNe bharatanA uparyukta vidhAnanuM pAlana karyuM che. TUMkamAM, vidUSaka brAhmaNa hovo joIe evI nATyarUDhi raMgabhUmi upara nirmANa thaI te ghaNuM kharuM abAdhita rahI che. A rUDhi kevI rIte nirmANa thaI, ane bharate paNa vidUSakane vipra" kahIne e rUDhine zAstraprAmANya kevI rIte banyuM, e jANavuM mane raMjaka hoya te paNa te vize kaI paNa sAhitya upalabdha nathI. ane tethI tenA javAbo zodhavA kaThaNa che. chatAM vidUSaka brAhmaNa ja kema" enA kAraNe tarka buddhi ane etihAsika avalokana dvArA zodhavAM zakya che. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI jAta (1) vidUSaka naTamaMDaLInA Avazyaka ghaTake pikI eka hate. nATakanA pUrvaraMgamAM haMmezAM tene kAma karavuM paDatuM. pUrva raMga e eka vistRta dharmavidhi heI, temAM nRtya, saMgIta vagere aneka aMgane samAveza thayo hovAM chatAM tenuM mukhya svarUpa dhArmika che. ane dhArmika vidhimAM ekAda brAhmaNa avazya hovo joIe. have pUrvaraMgane saMyojaka athavA pradarzaka brAhmaNa heAya che ke kema te kahevuM muzkela che, paraMtu vidUSaka dvArA pUrva raMgamAMnA brAhmaNanI kheTa pUrI karAtI hoya te IcchanIya athavA Avazyaka hatuM ema pUrvaraMganuM dhArmika svarUpa dhyAnamAM letA jaNAya che. ane e dRSTie bharate je vidUSakanuM brAhmaNatva svIkAryuM hoya te te yogya ja che. nATayazAstranAM vidhAne ApaNe kALajIpUrvaka tapAsIe te evuM jaNAya che ke vidUSaka nAmane nATakamAMne vinodI naTa ja haMmezAM pUrva raMgamAMnA vidUSakanI bhUmikA bajAvato, evuM nathI. ghaNIvAra sutradhArane sahAyaka pArivArSika paNa vidUSakanI bhUmikAmAM jaNate. zAstragraMthamAM A prakAranI je chUTa ApavAmAM AvI che, te uparathI ApaNane ema jaNAya che ke pUrva raMgamAM dhArmika dRSTie vidUSakanI eTale ke keI brAhmaNanI AvazyakatA hatI. te mATe vidUSakanuM kAma karanAra viziSTa naTa ja hAjara hovo joIe evuM na hatuM. tenA badalAmAM bIje.. naTa AvI zakatuM hatuM paNa evI pherabadalI kevI rIte thaI zake? kAraNa ke badalAmAM AvatA naTamAM vivedI bhUmikA bhajavavAnuM paNa sAmarthya hevuM joIe !. TUMkamAM, pUrva raMgamAM vidUSakanA kAma mATe tenA badalAmAM bIje naTa AvI zake ema kahevAmAM vidUSakanA vinoda karatAM, athavA tenA vinAda sAthe, tenuM brAhmaNatva adhika abhipreta hatuM ema ApaNe kahI zakIe. tethI viduSaka athavA anya naTa A dhArmika vidhimAM Ave eTale prekSakone paNa eka brAhmaNa paNa sAmela hovAne saMteSa maLI zakato. TUMkamAM, vidUSaka eTale brAhmaNa ja evuM samIkaraNa je jANe prekSake ke naTonA manamAM ThasI gayuM hatuM. arthAta vidUSakanuM brAhmaNatva e kAMI sAva uparachaluM, bAhya, athavA vinaMda khAtara tenI sAthe caTADavAmAM AveluM na hatuM. viduSakane bharate aneka kAmo soMpyAM hatAM temAM hAsya nirmANa karavuM e je pramANe tenuM eka sAmAnya kAma hatuM, te pramANe pUrvaraMganuM viziSTa kAma paNa te sAthe tene soMpavAmAM AvyuM hatuM. vidUSaka potAnAM vividha kAma karI zake, ane vizeSataH pUrva raMgamAMnI dhArmika bAju saMbhALI zake te mATe tene brAhmaNa banAva phAyadAkAraka hatuM. ane tethI bhArate tene "vipra kahyo hovo joIe. arthAta e zAstravidhAnanuM nATakakAroe barAbara pAlana karyuM che. Ama vidUSaka brAhmaNa hevAnuM eka kAraNa pUrvaraMgamAMnA dhArmika bhAga sAthe saMbaddha che ema ApaNe kahI zakIe. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vika (2) bharate jema rUpakanA 10 prakAra nedhyA che, te pramANe nAyakanA paNa. deva, rAja, amAtya tathA vaNika evA cAra prakAre teNe ApyA che. te paikI mRchakaTikane nAyaka vaNika prakAra che. paNa tenI jAta brAhmaNanI che. TUMkamAM saMskRta nATakanA nAyake uccavarSIya heya che. svAbhAvika rIte ja uracavarSIya nAyakanA sahacara ane jigarajAna dosta tarIke kAma karanAra vidUSaka sAmAjika dRSTie nAyakanA mobhAne zebhe evo hovo joIe. uccavargIya nAyakane sahacara je halakI jAtane batAvavAmAM Ave te temanI maitrI prekSakene khaTakyA vinA rahe nahIM, ane jyAM sudhI nATakakAra e prakAranI visaMvAditA vize kAI paNa prakAranI samajUtI Ape nahIM tyAM sudhI temanuM samAdhAna thaI zake nahIM. ApaNuM sAmAjika jIvananI keTalIka rUDhio heAya che, tenA apavAde pratyakSa jIvanamAM bhale jaNAya te paNa janamAnasanI e sAmAjika rUDhio upara zraddhA hoya che, ane kAMI nahIM te nATaka jevA lokAbhimukha pradarzanamAM e rUDhionuM pAlana thayeluM batAvavAmAM Ave evI sAdhAraNa apekSA lekamAnasanI hoya te te svAbhAvika che. Ama khAnagI jIvanamAM sajAne "maskaraze" kaI jAtane che e prazna udbhava na hoya te paNa nATayanamAM e prazna mahAne bane che, ane tethI, nAyakanA mobhAne zobhe e darajae vidUSakane Apa nATakakAre mATe Avazyaka bane che. prahasanAtmaka nATakamAM pAtronA sAmAjika darajajAne mahatva hetuM nathI. kAraNa ke temAM hAsya pradhAna hoya che, ane ghaNIvAra te temAM AvatI visaM- vAditA nATakamAMnA hAsyane poSaka thatI hoya che. paraMtu sukhAtmaka hovA chatAM je nATaka gaMbhIra svarUpanuM hoya, temAMnA pAtro viziSTa darajajAnAM heya, samAja-- jIvananuM temAM viziSTa darzana karAvavAmAM AvyuM hoya, te temanA parihAsane sAmAjika sabhyatAnI viziSTa maryAdAo prApta thAya che. evAM nATakamAM, nATakane, sahacara halakI jAtane zemI zake nahIM. Ama sAmAjika sabhyatA paNa vidUSakane brAhmaNa banAvavAmAM kAraNurUpa thaI hevI joIe. (3) upalabdha saMskRta nATake paikI ghaNuMkharAM darabArI nATake che. teo sukhAtmaka heI, temane nAyaka rAjA hoya che. rAjAne eka mitra tarIke vidUSakane viziSTa adhikAra hovo joIe. rAjAnA aMtaHpuramAM game tyAM pharavAnI tene chUTa hoya che. tatkAlIna sAmAjika rUDhio dhyAnamAM letAM A pramANe chUTathI pharI zikanAra vyakti cAritryazuddha hoya evI eka apekSA rAkhavAmAM Ave te, te ja pramANe te uccavarSIya heya-tenuM sAmAjika sthAna UMcuM hoya ke jethI tenI Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSI nAta sAthe besavA AlavAmAM kaIne keca na jAya...evI bIjI apekSA hoya che te svAbhAvika che. AvI apekSAomAMthI, ane vidUSakane prApta thayela viziSTa adhikAromAMthI tenuM ucavaNa - pariNamyuM hovuM joIe ema ApaNe kahI zakIe." . () vidUSaka pAse eka bIjo adhikAra che. te pote mazkarIne pAtra hoya, te paNa te bIjanI mazkarI karavAnuM choDato nathI. tene maLeluM pANInuM svAtaMtrya asIma che. nAyaka-nAyikA, rAjA-rANI, RSi-purohita tema ja amAtya ane senApatithI mAMDIne dAsI ane vaizyAo sudhI badhAnI te mana phAve tevI mazkarI karI zake che. viduSakI TepI paherI ekavAra te raMgabhUmi upara Ave, eTale nATaka cAle tyAM sudhI tenA parihAsamAMthI koI chaTakI zake nahIM. paraMtu tema. hovA chatAM, vidUSakanuM A parihAsa-svAtaMtrya tAvavAmAM paNa nATakakArone kalAnA niyamo pALavA paDe che. khAnagI jIvanamAM bhale game te game tenI game tevI mazkarI kare, paNuM nATaka dvArA jyAre sAmUhika jIvana batAvavAmAM AvyuM hoya, tyAre temanA parihAsane kalAnA niyamonI lagAma bAMdhavI Avazyaka che. tethI vidUSakane je upahAsasvAtaMtrya ApavAmAM Ave che te sAthe tene eka viziSTa sAmAjika rasthAna paNa ApavuM joIe, jethI tenI upahAsAtmaka TIkAmAMnI tINatA koIne bAdhaka thAya nahIM. ane je vidUSakane aivuM viziSTa sthAna ApavAmAM Avai to tenI TIkA pAchaLanaeN kaeNI duSTa hetu zodhavAnI jarUra rahetI nathI. vidUSake karelo upahAsa nirAgasa ane nikhAlasa hoya to ja sthA tenI majA mANI zake. vidUSakane evuM sthAna meLavI ApavAmAM tene uvyavaNa batAve Avazyaka che. tema karavAmAM svAbhAvika rIte ja tenuM pAtra sAmAnya rIte jaNAtI nidA, mAsira yA hai anya prakAranI duSTatAthI pare che ne che. tene parihAsa sahetuka maTI nirAgasa bane che. te sAthe moTAMonI nAnAoe karelI mazkarI jovAmAM je eka prakArane apriya sakeca nirmANa thAya, tene paNa avakAza rahetA nathI. sAmUhika mAnasazAstra para AdhArita kalAnI A maryAdAne lIdhe vidUSakane uracavarSIya - eTale ke brAhmaNa - batAvavo khuba ja sagavaDabharyuM jaNAvyuM hovuM joie. (5) A saMbaMdhamAM eka sAMskRtika muddo paNa jovA jeve che. vidUSaka : pote mUkha hovAno DoLa kare te paNa te jIvanane eka bumibaja TIkAkAra che e vIsarI zakAya nahIM. jIvana vizenI samaja athavA te jIvanamAMnI visaM.. gati batAvI tainI upara haLavI TIkA karavAnI pAtratA mATe amuka eka prakAranI Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhimattA hevI joIe, ane zikSaNa tathA saMskAra sivAya buddhi kuzAgra thaI zake nahIM. e daSTie vidUSaka mUrkha hevAne DoLa kare te paNa vAstavika rIte te buddhimAna ane saMskArI hoya che, tema ja jagatanA tenA avalokanamAM eka vyApaka daSTi hoya che. A badhA guNo na hoya te vidUSaka pitAnI bhUmikA karI zake ja nahIM. ane tatkAlIna sAmAjika paristhiti jotAM ApaNane ema jaNAya che ke sAdhAraNa rIte zikSaNa tathA saMskAro UMcI jAtavALAone jeTalI sulabhatAthI maLatAM teTalAM bIjAone maLatAM nahIM. tethI vidUSaka jevI vinodI ane parihAsamAM kuzAgra vyakti uccavarSIya hoya te temAM Azcarya nathI. Ama, vidUSakanA uccavarNavatvane eTale ke tenA brAhmaNatvane-eka prakAranI sAMskRtika pRSThabhUmi che ema ApaNe kahI zakIe. (6) bIjAnI mazkarI karanAra pitAnI jAtane temAMthI bAtala na kare evI eka kalAtmaka apekSA hoya che. vidUSaka je badhAne upahAsa kare te tene paNa upahAsa nATakamAM thaele batAvo jarUrI che, ane vidUSakanI mazkarI batAvavI hoya te, sAmAnya prazna e udbhave che ke nATakamAMnuM pAtra kenI mazkarI karI zake? halakI jAtanA lekenI mazkarI karavAmAM kAMI ja majA nahIM, kAraNa ke temanI mazkarI te game te karI zake, ane AvI mazkarIne pratikAra karavAnuM sAmAjika baLa te bApaDAo pAse kyAMthI hoya? enAthI UlaTuM sAmAjika jIvanamAM moTAonI mazkarI karavI azakyavata hoya che, ane tethI AvAM ucapadastha mANasone parihAsa karavo e eka kalAnuM aMga bane che. AvA parihAsamAM vAstavamAM je viDaMbana zakya na hoya te kalA dvArA zakya bane che. vidUSaka dvArA sarvocca brAhmaNa jAtanI mazkarI karavAmAM paNa A ja hetu samAele che. ekaMdara, vidUSakanI jAta batAvavAmAM kaI paNa prakArane kevaLa gAnuyoga athavA te ajANatAM game te rIte rUDha thayela sAhityika rUDhi kAraNabhUta nathI. nATyadarzanamAMnuM sAmUhika, athavA sAmAjika svarUpa, tatkAlIna sAmAjika jIvananI rUDhio, sAhityamAM temane vAparavAnI AvazyakatA, kalAnA niyamo, lekamAnasanI apekSAo-badhAMnI asara vidUSakanA pAtra upara thaI hevI joIe. badhA ja vidUSake brAhmaNa hovA joIe evuM nathI. nahIM te nAyakane anurUpa vidUSaka hovA vizenuM, athavA te tenA vividha prakAre batAvatuM vidhAna karavAnI bharatane keI AvazyaktA na hatA. paraMtu nATakane nAyaka jyAre rAjA athavA anya uracavarSIya hoya, tyAre tenA bebhAne zobhe evo mitra batAvo e Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI jAta upara jaNAvelAM kAraNane lIdhe nATakakArone Avazyaka lAgyuM hovuM joIe. vidUSaka brAhmaNa hovA vizenI mImAMsA A pramANenI hoI zake. TippaNa (1) juoH nATayazAstra, kAvyamAlA 24.126, kAzI 35.57 (pAThAntara) dvini); ' juo prakaraNa trIjuM, TippaNa 1. (2) juo: nATayazAstra, gAyakavADa para.142, kAzI 12.140. caratIdazo mad vijhA (vijho) hAlyo nepaccanag : zrI ghoSanA bhASAMtaramAM (13.14-42) brAhmaNa artha Avato nathI. (3) juo : nATayazAstra : gAyakavADa, 24.19-20, kAvyamAlA, ra4.5; kAzI 34.19-20 (4) nATayazAstra : gAyakavADa, 5.29, 139-141; kAvyamAlA pa. 124-25; kAzI, 5. 136-138. pUrva raMganA 'trigata' nAmanA aMgamAM vidUSaka Ave che. juo prakaraNa dasamuM-'vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya' nATayazAstra, gAyakavADa, 5.29 uparanI TIkAmAM abhinava kahe che-paripArkicoranyatara vidUSaveSabhASAvAra vidUSaH | rAmacaMdra paNa nAththadarpaNamAM parivarthiva gva vidUSaveSadhArI vidUSI kahe che. (gAyakavADa ka. 3. 105nuM vivaraNa, pA.513) (6) jue : nATayazAstra, gAyakavADa, 24.16-19 : kAvyamAlA 24.2-2-5; kAzI 34-11-19 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa paNuM bhejanapriya vidUSaka pite brAhmaNa hovAne khAtara heya, athavA te vinoda khAtara heya, paNa vidUSaka svabhAve ja khAudhare che, arthAta zAstragraMthamAM e vize koI paNa ullekha nathI. paNa nATakakAroe vidUSakanI A bhojanapriyatA rasapUrNa rIte varNavI che. pratijJAyaugadharAyaNa' nATakamAM vidUSaka caturAIthI pitAne khovAI gayelA lADavAonI zodha kare che. je unmattaka pAsethI tene lADavA maLe che, tenI sAthe jhagaDe karavA te taiyAra che; ane pitAnA lADavA pAchA na maLe te te raDavAnuM paNuM bAkI rAkhatA nathI. chevaTe jyAre tene te kharA lADavA nahIM, paNa khAlI leTanA goLA ja che ema jaNAya che, tyAre te potAnI haTha choDe che. "svapnavAsavadatta'mAMne vidUSaka magadha rAjAnA rAjamahelamAM AvyuM hovAne lIdhe, pi rAjamahelamAM nahIM paNa pratyakSa svargamAM hoya ema ja tene lAge che. aMtaHpuranA kuvAo upara snAna karavuM, ane madhura pakavAno khAvAM. e be kAme ja tene karavAnAM rahe che. pakavAnethI bharelI thALI laI, pitAne bhojana mATe vahAlathI bolAvatI padmAvatI svAbhAvika rIte ja tene vAsavadattA karatAM vadhu game che. "avimAraka mAMne vidUSaka khAvAnI lAlacane lIdhe bolatAM bolatAM chetarAya che, chatAM tene khAvane prema ocho thato nathI. nAyaka upara tene asIma prema hevA chatAM te tene mATe potAnuM jamaNa jatuM karavA taiyAra nathI. premapUrtimAM aDacaNa UbhI thavAne lIdhe jyAre nAyikA raDe che, tyAre tenuM duHkha visAravA satvare bhojana ANavAno upAya vidUSaka sUcave che ! AvA vidUSakane sapheda dhoLelI bhIMte dahIM cepaDyA jevI lAge te navAI nahIM. "mRchakaTika'mAMne maitreya bAlavA cAlavAmAM sAdhAraNa rIte khAvAnA ja dAkhalAo Ape che. pahelAM ja eka teDuM AvyuM hovAne lIdhe jyAre te sUtradhAranuM AmaMtraNa svIkArI zakatA nathI, tyAre tene kharekhara duHkha thAya che. cArudattanI samRddhi ane vaibhava lepa pAmatAM vidUSaka duHkha anubhave che, kAraNa ke e samRddhinA divasomAM te bajAramAM pharatA baLadanI jema manaphAvatI vastuo khAI zakate hate ! ane raMgadANImAM pIMchI baLatA citrakAranI jema vividha khAdyapadArthone khAlI hAtha lagADIne dara dhakelI zakate ho vasaMtasenAnA vizALa mahelamAM AmathI tema pharatAM te vasaMtasenAnI zrImaMtAIthI aMjAI gayA hoya, Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhajanapriya vidapaka te paNa tene khare AnaMda rasoDAmAMnI vividha vAnagIo joIne ane temanI suvAsane lIdhe ja thAya che ! tethI vasaMtasenA jyAre tene paga dhAvA pANI ApatI nathI, athavA pATale besADatI nathI tyAre te kharekhara khIjAya che. atizaya khAvAne lIdhe bhale te vasaMtasenAnI mA pramANe jADo thayo hota ke tene mudatiyo tAva Avyo hoya te paNa tene duHkha thAta nahIM. - svastivAcananA lADavA peTamAM ThAlavavA e eka ja udyoga gautama karatA hoya che ema "mAlavikAgnimitra'mAMnI dAsInuM mAnavuM che. vidUSaka rAjA ne game teTalI madada kare te paNa rAjakArya karatAM bhejanakArya tene mATe adhika mahattvanuM che. nRtyaprayoga hoya ke pachI rAjanuM virahaduHkha hoya, vidUSaka jamaNa cheDI kAMI paNa karavA taiyAra nathI. "vikramorvazIyamAMne vidUSaka te "bhojanabhAI ja che. tene manamAM, belavAcAlavAmAM ane divAsvapnamAM paNa khAvA sivAya bIju jaNAtuM ja nathI. aDadho caMdra tene lADavAnA TukaDA jevo lAge che. purUravA virahane lIdhe duHkhI hoya che tyAre vidUSaka tenuM nidAna pittaprakopa jaNAve che, ane pittaprazamanAthe bhojana laI AvavAnI sucanA kare che. lADavAnI lAlacane lIdhe te rAjAne choDIne rANInA pakSamAM javA taiyAra thAya che, "zAkuMtalamAMne mADhavya nAyakane phakta khAvAnI bAbatamAM ja madada karavA taiyAra che. ane tethI zikAramAM AmathI tema pharavAne lIdhe jaMgalamAM kavakhate game tevu bApheluM khAvAne lIdhe ane nadI-nALAnuM khAruM-turuM pANI pIvAne lIdhe te herAna thaI gayuM che. * rANae svaritavAcananuM AmaMtraNa ApyuM hevAnuM jANatAM ja priyadarzikAmane vidUSaka tatparatAthI kUvA upara hAvA jAya che, ane maMtra bhaNano hoya tema hoTha phaphaDAvate rAjamahela tarapha doTa mUke che. "ratnAvalI"mAMne vidUSaka bheTa levA mATe haMmezA taiyAra hoya che, ane bhojana jevI eka ja vastunI tene kharekhara jaNa hevAthI "dvipadIkhaMDa' jevuM nRtyanuM nAma sAMbhaLatAM e ene laI khAdyapadArtha mAnI le che. "nAgAnaMda'mAMnA AtreyanA zarUAtanA divase ghaNu ja muzkelI bharyA hoya che, kAraNa ke nAyaka tApasavrata pALatuM hovAne lIdhe tene biane khAlI kaMdamULa khAIne ja rahevuM paDe che. arthAt pachI nAyakanA vivAhatsavamAM e bhUkhyA peTane badale teNe pUrepUre vasUla karyo ja he joIe saMskRta nATakamAMnA A varNane jotAM ApaNane ema jaNAya che ke vidUSaka khAlI janapriya nathI. tene gaLyA padArtho ane miSTAnno khAsa bhAve che. vividha prakAranI vAnagIo tene game che. A saMbaMdhamAM badhA nATalamAM lADavAone zillekha Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vidUSaka acUka karavAmAM AvyuM che. maitreya vasaMtasenAnI pAkazALAmAM badhU (mAlapUDA) taiyAra thatA jue che. Atreye kaMdamULAno ullekha karyo che. eka upamA dvArA mADhabe tittiI eTale AmalI, ane viigvara eTale khajUrane ulekha karyo che. saMdarbha uparathI evuM lAge che ke AmalIne masAlAmAM ane khajurane nAstAmAM upayoga thato hovo joIe. vasaMtasenAnA rasoDAmAM kaMIka taLAya che. temAM hiMga ane telane upayoga thaye heya evuM ulekha uparathI lAge che. "avimAraka ane "mRcchakaTikamAM dhRta ane snehanA ullekha che. "mAlavikAgnimitra'mAM mAniew eTale khAMDane ullekha karavAmAM Avyo che. vikramorvazIyamAM vidUSaka potAnA bhASaNamAM zivaLio ane rAjAne ullekha kare che. te uparathI dUdhamAM keLAM ane khAMDa nAkhI taiyAra karavAmAM AveluM keLAMnuM seleDa" tathA "kerIne rasa" e be khAdyapadArthone baMdha thAya che. vikramorvazIyamAMnA A be ullekha jotAM vidUSaka mAMsAhAra karatA hevo joIe ke kema evo eka ramUjI prazna udbhave che. ahIM ullekhelA zabdonA pAThAntaramAM kAMIka goTALA thaye he jaIye, evuM vikramorvazIyanA pahelA saMpAdaka zrI zaMpA. paMDitanuM mAnavuM che. saMpAdana mATe temane maLela ATha hastalikhi pratimAMthI be hastalikhita pratamAM siriNI sAraMga ne badale mirjhariNIsamAmAM ane ri isaMkomAM evA pATha maLI Avela che. kharI rIte te A be hastalikhita pratanA pATha mULa heI, tenI nakala karanArAoe temAM jANI joIne pheraphAra karyo hevo joIe evuM emanuM mAnavuM che. pAThAntaramAM upalabdha A zabdanA artha "haraNanuM mAMsa ane "mAMsabhejana" evA thAya che. vidUSaka jevo brAhmaNa mAMsa khAya e vAta uttarakAlIna lekhake nA mAnyAmAM ja na AvI hevI joIe, ane tethI temaNe mULa zabdanA badalAmAM zivaNiI ane rAtri e be zabda badalyA hovA joIe. nakala karanAra lekhake ja nahIM, paNa kAyama ane raMganAtha jevA TIkAkAre paNa zabdomAM pheraphAra karavAne A moha TALI zakyA nahIM. kharI rIte te "zAkuMtala'mAMnA vidUSakane paNa mAMsAhAra mATe harakta nathI. tethI uttarakAlIna lekhake ane TIkAkAroe ja mULa pAThamAM pheraphAra karI seleDa ane kerIne rasa jevA nirAgasa padArtho vidUSakane khavaDAvyA hovA joIe! " vikramorvazIyanA eka Adhunika saMpAdaka, AcArya karamakara zrI paMDitane uparyukta mata svIkAratA nathI. pracalita pATha ja khare heI, "zAkuMtalamAMnA vidUSakanA mAMsAhAra vizenA ulekhanI samajatI judI rIte ApI zakAya ema Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | bhajanapriya viduSaka teo mAne che. temanA kahevA mujaba-viSakanuM ahInuM (zAkuMtalamAMnuM) varNana tene ekalAne nahIM paNa AkhI senAne lAgu paDe che. vidUSaka zikAra badala takarAra kare che. have, te pote ja mAMsAhArI hoya te tenI takarAramAM kaI vajUda rahe nahIM, kAraNa ke zekeluM mAMsa tene joIe teTaluM khAvA maLI zake. TUMkamAM muddo e che ke senAmAM badhAne zekeluM mAMsa maLavAne lIdhe teo khuza che, paNa bicArA vidUSakane je kAMI gheDuM zAkAhArI bhejana maLe te upara ja tene saMtoSa mAnavo paDe che. uparAMta uttara taraphanA brAhmaNe mAMsAhAra karatA hoya te paNa mAMsAhAranI paddhati te tarapha pa rUDha nathI." zrI karamarakare kareluM A samarthana atizaya nabaLuM che ema kahevA sivAya bIje raste ja nathI. temaNe Apela samajatImAM pahelI bhUla te kAlaviparyAsanI che. pracalita rivAjo parathI je prAcIna rivAje kalpavAmAM Ave te ItihAsa ane utkrAntino koI artha ja rahe nahIM; ane A mULa muddIM ja bhUla bhaya hevAne lIdhe nATakamAMnAM bIjAM vAkaya paNa game te rIte samajAvavAno prasaMga temane Avyo che. vastutaH zAkuMtalanA bIjA aMkanuM paheluM ja vAkaya- hAya ! koNa jANe kyAMthI A zikArapriya rAjAnI dostI thaI evuM mane lAge che, zuM AkhI senAne uddezIne kahevAmAM AvyuM che ? ane e ja bhASaNamAM AgaLa jatAM araNyamAM taDakAmAM Ama tema rakhaDavAne lIdhe, athavA te ghoDA upara besIne hADakAM DhIlAM thaI javAne lIdhe thatI vedanAo, apUrI UMdha, aniyamita khAvuM, vagerenI je takarAramAlikA vidUSake gUMthI che te zuM AkhI senAnI avasthA varNave che ? sainikone "ati thavAne lIdhe kaMTALe AvyuM hoya to paNa zikAranI majA zuM teo nahIM mANatA hoya ? arthAta sukhalelupa vidUSakanuM A vyaktigata duHkha hevuM joIe ! khAvApIvAnI bAbatamAM paNa vidUSakanI kharI takarAra zI che te tarapha karamarakara sAhebe dhyAna ApyuM nathI. je khAvA maLe che te vakhatasara maLatuM nathI, ane Ama zikArane lIdhe game tyAre (maniyama) jamaNa patAvavuM paDe che e vidUSakanI pahelI takarAra che. ane, pIrasavAmAM Ave te kAMI nahI te sArI rIte rAMdheluM masAledAra athavA "Taphula' te hovuM joIe ? paNa araNyamAM evuM keNa rAMdhe? mArelA jAnavaranuM loDhAnA saLIyAo upara game tevuM zekeluM mAMsa ene khAvuM paDe che e tenI bIjI takarAra ! (cUlAmAM-mUci mAdA mukta) bhajanapriya, ane temAM paNa jarA masAledAra vastuone Agraha rAkhanAra vidUSakane samaya te aniyamita thaye ja che, paNa te sAthe game tevuM kAcuM pAkuM mAMsa tene khAvuM paDe che e tenA vyaktigata duHkhano ja bhAga che! Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharI rIte mAMsAhAranA dAkhalAo ja je zodhavA hoya te te vedakALathI dhI zakAya, paNa ahIM te AvazyakatA nathI, saMskRta nATaDha pUratuM ja che kahevuM hoya te "mRcchakaTika taNA uttararAmacaritanA brakhalAo basa thaze. vasaMtasenAnI pAkazALAmAM maitreya je do jue che, temAM kasAIne chokaro - jAnavarane AMtaraDAM dhote hevAne ullekha che. te uparathI vidUSakane khAlI - "zAkAhArI bhojananI ja abhilASA hatI ema kahI zakAya nahIM. paraMtu bhavakRti jevA zrotriya brAhmaNe paNa purAtana madhuparka vidhinuM varNana karatAM manAI atithinA svAgata mATe gAya, baLada, athavA bakarAnuM mAMsa pIrasavAnI prathA dharmazAstrane saMmata hevAnuM spaSTa lakhyuM che.' - tethI zudraka ane kAlidAsanA jamAnAmAM mAMsAhAra niSiddha hoya evuM jaNAtuM nathI, ane tethI brAhmaNa vidUSakanA mee mAMsAhAranA ulekho uracAravAmAM A nATakakArone kAMI geravyAjabI lAgyuM nahIM hoya. 17mI sadInA mahAdeva kavinA "adbhuta darpaNa" nAmanA nATakamAM paNa vidUSaka rAvaNane sahacara hovAne lIdhe tenA mAMsAhAranuM varNana ApavAmAM AvyuM che. arthAt vakhata jatAM ane vizeSataH dharma kalpanAonA prabhAvane lIdhe AhArapaddhati badalAI hevI joIe, ane mAMsAhArane niSedha thayo che jeIe e kharI aitihAsika vastusthiti che. * e ja daSTie (surA-pAnane vicAra karI zakAya. bhojana pachI "pAna te hevuM ja joIe ! prAcIna kALamAM madha cAthavA je madhu-eTale ke mIThA mAdaka pINAno uparoga, kAMI nahIM te, utsavonA prasaMgo sArvatrika rIte karavAmAM Avato evuM saMskRta nATaka parathI jaNAya che. tethI kAMI vahAM se AvA prasaMgamAM madhupAna karavAmAM vidUSakane vadhe heI zake nahIM pratijJAyaugaMdharAyaNamAM vidUSakane maLatA lADavAonuM varNana chana gyA ema karavAmAM AvyuM che. tene a "madhamAM bAMdhelA leTanA meLAo" e thAya che. A ja lADavAonuM varNana zramaNuka jiddAnamA surata vira madurALi' eTale ke "sugaMdhita madyanI jema madhura" evuM kare che. A lADavA pacAvavA vidUSaka taiyAra hatA, eTale svAbhAvika rIte tene madha pIvAmAM koI harakta na hatI ema lAge che. pramaHvanamAM mAlavikAne jotAM gautama animitrane kahe che, che ! mA pane kaMTALelAnI sAme A sAkara ja jANe AvI haiya 1 vidUSakanuM A vAkaya sIdhuM sAdu ethavA nirdoSa Theya evuM lAgatuM nathI.' Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratamAM viduSaka - dhIrasivila mArkeTanA sabhya tarIke vikane vihita ane niddhi baMne khAdya padArtho jANavA hevA joIe evuM zAhadAranAthe kahyuM che ke vidUSakanuM pAtra citaratI vakhate kAvyazAstranA viyAye anusarIne, kAM tatkAlIna AhAravihAra vironI bhASAvika rUDhione anusarIne nATakakAroe cAMsAhAra ane (surA-) pAnano saMbaMdha vidUSaka sAthe joDo hovo joIe. temAM sArA narasAne savAla ja Avato nathI. sAmrAjika rivAjo badalAyA tema vidUSakanA khAnapAnamAM paNa 'pheraphAra thayo hovo joIe. tethI prAcIna nATakomAM mAMsAhAra athavA madyapAnanA ulalekho jaNAya che temAM gabharAvA jevuM nathI ! vidUSakanI vezabhUSA jema ja tenA khAvApIvAne saMbaMdha paNa tatkAlIna sAmAjika rItarivAjo sAthe -saMkaLAyeluM che eTaluM ja ApaNe kahI zakIe. - TippaNa 1 juo: zrI. zaMkara pAMDuraMga paMDita saMpAdita karelI "vikramorvazIyanI AvRtti. khe gavanameMTa seMTrala bukaDe, 1789, aMka 3.10-4-5 paranI TIpa. pA. 81 2 juo : zrI karamarakara saMpAdita "vikramorvazIya AvRti racha 1932. aMka 3 nI TippaNuM pA. 201 3 juo : "mo vim patarA mRgazIrca 1No vacamAna nirvioDAi" zAkuMtala, aMka 2. "ja juo : amapara: paramiva tArA idhAvati kavArA mRcchakaTika, 4. 27-97. 5 juo : "mamAM madhurva jJArtha vaidumamAnA: zrotriyAyAkhyAtAya vatsatara mahokSaM vA mahAjaM vA nirvapanti gRhamedhinaH / taM hi dharmasUtrakArAH samAmananti / ' uttararAmacarita, aMka 4, mizraviSkalaka. - juo: adbhuta darpaNa, aMka pa ka 30. vijihava vidUSakanuM varNana A pramANe kare che- majjAsnehaviniSpakvamAMsamodakasvAdanaiH / vijisitamukho mandaM vihvala cAbhivartate / / mahAdara viduSaka) pite mAMsAhArI hovAnuM kabUla kare che- TsamAM rivijhana.....yA...! Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 juoH kumArasaMbhava, 2.38. ratnAvalImAM vasaMtotsava nA varNanamAM bahumaNinaganA (1.934) vAyA napura = diluLatara indrata pAnI' (1.11) jevA. zabdomAM strIonA madirApAna vizenA ullekha jaNAya che. 8 juoH mAlavikAgnimitra, 35-1ra-13 phrI phrI ! zIpupanoti mA 35natA. 9 juoH bhAvaprakAzana (gAyakavADa), prakaraNa , pA. 282 pati 3. "mamoi ." Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI bhASA vidUSaka brAhmaNa hevo joIe evo saMketa saMskRta raMgabhUmi upara rUDha. thayo. tenI bhASA prAkRta ja hevI joIe e nATyazAstra cekho niyama ja karyo che. bhAratanA vidhAnAnusAra vidUSakanI bhASA prAdhyA eTale ke pUrva dezIya prAkRta hevI joIe.' sAgaranandIe paNa vidUSakanI bhASA vizenA niyamo kahyA che. rAmacaMdra vidUSakane nIca pAtramAM gaNyo che, tethI temanA mata pramANe vidUSakanI bhASA prAkRta, hovI joIe e spaSTa che. Itara zAstragraMthamAM vidUSakanI bhASA vize keAI. ullekha nathI. chatAM temaNe paNa uparyukta niyamo mAnya rAkhyA hovA joIe. vidUSakanI bhASA vizenA niyamanuM saMskRta nATakakAroe barAbara pAlana karyuM che. keI brAhmaNa prAkRta bhASAno upayoga kare, e pahelI najare visaMgata jaNAya che. e visaMgatinAM kAraNo zodhavAM joIe. (1) nATyazAstranA eka adhyAyamAM bhASAvidhAna karavAmAM AvyuM che. te anusaMdhAnamAM bhArate nATakanA pAtranuM trividha vargIkaraNa karyuM che- (5) uttama. pAtra-AmAM nAyaka, amAtya, tApasa ane purohitane samAveza thAya che. () madhyama pAtra-AmAM sAmAnya brAhmaNa, ziSya, kaMcukI, rAjAnA adhikArI vagereno samAveza thAya che. (4) adhama pAtra-AmAM strIo, rAjamahelamAMnI dAsIo tathA bIja pAne samAveza thAya che. bharate kareluM A vagIkaraNa sAmAjika saMbaMdha upara AdhArita nathI.. athavA te dvArA sAmAjika darajajo darzAvAtuM nathI. nahIM te sAmAjika zreSThatA dharAvanAra brAhmaNa, athavA te dAsI jevAM pAtra madhyama athavA adhama vargamAM mUkavAmAM AvatA nahIM. arthAt bharatanA A vagIkaraNane saMbaMdha nATakanA saMvidhAna sAthe che. nATakanI kathAvastumAM pAnuM je sthAna hoya, te mujaba temane varga athavA bolavAnI bhASA. nakkI thAya che. e dRSTie vidUSakanuM pAtra nIcalA varganuM bane che. rAmacaMdra A vastu spaSTa zabdomAM kahI che.S svAbhAvika rIte ja nATayarUDhi mujaba vidaSakanI bhASA prAkRta rahe che. bhAsanA karNabhAra Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATakamAM karyuM ane tene sArathi zalya saMskRtamAM bole che, ane brAhmaNa yAcakanuM svarUpa lIdhela idra prAkRta bele che. Ama saMskRta nATamAM pAtronI bhASA nATaya rUDhione anusarIne nakkI thayelI hoya che e muddo dhyAnamAM levA jevo che. (2) vidUSakamAM brAhmaNatvanuM viDaMbana jaNAya che, ane e viDaMbanane lIdhe vidUSaka prAkRtabhASI bane che. uparAMta keI mANasa pArakAnI bhASA bole tyAre tenuM bolavuM svAbhAvika rIte ja hAsyakAraka bane che. mATe ja vidUSake prAdhyAne - upaga kare evuM vidhAna karavAmAM AvyuM. Ama, viduSakanI prAkRta bhASA vize be mata rajU karavAmAM Ave che. brAhmaNa jevo uccavarSIya mANasa prAkRta bhASAne prayoga kare, ane emAMthI je svAbhAvika visaMgati nirmANa thAya, te vinodane anukULa che. te ja pramANe pArakI bhASA bolavAmAM thatI uracAra ane vyAkaraNanI svAbhAvika bhUle paNa hAsyane piSaka che e kharuM, paraMtu vidUSakanI prAkRta bhASA vizenI A samajUtI yogya che ke kema e eka prazna che. kharI rIte te uparyukta kAraNe vidUSakanI bAbatamAM lAgu paDatAM nathI. vidUSakanA pAtramAM brAhmaNa jAtine upahAsa thayo che, te paNa vidUSaka eTale brAhmaNatvanuM viDaMbane" evuM samIkaraNa karIe, te vidUSakanI vividha bhUmikAomAM akAraNa maryAdAo nirmANa thaI te pAtra ekAMgI ane apUrNa bane che, e eka mahatvane paho ame pAchaLanA prakaraNamAM prasthApita karyo che. vidaSaka pAlI brAhmaNa jAtine ja nahIM paNa badhAne ja upahAsa karate hoya che, tethI viDaMbananA muddA upara evI prAkRta bolInuM samarthana karavAmAM Ave te te ekataraphI ane apUrNa lekhAya. paraMtu vidUSakanI bhASA pahelethI ja prAkRta hatI evuM ApaNe jarAye kahI zakIe nahIM. bharate dezanA sahayara tarIke je vidUSaka varNabhe che te prAkRtamAM belate heya e saMbhavita nathI. pahelA tabakkAnA devatAviSayaka nATakAmAM vidUSakanI bhUmikAmAM Avate nArada saMskRtamAM ja belatA hevo joIe. jAvAmAnI nATacakalAne udaya ane vikAsa bhAratIya nATayakalAnA prabhAva heThaLa thaye. tyAMnAM nATakamAM, vidaSaka jevuM vivedI pAtra tadezIya uraca bhASAne-eTale ke saMskRta-prayoga kare che. arthAta je jAvAmAMnI nATayakalA saMskRta nATakanA namUnA upara vikasI heya, te saMskRta nATakane vidUSaka paNa saMskRtabhASI hevo joIe evuM ApaNe bhAgye ja chUTake tethI viDaMbana mATe athavA te pArakI bhASA analig vApare tema vAparI temAMthI hAsya nirmANa karavA khAtara vidUSaka pAkata bolate hevo joIe- e vidhAna bhUlabhareluM che. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSI bhASA kharI rIte te bhASAne upaga e sAmAjika ane sAMskRtika ghaTakone lIdhe nakakI thatuM hoya che. bhASA e sAmAjika ane sAMskRtika paristhitinuM pratIka che, bhASA e evA saMbaMdhe pradarzita karavAnuM sAdhana che, ane Ama bhASA e eka sajIva saMsthA che. temAM hamezAM parivartana thatuM rahe che. saMskRtaprAkRta bhASAono ItihAsa je ApaNe ukelIe te ApaNane evuM jaNAze ke. eka jamAnAmAM saMskRta e bolabhASA hatI, paNa kAlAntare te lupta thaI ane tenuM sthAna prAkRta lIdhuM. saMskRtine upayoga suzikSita ane sAkSaro pUrate. ja maryAdita thaye, ane rojiMdA jIvanamAM pAkRtane ja upayoga thavA lAgyo. tethI ja nAgarake saMskRta athavA prAkRta bhASAone AtyaMtika upayoga karavo. nahIM evI sUcanA kAmasUtrakArane ApavI paDI. arthAta prApta e lekavyavahAranI bhASA thayA pachI brAhmaNe saMskRtane. upayoga svAdhyAya pUrato athavA vANuM ane uccAra upara egya saMskAra thAya tyAM sudhI paNa pUrI karatA nahIM. brAhmaNe paNa prAtane-eTale ke svAbhAvika bhASAno ja upayoga vyavahAramAM karatA hovA joIe evuM vidhAna bhUlabhareluM thaze nahIM. bhavabhUtie vAmIkinA AzramamAMnA eka vidyArthIne vivAthI dazAmAM paNa prAkRta ja bolato batAvyo che. te vize haiM. belavalakara A pramANe lakhe che : "A vivAthI tephAnI heI te eka khelADI che. uMmaramAM te mAne che. te haju zuddha vaheMcAra paNa karI zakatA nathI tethI te saMskRtine badale prAkRtaeTale ke belabhASAne-ja upayoga kare che."7 paraMtu bhavabhUtie citarela A prasaMgane saMbadha svAbhAvika rIte ja sAmAjika paristhiti sAthe hevI joIe... te uparathI "prAkRta e sarvasAdhAraNu bolabhASA banI hatI, ane azikSita, brAhmaNe paNa saMskRta zikhatA pahelAM athavA haMmezanA vyavahAramAM prAkRtane ja upayoga karatA ema siddha thAya che. viziSTa prasaMgemAM vidvAne saMskRtine upa ga karatA hovA joIe. Ama, brAhmaNe jarUra paDe te ja, nahI te kadAca pitAnI varNa zreSThatA puravAra karavA mATe prAkRtane bAjue mUkI saMskRta bhASAnuM avalaMbana karatA hovA joIe. viddhazAlabhaMjikAmAM nAyaka vasaMtaRtumAMnI, bhamaraDAnuM varNana saMskRta zlekamAM kare che, tyAre vidUSaka paNa tenI sAthe saMskRta bolavAnI zarUAta kare che! te vakhate rAja "vAha! tane saMskRta paNa AvaDe che ? evA AzcaryanA udgAra kADhe che. " A uparathI ApaNane ema jaNAya che ke bhaNavAnI mAthAkuTa nA kartA kevaLa varNa zreSThatAnA AdhAra para samAjamAM agragaNamAM sthAne haeNnA cArAmAM Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLatI dakSiNA laI AmaMtraNe upara AjIvikA calAvanAra aneka azikSita brAhmaNe e varganA hovA joIe. Aje paNa evA aneka bAmaNe ApaNane jaNAya che. A bAmaNonI haMmezanI bhASAmAM keTalAMye azuddha vargoccAra ane asaMskRta prayoge ApaNane Aje paNa jaNAze. vidUSakanuM je keInI sAthe sAmya hoya te te AvA gera brAhmaNe sAthe ja che. ane temane upahAsa vidaaSaka dvArA nATakakAroe karyo hovo joIe evuM ApaNe kahI zakIe. TUMkamAM nATakomAMnA bhASAvidhAnane prazna pratyakSa sAmAjika paristhiti sAthe saMbaddha che. saMskRta nATakamAM temanA mULa svabhAvathI ja jIvanamUlyo ane vAstavatA-Adarza ane yathArthanuM ajaba mizraNa thayeluM jaNAya che. saMskRta -nATakamAMnAM pAtro ane prasaMge Adarzane anusaratA hoya che, paraMtu nATakanuM sAmAnya vAtAvaraNa ane tenI pArzvabhUmi vAstavikatA sAthe saMkaLAyelo hoya che. ane tethI ja, parANika viSaya hovA chatAM nATakakAra pitAnI racanA - tatkAlIna vAstavikatAne anusarIne ja kare che. A anusaMdhAnamAM ja bharate pAtranI bhASA vizenuM vidhAna karyuM heI, tene saMbaMdha vAstaviktA sAthe che. nATaka lokAbhimukha hovAne lIdhe tatkAlIna samAjasthitinuM pratibiMba temAM rahevuM joIe e ja zAstrane uddeza che. De. bhAMDArakara paNa lakhe che ke "nATakakAra pitAnA sAhityamAM keTalAMka pAnI bAbatamAM bolabhASAno upayoga kare, ane temAM paNa je pAtra nIcA - varganuM hoya che, te tevo upaga upahAsa mATe kare e svAbhAvika che. badhA dezanA lekhakee A paddhati upayogamAM lIdhI che. paraMtu saMskRta nATakakAroe A prAkRta bhASAone upaga majA khAtara karyo nathI. temAM aucityabuddhi rahelI che. viziSTa pAtrAe viziSTa prAkRta belabhASAne prayoga karavo e vize zAstragraMthamAM ApaNane je sUkSma digdarzana jovA maLe che, temAM pratyakSa samAjasthitinuM vAstavika darzana sAhityamAM thAya e hetu hovo joIe ema mAnyA 'vinA ApaNe e zAstravacane artha samajAvI zakIe nahIM.* tethI vidUSakanI prAkRtabhASA e tatkAlIna vastusthiti ane vAstaviktAnuM phaLa che ema ApaNe kahI zakIe. (3) vidUSakanI bhASA prAkRta rAkhavAmAM eka prakAranI lokAbhimukhatAnI -daSTi paNa hevI joIe. nATayaprayoga dvArA tajjJa prAgnine saMtuSTa karI rAjA pAsethI vAhavAha meLavavAnI IcchA nATakakAra rAkhe, te paNa sAmAnya prekSaka Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI bhASA varganI upekSA teo karI zake nahIM. nATaka e svabhAve ja kAnuM rajanAtmaka hoya che. tethI parIkSakene rIjhavavA mATe athavA rAjAnI AjJA khAtara jema nATayaprAge karavAmAM Ave, te ja pramANe utsavonA nimitte athavA te jAtrAmAM ekaThA thayela janasamudAya mATe, sAmAnya prekSakavargane saMtoSI zake evuM paNa nATaka dvArA pIrasavuM e nATakakArenuM kartavya che. vizeSata:, vidUSaka jevA lekapriya pAtranA vida, teNe karela mukta athavA mArmika parihAsa ane tenA saMbhApaNanI majA prekSake samaje athavA AsvAde evI je apekSA hoya te teNe bAlabhASAne ja upayoga karavo joIe. - sAmAjika vyaMgyo upara marmabhedaka prakAza nAMkhavAnuM vineda e eka prabhAvI sAdhana che. A sAdhanane vyavasthita upayoga je belabhASAmAM karavAmAM bolabhASAne prayoga ja yogya lekhAya. (4) keraLa raMgabhUmi upara saMskRta nATake rajU karavAnI prathA e daSTie khUba ja uddabodhaka che. keraLamAM "kuTTa nAmane nATayadarzanane prakAra hoya che. temAM nAyaka zleka abhinaya karI batAve che ane vidUSaka tene artha dezI bhASAmAM kahe che. A nATayaprakAramAM temaja "saMghakkaLI" nAmanA bIjA nATayaprakAramAM paNa te nATaka samajAvI ApavAnuM kAma kare che. temAM te hAsya sAthe sAmAjika paristhiti upara vyaMgyAtmaka TIkA paNa kare che. lokenA haiyAbelI jhIlatA A pAtranI bhASA svAbhAvika rIte pracalita balabhASA ja hevI joIe, kAraNa ke vidUSakanuM pAtra pratyakSa samAjajIvanamAMthI avataryuM che. arthAta bolabhASAnuM avalaMbana karavAmAM viDaMbanane hetu nathI, kAraNa ke nATyaprayoge lokapriya hovA chatAM aMzataH dhArmika hoya che. dharmapracArakoe dharmane mATe karela bAlabhASAne praga nATayadarzanamAM paNa upakAraka thaye hevo joIe, thaI zake, ema ApaNe kahI zakIe. Ama vidUSakanI prAkRtabhASA tenA viDaMbanasvabhAvamAMthI nahIM, paNa tenI lokapriyatA ane lokAbhimukhatAmAMthI janmI hevI joIe e vastu keraLa raMgabhUmine ItihAsa ApaNane batAvI Ape che. 11 kemanI bhASA bole, emAM eka prakAranI svAbhAvika visaMgati che, ane e visaMgati svAbhAvika rIte ja lekemAM hAsyanuM mojuM phelAve che evuM nATakakAranA dhyAnamAM AvyA pachI, temaNe vivedanA sulabha sAdhana tarIke prAkRtabhASA vidUSakanA meMmAM mUkI hoya to te svAbhAvika che.. ! Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A saithI pahelAM, viSNunI prAkRtabhASA viziSTa nANayasanane lIdhe astitvamAM AvI. arthAta temAM vAstavikatAne aMza paNa mahatvane hala. pachInA nA vikAsamAM vidUSakane prAyaH azikSita brAhmaNanuM pratIka samajavAmAM AvyuM, ane tethI prAkRta e tenI svAbhAvika bhASA banI. nATakakArone paNa vAstavikatA sAthe vinoda ane upahAsanuM kSetra vadhu vyApaka ane lokapriya kare vAnuM prabhAvI sAdhana prAkRta bhASAnA prayoga dvArA prApta thayuM. dhArmika prasAra mATe thayela bolabhASAne prabhAvI upaga temanI sAme udAharaNa rUpe hoM ja. nATaka ane temAM paNa mukhyatve vinoda jevI kAbhimukha raMjanapravRtti mATe balabhASAnI madada levAmAM Ave che tenI kapriyatA anekagaNI vadhI zake e rahasya kuzaLa nATakakAranA dhyAnamAMthI kema chaTakI zake? TipaNa 1 juoH nATayazAstra, gAyakvADa, 17.2; kAvyamAlA, 17.5, rAvyA viMdUSa sInar..., kAzI 18.3 "bA vidUSalina jA mAjA battinA '. 3. koparakaranA prAcchA, dha DAyalekaTa epha vidUSaka e lekhamAM bhASASTie prastuta parananI carcA karavAmAM AvI che (juo bulaiTina opha dha Dena risarca insTiTayuTa, vaidyuma 4, 1943, 5, 38Ehane 2 juo: nATalakSaNaniza, pA. sTa, pati pa1-para zaurasenImatha prAcyAmavantI kahicit paThet / etA eva varNikveSThibAlakAzca vidUSakAH / / 3 juo: nAthadarpaNa (gAyakavADa) ra67 4 juo : 3 madhya re saimADyAH nairA thathA | nATayazAstra (gAyakavADa) 17.65 (mAkSa), kAvyamAlA, 17.5 (AvuMvidhAna), kAzI 18.2 (mASavidhAna). uparAMta, juo nATayazAstra, gAyakavADa, kAvyamAlA, 24.1; kAzI, 34.1-ra samAsatastu prakRtistrividhA prikiirtitaa| puruSANAmatha strINAmuttamAdhamamadhyamA // 5 juo: nATayadarpaNa, (41) "nIra viMdUSakaverA viviIT: gu . nItva taiyA ' evuM enuM vivaraNa karavAmAM AvyuM che. 6 kAmasUtra, 1.4.50. juo prakaraNa 2 ju, pipaNuM 20 7 che. lavalakarakRta "kurAmacaritamuM masakI bhASAMtare (prathamAkRtti, pUno, 1915 pA. 174) juo 4.-1 paranI himA, Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI jAta 8 juo: viddhazAlabhaMjikA, 1.30 ane e ka pachInA rAjAnA uddagAro saMskRte'pi pragalbhase / 9 juo: nATayazAstra gAyakvADa 17.64, kAvyamAlA 17.63, kAzI 18-49. evaM bhASAvidhAnaM tu kartavyaM nATakAzrayam / ___ atra nokta mayA yattu lokaudgrAhya budhaistu tat // . vizvanAtha paNa sAhityadarpaNamAM (6-118) " nIpatra tu to tI mASitamar kahe che. 10 juoH "vilsana phAyarlaeNlaeNjikala lekacarsa' vyAkhyAna 7muM pA. 207. 11 juo : ke. rAma pizareTIne keraLa thiyeTara' nAmano lekha (janara oNpha dha anna malAI yunivarsiTI, volyuma 3 ka. 2; ekabara 1934) Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 7 muM vidUSakanuM nAmAbhidhAna vidUSaka e eka sAmAnya saMjJA che. bhAratanA nATayazAstramAM phakta tene ja upayoga thayo che, paNa keTalAka zAstrakAroe vidUSakanAM keTalAMka viziSTa nAmo ApyAM che. zAradAtanaye ApelA vidUSakanAM nAmo A pramANe che-vAsyAyana, zAkalpa maudgalya, vasantaka, ane gAlava, vidUSakanAM vasata, kusuma vagere nAme hoya che ema vizvanAtha kahe che 2 vasaMtaka, kapileya' vagere nAmothI vidUSakane saMbodhave ema ziSNabhUpAle kahyuM che.' adhaSanA nATakamAM vidUSakanuM nAma kaumudagaMdha rAkhavAmAM AvyuM che. tene artha-jenI kamaLa jevI suvAsa che, tene putra evo thAya che. vizvanAthanA niyama pramANe e egya nAma kahI zakAya. bhAsanA "svapnavAsavadattA" ane "pratijJAyogadharAyaNa'mAM, temaja harSanI "priyadarzikA" ane "ratnAvalImAM paNa vidUSakanuM nAma vasaMtaka hoya che. A cAreya nATakamAM vidUSakanuM nAma eka ja hoya, e jarA navAI bharyuM kahevAya, paNa tenI samajUtI ApaNe A pramANe ApI zakIe. bhAse udayanakathA upara AdhArita pitAnAM baMne nATakamAM vidUSakanuM nAma vasaMtaka rAkhyuM. have kathAsaritsAgaramAMnI udayana-kathAmAM paNa udayananA sahacara-vidUSakanuM nAma vasaMtaka ja hatuM. pachI, vasaMtaka nAma kathAnI upalabdha paraMparA dvArA rUDha thayuM hoya, ke pachI harSanI baMne nATikAo kathAsaritsAgaranI udayanakathA upara AdhArita hovAne lIdhe hoya, haSe potAnI nATikAomAM vidUSakanuM nAma vasaMtaka ja rAkhyuM. zAstrakAroe ApelAM bIjA nAmo ApaNane upalabdha saMskRta nATakomAM jaNAtAM nathI, paraMtu e nAmane ApaNe abhyAsa karIe, te ApaNane evuM jaNAze ke temane traNa vastuo sAthe saMbaMdha che- (1) vasaMtaRtu athavA phUla sAthe (2) brAhmaNa jAti sAthe, ane (3) zArIrika kheDa sAthe. te paikI pahelA prakAramAM ApaNane vasantaka jevAM nAme jevA maLe che, jemane saMbaMdha utsavo sAthe hoya evuM jaNAya che. saMskRta nATake vAsaMtika athavA zAradIya utsavomAM rajU karavAmAM AvatAM e ApaNe gayA prakaraNamAM Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viduSakanuM nAmAbhidhAna joyuM che. zrIharSe "ratnAvalInA pahelA aMkamAM evA ja utsavanuM varNana karyuM che. temAM cAlatAM nAcagAnamAM vidUSaka pote sAmela thAya che. ane Ama cheDA vakhata mATe badhAMne khuza karI de che. tatkAlIna samAjamAM vidUSakane tenA vivedI svabhAva ane sAmAjika saMbaMdhone lIdhe ghaNI lokapriyatA prApta thaI hatI; ane tethI zAstrakAroe ane nATakakAree utsavo sAthe saMbaMdha evuM nAma vidUSaka mATe ISTa dhAryuM hovuM joIe. A take je barAbara heya, te te dvArA sAmUhika kapriya utsavonI saMskRta nATakanA vikAsa upara je aparihArya asara thayelI ApaNe joIe chIe, tenuM eka sAdhAraNa sUcana ApaNane vidUSakanAM vasaMtaka jevAM nAma dvArA thAya che, (2) vidUSakanAM nAme. brAhmaNa jati sAthe saMkaLAyelAM jaNAya che. arthAta , rAjAnA sahavAsamAM rahenAra vidUSakAdi brAhmaNanAM nAme "amukane putra" evA arthamAM vaparAtAM taddhitAnta zabdomAM rAkhavA evuM sAgaranandI kahe che. te paikI brAhmaNa jAtisUcaka ghaNAM nAme ApaNe saMskRta nATakamAM joIe chIe dA. ta. gautama (mAlavikAgnimitra), maitreya (mRchakaTika), Atreya (nAgAnanda), vaikhAnasa (kaumudI mahotsava-A nAma dvArA koI tApasane bodha thAya te paNa mUlataH te brAhamaNujAtivAcaka ja hovuM jAIe) vagere. te ja pramANe, cArAyaNa nAme ApaNe joIe chIe. vidUSaka brAhmaNa hovo joIe evo saMketa saMskRta raMgabhUmi upara rUDha thavA lAgyo hato. tethI keTalAka nATakakAroe jANI joIne vidUSakanAM nAmo brAhmaNujAtidarzaka rAkhyAM, te bIjAoe vidUSakanuM brAhmaNatva svIkArI laI, tenI bIjI vizeSatAo batAvatAM nAme pasaMda karyA hovAM joIe. (3) vidUSakanAM nAme ghaNI vakhata tenI zArIrika kheDane sUcita karanArAM hoya che. zAstragraMthamAM jaNAI AvatuM "kapileya" nAma piMgala varNa sUcave che. uparAMta tene kapi sAthe te saMbaMdha che ja. "kapUramaMjarImAMnA "kapiMjala" dvArA kapilavaNane markaTa' e artha vyakta thAya che. te ja pramANe kAlidAse Apela "mANuvakapa athavA mahAdeve Apela "mahedara" e be nAme paNa zArIrika vyaMganuM sUcana karanArAM che. Ama vAsaMtika utsava, tathA brAhmaNa jAti sAthe zArIrika vyaMga paNa vidUSakanuM nAmakaraNa karavAmAM kAraNabhUta thayuM che. paraMtu, zAstrakAroe na batAvelI paNa nATakakAree potAnA nATamAM AvelAM nAmo dvArA sUcita thatI eka bIjI bAbata ahIM noMdhavA jevI che. te Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viduSaka e ke vidUSakanI zArIrika vakRti sAthe tenI mAnasika vikRti athavA dubalInuM tenA nAma dvArA karavAmAM AvatuM sUcana, "zAkuMtala'mAMnuM mADhavya nAma vidUSakanuM buDathalapaNuM sUcave che.' mAnasika deSa pramANe mAnasika guNanuM sUcana paNa A nAmo dvArA thayeluM ApaNane jaNAya che. "avimArakamAMnuM "saMtuSTa" ane "mRchakaTika'mAMnuM naiva - e be nAmo anukrame vidUSakanI samAdhAnI vRtti, ane tenA jigarajAna dastInAM ghAtaka che. kharI rIte vidUSakanA nAma vizenI carcA gauNa che. chatAM, zAstragraMthamAM te vize carcA karavAmAM AvI che, tenuM kAraNa vidUSakanuM pAtra atyaMta paraMparAgata bIbAMDhALa athavA rUDha banyuM hatuM, banatuM hatuM e hevuM joIe. tethI vidUSakanA nAma dvArA keI saMbaddha nATyasaMketo sUcavAya e vizenI koI tarakIba temAM hovI joIe; paraMtu zAstragraMtha dvArA sUcita thatAM nAme, ane upalabdha nATakamAM pratyakSa jaNAtAM nAmamAM ApaNane AzcaryakAraka taphAvata jaNAI Ave che. kAlidAsAdi nATakakAronAM vidUSakenA nAmo uttarakAlIna zAstrakAra samakSa dAkhalArUpa hovA chatAM, temaNe e abhijAta nATaka tarapha durlakSa kema karyuM haze. te samajavuM muzkela che. tenAM be kAraNe jaNAya che. eka che, je nA ke zAstrakAroe udAharaNe tarIke dhyAnamAM lIdhAM, te Aje kALapravAhamAM nAza pAmyAM hovAM joIe, athavA zAstrakAroe potAnA graMthamAM upalabdha sAhityanuM avalokana karIne niyamo ghaDavAnuM choDI daI, pitAnA ja maulika athavA tAttvika vicAre. sAhityika siddhAntamAM vaNuM levAno prayatna ISTa mAne , jene lIdhe ApaNane zAstra ane prayoga vacce kayAMka saMgati, te bIje kayAMka virodha jaNAI Ave che. saMskRta sAhityazAstranI bAbatamAM upara ApelI samajUtIo paikI. bIjI samajUtI adhika saMbhavanIya lAge che. zAstragraMthomAM sAhityika rUDhione vicAra karavAmAM Ave che, paNa vidUSakanI. bAbatamAM te te rUDhio eTalI rUDha thayelI jaNAya che ke tene lIdhe saMskRta nATakamAM vidUSakane ullekha tenA sAmAnya nAma-vidUSaka-dvArA ja thayelo jaNAya che. vidUSakanA viziSTa nAmano ullekha ApaNane kevaLa prasaMge pAtta ja jevA maLe che. nATakane nAyaka rAjA hevo joIe, e rUDhi darabArI nATakanI bAbatamAM eTalI rUDha thaI, ke tene lIdhe nAyakanuM nAma paNa nATakakAre "rAjA" tarIke ja ApavA lAgyA, paraMtu daMtakathA upara AdhArita, athavA prakaraNa jevA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanuM nAmAbhidhAna sAmAjika nATakemAM nAyakano ullekha tenA viziSTa nAma dvArA karavAmAM Ave che, paNa evA nATakamAM paNa vidUSaka hoya che tenuM tyAM sAmAnya nAma-vidUSakaja ApeluM jaNAya che ! vidUSakanI bAbatamAM atiraDha thayelI rUDhine lIdhe ja, ApaNe tene ullekha "vidUSaka jevI sAmAnya saMjJA dvArA thayela joIe chIe. arthAta, tenA viziSTa nAmano upayoga prasaMgopAtta saMvAdamAM thayela jaNAya che. paNa pahelAM ApaNe vidUSaka zabdanI vyutpatti ja tapAsavI joIe. De. kIthanA mata pramANe vidUSakanuM mULa mahAvratamAMnA brahmacArImAM, athavA te samakANumAMnA thakamAM hovAne lIdhe, vidUSaka eTale "gALo bhAMDanAra" evo e zabdane artha hevo joIe. paraMtu A artha svIkArI zakAya nahIM e ame A pahelAM batAvyuM che.' vidUSaka zabdanI eka bIjI vyutpatti sUcavavAmAM Ave che. te pramANe rAjAnA kArabhArI tarIke haMmezA tenI sAthe rahenAra vidvAna purohitanuM viDaMbana viduSaka dvArA thayuM hovuM joIe. vidUSaka zabda, kharI rIte, nikalo athavA virAmo, e saMskRta vim zabdanA prAkRta rUpamAMthI punaH saMskRtIkaraNane lIdhe astitvamAM Avyo hovo joIe. ane Ama vidvAna purohitanuM viDabana vidUSaka dvArA thayuM tevuM joIe.' A vyutpattine svIkAra karavo azakya che. vidUSakanA pAtramAM brAhmaNa jAtino upahAsa karavAmAM Avyo hoya te paNa te pAtra dvArA bIjI ghaNIya vastuono upahAsa thayela jaNAya che. ane tethI vidUSaka e brAhmaNanuM viDaMbana che evuM mAnavuM ekAMgI che. vidUSakanA pAtramAM jaNAI AvatI brAhmaNonI mazkarI kevaLa prasaMgepAra hAI ekAda viziSTa vargane athavA te vyaktine upahAsa vidUSakanA pAtra dvArA karavAmAM Ave che ema kahevuM prAmAdika che. chatAM brAhmaNanA viziSTa varganI mazkarI vidUSaka dvArA karAI hoya, to paNa te brAhmaNavarga zrotriyone heI zake, purohitane nahIM. purohitane rAjadarabAramAM viziSTa mAna ApavAmAM AvatuM. purohitenI nimaNUka vaMzaparaMparAgata thatI. svastivAcananI thALIo ane rAjAnI dakSiNe pacAvavA mATe rAjAnI IcchA mujaba vartavAnI purohitane jarUra na hatI. prAcIna kALamAM to purohite rAjA sAthe yuddhamAM paNa . jatA. vidUSakanA citramAM jaNAI AvatuM bAyalApaNuM temanAmAM na hatuM. AgaLa . jatAM yadyapi purohitanuM kAryakSetra dhArmika ane prAsaMgika bAbate pUratuM maryAti Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viduvaka banyuM hoya, te paNa tenAM jJAna ane vidvattA vize zaMkA karI zakAya evuM na hatuM, ane tethI rAjA paNa temanI AgaLa natamastaka ja rahetA. evA puruSanuM te viDaMbana zuM hoI zake ? uparAMta kAlidAse 'zAkuMtalamAM ane vijaya bhaTTArikAe kaumudI mahotsavamAM vidUSaka ane purohitanAM pAtra sAthe sAthe AyA che. e nATayaprasaMge prastuta AkSepa mUkatAM pahelAM dhyAnamAM levA joItAM hatAM. mULa vyakti, ane tenuM viDaMbana karanAra, evAM baMne pAtra eka ja nATakamAM hoya e kalAnI daSTie azakya che. viDaMbana viziSTa vyakitanuM nahIM, paNa sAmAnya jAtinuM hoya te ja evI ghaTanA saMbhavI zake. paNa purohitanA mAnabharyA sthAnane kALAntare lepa thayo heya, dhArmika kAM te jyotiSaviSayaka kAma pUratuM ja tenuM kAryakSetra maryAdita banyuM hoya, ane tethI rAjAnuM manoraMjana karavAnI kAmagIrI paNa teNe svIkArI heya e bane. rAjazekharanI "vizAlabhaMjikAmAM vidUSaka aMte rAjAnA lagna karAvI Ape che. ane Ama te garapaMdu svIkAre che. mahAdeva kavinA "adbhutadarpaNa" nAmanA nATakamAM vidUSaka mahodara rAvaNane kulapurahita hoya che. je A dAkhalAone saMbaMdha pratyakSa sAmAjika paristhiti sAthe hoya, te te uparathI purohitanA kAye kevAM badalAtAM gayAM e ApaNe jANI zakIe. upara nirdiSTa dAkhalAomAM vidUSaka ane purohitanI bhUmikAone saMgama thayele ApaNe joIe chIe. eka dvArA bIjAnuM viDaMbana thayeluM ApaNane jANatuM nathI. vAstavika rIte vidUSakanI devAnuM kaI kAraNa nathI. saMskRta vidva uparathI prAkRtamA vi. athavA vikalamo thayuM ane pachI tenuM pharI saMskRtIkaraNa thaI vidUSaka zabda thaye, e vyutpatti bhASAzAstra pramANe zakya hoya, te paNa te nirAdhAra che. eka te A kama svIkAravAmAM prAkRta nATaka saMskRtanuM mULa heya ema mAnavuM joIe, ane e svIkArI zakAya tema nathI. 19 uparAMta 53mariya nAmanA prAkRta graMthamAM vitA jevuM rUpa maLI Ave che, (viDato nahIM) je saMskRta vidUSanuM prAkRta rUpa che evuM spaSTa kahI zakAya. tethI uparyukta vyutpattine graMthane paNa AdhAra maLato nathI. ane vikrUSa zabdamAM vidvAne nA viDaMbanane, eTale ke mUrNatAne artha samAyelo che ema paNa kahI zakAya nahIM. "kathAsaritsAgara'mAM eka vidgaja nAmanA brAhmaNanI vAta Ave che. te brAhmaNane taruNa, parAkramI, guNavAna ane sAtvika lekina agresara tarIke varNavyA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanuM nAmAbhidhAna che. eNe pitAnA tapaprabhAvathI anidevane prasanna karyA hatA, ane dhyAna dharatAM ja utkRSTa khaga tenI sAme upasthita thAya evuM agnie tene varadAna ApyuM hatuM. prastuta carcA, upara batAvela vidUSaka zabdanI vyutpattio asamAdhAnakAraka hovAnuM batAve che ja, paNa te sAthe viduSaka zabdanI vyutpatti nATakanA saMdarbhamAM ja zodhavI Avazyaka che evuM batAve che. pUrva raMganuM trigata" nAmanuM eka aMga che. temAM sUtradhAra, pAripArSika ane vidUSaka e traNano saMvAda hoya che. tenuM varNana bharate vidUSa#vidUSitaH ema karyuM che. pAThAntaramAM vidgapavitrapitaH e pATha ApaNane maLe che. 13 A zabda dvArA vidUSaka zabdano artha svabhAvika rIte ja spaSTa thayo che. vi+ VphUSa dhAtu parathI viSa zabda banyo che. phUSa dhAtune doSa Ape, doSa zeAdho. bagADI nAMkhavuM" vagere thAya che, jyAre vizvane artha mAtra bagADI nAkhavuM" eTale ja thAya che. trigatamAM pArivArdhika navA nATayaprayoga vize kaMIka kahete hoya che, te vakhate vidUSaka naTa vacamAM paDe che, ane nATaka ane lekhaka vize kaMIka upahAsakAraka bolIne temanA deSa kADhe che. vidUSake batAvelA dezomAM khAlI hAsyane bhAga hovAne lIdhe sUtradhArane hasavuM Ave che. paNa te vidUSakanuM nirAkaraNa kare che, ane potAnI nATayaprayoga karavA vizenI kalpanA puna: sthApita kare che. paripArSika, vidUSaka ane sUtradhAranA A viziSTa saMvAdane "trigata" kahevAmAM Ave che. ahIM vidUSakanA mazkarIbharyAdiSAropaNane uddezIne vi upasargane upayoga karavAmAM Avyo che. vidUSakanA AkSepo hAsyakAraka heta nahIM, te sUtradhArane hasavuM Avata nahIM. Ama prayoga cAlatuM hoya tyAre temAM deSa kADhI (Satti) pitAnI viziSTa hAsyayukta paddhatithI (viroLa viziSTha vathA sthAttathA) jarA gammata karavAnuM kAma vidUSaka pUrva raMgamAM karate heAya che. AnA karatAM sAdI ane saraLa vyutpatti bIjI te kaI hoI zake? - pratyakSa nATakomAM paNa vidUSakanuM bolavuM-cAlavuM viziSTa paddhatinuM eTale ke hAsyakAraka hoya che. haMmezA te bIjAnA doSo jete hoya che, athavA te je. cAlatuM hoya tene vinodamAM pheravI, ekaMdare paristhiti bagADatA hoya che. pachInA zAstrakAre paikI rAmacaMdra vidUSakanI A kAmagIrInI spaSTatA karI. che. "nAyaka jyAre virahamAM hoya, athavA te te ekalo heya, tyAre tene anurU5 evo tene sahacara-vidUSaka- pitAnI viziSTa paddhatithI zAMtimAM jhagaDe ane jhagaDAmAM zAMti nirmANa kare che. eTale ke te zAMti athavA jhagaDAne nAza kare che (vinA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zasti). nAyakanuM viharakha pitAnA vidi dvArA bhulAva heya che (vismaranti)"14 rAmacaMdra A samajutI dvArA viroLa phUpati hari viSA e ja vyutpatti sUcavatA hoya evuM lAge che. tUSayanti padane artha teNe vinArAnti athavA vimAnita e karyo che. tethI na hoya tyAM jhagaDo nirmANa kare, ane jhagaDe heya tyAM tene aMta lAva, temaja nAyakanuM virahadu:kha bhulAvavuM--evAM, vidUSakanAM, nATakamAM jaNAI AvatAM vividha kAryone ApaNane baMdha thAya che. arthAta vidUSaka A kAryo pitAnI viziSTa paddhatithI karate heAya che. jANI joIne bIjAnA deSa kADhavAmAM, kAM te TIkA karavAmAM, athavA te cAlu prasaMga bagADI mukavAmAM tene uddeza hAsya nirmANa karavuM e hoya che. TUMkamAM, vidUSaka kevaLa dUSaka nathI, tenI bolavA-cAlavAnI AkhI paddhati viziSTayapUrNa che, hAsya nirmANa karanArI che. sAmAjika saMdarbhamAM, vidUSaka eka TIkAkAranI bhUmikA bhajavato hoya che. nAgaraka ane gaNikAne sneha ane vizvAsa teNe meLavyuM hoya che, temanI bhUla thatAM te temanI jhATakaNI kADhe che (mAre), ane tethI te vinA kahevAya che paraMtu tenA mojilA svabhAvane lIdhe sAhityika beThakamAM athavA te gaNikAonA AvAsamAM te aneka rIte hAsya nirmANa karane hAya che, tethI tene vaidApi paNa kahevAmAM Ave che evuM kAmasarakAra jaNAve che. 15 TUMkamAM, vidUSakamAM eka mArmika TIkAkAranI ane pitAnI vinodavRttithI hAsyanirmANa karanAranI evI be prakAranI bhUmikAo jovA maLe che. eTU dhAtu parathI tenI TIkAkAranI bhUmikA spaSTa thAya che, temaja vi upasargathI tenI vivedI vRtti jaNAI Ave che. TippaNa 1 juo : bhAvaprakAzana (gAyakavADa), prakaraNa 9, pA. ra77 paMkti 5-6. 2 juo: "kusumavasantAcamiyA sAhityadarpaNa, 3,42. 3 juo: "vasanta: zo tyAco vidUSA rasA vasudhAkara (triveMkama), 3.3ra9 pA. 302. 4 juo : taddhitAparyAvahitaiH pratyayaH trAhmadiyA raso vitUSAmAtyanUtana vuvinattayA || nATakalakSaNa ratnakoza, pA. 9ra, paMkti rara05-2206. 5 mANavaka eTale ThIMgaNe mANasa. tenI vyutpatti A pramANe che- Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanuM nAmAbhidhAna (1) hRsva: mAnavaH (2) manorapakvaM hita mALavA, anutaH mANavA mALavavI > e varNapheranI pANini-sUtra kAza161 paranA pAtaMjala-mahAbhAgyamAM -spaSTatA karavAmAM AvI che. "vikramorvazIya'nA vidUSakanuM nAma mANavaka che. "zAkuMtala'mAM bhAgya mATe paNa duSyanta mANavaka sAdhana vApare che (jena mAttatva: mALavavA: 25. -18) e paNa dhyAnamAM levA jevuM che. ahIM zArIrika vyaMga sAthe anukaMpAnI bhAvanA paNa pradarzita thaI che. 6 mADhavya pote ja kahe che: mathaTS idavuddhinA tathaiva Im | (zAkuMtala, 6.8,-27-28) 17 saMtuSTane artha spaSTa che. atre nI samajUtI mitre sIpu saiyara'T - 8 juo prakaraNa paheluM 9 DaoN. upAdhe, "caMdralekhA' (bhAratIya vidyA sirijha, 50 6, muMbaI, 1945) prastAvanA pA. 26-cha. 10 juo prakaraNa-heluM. 1 prakaraNa 3, TippaNa-18mAM pUra loka ApavAmAM Avyo che. 12 kathAsaritsAgara, lAvANuka-lambaka 3, taraga 4, - khAsa karIne zloka 109-110 juo. 13 juo : parivarlagno vidUSavidraSivara ( vipata:) ! thApitA sUtradhAre trista saMprayuSya nATayazAstra, gAyakavADa 5.141. 14 juo : gSAM viyojanA vikamaravatAmaugnityAnaMtitrameLa thAya athA saMbhavaM sandhi vigraheNa, vigrahaM sandhinA ca vizeSeNa dUSayanti vinAzayanti, vikamaM tu vinodavAna vimArAti vidUSaka' nATathadarpaNa, 4.168 uparanI samAnatI. (gAyakavADa, pA. 198) 15 juo : sa ra vairAM nAgara vA vavacitramAnti bhUjhathApavavate ruti vidUSakaH, krIDanatvAcca veze goSThayAM ca vividhena hAsema caratIti vaisi:, phayumanAmAM !" kAmasUtra, 1.4.46 uparanuM bhASya. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 8muM vidUSakanA bheda bharate cAra prakAranA nAyake kahayA che-dhIraddhata, dhIralalita, dhIrAdAtta ane ane dhIraprazAMta. dhIrehattamAM devone, dhIralalitamAM rAjAone, dhIrAdAttamAM amAtya tathA senApatine, ane dhIraprazAMtamAM brAhmaNa ane vaNikane samAveza. thAya che. A cAra prakAranA nAyakene anurUpa evA cAra prakAranA vidUSake hoya che (1) liLI athavA tApasa vidUSaka e deva-nAyakano vidUSaka che (2) rAjAne vidUSaka dvija hoya che (3) amAtyane vidUSaka rAjajIvI arthAta rAjAne Azrita, rAjasevA karanAra koI puruSa hoya che. ane (4) brAhmaNa nAyakane. vidUSaka ziSya hoya che. Ama bharate cAra prakAranA nAyakane anurUpa cAra prakAranA vidUSaka batAvyA che.' uttarakAlIna zAstrakAramAM rAmacaMdra bhAratanA niyamone punarucAra karyo che.. vidUSaka tApasa hoya, ane brAhmaNa-nAyakane vidUSaka ziSya hoya, te te gya che; joIe. (eTale ke rAjAne ziSya vidUSaka cAlI zake nahIM). vaNika vagere nAyakenI bAbatamAM paNa A ja niyama lAgu paDe che. bharate batAvelA nAyaka ane vidUSakanA bheda zAradAto paNa ApyA che, paNa vadhumAM te ema jaNAve che ke nATayakathAnA rasa mujaba ghaNIvAra nAyakenA viziSTa prakAromAM pharaka thaI zake. zAradAtanayanuM A kathana je ApaNe pratyakSa nATake laI tapAsIe te te barAbara che evuM ApaNane jaNAze. bharate rAjAne. dhIralalita nAyaka kahyo che, zAradAtanaya tene dhIrodAtta kahe che, paNa saMskRta nATakemAMnA rAjA-nAyake dhIralalita ane dhIradAra bane svarUpanA jaNAya che. zAradAtA amAtya athavA senApati nAyakane dhIralalita kahe che, jyAre bharatA tene dhIre dAtta kahe che. bharate kahela dhIradAtta senApati ApaNane pratijJAyaugaMdharAyaNanA mahAmaMtrI yaugaMdharAyaNamAM jovA maLe che. zAstromAM deva-nAyakene Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanA bheda dhorAddhata batAvavAmAM AvyA che, paraMtu upalabdha saMta nATamAM, bhAsanA duryodhanane, athavA "veNIsaMhAra'mAMnA bhImane (eTale ke kSatriya nAyakene) ApaNe dhIraddhA kahI zakIzuM. Ama upalabdha nATakamAM, zAstranA niyamo cokkasAIthI paLAyelA ApaNane jaNatA nathI. kathA ane rasane anurUpa nAyakanA svabhAvamAM Avazyaka pheraphAra karavAnuM svAtaMtrya nATakakAra rAkhatA. zAradAtAnA udgAre jotAM, nAyakanI jema vidUSakanI prakRtimAM paNa prasaM. pAtta pheraphAra karavAnuM svAtaMtrya nATakakAro letA evuM lAge che. A bAbatamAM abhinavanuM kathana samajavuM muzkela che; kAraNa ke nATayazAstramAMnA prastuta zloka uparanI abhinavanI TIkAne pATha azuddha che.* * rAmacaMdra ApelI samajatI nATyazAstrathI viruddha che. bhAratanA mata pramANe rAjAne vidUSaka dvija hovo joIe, jyAre rAmacaMdranA kahevA mujaba "ziSya" sivAya bIjA koI paNa prakArano vidUSaka rAjA mATe cAlI zake. baMnemAMne A taphAvata kevaLa zAstrIya che, ke pachI rAmacaMdranI najara sAme bIjA evAM nATake-ke jemAM rAjA sAthe anya prakAranA vidUSake batAvavAmAM AvyA heya-. upalabdha hatAM e kahI zakAya nahIM. paNa hAla maLatAM saMskRta nATakamAM rAjAne vidUSaka dvija eTale ke brAhmaNa ja jovA maLe che. arthAt vidUSakanA badhA prakAranA dAkhalA upalabdha nATakamAMthI maLavAnI zakyatA ghaNI ja ochI che. eka to asaMkhya nATaka lupta thayAM hovAM joIe, athavA zAstrakAre vividha niyamo ApyA hoya to paNa nATakakAroe vivakSita. (temane joItA ja) namUnAo ja potAnA lakhANa mATe pasaMda karyA hovA joIe. e daSTie deva nAyaka ane tApasa vidUSakanI joDI ApaNane koI paNa nATakamAM jovA maLatI nathI. 18mI sadImAM (I.sa. 1711 thI 1728) lakhAcelA "ratimanmatha' nAmanA nATakamAMnA nAyaka--manmatha-ne ApaNe deva mAnIe, te paNa tene viduSaka brAhmaNa che, tApasa nathI. paraMtu, AraMbhakALanA devatA - viSayaka nATakamAM zobhI UThe e vidUSaka nArada ja hoI zake evuM ame A pahelAM sUcavyuM che. tApasa-vidUSakane nArada sivAya bIjo dAkhala jaNAto nathI. te ja pramANe senApati-nAyaka upalabdha nATakamAM jaNAtuM nathI, paraMtu , amAtya nAyaka hoya evAM be nATake ApaNI pAse che. mudrArAkSasane nAyaka Avyo che, paNa e vidUSaka nathI. kharI rIte to A nATakamAM eka : Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viduSaka paNa vidI pAtra ja nathI. bIjuM nATaka bhAsanuM pratijJAyaugaMdharAyaNa che. temAM vidUSaka kharI rIte rAjA udayanane sahacara heAya che, paNa udayana pote kadApi raMgabhUmi upara AvatuM nathI. te eka saMcita pAtra che). tethI vidUSakanuM sAhacarya yaugaMdharAyaNa sAthe ja hovAne lIdhe ApaNe tene amAtyane vidUSaka mAnI zakIe. prastuta nATakane nAyaka yaugaMdharAyaNa che e badala zaMkA nathI. te udayanane mukhyamaMtrI che. tethI nATakanA cAra prakAranA nAyake pachI ApaNe tene amAtya-nAyaka gaNI zakIe. ane nATakane vidUSaka-vasaMtaka brAhmaNa hoya te paNa ApaNe tene rAjavI vidUSaka mAnI zakIe, kAraNa ke viSadUka tarIke teNe DuM hAsya nirmANa karyuM hoya te paNa te yaugadharAyaNanA rAjakIya kArastAnamAM sAmela che. udayana sAthe chupI rIte saMparka sAdhavAnuM mahattvanuM kAma tene soMpavAmAM AvyuM che. vidUSakanI A kAmagIrInuM rAjakIya svarUpa dhyAnamAM laIe, eTale tene rAjajIvI kahevAmAM koI harakta jaNAze nahIM. bharate kapelA nAyakanA cothA prakAramAM brAhmaNa ane vaNikane samAveza che. A nATakamAM vidUSaka che, paNa te ziSya' nathI, "ji" che. A cethA prakAranA nAyakanA ane vidUSakanA (eTale ke "brAhmaNa nAyaka ane ziSya vidUSaka heAya evA) dAkhalAo abhijAta saMskRta nATakamAM jovA maLatA nathI; paraMtu prahasanemAM ApaNane evAM udAharaNa jovA maLe che. bedhAyana kavinuM "bhagavadajukIya" nAmanuM eka prahasana che. tenA saMpAdaka zrI. anujana acana che. tenI prastAvanA De. viMTaraniTa lakhI che. temanA mata pramANe A prahasana bhAsa tathA kAlidAsanA samayanuM devuM joIe. temAM parivrAjaka (bhagavAna)nuM pAtra mahattvanuM che. parivrAjakane zAMDilyA nAmane eka ziSya che. zAMDilyane kaI paNa ThekANe, vidUSaka tarIke saMbodhavAmAM Avyo nathI, paraMtu tenuM hAsya, adhyayana vizene kaMTALe, khAudharApaNuM, bIkaNapaNuM, vagere guNo saMpUrNapaNe vidUSakanA jaNAya che. tethI ApaNe tene vidUSaka mAnI zakIe." Ama, ziSya vidUSakanuM prAcIna udAharaNa ApaNane zAMDilyamAM jovA maLe che. evAM bIjAM udAharaNe ApaNane pachInAM prahasanemAM paNa jovA maLe che. dhUrta samAgama nAmanA prahasanamAM asajajAtimitra nAmane eka purahita hoya che. vAdavivAdamAM nirNaya karavo, tathA zrAddhasaMkalpa karAvavA uparAMta vezyAonI madhyasthI karavI, ane bIjAonI strIo upara najara rAkhavI e eno dhaMdhe che. tene ziSya baMdhuvaMcaka paNa gurune zobhe tevo ja che. tenuM Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakamAM bheda 9. dhyAna nathI, paNa kone chetaravAmAM tathA jugAra ramavAmAM te potAnI jAtane dhanya mAne che. eka vakhata vizvanagara ane snAtaka nAmanA be sajajane anaMgasenA nAmanI gaNikA sAthe potAno jhagaDa sameTavA asajajAtimitra pAse Ave che, tyAre te gaNikA upara potAne ja adhikAra hevAne dAvo kare che te vakhate baMdhuvaMcaka (ziSya) gaNikAnA kAnamAM kahe che ke, purohita (asajAti. mizra) te gharaDe heI nidhana che, ane snAtaka kevaLa kAmecchAthI prerita thayo hovAne lIdhe, teNe tenuM yauvana pitAne (baMdhuvaMcakane) arpaNa karI saphaLa banAvavuM joIe !" pitA mATe cAlatI AvI badhI dhAMdhala joI anaMgasenAne paNa hasavuM Ave che, ane te bolI UThe che ke "A kharekhara lucAoe ekaThA thaI (dhUta samAgama kareluM phArasa ja kahevAya!" khADIlakaranA vidyAharaNa" nAmanA marAThI nATakamAM zukrAcArya ane ziSya varanI joDI Ave che. zukrAcAryanuM pAtra mahatvanuM che te badala zaMkA nathI, temaja ziSyavaranAM vinoda ane madirAprema paNa nirvivAda che, paNa tene vidUSakane vArasadAra kahI zakAya ke kema te badala matabheda hoI zake. upalabdha saMskRta nATakamAM haMmezAM jaNAI AvatI paricita cheDI rAjA nAyaka ane brAhmaNa vidUSakanI che. itara vidUSakanA dAkhalAo zodhavAno prayatna ahIM karavAmAM Avyo hoya te paNa evA dAkhalAo virala che, ane khAsa karIne teo, pachInA sAhityamAM nirmANa thayelA che. zAstrakAroe vidUSakane bheda varNavatI vakhate najara samakSa rAkhelA nATake Aje upalabdha nahIM hoya? ke pachI. zAstrakAroe zAstrIya bheda varNavyA, ane nATakakAroe te paikI phakta dvija vidUSaka TippaNa 1 juoH nATayazAstra, gAyakavADa, 24.16-20 dhIroddhatA dhIralalitA dhIrodAttAstathaiva ca / dhIraprazAntakAzcaiva nAyakAH parikIrtitAH // sevA vIroddhatA reyAH cudharatA padA senApatiramAtyazca dhIrodAttau prakIrtitau // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSaka dhIraprazAntA vijJeyA brAhmaNA vaNijastathA / eteSAM tu punarjeyAzcatvArastu vidUSakAH // liGgI dvijo rAjajIvI ziSyazceti yathAkramam / devakSitibhRtAmAtyabrAhmaNAnAM prayojayet // kAvyamAlA AvRttimAM (24.5) vidUSaka vizenA ko jaNAtA nathI. kAzI mAttimA (34. 19-20) 'liGgAni te varajavA ziSTAzceti yathAkramam' ne| 2046 pATha maLI Ave che. 2 : snigdhA dhIroddhatAdInAM yathaucitya viyoginAm / liGgI dvijo rAjajIvI ziSyAzcaite vidUSakAH / / nA2465, AyA: 4.168 prastuta sI samannUtI yA pramANe cha--'ucitazca liGgI devatAnAM, brAhmaNasya ziSyaH, rAjJAM tu ziSyavarjAstrayaH, evaM vaNigAderapi / (pA. 198) 3 gumo : sAzana (Aya), aghi.2, 4, 5 // . 281 : devA dhIroddhatA jJeyA dhIrodAttA nRpAdayaH / amAtyasenApatayo lalitAzca svabhAvataH // dhIraprazAntA vijJeyA brAhmaNA vaNijazca ye| kathArasavazAtte'pi vyatyastAH syuH kvacit kvacit / / nAyakAnAmathateSAM catvAraH syurvidRSakAH / 4 : 'yathAkramamiti kramikamaucityamatra yathocitaM yojanA tadyathA liGgI RSiH devAnAM dvijo vIra: senApate (?) rAjAjIvI rAjJaH (1) ziSyo brAhmaNasya / (nazAstra, gAyakavADa AvRtti, khaMDa 3, pA. 2para) prastuta phakarAne pATha A pramANe zuddha karI za15-'....dvijo rAjJaH, vIraH rAjAjIvI (ca) senApateH (amAtyasya ca....)' bharatanA mULa pATha asaMdigdha che. 5 juo : "bhagavadajajukIya" saMpAdaka, pI. anujana acana, dha pAliyama nyuskripTa sAyarI, yamagatam, 1928. 31. vi2niTI prastAvanA-41.3. lAsena, bona (jarmanI) 1938. Do. kIthanA "saMskRta DrAmAmAM prastuta nATakano ama mAve cha (pA. 291). 2prasananI zyanA .sa. 1487-1507 ch| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 9 muM vidUSakanA guNa nAyakanA prakAra mujaba, vidUSakanA je cAra prakAro batAvavAmAM AvyA che, temanA guNe zAradAtanaye nIce mujaba ApyA che. (1) devone vidUSaka satyavaktA, trikAlajJAnI, kartavyAkartavyane taphAvata -jANanAra, praznonI baMne bAjue kuzaLatAthI samajAvI ApanAra, tathA vastu, sthitine dhyAnamAM rAkhIne vAta karanAra hoya che. tene nATyanI saMpUrNa mAhitI A prakAranA vidUSakanA dAkhalA tarIke ApaNe nAradane laI zakIe. bhAsanA avimAraka ane bAlacarita" nAmanA nATakamAM nAradanuM pAtra Ave che (je ke vidUSaka tarIke nahIM). temAM te pote kalahapriya hovAnuM kabUla kare che. te kahe che, je pramANe vividha upAya dvArA huM dararoja vINAmAMthI svara kADhuM chuM, te ja pramANe huM ekabIjAomAM laDavADa nirmANa karI dauM chuM. devAsurenuM yuddha khalAsa thAya, ane AkAzamArgamAM zAMti sthapAya, te mane kaMTALo Ave che, tethI vedAdhyayana pachI maLatA vakhatamAM je pramANe huM vINAnA tAra bAMdhavAnuM kAma karuM chuM, te pramANe huM bIjAomAM vera paNa vadhArI ApuM chuM. 3 rAtimanmatha nAmanA nATakamAM, eka prasaMge, nArada potAnA ziSyo sAthe manmatha ane zabUkanuM yuddha jete hoya che. te vakhate te kahe che, "harisaMkIrtana pachI bIjI kaI vAta mane gamatI hoya, te te devAsuranAM yuddho jevAM e che ! ane, jyAre e zakya na hoya, tyAre premALa daMpatIne kaI paNa kAraNane lIdhe thayelo. jhagaDo, athavA ujANImAM nAstA mATe nAnA bALakomAM jAmelI mArAmArI kAM te khullA rastA upara cekamAM siMgaDAM uchALI baLadee ekabIjA upara karela hale-evI bAbato jota jete huM haMmezAM pRthvI upara rakhaDato houM chuM. prastuta nATamAM varNavavAmAM AvelI nAradanI A bhUmikAo kaI paNa nATakamAM prasaMgarUpe batAvavAmAM AvI na hoya te paNa te badhI nAradanA svabhAva sAthe susaMgata che. "saubhadra" athavA "kRSNarjanayuddha jevAM marAThI nATakamAM paNa Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSatAo purANakALathI paricita hovI joIe, e bhAsa jevA prAcIna nATa-- 88 viel Rel ay'd GRI Pue at al. zAradAtanaye ApelA devanA vidUSakanA guNe nAradanI bAbatamAM saMpUrNapaNe alsa4 a4 8. 24 23 diva g39 didia dle, Casing alt, gele onel ashe seal alf, ar4all&a, alzdlasaid anguld Aleq aritals Al AIRS Paatu -4 MSIR I [agusai 3ql alse nathI. nATayavedane vyavasthita rUpa ApavAmAM nArade meTa phALA Aye hovAnuM eled b* @, An thealag" } ges 4Q REHi 6 or ! Ag or AQ* paNa zAradAtane vidUSaka mATe vAparelo "vedavi zabda mAtra nAradanI bAbatamAM 6yfnsHi SZ 3me il reyi, ed eseo ki heoyongking raengkeu kalahapriya svabhAva dhyAnamAM letAM vidUSaka tarIkenuM nAradanuM pAtra paripUrNa che ema 84) 2181%, etta da! ae2&Id42 en 29edi gat) RS23 42% 4:36 aar other ag &o ps, sq saadhn 42n bqnn 49th e aicai ghee ghmkii $5il a a yoott 5mee 4. (2) rAjAnA vidUSakanA guNo A pramANe che. susaMskRta lekene paNa glaqk` vcha" k`l 41 414 g. 4e4 21 11 4| tqi qk` chfk` 206 45 ee. SS _a:52mi q elkhoo ? miiami Skh mPS 4 gi! I l B. A HAS All as . rieo ggaed ad Rai Ape che, ane ghaNI vakhata te temane vikhUTAM pADe che. abhijAta saMskRta nATakamAM jaNAI AvatA vidUSAne A varNana barAbara hd 38, H_88_38. (a) ag96 [\_qda ae - ane tenA zabdo vidvAna tathA hoMziyAra mANasane paNa ghaNIvAra hasAve che. mAlavikAgnimitra'mAM nRtyaprasaMge gautama mUrkha jevuM bele che. tenA e anapekSita ane hAsyakAraka uddagAra sAMbhaLI kauzikAne paNa hasavuM Ave che, ane mAlavikA Yg (14d a . !m gly{lai, gchu4& Xm ag! 3loma H237 378, qui allef quiet ag' hifts 24qalso orales 2412 e. temAM tenI hoziyArI vyakta thAya che. (ba) rAjAne te lageTiye mitra hovAne Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanA guNa lIdhe aMtaHpuranAM bAraNuM tene mATe khullAM hoya e svAbhAvika che. tenA vivedI, svabhAvane lIdhe te rAjamahelamAM badhA lokone-rANI ane dAsIone paNa priya che; je ke ghaNI vakhata dAsIe tenA khAudharApaNuM vize tenI mazkarI karatI. hoya che, athavA ghaNu vakhata tenI sAme jANI joIne laDavADa UbhI karI be paLa moja mANatI hoya che, athavA te "zAkuMtala'mAM batAvyA pramANe tene gherIne herAna karatI hoya che. paNa A badhA prasaMgo dvArA temane viduSaka pratyeno prema vyakta thAya che ! aMtaHpuramAM spardhA athavA jhagaDAo nirmANa karavAne viduSakane svabhAva nATakakAre potAnI kathAmAM pratyakSa prasaMge nirmANa karIne batAve te ja samajI zakAya. "mAlavikAgnimitra'ne gautamamAM vidUSakane A guNo purepurA khilelA jaNAya che. haradatta ane gaNadAsa nAmanA be nATayAcAryomAM te laDavADa UbhI kare che. tene lIdhe mukhya rANI dhAriNI ane nAnI rANI irAvatIne mAlavikA mATe IrSyA thAya che, ane teo ciDAya che, "svapnavAsavadattAmAM paNa pitAne premALa svabhAvanI padmAvatI game che' ema vidUSaka kahe che, ane tethI tyAM ajJAtavAsamAM hAjara rahelI vAsavadattA gusse thAya che. (ka) rANIne gusso ThaMDo pADavAnuM kArya paNa gautame karI batAvyuM che. amadAvanamAM mAlavikA ane agnimitrane sAthe joIne irAvatI khUba ja gusse thAya che, te vakhate gautama game tevI samajUtI ApI tenuM samAdhAna karavAno prayatna kare che, ane chevaTe animitrane tenI mAphI mAMgavAnuM kahe che ! dhAriNIe mAlavikAne samudragRhamAM pUrI rAkhI hoya che. te vakhate tene choDAvavA vidUSaka sarpadaMzanuM nATaka kare che, ane dhAriNIne ja saMkaTamAM ghasaDe che. chevaTe te tenI pAsethI nAgamudrA laI mAlavikAne choDAve che. nATakane aMte baMne rANIone potAne gusso vyartha jaNAya che. Ama agnimitrane mAlavikAnI prApti thAya te mATe vidUSake kaMI paNa karavAnuM bAkI rAkhyuM nathI. () saMskRta nATakamAM rAjAne tenAM premaprakaraNomAM haMmezAM vidUSakanI madada maLatI hoya che. arthAta A prakAranI madada kayo vidUSaka keTalA pramANamAM karI. zake, te tenA vyaktigata svabhAva upara AdhAra rAkhe che. ghaNI vakhata vidUSaka evA. gaTALA vALe che ke tene lIdhe nAyaka ane nAyikAne vikhUTAM thavuM paDe che. mANavakane purUravAne urvazI pratye prema pasaMda nathI. duSyanta jyAre zaMkutalAnA premamAM paDe che, tyAre mADhavya tenI mazkarI kare che. gaNikAne meha cheDI devAne. upadeza maitreya cArudattane keTalIye vAra Ape che. kuraMgI ane avimAraka ekAMtamAM Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -98, viduSaka hoya tyAre vidUSaka tyAM ja bAghA je Ubho rahIne temane vicitra dazAmAM mUkI de che. "svapnavAsavadattA'mAM vidUSaka rAjAne kaI rANI vadhu priya che evo prazna kare che, te paNa AvA prasaMgo paikInuM ja kahI zakAya, kAraNa ke udayana keI paNa uttara Ape, te paNa tenAthI vAsavadattAnuM ke padmAvatInuM dila dubhAvAnuM ja. Ama vidUSaka jema rAjAne tenA premaprasaMgamAM madada kare che, tema ghaNI vakhata, pitAnI mUrkhatAne lIdhe hoya athavA majhA khAtara hoya, paNa te nAyaka ane nAyikAmAM aMtarAya nirmANa karatA jaNAya che. | (3) amAtya jevA trIjA prakAranA vidUSakanA guNa A pramANe che: tenuM bolavuM azlIla hoya che. pati-patnInA khAnagI gunhAo paNa te jAhera rIte bolI batAve che. khAvApIvAno tene vidhiniSedha nathI. keInA marma upara ghA karI te vinoda-hAsya nirmANa kare che. potAnA phAyadA mATe te sneha vyakta kare che. te strIone temanI premapUrtimAM madada kare che. tenuM bhASaNa ghaNuMkharuM pari. hasapUrNa hoya che, temaja parihAsapracura vAkaye tene ruce che.' A prakAranuM udAharaNa ApaNane phakta "pratijJAyaugaMdharAyaNanA vasaMtamAM jaNAI Ave che. tenA bhASaNamAM teNe eka ThekANe grAmya upamAne upayoga karyo che. kyAbhaDhyane te vicAra karato nathI. madyamAM taiyAra karelA lADavA khAvA te taiyAra che. kedakhAnAmAM gayA pachI udayana bahAra AvavA prayatna karavAnuM choDI dIdhuM che, te vAsavadattAnA premamAM phasAye che, ane teNe premacALA karavAnuM zarU karI dIdhuM che' ema vidUSaka spaSTapaNe jaNAve che. udayanane sAtha choDI devA mATe te yauga dharAyaNane kahe che. A nATakamAM keInA premaprakaraNa sAthe, athavA te strI sAthe vidUSakano saMbaMdha AvatuM nathI. tethI e eka muddo cheDI daIe te paNa bAkInA vidUSakanA guNo ApaNane temAM jovA maLe che. (4) vaNika nAyakanA guNe A pramANe che : te lura hoya che. tene veSa, zarIra athavA te bolavAnI rIta badhAmAM tenuM kadarUpApaNuM jaNAI Ave che. tenAM vinodamAM ane tenA abhinayamAM kurUpatA ane azlIlatAM rahelI che ? upalabdha saMskRta nATako paikI phakta "mRchakaTikane nAyaka cArudatta vaNika nAyaka che. paNa tenA mitra-vidUSaka maitreya-mAM AvA guNo jaNAtA nathI. maitreyane vinoda mArmika-jaDabAtoDa che. gaNikAonI mazkarI karavAmAM te kaI maryAdA rAkhatuM nathI e vAta kharI, paraMtu, tene "saTha" kema kahevAya? eno bAhya dekhAva kurUpa haya, te paNa e tenI asAdhAraNa vizeSatA nathI. badhA ja nATakakAroe Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanA guNa vidUSakanI bAbatamAM zArIrika vikRti ane veSanuM bAghApaNuM vidaaMga tarIke svIkAryA che. bAkInA zAstrakAroe vidUSakanA guNe tenA prakArAnusAra varNavyA nathI. temaNe tenA sAmAnya guNa ApyA che. dA. ta. zArIrika vikRti sAthe vidUSakamAM hAjarajavAbIpaNuM hoya che, ema bharate kahyuM che. upahAramAM tene vyavahAra vibhedI hoya che. tenuM bolavuM mArmika hAI hAsyajanaka hoya che. e ja tenA bhASaNanI vizeSatA che. 10 ruddhabhaTTe kAvyaprabaMdhanA anuSaMgamAM vidUSakanA guNe varNavyA che. vinoda ane krIDAmAM rAjAne sahAya karanAra traNa prakAranA narmasaciva teNe kahyA che.(1) pIThamarda (2) viTa (3) vidUSaka. narmasacivamAM cAlatI masalata gupta rAkhavAnI pAtratA, ane praNayamAM kupita thayelI strInuM mana prasanna kastAnI cAturIe be guNe hAvA Avazyaka che. A traNa narmasaciva paikI pIThamarda te haMmezAM nAyakanAyikAnI sAthe ja hoya che. viTa sAhityamAM athavA koI lalita kalAmAM pAraMgata hoya che. vidUSaka svabhAve maMjile hoya che. potAnA zarIra, veSa ane bhASaNa dvArA te hAsya upajAve che. hAsya nirmANa karavAmAM te hoziyAra hoya che. agnipurANamAM paNa evuM ja varNana ApaNane jovA maLe che. pIThamaI, viTa ane vidUSaka haMmezAM zRMgAra prakaraNamAM nAyakanA narmasaciva tarIke tenI pAse heya che. nAyakane strI meLavI ApavAmAM pIThama-madada kare che. viTa zrImaMta hAI nAyakanA gAmanA rahevAsI hoya che. viduSaka nAyaka-nAyikAne bhedAnarUpa hAsya nirmANa karavAmAM kuzala hoya che.12 dhanaMjaye nAyakanA sAthIomAM vidUSakanI gaNanA karI che. hAsya nirmANa karavuM e tenuM pramukha kArya che. tenuM beDoLa zarIra, tenAM kapaDAM vagere hAsyane paSaka hoya che. 13 - sAgaranandI kahe che ke rAjAne sahacara-mitra te ja vidUSaka ! te rAjAnA aMta:puramAM harephare che, ane tene "vinodamaMtrI' kahevAmAM Ave che. 14 zAradAtanaye vidUSakanuM varNana vadhu eka ThekANe ApyuM che. te pramANe, viSaka karUpa hoI, te rAjAne vida-maMtrI hoya che. svabhAve te cabarAka che. nAyaka-nAyikAmAM kalaha thAya, te tene majhA Ave che. tene bhojana priya che. tenuM vartana sabhya hoya che, pitAnI kAmagIrI te barAbara jANe che. badhI belI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 vidUSaka eno tene paricaya hoya che. te haMmezAM badhAne hasAve che. te sahelAIthI kharuM athavA besuM belI zake che. tenuM tene jJAna che, ane caturvidha vineda kema karI zakAya tenI tene jANa che.15 zRMgAramAM nAyakane sahAya karanAra tarIke viTa, ceTa, tathA vidUSakane ullekha vizvanAthe paNa karyo che. teo vizvAsapAtra ane zuddha vartanavALA hoya che. marmabhApaNa karavAmAM teo nipuNa hoya che, ane kupita strIone garva teo utArI zake che. te paikI vidUSakanuM nAma kusuma, vasanta athavA tatsadaza heAya che. pitAnI kRti temaja zarIra, veSa ane bhASaNa dvArA te hAsya nirmANa kare che. te kalahapriya che, ane pitAnI kAmagIrIne jANakAra che. 16 ziDragabhUpAle ApeluM varNana uparanA varNanane maLatuM Ave che. teNe zRMgAranAyakanA sahAyakanA guNo vadhumAM A pramANe ApyA che. tenAmAM deza ane kALanuM jJAna, belavAmAM mAdhurya ane vidagdhatA, nAyakane premamAM protsAhana ApavAnI kuzaLatA vagere guNe jaNAya che. satya vRttAnta nivedana karavAnI ane masalato gupta rAkhavAnI tenI vRtti hoya che. 17 vidUSaka vize koI paNa vidhAna karavAmAM, hAsya utpanna karavAne tene mukhya guNa- bharatane sAmAnya rIte abhipreta hoya che. bIjA zAstrakAroe vidUSakanA badhA prakAranuM vivecana na karyuM hoya, te paNa temaNe banAvelI guNenI yAdI jatAM, zRMgArapradhAna sukhAbha nATakamAM nAyakanA sahacaranI bhUmikA bhajavatA viziSTa viduSaka ja temaNe najara sAme rAkhyo hoya evuM lAge che, kAraNa ke vidUSakanI e bhUmikAmAM ja tene vividha ane viziSTa guNe pragaTa karavAnI tene taka maLI zake. rAmacaMdra bharata pramANe ja nAyakAnurUpa vidUSakanA cAra prakAro batAvyA che, ane zRMgAraprakaraNamAM cAlatA kalaha zAMta pADavAnA, athavA na hoya te kalaha utpanna karavAnA, temaja virahAvasthAmAM nAyakane mane vinada upalabdha karI ApavAnA guNa vidUSakanI bAbatamAM kahyA che. 18 sivAya vidUSakanA vividha guNanI saMgati jeDI zakAya nahIM. saMskRta nATakomAMnA vidUSakamAM upara batAvelA guNe paikI keTalAka guNo jaNAya che, ane keTalAka jaNAtA nathI. te dRSTie vinodI ane mArmika bhASaNa e vidUSakane sauthI mahatvane guNa kahI zakAya. evA bhASaNa mATe viziSTa prakAranA DahApaNanI AvazyaktA che. gautama ane maitreya jevA vidUSake kharekhara Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanA guNa e bAbatamAM hoMziyAra jaNAya che. tenuM jJAna hovuM e guNa phakta nArada pAse ja che. bIjAonI bAbatamAM e upahAsane viSaya banyo che. je nAyakanA sahacara tarIke vidUSaka mATe aMtaHpuranAM dvAra khullAM che. dravya ane strIonI bAbatamAM tenuM vartana niSkalaMka che. prahasanene bAjue mUkIe te abhijAta nATakamAM vidUSakanA cAritrayane DAgha lAgeluM batAvavAmAM AvyuM nathI. - vidUSaka nAyakane jigarajAna dosta hovAne lIdhe, te nAyakanA badhA premarahasya jANe e svAbhAvika che. nAyaka paNa e bAbatamAM tenI salAha le che, ane tenI madadanI apekSA rAkhe che. ane vidUSaka taraphathI tene evI madada maLe che paNa kharI ! tethI gautama athavA "priyadarzikA'mAMne vasaMtaka UMdhamAM nAyakanA , premane gauyasphoTa kare, athavA mANavaka urvazIne lakhelo premapatra khoI nAMkhe, maitreya UMdhamAM vasaMtasenAnA ghareNuM zarvilakanA hAthamAM mUke--evA prasaMge vidUpakanA vizvAsaghAtapaNunA dAkhalA nathI. vidUSakane bAdhe batAvI, athavA te tenI mUrkhatA pradarzita karI, nATyaprasaMgone vinadI vaLAMka ApavAnA e nATaka kAronA prayatna kahI zakAya. - - - vidUSakanI nAyaka-bhakti badhA nATakakArone abhipreta che. vidUSakanI mUrkhAI temanI maitrImAM bAdhA ANatI nathI; athavA tenA pramAdane lIdhe temAM aMtara nirmANa thatuM nathI. vidUSakanuM cabarApaNuM dhyAnamAM rAkhIne duSyanta tene potAnA premaprakaraNothI ajANa rAkhavAnuM nakakI karyuM hoya, athavA te tApasavratane aMgIkAra karyo hovAne lIdhe jImUtavAhane tenI upekSA karI hoya, to paNa tenAthI temanI dastImAM pharaka paDato nathI. keTalAka nATakakAroe te nAyaka ane vidUSakanA A paraspara snehanuM ati udAtta citraNa karyuM che. , . nAyaka ane vidUSakane parapara gADha sneha bharatane paNa abhipreta hatA, e, teNe sajA ane vidUSake ekabIjAne saMbodhavA vizenA je niyamo ApyA che te uparathI spaSTa thAya che. 19 vidUke rAjane vayastha athavA rAjana tarIke saMbodha, ane rAjAe tene tenA nAmathI athavAM vAkya zabdathI belAvo evo bharatane. niyama che. sagaranandIe apratyakSa rIte,20 ane ziDagabhUpAlara tathA rAmacaMdra pratyakSa rIte bhAratanA A niyamonuM anusaraNa karyuM che. saMskRta nATakakAroe e niyamanuM khAlI zabdazaH pAlana karyuM nathI, paNa e saMbodhanamAM rahela paraspara sneha, temaNe yathArtha pradarzita karyo che. ' Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 viduSaka vidUSaka cabarAka che. cabarAkapaNuM e tenA vineda ane hAsyanirmitinuM pramukha sAdhana che, ane e bAbatamAM kaI vakhata atireka thayele jaNAya che. temAM Azcarya nathI. vidUSakanAM cabarAka svabhAvane lIdhe, padmAvatI karatAM vAsavadattA pitAne adhika priya che e hakIkata vidUSakane kahevI ke kema evo prazna udayana sAme upasthita thAya che. duSyanta sAme paNa evI ja muzkelI Ave che. zAkuMtalanA bIjA aMkamAM rAjA tene "rA' kahe che A "cAlya" zAradAtana ApelA vidUSakanA guNo paikI eka che. 23 vidUSakanI kalApriyatA ApaNane gautamamAM jovA maLe che. keTalAka nATakakAree vidUSaka ane dAsIne paraspara jhagaDe varNavyo che. azvaghoSanA nATakamAM e jhagaDo jovA maLe che. rAjazekhare pitAnA nATakamAM e jhagaDA vistArathI varNavyA che. saMskRta nATAmAM rAjA ane vidUSakane saMbaMdha khAsa karIne rAjAnA premaprakaraNanA saMdarbhamAM ja Ave che. zAstramAM batAvyA pramANe, A bAbatamAM vidUSake nAyakane sahAya karavI joIe, ane nATakamAM ApaNane vidUSakanI sahAyakanI bhUmikA jovA paNa maLe che. paNa ghaNI vakhata te sahAya karatAM anapekSita goTALAo karI mUke che. vizvanAthe kahela kupita strIne gusso utAravAne vidUSakane guNa gautama jevA ekAda vidUSakamAM jaNAtuM hoya, te paNa vizvanAthanA vAkyone zabdazaH artha laI zakAya nahIM. zaradAtanayanA mata pramANe kupita strIne prasanna karavAne guNa pIThamane che.24 A vivecana dvArA ApaNe vidUSakanA guNe jANI, tenI nATakomAMnI bhUmi kAo samajI zakIe chIe, eTaluM ja nahIM, te te dvArA zAstra ane pragamAMnuM paraspara sAmya athavA temane virodha ApaNane spaSTa thAya che. nATakakAre zAstranA niyamo na pALe athavA temane ulekha na kare te paNa zAstrakAroe haMmezAM upalabdha nATyasAhitya najara samakSa rAkhIne ja niyama ghaDyA hoya evuM ApaNane ahIM jaNAtAM zAstra ane prayogamAMnA sAma uparathI lAge che. paNa te bemAM jaNAte virodha paNa eTaluM ja AzcaryakAraka che. te vize ApaNe kaI samajUtI ApI zakIe ? kharI rIte vidUSakanA pAtramAM kyA guNa Avazyaka che, tenuM vivecana zAstrakAroe tAtvika daSTie ja karyuM hovuM joIe, ane tema karatAM kevaLa nATake ja nahIM paNa kAvyaprabaMdhe paNa temaNe dhyAnamAM lIdhA hevA joIe. ruddhabhaTTa tenA graMthamAM vidUSaka vizenI carcA kAvyaracanAnA saMdarbhamAM Ape che. praNaya lupa strIone sahAya karavI, ane praNayathamAM samAdhAna karI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanA guNa 103 ApavuM, e vidUSakanA guNe nATakamAM bhale na jaNAya, te paNa teo sAmAjika saMbadhamAM, tathA kAvya prabaMdhamAM joI zakAya. vidUSakanA A guNe varNavavAmAM. AvyA hoya evuM nATaka Aje upalabdha nathI ema ApaNe kahI zakIe. ja paraMtu, eka bIjI zakyatA che. sarjaka zAstrane Adara kare, te paNa nimitinuM svAtaMtrya te tene hoya che ja. tethI nATakanA saMvidhAna ane prasaMgenI daSTie vidUSakanA citramAM ko guNa che zakAya, tene vicAra paNa nATakakAra karate hovo joIe. uparAMta, zAstrakAroe ApelA guNa kevaLa vidUSakanA nathI. zRMgAranAyakonA sahAyamAM vidUSaka uparAMta pIThama, viTa, ceTa vagere pAtronI.. gaNanA zAstrakAroe karI heI, vidUSakamAM na jaNAtA guNe nATakakAre.e pIThama, athavA viTa, ceTa jevAM pAtromAM batAvyA hoya e zakya che. ane tethI zAstra, pragane game tevo meLa besADavo e vyartha che. zAstrane dareka niyama pALavAnI javAbadArI keI paNa lalita lekhaka svIkArI zake nahIM. ane zAstrakAro paNa evI AzA nahIM sevatA hoya evuM lAge che. 1 juo : bhAvaprakAzana, adhikAra che, pA. ra81282 : nA nAmaceteSAM vAraH zuddhitva: | vidUSakastu devAnAM satyavAkca trikAlavit / kRtyAkRtyavizeSajJa kahApohuvizAradaH / yathAdRSTArthavAdI ca nATyavit parihAsakaH / / 2 juoH avimAraka, 1. 11. utpAdayAmyaharaharvividhairupAyaiH / tantrISu ca svaragaNAnkalahA~zca loke // 3 juo : bAlacarita, 1.4: kSINeSu devAsuravigraheSu nityaprazAnte na rame'ntarikSe / ahaM hi vedAdhyayanAntareSu tantrIzca vairANi ca ghaTTayAmi / 4 juo : ratimanmatha, 4.28 : dampatyoranuraktayorapi miSAt sampAdita vAkkali prakrAntaM sahasA niyuddhamatha vA bhakSyotsukairvAlakaiH / ukSNo vAtha catuSpathe'bhipatato yoddhaM viSANoDurAM pazyannirvatamAnaso'navarataM hiNDe mahImaNDale // .. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "10.4 . . 5 mApana, adhi||2 8, pA. 289. 5. avibhA24, 6.11 'vedaiH pitAmahamahaM paritoSayAmi / ' *7 mApAzana, SNEbe: vidUSakastu bhUpAnAmagrAmyaparihAsakaH / arthiSu strISu zuddhazca devIparijanapriyaH / / IrSyAkalahakArI syAdanta: puracaraH sadA / narmavit praNayakrodhe devyA: kizcitprasAdakaH // bhUpate ginInAM ca mithaH prIti rati tathA / kvacicca ghaTayatyeva kvacidvighaTayatyapi // vidUSakazca bhUpAnAmevamAdiguNo bhavet / ". bhAvAzana, 152 : _ azlIlavAkca dampatyoraparAdhaM vyanakti ca // .. bhakSyAbhakSyapriyo nityaM marmaspRG narma vakti ca // arthalAme prItidAnaM ramayatyeva bhoginIH / / parihAsaprAyavAkyaH parihAsakathAruciH / / evamAdiramAtyAdevidUSakaguNakramaH // : . .. maDI artha zanA meM 4 ya za : (1) arth-paise| (2) artha-prayojana, tu. mAma, vi5 mAlinImAna bhanI premapUrtimA bha63 (prItidAnaM), ta tanA mArthi: phAyadA khAtara hoya, athavA koI anya projana khAtara heya. 1 , : * bhAvaprakAzana, 752niTi : : :.. zaTho virUpaveSazca virUpAGgAvayakramaH / virUpaparihAsazca virUpAbhinayAnvitaH // ityAdibhirguNairyukto vaNijazca vidUSakaH / 30 mA : nA45zAstra, yamAtA, 35.25 : pratyutpannapratibho narmakRtA narmagarbhanirbhedaiH / , . chedavibhUSitavadano vidUSako nAma vijJeyaH // ||shii 35.71 mA mAnna pAu bhanI yAve -. prakRtyutpannapratibho narmakRtA narmagarbhanirbhedyaH / yastu vibhUSitavacano vidUSako nAma vijJeyaH // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viduSakanA guNa 105 AmAM pahelA vizeSaNane artha "hAjarajavAbI, kuzAgrabuddhine' evo thAya che. narmakRtA se mApa) narmakRt (=0kRti,) nu tR. 010 saI zIye. ni (/bhid)= bhinna 5j, 35, outburst.- pinA pAlI mane timanamAthI hAsya tu DAya cha haasyvi23|| hoya . vacanaH ye 8 badhye , 'nu mAsa (bhArmi: vinoha dA) suzAmita cha' / 1 56 za... / yo : 24, zugatima, 1.26-31 : atha narmasacivalakSaNam / gUDhamantraH zucirvAgmI bhakto narmavicakSaNaH / syAnnamasacivastasya kupitastrIprasAdakaH / / pIThamardo viTazcApi vidUSaka iti tridhA / sa bhavet (81-tara, saMbhavet ) prathamastatra nAyikAnAyakAnugaH // ekavidyo viTaH proktaH krIDAprAyo vidUSakaH / svavapurveSabhASAbhirhAsyakArI ca narmavit (54i-ta2, karmavit ) || 12 agnipurANa, adhyAya 339, leka 35-40 : ' pIThamardo viTazcava vidUSaka iti trayaH / . zRMgAre narmasacibA nAyakasyAnunAyakAH / / :: pIThamadoM sammalakaH zrImAMstahezajo viTaH / '' vidUSako baihasikaratvaSTanAyakanAyikAH / / : .. 13 62354, 2.6 : 'hAsyakRcca vidUSakaH / tanI samAtI- - - , ___hAsyakAro vidUSakaH / asya vikRtAkAraveSAditvaM hAsyakAritvenaiva labhyate - sApAmA pApI che. . .......... . . 14 nA skssn|2paa. 62, 5ti 2169-2200 vayasyakaH sahacaraH sa eva vidUSakaH antaHpuracaro rAjJAM narmAmAtyaH prakIrtitaH / (vikramorvazIyanA bIjA aMkamAM nirNayasAgara AvRtti 1914, pA. ra6) raMganAtha prastuta avataraNa . paNa sahacara ne pahale ta cATupaTuH pA se cha. no artha', vAcALa, temaja hoMzIyAra e karI zakAya, athavA "mArmika bolavAmAM catura evo paNa teno artha thaI zake. 25 bhAvaprakAzana, adhikAra , (1) netuH syAnarmasacivo virUpastu, vidUSakaH / (5.244, 5. 6)... Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viduSaka (2) svabhAvacapalo netuH priyAyAH kalahapriyaH / dakSiNaH kAryaviccaiva sarvadA bhojanapriyaH / sarvabhASAvikalpajJaH sarveSAM parihAsakaH / satyAsatyevacovaktA paNDitaH syAdvidUSakaH / (pA. 277, 5Dita 17-20) (3) tadAtvapratibho narmacaturbhedaprayogavit / vedavinnarmavedI yo netuH sa syAdvidUSakaH / / (pA.286, 5jita 4-5) 16 sAhitya paNa 3.40, 42: zaMgAre'sya sahAyA viTaceTavidUSakAdyAH syuH / bhaktA narmasu nipuNAH kupitavadhUmAnabhaJjanAH zuddhAH // kusumavasantAdyabhidhaH karmavapurveSabhASAthaiH / hAsyakaraH kalaharatividUSakaH syAt vakarmajJaH // 17 2sA vasudhA2, 1. 84, 12, 13 : . . atha zaMgAranetaNAM sAhAyyakaraNocitAH / nirUpyante pIThamardaviTaceTavidUSakAH // atha sahAyaguNAH / dezakAlajJatA bhASAmAdhuryaM ca vidagdhatA // protsAhane kuzalatA yathoktakathanaM tathA / nigUDhamantratetyAdyAH sahAyAnAM guNA matAH // 8 juo: nATaNa, 4.118, vivaraNa vA. 19 18 : vayasya rAjAnniti vA bhavedAcyo mahIpatiH / / vidUSakeNa rAjJI ca ceTI ca bhavatItyapi / nAmnA vayasyetyapi vA rAjJA vAsyo vidUSakaH / / nATayazAstra : gAya:54, 17. 81.82; yamAmA, 17. 80 81; azI 1917-18. 20 namo: nakSatrA , 5. 61, 51i 2196 : ___ 'vayasyakaH sahacaraH sa eva viduusskH'| 2. humo : sasA sudhAra, 3. 312 (pA. 301). 'viSakeNa tu prAyaH sakhe rAjan itiicchyaa|...' Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viduSakanA guNa 107 22 yo na24 , 4. 202, (pA. 2110212) : mAnyo nAmAntarai rAjA liGginA'tha vidUSakaH / vayasyo'pyadharmabhaTTI lokadeveti bhUpatiH / / prastuta ane pachInA kanI samajUtI A pramANe che'viduusskaiH punarbhUpatirvayasyazabdena api zabdAdrAjanzabdena ca / vayasya-sakhItyAdayo mitrAkhyAH, tAbhirvidUSako rAjJA sambhASyaH / ' 23 juo H upara ApelI pAdaTIpa 15, 24 nu|: mAzana, pA. 94, 5ti : 'sa pIThamardo vizvAsyaH kupitastrIprasAdakaH / ' Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 10 muM vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya (1) bharatanA nATayazAstrane kALajIpUrvaka abhyAsa karatAM, evuM jaNAya che ke vidUSakanI raMgabhUmi uparanI mukhya kAmagIrI eka ja prakAranI hoya, te paNa bharate tene traNa prakAranI bhUmikA soMpI che. (1) prAgaka bhUmikA-pUrvaraMgamAM naTa bhAratanA mata pramANe, sUtradhAra ane paripArSika pramANe vidUSaka paNa naTamaMDaLImAM Avazyaka ane mahattvanuM sthAna dharAve che. tethI nATakanI zarUAtamAM karavAmAM AvatA pUrva raMgamAM, naTamaMDaLInA eka ghaTaka tarIke, eka naTa tarIke, tene sUtradhAra ane paripArSika sAthe kAma karavuM paDe che. pUrva raMgamAM kula 18 aMge hei, temAMnA keTalAMka paDadA pAchaLa, ane keTalAMka prekSake sAme, raMgabhUmi upara karavAmAM AvatAM. te paikI 18mu aMga trigata hoI, tene prayoga prekSake sAme tha. trigatamAM, tenA nAma pramANe, pAripAthiMka, sUtradhAra, ane vidUSaka e traNane aMzataH sUcaka ane aMzataH vidI evo saMvAda Ave che. temAM sauthI pahelAM, sUtradhAra ane tene madadanIza-pAripAdhiM ka-raMgabhUmi upara Ave che. pachI vidUSaka praveze che, ane tarata ja asaMbaddha nivedanovALuM eka lAMbu bhASaNa te jhUDI nAMkhe che. tethI svAbhAvika rIte ja sUtradhArane hasavuM Ave che, paNa vidUSaka bence ja rAkhe che. te paripArSika sAthe carcAmAM utare che, vacce ja tene keyaDArUpa prazno pUche che, tenI bhUla kADhe che. Ama te tenA kAmamAM - khalela pahoMcADe, tyAre sUtradhAra vacamAM paDI, paripAliMkanA kathanane marthitAtha spaSTa kare che. aMte saMvAda puro thAya che. Ama, sUtradhAra ane pArivArSikanA saMvAdamAM khalela pahoMcADI, vidUSaka pAripArSikanAM vividha vidhAne upara AkSepo kare, ane sUtradhAra pAchI vayamAM paDI mULa muddo samajAve-e traNa jaNanA , saMvAdane trigata kahevAmAM Ave che. 1 trimatanuM A varNana saMdigdha che. chatAM A traNa pAtro temAM kaI kAmagIrI bajAvatAM haze te jANavuM kaThaNa nathI. prekSakenA prasAdana mATe yojavAmAM Avela Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya nRtta, saMgIta, nAndI jevAM aMzata: dhArmika aMgo patyA pachI, sUtradhAra ane pAriporthika raMgabhUmi upara bhajavavAmAM AvanAra nATaka vize belatA hevA joIe. te ja vakhate vidUSaka acAnaka AvI potAnA asaMbaddha bhASaNa vaDe hAsya nirmANa karate hevo joIe, ane paripArSikanI bhUla kADhate have joIe. vidUSakanA A asaMbaddha bhASaNane saMbaMdha nATyaprayoga sAthe ja hovo joIe, e bharate jela kAvyagharavi zabda dvArA spaSTa thAya che. keTalAka uttarakAlIna nATakamAM, prastAvanAmAM vidUSaka Ave che. temAM te bAkInA nATakamAM karavAM paDatAM kAma vize takarAra karato batAvavAmAM Avyo che. paNa trigatamAM, sAmAnya rIte, sUtradhAre jene prayoga karavAnuM jAhera karyuM hoya te nATaka ane kAryakramanA virodhamAM viduSaka AkSepo karatA hoya che. Ama trigatamAM, nATaka, nATakakAra ane prayoga vize sUtradhAra, pAripArSika ane vidUSakane sAmAnya vArtAlApa hoya che, ane temAM vidUSaka doSa kADhI, prazna pUchI, athavA cALA karI hAsya nirmANa kare che. pUrva raMganuM trigata pachInuM aMga pracanA che. temAM nATaka ane nATakakArane pratyakSa paricaya nAmo sAthe karI ApavAmAM Ave che; ane prekSakone rasikatAthI avadhAna ApavA (sAvadhAna thavA) mATe prArthanAmAM Ave che. praracanAnI racanA jotAM ApaNe trigata vize vadhu jANI zakIe chIe. trigata ane pracanA e baMne aMgAne uddeza nATaka ane nATakakArane pratyakSa paricaya karI ApavAmAM Ave che, jyAre trigatamAM badhA saMvAde saMdigdha hoya che. temAM vidUSakanA vidI AkSepone lIdhe prekSakomAM eka bAju hasAhasa cAlatI hoya che, te bIjI bAju nATaka ane nATakakAra vize jANavAnuM kutUhala hoya che. prekSakonI A utkaMThA praracanAmAM nATaka ane nATakakAranAM nAmaThAma batAvI pUrI karavAmAM Ave che. AjanA jAherAta ane vartamAnapatranA yugamAM A prakAranI prastAvanAnI mahattA samajavI kaThaNa che, paraMtu ekatrita thayela prekSakone manamAM "kayA nATakane prayoga thavAnuM che?' nATakakAra koNa che?" evA upasthita thaMtA aneka praznanA uttaro ApavAnI javAbadArI sUtradhAra ane bAkInI naTamaMDaLI upara AvI paDatI hovI joIe, e javAbadArI pUrI karavA mATe trigata ane praracanA e aMgone upayoga pUrva raMgamAM karavAmAM Avato. te paikI trigatamAM vivedI Dhabe prekSamAM kutUhala nirmANa karavAmAM AvatuM, ane tarata ja praracanAmAM tenuM nirasana karI paricaya pUrNa karavAmAM AvatA. tyAra pachI, nATayaprayoganI zarUAta thatI. trigatamAM traNa jaNane saMvAda he ja joIe, tethI temanI vidUSakanI bhUmikA aparihArya kahevAya, jyAre praracanAnuM Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 vidUSaka kArya sUtradhAra, naTI, pAripArSika athavA vidUSakanI madada laI kare che ? Ama, praracanAmAM vidUSakanI bhUmikA achika che. vastutaH vidUSaka mukhyatve nAmaMDaLanA eka ghaTaka tarIke sUtradhArane madada kare che, paNa pAripArSika vidUSakane veSa pahere, ane tenA jevA hAvabhAva kare, athavA tenI belavA-cAlavAnI paddhatinuM anukaraNa kare, te te paNa vidUSaka thaI zake, ema abhinava kahe che. "vidUSakane veza paherela pAripAthiMka e paNa viduSaka ja' ema rAmacaMdra kahyuM che. zAradAtanayanA mata pramANe sUtradhAra, naTa, naTI, pAripArSika, vidUSaka vagere naTe nATyaprayoganI kAmagIrI mATe Avazyaka hoya che. praracanA saMbaMdhInA bhAratanA niyamonuM anusaraNa agnipurANamAM tathA rAmacaMdra tathA vizvanAthanA graMthamAM karavAmAM AvyuM che. rAmacaMdra A aMgane mAmuva kahe che. agnipurANane kartA che ane vizvanAtha bhAratanA niyamone anusarI samuha ane prastAvanA evAM baMne nAmo Ape che, jyAre ziSNabhUpAla tene prastAvanA kahe che. uparanAM zAstravacane jotAM, be muddAo spaSTa thAya che- (1) vidUSaka naTamaMDaLImAMne eka Avazyaka naTa hato (2) tene pUrva raMgamAMnI viziSTa kAmagIrI soMpavAmAM AvI hatI. kharI rIte, praracanAmAM vidUSakanI bhUmikA atyaMta Avazyaka nathI. keTalAMka nATakamAM, zarUAtanI prastAvanAmAM vidUSaka Ave che. "mRchakaTikanI prastAvanAmA vidUSaka pote raMgabhUmi upara AvatuM nathI, paNa sUtradhArane vAkyamAM tene ullekha Ave che. te jANI joIne prAkRta belavAnI zarUAta kare che, ane AmaMtraNa ApavAnA bahAnA heThaLa, paDadA pAchaLa rahelA vidUSaka sAthe bole che. uparAMta, nATakanI-pahelA aMkanI-zarUAta te vidUSakathI ja thAya che. ahIM trigata athavA praracanAnI nATyapaddhatinA avazeSa rahelA ApaNane jaNAya che. mahAdeva kavinA "adbhuta darpaNa" nAmanA uttarakAlIna nATakanI prastAvanAmAM vidUSaka pitAnI AtmakathA kahe che. te pramANe, mULamAM te ramanvaka nAmane naTa heya che. tene rAvaNanA kAmasacivanI mahAdara nAmanA vidUSakanI bhUmikA soMpavAmAM AvI hoya che, satradhAre tene pahelethI lADavA khavaDAvI khuza karyo hoya che, paNa peTa bharyA pachI tarata ja tene (pApI peTa mATe) karavI paDatI veTha sAle che. nATakamAM kAma karavuM paDe che. te mATe te takarAra kare che. paNa sUtradhAra jyAre tene kahe che ke, atyAre (prastAvanAmAM) te tene khAlI keTalAka vAkya ja bolavAnAM Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya 111 che, ane tene khare praveza to bahu moDe (pAMcamAM aMkamAM) AvavAno che, tyAre tene saMteSa vaLe che, ane tethI maLe teTale vakhata ArAma karavA te nepathyaJDamAM cAlyA jAya che ! paMDita jagannAthanA "ratimanmatha' nAmanA nATakanI prastAvanAmAM paNa vidUSaka eka vAra AvI jAya che. nAndI', "prastAvanA" vagere patyA pachI sUtra. dhAra pote kayuM kAma karavAnuM che te kahI aMdara jAya, eTalAmAM ja eka naTa raMgabhUmi upara Ave che, ane pote vidUSakanI bhUmikA karavAno che ema lekene kahe che, ane pachI baMne paDadA pAchaLa cAlyA jAya che. " , keraLa raMgabhumi upara "kuTTa nAmane nATayaprakAra sAdara karavAnuM kAma vidUSakane ja soMpavAmAM AvatuM. A prakAranA nATayadarzanamAM prAraMbhika vAte patyA pachI trIje divase vidUSaka pravezata, ane traNa divasa sudhI "puruSArtha viSaya upara te vidI bhASaNa Apate. kAMkaNunA gAmaDAomAM nATaka bhajavatI vakhate ghaNI vakhata prastAvanAmAMnI sUtradhAranI bhUmikA vidUSaka ja karata. kaMI nahIM to prastAvanAmAM tene vidI pravezaka Avazyaka samajavAmAM AvatA. bharate kapele pUrva raMga bahu moTo ane muzkelIbharyo hato. paNa jema jema prayAgakSama nATakone pracAra vadhato gayo, ane nATakakAre pote susajaja nATake lakhavA mAMDyA, tyAre svAbhAvika rIte ja pUrvaraMganuM mahatva ochuM thavA lAgyuM. arthAta bharatane paNa ene khyAla hevo joIe. tethI "nAnI jevAM Avazyaka aMge kAyama rAkhavAM, ane bAkInAM aMge vistArapUrvaka karI potAnI jAtane herAna na karavI ane prekSakene paNa kaMTALo na Apavo' evI sUcanA bharate ApI. 10 Ama, nAndI, prastAvanA, nATaka, tathA nATakakArane paricaya vagere zarUAtanI Avazyaka bAbate jyAre nATakakAroe pote ja lakhavAnI zarUAta karI, tyAre e vizenI naTamaMDaLInI javAbadArI ochI thaI gaI, ane lAMbA pUrva raMgane aMta AvyuM. lagabhaga badhAM ja saMskRta nATakamAM sUtradhAra ahamativistarena kahe che. A ativistArano ullekha pUrvaraMgane uddezIne karavAmAM Avyo che. joIe. arthAta A na sudhAre thayA pachI trigata ane procanA jevAM pUrva raMganA aMgAnI AvazyakatA rahI nahIM; paNa navA sudhArAne saMpUrNa amala thAya te daramiyAna trigata-praracanAdi aMge sutradhAra pote karate hevo joIe, ane vidUSaka paNa temAM AvatuM he joIe. paraMtu A prAraMbhika kAryakrama na.maMDaLIne Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 khAnagI hovAne lIdhe tene ulalekha nATakonA hastalikhitamAM AvatuM nahIM. (tao nATakanA aMga manAtA na hatA.) | nATayapaddhatimAM bhale pharaka thaye heya, te paNa pUrva raMgamAMnI viduSakanI bhUmikAnuM sAmAnya svarUpa ApaNe prastuta vivecana dvArA jANI zakIe chIe. uttarakAlIna saMskRta nATakamAM tathA keraLanI athavA ApaNI dezI (ke kaNanI) raMgabhUmi upara zaruAtanA nATayaprastAvamAM vidUSakane praveza mUkavAnI paddhati trigata-praracanA jevA pUrva raMganAM aMge uparathI vArasArUpe utarI hoya ema lAge che. (2) vidUSakanI nATakamAMnI bhUmikA-nAyakano sahacara vidUSakanI e kevaLa pUrva raMgamAM bhAga bhajavanAra naTa nathI. nATakamAM paNa eka nATakIya pAtra tarIke tene kAma karavuM paDe che, e nATayazAstra uparathI jANI zakAya. bharatanAM nATakIya pAtronA daivI saMrakSaNa vizenA udgAre A pramANe che:nAyakanuM rakSaNa iMdra kare che, nAyikAnuM rakSaNa sarasvatI kare che, vidUSakane kAra rahyuM che, ane bAkInA pAtronuM rakSaNa hara (ziva) kare che. 11 A kSekanI samajUtI abhinave A pramANe ApI che- mukhya pAtranA saMrakSaNanI prArthanA vyaktigata karavI ISTa che, ane tethI bharata nAyakAdi pAtrone ullekha pRthaphapRthaku karyo che. ahIM vidUSakane khAsa ullekha karavAnuM kAraNa e che, ke hAsya ane zRMgAranuM te eka mahattvanuM aMga che. A vacanamAM nATakanA dasa prakAranuM sUcana thayeluM che, kAraNa ke samavakAra nAmanA nATaprakAramAM vidUSaka hate nathI."12 zaMgAramAMthI hAsya nirmANa thAya che. tethI teo ekabIjA sAthe saMkaLAyelA che. 13 zRMgAra ane hAsyanA paraspara saMbaMdha, nAyaka ane vidUSake ekabIjAne saMbodhavAnA niyamo, ane nAyakane anurUpa vidUSakanI yojanA karavA vizenI sUcanA-ne lAdhe eka nATakIya pAtra tarIke vidUSakanI bhUmikA sAMketika svarUpanI banI. zaMgArapradhAna sukhAtma nATakanA nAyakanA sahacara tarIke ApaNe vidUSakane jaIe chIe. bharatane vacanenuM anukaraNa pachInA zAstrakAroe karyuM che. 14 agnipurANamAM vidUSakane pIThama ane viTanI barobarIne nAyakane sahacara kahevAmAM AvyuM che, ane zRMgArarasanA darzanamAM tene narmasaciva jevI saMjJA ApavAmAM AvI che.15 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya 114 sAgaranandI vidUSakane narmaamAtya kahe che. zaMgAraprakaraNamAM premakalaha nirmANa kare athavA zAMta pADo, tathA virahAvasthAmAM vinoda dvArA nAyakanI virahavedanA ochI karavI e vidUSakanuM kArya che, ema rAmacaMdra kahe che. 17 zAradAtanaye vidUSakanuM varNana "kAmasaciva" ane "narmasaciva' e zabda dvArA karyuM che. te uparathI zRMgAraprakaraNamAM ane vidanirmitimAM vidUSaka bhAga bhajavate e spaSTa thAya che. 18 vizvanAtha ane ziSNabhUpAle "nAyakane sahacara ema tenuM varNana karyuM che. 19 prakaraNa nAmane nATayaprakAra bAjue mUkIe to bAkInAM upalabdha nATakomAM sAmAnya rIte koI premakathA heAya che, ane tene nAyaka rAjA hoya che. nAyakanA sahacara tarIke premaprAptimAM rAjAne madada karavAnuM kArya svAbhAvika rIte ja vidUSakane karavAnuM hoya che. e daSTie, vidUSaka potAnI bhUmikAo kevI rIte bhajave che, te ApaNe upalabdha nATakane AdhAre jovuM joIe. (1) premapUrtimAM madada praNayapradhAna saMskRta nATakamAM nAyakanA sahacara tarIke vidUSake rAjAne ApelI sahAyanA ApaNe judA judA prakAre joIe chIe. 4. nAyikAnI prApti keTalIka vakhata nAyakane vidUSakanI eTalI badhI madada thayelI jaNAya che ke nAyikAnI prApti e lagabhaga vidUSakanA kartutvanuM ja phaLa hoya ema lAge che. tenuM uttama udAharaNa ApaNe "mAlavikAgnimitra'nA gautamanuM laI zakIe. mAlavikA ane agnimitranuM paheluM) milana thAya e mATe gautama nATAcAryomAM jhagaDe karAvI Ape che. chevaTe jyeSTha rANuM mAlavikAne hAtha animitranA hAthamAM Ape tyAM sudhInI aneka ghaTanAonI yojanA teNe karI che. premIonuM milana thAya te mATe te ane kalpanAo laDAve che, dhAriNI ane irAvatInA gussAne bAjue mUkI de che, asUyAthI pUrI rAkhelI mAlavikAne chuTakAre ajaba yuktithI kare che. Ama, aneka prakAranA virodha ane muzkelIono sAmano karIne, te chevaTe mAlavikAne agnimitra sAthe vivAha karAvI Ape che, ane rAjAne praNayapUrtinuM saMpUrNa samAdhAna Ape che. naya ane nipuNatA e zAstramAM kahelA guNe ApaNane gautamamAM jovA maLe che. kAmataMtrasaciva' eTale ke "premakhAtAne maMtrI e rANIe gussAmAM tene mATe vApale zabda tene barAbara lAgu thAya tema che. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 za. premamAM uttejana * gautama jevI kAmagIrI badhA ja vidUSake banAvI zake nahIM. chatAM premamAM paDela rAjAne uttejana ApavAnuM kArya lagabhaga badhA ja vidUSako kare che. nAyakane te jigarajAna desta ! tethI nAyakanA khAnagI premaprakaraNanI tene saMpUrNa jANa hoya che. nAyaka vidUSakane vizvAsamAM laI potAnI avasthA varNave che; te vakhate, vidUSaka nAyakane nAyikA vize bolavA prere che, ane tenA prema vize badhuM "khulle dile kahI nAkhavA prere che. te hamezAM nAyakanI sAthe rahe che, ane nAyikAnI mulAkAta thAya e sthaLe tene laI jAya che. keTalIka vAra te baMnenuM milana thAya evA prasaMgo paNa te gUMthI kADhe che. dAkhalA tarIke prema sAphalyamAM aneka aDacaNe hovA chatAM, avimArakanA kuraMgI vizenA premane vidUSaka urojana Ape che. nAyikAnA mahelamAM praveza meLavavAnI tenI bahAdurInI te prazaMsA kare che; rAtre tenI sAthe te zaheramAM jAya che, ane moDI rAta sudhI tene surakSita sthaLe gupta Azraya Ape che. "zAkuMtalamAM vidUSaka jANI joIne duSyantanuM dila dubhAve che, ane tene zakuMtalA vize belavA prere che. duSyanta utsAha sAthe pitAnA premanuM samarthana kare che, tyAre tenA aMtaHkaraNanI gADha vedanAo pragaTa thAya che, ane sAthe ja kAlidAsanuM kAvya chalakI paDe che ! harSanAM baMne nATakamAM paNa vidUSaka evI ja bhUmikA bhajave che. ratnAvalI'mAM vidUSaka rAjAne kadalIgRhamAM laI jAya che. tyAM temane eka citraphalaka maLI Ave che, ane thoDA vakhata pachI nAyikA paNa maLe che. nATayapraga vakhate nAyaka ane nAyikAnuM milana thAya te mATe nAyikAnI sakhIe eka bAjI racI hatI. temAM vidUSaka paNa sAmela hate. arthAta AkhI bAjI pahelethI ja khullI paDI jAya che te vAta judI ! "priyadarzikA'mAM paNa vidUSaka rAjAne bhamarAo uDADavAnuM kahe che. tene pariNAme gabharAyelI nAyikA rAjAne pitAnI benapaNa samajI tenI bAthamAM AvI paDe che ! A nATakamAM paNa nAyaka ane nAyikAnA milana mATe eka bAju racavAmAM Ave che. "nAgAnandamAM zarUAtamAM nAyaka tApasavrata AcaratA hoya che, tethI vidUSaka-Atreyane tene prema mATe uojavAnI, athavA vivAha mATe pravRtta karavAnI taka sahelAIthI maLI rahe che. vizAlabhaMjikA'mAM cArAyaNa rAjAne makaraMda udyAnamAM, ane kIDAparvata upara laI jAya che. tyAM eka zilpakRtimAM rAjAne pitAnI svapnasuMdarInAM darzana thAya che. A svapnanI suMdarI e ja nAyikA hoya che. sphaTikanI bhIMta pAchaLa te UbhI hoya che. rAjAnI ane tenI mulAkAta thAya che. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya 115 6 kupita strInuM prasAdana saMskRta nATakano nAyaka rAjA bahupatnIka hovAne lIdhe, tenA navA premaprakaraNa sAthe eka no prazna upasthita thatuM, ane te e ke rANI athavA rANIono krodha zAMta kare. evA muzkelIbharyA prasaMgomAM rAjAne potAnA mitranI madada levI ja paDe. paraMtu, evA nAjuka prasaMgamAMthI nAyakane bacAvavAnuM catura vidUSakane paNa kaThaNa paDe che, ema saMskRta nATakomAMnA vividha prasaMge jotAM jaNAI Ave che. nAyaka ane nAyikAnuM praNayArAdhana cAlu hoya tyAM ja pAchaLathI rANuM AvIne UbhI rahe, eTale pachI "saphede mAravA vidUSakane gappAM mAravAM paDe che. te kheMcatANI vineda kare che, athavA AkhA prasaMgane vaLAMka ApI "evuM kAMI nathI evuM batAvavAno prayatna kare, ane chatAM rANune saMtoSa na vaLe te pachI te rAjAne tenI mAphI mAMgavAnuM kahe che, nahIM te rAjAnI vatI pote mAphI mAge che ! A vidUSakanI haMmezanI paddhati che animitra mAlavikAnI praNayAcanA karate azoka vRkSa nIce Ubhe hoya che, tyAM acAnaka dharAvatI AvI pahoMce che. te vakhate hAjarajavAbI vidUSakane paNa kAMI sUjhanuM nathI, ane Ubhe page deTa mUkavA sivAya bIjo raste tene jaNAtuM nathI ! nAyikA upara prema karatI vaLate, jo temAM saphaLatA meLavavI hoya, te pahelI rASTrane gusse zAMta karI tenI sahAnubhUti meLavavI joIe evuM badhA ja vidUSaka mAne che. tethI keTalAka vidUSako pahelethI ja rANIne prasanna rAkhavAnI khAsa salAha rAjAne ApatA hoya che. paraMtu, kupita rANIne prasanna karavA mATenI vidUSakanI bhUmikA kAlidAsanAM nATakamAM jeTalI spaSTa ane dhyAna kheMce tevI jaNAya che, teTalI anyatra jaNAtI nathI. dhAriNIne badhe virodha gautama aneka kulasio racI phagAvI de che. te sarpadaMzanuM nATaka karI brahmahatyAnuM pApa dhAriNIne mAthe pADe che, ane tene potAnI karI le che. irAvatIne phodha paNa tenA hAjarajavAbI svabhAvane lIdhe bahu vakhata TakatA nathI. mADhavya jevo bA vidUSaka paNa, dAsI pitAne jhUDI kADhaze e khabara hovA chatAM duSyantanA Agrahane lIdhe haMsapAdikAnuM samAdhAna karavA tenA mahelamAM jAya che. ane vikramorvazIyane mANavaka paNa rAjAnA urvazI pratyenA mehane dura karAvavAnuM AzvAsana rANune dAsI mAraphata Ape che, te kevaLa rANIne prasanna karavA khAtara. vidhI vRtti keTalAka nATakamAM vidUSakanI madadana, athavA nAyakanI pahelI patnInuM prasAdana karavAne prazna ja uddabhavato nathI. "avimAraka" ane "nAgAnandanA nAyako Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 eTalA taruNa (nAnA) hoya che, ke temane pahelI patnI ja hotI nathI. "svapna vAsavadattAmAM nATakanI jayeSTha rANI vAsavadattA agnidAhamAM baLI javAne lIdhe bhUmikA hovAne lIdhe, tene krodha zAMta karavAne pratyakSa prasaMga kyAMye jaNAto nathI. uparAMta, rAjAnA padmAvatI sAthe pahelethI ja vivAha thayelA hovAthI, vidUSakane madada tarIke kaMI karavAnuM rahetuM nathI. "mRchakaTikamAM dhUtA eTalI udAra che ke vasaMtasenAnI IrSyA karavAnuM tenA manamAM paNa AvatuM nathI. pratijJAyaugaMdharAyaNanI vAta judI che. emAM vidUSaka mukhyatve amAtyanAyakane sahacara che; ane tethI, udayana ane vAsavadattAne praNaya amAtyanI pratijJApUrtithI viruddha che, ema te mAne che, ane e daSTie te udayananA premane virodha kare che. vikramorvazIyamAM vidUSaka purUravAnA urvazI vizenA prema badala pahelethI ja nArAja che. rAjAe tene vizvAsamAM laI urvazInA premanI vAta kahI hoya, te paNa A premaprakaraNa chUpuM kema rAkhavuM tenI tene ciMtA che. dAsIne jyAre AkhA rahasyanI jANa thAya che, tyAre rANInA samAdhAna mATe te rAjAnA mana:parivartana mATe prayatna karavAnuM kabUla kare che. "zAkuMtala'mAM mADhavya duSyantane aneka prazna pUche che. tene duSyantanA prema vize saMzaya che. rAjA paNa tene pitAnAM premaprakaraNothI dUra rAkhavAnuM ISTa mAne che. vasaMtasenAthI pitAnuM mana pAchuM vALavA maitreya cArudattane ghaNIvAra samajAve che. vasaMtasenA vize bolatAM tenI jIbha upara kAbU raheto nathI, paNa cArudattane vasaMtasenA upara eTale gADha prema hoya che ke aMte vidUSakane paNa potAne virodha cheDI devo paDe che. (2) virahAvasthAmAM vidana prema saphaLa thAya tyAM sudhI, athavA preyasI dUra hoya te, nAyakane virahadukha bhegavavuM paDe che. vipralaMbha zRMgAranA A prasaMgomAM nAyakane vidUSakathI khUba ja madada thAya che. vidUSaka sAMtvana ApI rAjAnI virahadanAo ochI kare che. eka jigarajAna dostane anurUpa te rAjAne aneka saMkaTamAM sAtha Ape che. anya viSaye athavA do tarapha te nAyakanuM dhyAna dore che, ane kSaNa mATe tenuM duHkha visAre pADavAno prayatna kare che. vinoda nirmANa karI, athavA dhIratAnI vAta kahI te rAjAnA manane be halake karavAno prayatna kare che. Ama moraMjananuM sAdhana nirmANa karI eka sAcA mitrane zobhe tema te rAjAne madada kare che. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya 117 zAstramAM batAvelI vidUSakanI A bhUmikA saMskRta nATamAM saMpUrNapaNe jovA maLe che. nAyikAnI prApti karI ApavAmAM vidUSaka kadAca rAjane madada karI na zakya hAya, kupita rANIne te prasanna karI zakyo na hoya, te paNa rAjAnI virahayAtanA susahya karavAnI kAmagIrI teNe karI nathI, evuM kadApi banyuM nathI. premanI kheMcatANa cAlu hoya, athavA virahanA divaso Ave tyAre saMskRta nATakane nAyaka haMmezAM vidUSaka pAse Ave che, ane vidUSaka paNa te vakhate vinoda karI, athavA DahApaNanI vAta kahI, athavA te anya upAya dvArA rAjAnuM manaraMjana karyA sivAya, athavA tenA "dilanuM darda ochuM karyA sivAya rahetuM nathI. A bAbatamAM vidUSakane haMmezane mArga eTale rAjAne pramadavanamAM laI javAne ! rAjamahelanI bAjumAM ja rahelA pramadavanamAM nAyakane laI jaI tyAMnAM sauMdaryasthaLa batAvI, athavA RtukAlIna vanazrI tarapha tenuM dhyAna derI tenI virahavedanAo bhulAvavAnuM kAma te kare che. keTalIka vakhata te nAyakane tenI preyasI vize bolavA prere che. mADhavya duSyantane enI hRdayavarALa kADhavA de che, temaja tene zakuMtalAnuM citra deravA uroje che. bhAsane vasaMtaka nAma ane gAmane goTALo kare che, ane eka ramUjI vArtA kahI udayananA haLavA manane dilAso Ape che. zaMkAkuzaMkAonuM nivAraNa karI nAyakane hiMmata ApavI, temaja premIonuM milana thAya te mATe prayatna karavA, evAM kAmo te vidUSaka haMmezAM kare che. ane rAjAnuM sAMtvana karatAM karatAM, vacce ja anapekSita udgAra vaDe hAsya-sphoTa kare che to tenA DAbA hAthano khela che! rAja virahAvasthAmAM hoya tyAre vidUSakanI tene pratyakSa madada na thAya, te paNa te dvArA te baMnene paraspara gADha saMbaMdha vyakta thAya che. potAnA premaprakaraNamAM vidUSakane dUra rAkhanAra duSyanta paNa zakuMtalA dUra hoya tyAre "vakhata pasAra karavA vidUSaka pAse ja Ave che. avimArakane eve vakhate tenA jigarajAta saMtuSTanI yAda Ave che. kaTokaTIne vakhate cArudatta maitreyane bolAve che. A dAkhalAo rAjA ane vidUSakane paraspara gADha sneha batAve che. nAyakabhakti e vidUSakane vizeSa guNa che. e zAstravacane uparathI jaNAI Avaze. paraMtu e bhakti athavA snehanI parisImA jevI hoya te ApaNe saMskRta nATake tarapha ja vaLavuM joIe. badhA ja vidUSake bAghA athavA mUrkha hetA nathI. khAlI hAsya khAtara temane nATakamAM kheMcI tANIne ANavAmAM AvatA nathI. nAyakanA duHkhanA sAcA sahabhAgI teo banI zakyA che. "ratnAvalI mAMne vasantaka, tathA saMtuSTa, mitreya jevAM vidUSakenAM svabhAva citro jotAM, Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 manuSyamAM udAttatAne aMza keTalA pramANamAM haiI zake tene ApaNane khyAla AvI zake che. vidUSaka nAyaka mATe pitAnA prANa ApI devA taiyAra che. vidUSakamAM (3) lokapriya bhUmikA pUrva raMgamAM heya, athavA pratyakSa nATakamAM hoya, vinoda dvArA hAsyanirmiti karavI e vidUSakanuM mukhya kArya che. zRMgArarasanA citraNamAM vidUSaka Avazyaka heI, te catura bolanAra ane hAjarajavAbI hoya che, ema bharate kahyuM che." agnipurANamAM vidUSakane vaihasika kahevAmAM Avyo che. 21 vidUSaka "hAsyanuM nimitta hoya che ema rAmacaMdra kahe che. 22 dhanaMjaya, zAradAtanaya, ane vizvanAtha vidUSakanuM varNana 'hAsya utpanna karanAra, hasAvanAra ema kare che.23 vidUSaka pitAnA kAryamAM kuzaLa hoya che, svakarmajJa hoya che. ema kahevAmAM zAstrakArone tenI vinedanirmiti ja apekSita heAya che. 24 svAbhAvika rIte ja, vidUSakane upayoga hAsyanimiti mATe karavAmAM Ave che.25 potAnI baDAI dvArA, sIdhA sAdA prasaMgamAM paNa vAcA ane kRtine goTALo karI, athavA hAsyakAraka raMgabhUSA jevA kRtrima sAdhano dvArA vidUSaka raMgabhUmi upara je vinoda kare tenuM svAgata prekSakee mokaLA manathI karavuM joIe evuM bhAratanuM sUcana che ! vidUSakanI bhUmikA karanAra naTe raMgabhUmi upara kevI rIte kAma karavuM e vize bharate sUkSma digdarzana karyuM che. vidUSaka raMgabhUmi upara potAnA viveda dvArA je hAsya nirmANa kare, tenA aMgakRta, kAvyakRta ane nepathyaja evA traNa prakAre bharate batAvyA che. (1) dAMta AgaLa heAya evo, TAla vALA, khUdhiya, athavA kadarUpa -eTale ke kaI paNa prakAranI zArIrika vikRti dhAraNa karI-vidUSaka praveze, ane je. hAsya nirmANa thAya, te aMgakRta hAsya kahevAya. te ja pramANe vidUSaka bagalA jevA lAMbAM DagalAM bharata, athavA AMkhe ekadama UMcI, nIcI athavA goLa pheravate raMgabhUmi upara phare, ane je hAsya nirmANa thAya te paNa aMgata hAsya kahevAya. vidUSakanA saMvAda dvArA nirmANa thatuM hAsya kAvyakRta hAsya kahevAya che. tene asaMbaddha, nirarthaka, ane ghaNI vakhata grAmya saMvAda dvArA kAvyakRta hAsya nirmANa thAya che. vidUSaka jhADanI chAla, athavA cAmaDuM oDhIne, cItharAM vIMTALIne, e kALA raMga cepaDIne athavA bhasmanA paTA athavA gesane raMga lagADIne raMgabhUmi upara Ave, tyAre nirmANa thatuM hAsya nepathyaja hAsya kahI zakAya. 27 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya 119 vidUSake raMgabhUmi upara kevI rIte UbhA rahevuM, prasaMgacita abhinaya kevI rIte kare, te vizenuM vivecana paNa nATyazAstramAM Ave che. svAbhAvika hilacAla karavAnI hoya, tyAre pitAnI "kuTilaka' nAmanI lAkaDI DAbA hAthamAM laI, jamaNe hAthe 4 suda teNe karavI joie, ane pachI zarIranI eka bAju mAthuM, hAtha, ane paga laya ane tAlane anusarIne krame krame vALavA joIe.28 e svAbhAvika gati kahevAya. enAthI viruddha eTale kRtrima gati, eTale ke jANI joIne karelI gati hoya che. dA. ta. garva athavA zokanI bhAvanA batAvavI hoya te tenI gati mATenA laya, data, ane kAla vilaMbita hoya che. bhojana athavA vastrAdi alaMkAra je vidUSakane acAnaka bheTa tarIke maLe te teNe ekadama TaTTAra UbhA rahI, athavA zarIranI koI paNa hilacAla karyA vagara khaMbhita thaye heya, e abhinaya karI, te batAvavuM joIe. 28 Ama trividha hAsya anukrame AMgika, vAcika ane AhArya e trividha abhinayamAM vaheMcI zakAya. bharatanAM A vidhAnanuM anusaraNa Itara zAstrakAroe karyuM che. rAmacaMdra kahe che ke hAsya utpanna karavA khAtara vidUSaka raMgabhUmi upara jANI joIne DhIlI cAle cAle che. ( vicUDha vijete).30 bharate kahela trividha hAsya rAmacaMdra paNa varNavyuM che. nepathyaja hAsyamAM teNe vidUSakane "atyAca mannaram' eTale ke "ekadama DhIlA dhetiyAne" ullekha karyo che. paNa vidUSake UMcInIcI AMkhe pheravIne athavA vAMkIcUMkI cAla cAlIne nimelA hAsyane paNa te nepathyaja hAsyamAM gaNe che, te bhUlabhareluM che. A prasaMgemAM teNe batAvelo abhinaya bharate kahela aMgakRta abhinaya ja che.31 trividha abhinaya paikI aMgakRta (athavA AMgika) ane nepathyaja (athavA AhArya) abhinaya naTanA kartatvano viSaya heI, te raMgabhUmi upara kareluM che. paNa nATakakAroe paNa saMvAda dvArA e vize thoDI ghaNI mAhitI ApI che. dA. ta. aMgakRta hAsyanA anurodhamAM vAMkuMcUMkuM mAthuM, TAla, khUMdha, vAMdarA jevo cahero-jevI zArIrika vikRtine nATakakAroe ulalekha karyo che. 2 te ja pramANe, vidUSakane viziSTa prakArane abhinaya karavo paDe evA prasaMge paNa temaNe nirmANa karyA che. dA. ta. (1) svastivAcananA lADavA, vastra, alaMkAra jevI bheTa svIkAravI,33 (2) bhojanane abhinaya batAva,34 (3) beThAM beThAM UMghamAM jhokAM khAvAM,35 (4) gabharAIne deTa mUkavI, (5) zarIra akaDAI gayuM hoya evuM batAvavuM, (6) capaTI vagADI nRtya karavuM ane temAM thata Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 viSaka AnaMda vyakta kare,38 (7) "vIrane chAje tema hAthamAMnI lAkaDI uThAvI kabUtara pAchaLa athavA te AMbAnA jhADa tarapha deTa mUkavI 38 (8) keI rAjAnA nAnAbhAI athavA "yuvarAja' tarIke saMbodhe te garvathI phUlAI javuM,40-evA prasaMgamAM vidUSakane ucita abhinaya batAvavAnI ghaNI taka maLe tema che. saMtuSTa pote strI hoya evo abhinaya kare che. 41 te vakhate strInI cAle cAlavAne abhinaya te kevI rIte karate haze e kalpavuM muzkela nathI. nAgAnaMdamAM Atreya strInI mAphaka AkhA zarIre lugaDAM vIMTALe che. emAM aMgakRta ane nepathyaja e baMne hAsyonA prakAra samAviSTa che. vidUSakanA mopavItane samAveza nepathyamAM karIe, te gautama sarpadaMzanuM nATaka karatI vakhate jaI AMgaLIe vIMTALe, ratnAvalIne vasaMtaka janeInA segaMda khAya, ceTa AtreyanI janeI kheMce-ane te tUTe - evA abhinayane (actions) nepathyaja - athavA AhArya hAsyanAM udAharaNa tarIke ApaNe laI zakIe. kAvyakRta, eTale ke vidUSakanA bhASaNamAMthI nipajatuM hAsya, e nATakakAronI nirmitine khAsa bhAga che. "vAcika hAsyanA dAkhalAo ApavAnI jarUra nathI, kAraNake vidUSakanuM badhuM bolavuM hAsyakAraka che. arthAta vidUSaka cALA pADIne bele, athavA tenAM vAkya asaMbaddha athavA nirarthaka hoya, te ja hAsya kAlidAsa, zuka jevA nATakakAroe lakhela vidUSakanA saMvAde jeTalA aNIdAra che, teTale ja temAM buddhine caLakATa che. tethI vidUSaka jevA kapriya pAtre karela vinoda khaDakhaDATa hasAve to paNa te chIchare nathI. jo ke pachInA avanatinA kALamAM, sAmAnya nATakakAe khAlI gALA ane grAmya vacane tathA abhi dvArA hAsya nipajAvavAno prayatna karyo che. rAjazekharanA nATakamAM teno paripAka jaNAya che, ane prahasanemAM te azlIla vinodanI hada AvI gaI che. TippaNa 1 juo : tathA ra mAratI trid sona | vidUSakastvekapadAM sUtradhArasmitAvahAm / vitaNDAM gaNDasaMyuktAM nAlIkaM ca prayojayet / kastiSThati jitaM kenetyAdikAvyaprarUpiNIm // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya pAripAzvikasajjalpo vidUSakavidUSitaH / sthApitaH sUtradhAreNa trigataM samprayujyate // nATayazAstra : gAyakavADa, 5.138-141; kAvyamAlA, 5-124-25. (AmAM phakta pahelI 3 lITI maLatI Ave che); kAzI, 5.136-138 (AmAM pahelI pAMca lITIo maLe che. 4thI lITImAM nAjha ne badale nALijAM pATha u5labadha che). zeSanuM aMgrejI bhASAMtara, 5.137-141. 12 juo : narI vidUSaze vApi paripatra uva vA sUtradhAreNa sahitAH saMlApaM yatra kurvate // citrairvAkyaiH svakAryotthaivI thyagairanyathApi vA / AmukhaM tattu vijJeyaM budhaiH prastAvanA tu sA // nATayazAstra H gAyakavADa, 20.30-31; kAvyamAlA, 20.28-29 kAzI, rara.28. prastuta zloko paranI abhinava-TIkA A pramANe che- vArA Trena vyatAnAM naTIjhamRtInAM sUtradhAna sadhAtamAho ... varIndraH sUtra 3 nAthazAstra, 5.29 upara abhinavabhAratI: vihUrNa phari ripavicito vidUSaSamArA vidUSa: " (gAyakavADa, khaDu 1, pA. 221) 4 nATathadarpaNa, 3.105nuM vivaraNa (pA. 153) ____ pAripArzvika eva vidUSakaveSadhArI vidUSakaH / 5 bhAvaprakAzana, adhikAra 10 (pA. 28e, pakti, 18-20). sUtradhAraH prathamato naTaH pazcAttato naTI / sa pAripArzvikaH pazcAttataste ca kuzIlavAH / vidUSakeNa sahitA nATyakarmopayoginaH // 16 nAthadarpaNa, 3.105 (gAyakvADa, pA. 153) 7 agnipurANa, 338.5.21-13 8 sAhityadarpaNa, 631-3ra. 9 rasANuM vasudhAkara, 3.360 (krima, pA. 172), 10 juo : te nAsikamoDajha nRttIviSe prasa | gItavAdye ca nRtte ca pro'tiprasajhAtaH // khedo bhamet) prayotkRNAM: prekSakANAM tameva ca / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 viduSaka khinnAnAM rasabhAveSu spaSTatA nopajAyate // tataH zeSaprayogastu na rAgajanako bhavet / nATayazAstra : gAyakavADa, 5.165-167; kAvyamAlA, 5.146-148; kAzI, 5.16 - 162. nAyakaM rakSatIndrastu nAyikAM tu sarasvatI / vidUSakamoMkAraH zeSAstu prakRtIharaH / / nATayazAstra : gAyakavADa, 1.96-17; kAvyamAlA, 1.63; kAzI 1.--98; ghoSa, 12 nATayazAstra : gAyakavADa, khaNDa 1 (pA. 33) : pradhAnapatraNa pRthakSaLIyAnI cAha nAyakamiti / hAsyazRGgArAGgatvAdvidUSakamityuktam / ata eva dazarUpaprayogasUcanametat / 13 juo : tArAddhi mAco....! zRMgArAnukRtiryA tu sa hAsyastu prakIrtitaH // nATayazAstra H gAyakavADa, 6.44, 45; kAvyamAlA, kAzI, 6.39-40. 14 jue : rAMdAt nAte ho.... " agnipurANa, adhyAya 339, ka 7. tataH FIRAnuerfmatvAn hRA . rAmacandra nAthadarpaNa, vivaraNa, pA. 163 15 prakaraNa 9muM, TippaNa 12 16 prakaraNa 9muM, TippaNuM 14 17 prakaraNa 7muM, TippaNuM 14 18 juo : bhAvaprakAzana, adhikAra 4, pA. 93, paMkti 21-rara. ete syuH kAmasacivAH pIThamardo viTastathA / vidUSakazca sakhyAdiparivAreNa saMyutaH // juo : prakaraNa muM, TippaNuM 15. 19 juo : prakaraNa 9muM, TippaNa 16 ane 17. 20 juo : prakaraNa 9muM, TippaNa 10 21 juo : prakaraNa 9muM TippaNuM 12. 22 juo : tatrAdho tUSa hAsyanimitte mAta nAthadarpaNa, 4.167 upara ApeluM vivaraNa, 23 jue : "cira vidUSA dazarUpaka, 28 sarve Ni grihAra | bhAvaprakAzana, 8, pA. ra77 paMkti 19; Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya 123 hA .sAhityadarpaNa, 3.4ra. bhaTTa (zaMgAratilaka, 1.41) ane ziMgabhUpAle (rasANaM vasudhAkara, 1.92) "cArI zabda prayoga viduSaka mATe karyo che. 24 juo : sAhityadarpaNa 3.4ra. "jarmAne artha. DaoN. kANenI AvRttimAM "svakarma moganA ApavAmAM AvyuM che; nirNayasAgara AvRttimAM " hAdri ApavAmAM Avyo che. gAratilaka 1.41mAM narmavita, vitta ane svarmavita evA pATha upalabdha che. juo prakaraNa 9muM pAdaTIpa 11. 25 juo : bhAvaprakAzana, adhikAra 10, pA. ra89, paMkti 2 : ___ 'vidUSako'pi sarvatra vinodeSUpayujyate' / ra6 juo : nATayazAstra: gAyakavADa, kAvyamAlA, kAzI, ra7.8 : 'vidUSakocchedakRtaM bhaveta zilpakRtaM ca yat / atihAsyena tadgrAhya prekSakairnityameva tu // ' ucheHzabdane vApArtha "mAMgapheDa' evo thAya che, paNa vinedanA saMdarbhamAM, sAdA saMvAda athavA prasaMgo vinodamAM pheravI nAMkhavAnI vidUSakanI vRtti sAthe 3cheH zabdano artha besADavo joIe. ahIM pAThabheda tarIke pharaja zabda upalabdha che jene artha 'baDAIkhara vRtti" evo thAya che (juo : zeSanuM bhASAMtara, pA. 512) zilpane artha kRtrima sAdhana, phalupti" e thAtha che. te dvArA hAsyakAraka raMgabhUSA athavA nepazyanuM sUcana apekSita hovuM joIe. 27 juo : nATayazAstra, gAyakavADa, 12.137-12, : kAvyamAlA, 12.121-124, kAzI, 13.13-140: ghoSa, 13.17-140 vidUSakasyApi gatisyitrayavibhUSitA // aGgakAvyakRtaM hAsyaM hAsyaM nepathyajaM smRtam / danturaH khalatiH kubjaH khaJjazca vikRtAnanaH // yadIdazaH pravezaH syAd aGgahAsyaM tu tadbhavet / yadA tu bakavad gacchet ullokitavilokitaiH // atyAyatapadatvAcca aGgahAsyo bhavettu saH / kAvyahAsya tu vijJeyamasambaddhaprabhASaNaiH // anartha kaivikA raizca tathA cAzlIlabhASaNaiH / cIracarma mazIbhasmagairikAdyaistu maNDitaH // . vastAro mahinA( ? ) hRAo nepaccAsta H 1 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 viduSaka 28 mA : na zAstra, AyapAra, 120.142-145; 105mAsA, 12.125-126; zI 13.141-144; ghoSa, 13.141-149. gatipracAraM vibhajetU nAnAvasthAntarAtmakam / svabhAvajAyAM vinyasya kuTila vAmake kare // tadA dakSiNahaste ca kuryAccaturakaM punaH / pArzva mekaM zirazcava hasto'tha caraNastathA // paryAyazaH saMnamayed layatAlavazAnugaH / 28 sa2, na zAstra, 12.145-146 : svabhAvajA tu tasyaiSA gatiranyA vikArajA // alAbhalAbhAd bhuktasya stabdhA tasya gatirbhavet / prastuta ka paranI abhinavanI TIkA A pramANe che : anyA drutalayatvena plutakAlamAnAd bAhulyena zokAdiH svabhAvajA / garvAtmako'pi vikAro bhavatItyAzayenAha alaabhlaabhaaditi| alAbhaH lAbhapUrvakAllAbhAt / mukta vastrAdyupalakSayati / (gAya:57 mAvRtti, adhyAya 12, 16 // 145-149, pA. 190) 3. tuma : na , 3.103, vivaraNa 5.152 : 'vidUSako'pi ca hAsyAthai buddhipUrvakameva visaMsthulaM viceSTate' / it go : nal24 , 4.197, vi1295 5. 188 : hAsya cAsya aGganepathyavacovikArAt tredhA / tatrAGgahAsya khalatikhajadanturavikRtAnanatvAdinA / nepathyahAsyamatyAyatamambaratva-ullokitavilokita-gamanAdinA / vacohAsyamasambaddha-anarthaka-azlIlabhASaNAdinA / 32 juo : prakaraNa trIju TippaNa-2 33 jue : prakaraNa trIjuM 58 prakaraNa paNuM pA. 19 34 tasa, ma' 2: rAjA-vizrAntena bhavatA mamApyekasminnanAyAse karmaNi sahAyena ___ bhavitabyam / vidUSakaH- kiM modakakhAdikAyAm / 35 gautama-bhAlavikAgnimitra'nA kathA akamAM, vasaMtaka-priyadarzikAnA 3jA aMkamAM 36 "svapnavAsavadattAnA 4thA aMkamAM jamIna upara paDelI phUlanI mALAne sApa samajI vasaMtaka gabharAIne pAchA phare che. mAthe vAMkIcUMkI lAkaDI paDatAM gautama sApa samae gabharAya che ane jhabakIne jANe che. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya 125 37 zAkuMtalanA bIjA aMkamAMnA mADhavyanA "mAmavivA4 phuva mUtvA zAstrama" e ugAramAM prastuta abhinaya abhipreta che. 38 "ratnAvalImAM vidUSakane evo abhinaya karavo paDe che. 39 "svapnavAsavadattA), aMka 4, "mRcchakaTika, aMka 5; tathA "zAkuMtala', aMka 6mAM vidUSakano abhinaya. 40 "zAkuMtala', aMka 2. mRcchakaTikamAM mitreya zikAra sAthe belatAM kahe che, "moH sva. yuvuropi tAro mati, jiM punaraEUR grAhaAM (aMka 1). A prasaMge paNa maitreya garvane abhinaya karato he jaie. 41 "avimAraka, aMka 5. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 11muM - vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya (2) vidUSakanI bhUmikAnuM ane tenA kAryanuM trividha svarUpa bharate kahyuM hoya, te paNa eTalethI ja tenuM kArya pUruM thatuM nathI ema pratyakSa nATake jotAM jaNAya che. vidUSakanI vidI pAtranI bhUmikA, ane vinedanirmitinuM tenuM kArya - baMne sAMketika svarUpanAM ane bIbAMDhALa banyAM hatAM. chatAM vidUSakane nATakIya pAtra tarIke svIkAryA pachI, nATayakathAmAM tene saMbaMdha vyavasthita sthApita karavo, e nATakakAra mATe Avazyaka hatuM. vineda ane hAsyanimitinA sAdhana tarIke ja je tene upayoga karavAmAM Ave, te tenuM pAtra nATyakathAthI chUTuM chavAyuM rahI jAya. nATayakathAnA eka Avazyaka ane aparihArya pAtra tarIke tenuM nATakamAM keI sthAna rahe nahIM. tethI bIjAM pAtronI mAphaka, tene paNa nATayathA sAthe tanmaya banAvavuM nATakakAra mATe Avazyaka hatuM. tethI vidUSakane nATakanA saMvi nATakAroe tene sepyAM hatAM. tenI noMdha zAstrakAroe lIdhI nathI, paNa tene abhyAsa karyA sivAya vidUSakanI bhUmikA ane kAryane saMpUrNa khyAla ApaNane AvI zake nahIM. (1) nATayanivedananuM kArya prAcIna saMskRta raMgabhUmi upara bhavya do athavA moTI nepaththaracanA batAvavI zakya na hatI. paDadAone upayoga paNa maryAdita pramANamAM ja tha. tethI eka dRzya puruM thaI bIju kyAre zarU thayuM e samajavuM prekSako mATe kaThaNa hatA. te paikI pahelI muzkelI dUra karavA saMskRta nATakakAroe nATayaracanAmAM varNanane samAveza karyo. saMskRta nATakanI racanA kAvya tarapha vadhu jhUke che, ane temAM prabaMdhamAM zobhe evAM aneka varNane jaNAI Ave che, tenuM eka kAraNa Ama nepaththaracanA sAthe saMkaLAyeluM che. je da dazya svarUpamAM batAvI na zakAya, tenI khoTa teo varNane dvArA pUrI karatA. tethI prekSake kalpanAzakti dvArA paNa vaNarya vastune khyAla karI zakatA. bIjI muzkelI dUra karavA nAti patri Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya (2) kokti e zAstrakAroe niyama karyo.1 aMkanI zarUAtamAM athavA vacamAM, jyAre kaI navuM pAtra pravezavAnuM hoya tyAre tenuM sUcana karavA vize keTalAka nATayasaMketo batAvavAmAM AvyA che. nATakakAre temane upayoga karatA. saMskRta nATake uparathI evuM lAge che, ke badalAtAM dAnuM varNana karavAnuM, ane nAyakane praveza sucavavAnuM kAma vidUSaka kare che. baravapnavAsavadattAne cothe aMka vidUSakanA pravezathI zarU thAya che. vidUSakanI udayanane amadavanamAM laI jAya che. tyAM te bAganI ane phUlonI zobhA, tathA vividha AkAramAM kSitijanI bhUrI sapATI sudhI UMce UDatI bagalAnI hAramALAnuM varNana kare che. te uparathI abhipreta dazyane khyAla Ave che. pachI te udayanane mAdhavIlatAmaMDapamAM laI jAya che, ane aMkanuM mukhya dazya zarU thAya che. pratijJAyaugaMdharAyaNa'mAM trIjA aMkanI zarUAtamAM paNa vidUSakanI saMvAdamAM nATasthaLane ulekha Ave che, tema ja nAyaka-yaugadherAyaNa-ne pravezanI sUcanA paNa temAM jaNAya che. aMkane aMte, vidUSaka pharIthI mahattvanI vigate jaNAve che. avimArakamAM bIjA aMkanA AraMbhamAM vidUSaka praveze che. pitAnA bhASaNamAM avimAraka vize Avazyaka mAhitI ApI, tenI kuraMgI vizenI premabhAvanA-ke je nATakane viSaya che--te varNave che; ane aMte sUryAsta vakhate jANatI nagarazebhAnuM varNana kare che. cethA aMkamAM avimAraka acAnaka bevAyAnA samAcAra te Ape che. mitreyane ullekha "mRchakaTika'nI prastAvanAmAM ja Ave che. pahelA aMkanI bhUmi spaSTa thAya che, ane nAyakane praveza paNa sUcavAya che. trIjA aMkamAM te cArudattanA ghara tarapha javAne raste, tema ja antabhaMganuM zayanasthaLa - e baMne sthaLe vizenuM sUcana kare che. cothA aMkamAM, vasaMtasenAnA sAta ekavALA mahelanuM te varNana kare che. pAMcamA aMkanuM raMgasthaLa-vRkSavATikA-paNa te ja batAve che. sAtamAM aMkamAMnA puSpakaraMDaka nAmanA jIrNodyAna vize paNa ApaNe maitreya dvArA ja jANIe chIe, ane chellA aMkamAM maitreya jyAre cAdattanA putrane vadhasthAna tarapha laI jAya che, tyAre, tyAMnuM dazya paNa teNe ja varNavyuM che. nRtyaspardhAnI yojanA gautame pote karI hovAne lIdhe "mAlavikAgnimitranA bIja aMkanuM dakSya ApaNe gautama dvArA ja jANI zakIe. trIjA aMkamAM te rAjAne pramadavanamAM laI jAya che. te vakhate irAvatInA Agamana vizenI sUcanA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 viduSaka paNa teNe ja ApI che. cothA aMkanI zarUAtamAM te mAlavikAnA kArAvAsa vize kahe che. tene lIdhe kathAvikAsamAMnA mahatvanA muddAo ApaNane jANavA maLe che. chellA aMkamAM mAlavikAe vivAhavastro paheryA che ema te kahe che. te uparathI chellA dazyanI kalpanA karI zakAya. vikramorvazIyanA bIjA aMkanI zarUAtamAM ja mANavaka praveze che. tenI pAsethI rIja ane urvazInA premanI hakIkta ApaNane jANavA maLe che. trIjA aMkamAM vidUSaka rAjAne saphaTikamaNInA sopAna uparathI maNIharyAnI aTArI upara laI jAya che, ane caMdrodaya tarapha tenuM dhyAna kheMce che. A u9lekha dvArA raMgasthaLa ane kALanuM sUcana thAya che. pAMcamAM aMkamAM vidUSakanA saMvAdamAM banI gayela ghaTanAono nirdeza che, nAyakanA pravezanI sUcanA che, ane gaMgA-yamunAnA saMgama pAsenA rAjAnA zamiyAnA ullekha che. zAMkutalanA bIjA aMkamAM prAraMbhamAM ja vidUSakanI svagatokti ApaNane sAMbhaLavA maLe che. temAM duSyantanA zikAranuM varNana che, temaja tenA zakuMtalA vizenA premanI mAhitI che. svagatoktine aMte te duSyantane praveza sUcave che. pAMcamAM aMkanI zarUAtamAM vidUSaka haMsapAdikAnA gIta tarapha duSyantanuM dhyAna dere che, te uparathI prekSakone raMgasthaLa ane kALanI sucanA maLe che. chaThThA aMkamAM mADhavya duSyantane pramadavanamAM mAdhavIlatAmaMDapa tarapha laI jAya che. "priyadarzikAmAM bIja aMkanI zarUAtamAM vidUSaka rAjAnuM Agamana sUcave che, ane tyAMnA raMgasthaLa-dhArAgRha udyAnanuM varNana kare che. kamaLa teDatI nAyikA tarapha te rAjAnuM dhyAna kheMce che. trIjA aMkamAM vidUSaka pAsethI ApaNe rAjanA premanI hakIkta jANIe chIe. vidUSaka nAyikAnI zodha karavA nIkaLe che, e ullekha dvArA raMgathaLanI ApaNane jANa thAya che. "ratnAvalInA pahelA aMkamAM madana mahotsavanuM ane makaraMda udyAnanuM varNana meTe bhAge vidUSake je karyuM che. bIjA aMkamAM rAjAnI priya latA upara jAduI asarane lIdhe phUle khIlyAM hovAnA samAcAra te Ape che. te rAjAnA Agamana vizenuM, ane pachInA dasyanuM sUcana kare che. rAjA ane vidUSaka pharatA pharatA kadalIgRha pAse Ave che, ane tyAM nAyaka-nAyikAnuM milana thAya che. trIjA aMkanAM vidUSakanAM vAkyo uparathI kathAne mahattvano bhAga samajAya che. te saMdhyAkALanuM varNana kare che, te uparathI nATayaghaTanAne samaya spaSTa thAya che. e aMkamAM viduSaka veSAMtara karela rANIne, sAgarikA samajI laI Ave che. cothA aMkanA pravezakamAM vidUSakanA bhASaNa dvArA kathAnI mahatvanI ghaTanAo jANavA maLe che. "nAgAnandImAM AtreyanA vAkyo dvArA ApaNane nAyakanI paristhitine khyAla Ave che. Atreye karela varNamAM malayapavana, pavana, tathA devAlayane samAveza thAya che, temaja te dvArA badalAtAM Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viASakanI bhUmikA ane tenuM kArya (2). 129 dAnI kalpanA ApaNane Ave che. bIjA aMkamAM te nAyakane caMdanalatAgRha tarapha laI jAya che, ane tyAM ja nAyaka ane nAyikAnuM milana thAya che. trIjA aMkamAM kusumAkarane ulekha paNa viduSake karyo che. aMkamAMnI pramukha ghaTanAo. A kusumAkara udyAnamAM ja thAya che. cArAyaNa viddhazAlabhaMjikAnA pahelA aMkamAM makaraMda udyAnanuM, kIDAlanuM, tathA katarelA staMbhanuM varNana karI vividha dazyane ApaNane khyAla Ape che teNe karela saMdhyAkALane nirdeza bIjA aMkanI ghaTanAone samAptikALa batAve che. trIjA aMkamAM te rAjAnuM ane tArAonuM varNana kare che, cethA aMkamAM te paDhiyAne vakhata sUcave che. raMgasthaLa, badalAtAM dazyo, nATayaghaTanAne kALa, nAyaka athavA nAyikAnA pravezanuM sUcana, mukhya pAtra athavA prasaMga vizenI mAhitI tathA be akenI vacamAM banI gayela ghaTanAonuM sUcana ApavAnuM kArya vastutaH nATakanA koI pAtranuM nathI. samajadArI sAthe nATayakathAne vikAsa samajAvanAra, pAtra ane prasaMganI mAhitI ApanAra, tathA thanArI ghaTanAonuM digdarzana karanAra nivedakanuM te kArya che. e nivedaka bhale nATakamAM bhAga bhajavanAra naTa hoya, te paNa pratyakSa nATayavastuthI alipta rahI prekSakenI dRSTie Avazyaka evI mAhitI ApavAnuM kAya te karato hoya che. grIka nATakomAM evA kAryane choric function, ane te kArya karanAra pAtrane choric character kahevAmAM Ave che. ApaNe ene nATyanivedakanuM kArya kahI zakIe. upara batAvyA pramANe, nATakathAnA vikAsamAM nATakanA eka pAtra tarIke mahattavane bhAga bhajavavA uparAMta vidUSaka nATayanivedananuM kArya kare che. saMskRta nATakamAM Ama ApaNe vidUSakanI dvividha bhUmikA joIe chIe. "trigatamAM mahattvano bhAga bhajavI naTamaMDaLInA eka ghaTaka tarIke, nATayasaMjananuM kAma vidUSaka karate, paNa badalAtI nATayapaddhatine lIdhe tenuM trigatanuM kAma naSTa thayuM, chatAM "nATanivedaka naTa athavA chorous actor tarIka nATakakAroe teTalI ja jarUriyAtanI bhUmikA tene soMpI. (2) sevakanuM kArya nATayadaSTie vidUSakanuM pAtra "nIca' eTale ke nIcalI kakSAnuM hovAne lIdhe kathAnakamAM tene ghaNuM mAmUlI kAma karavAM paDe che. te paikI tenuM haMmezanuM kAma che saMdezA pahoMcADavAnuM. rAjAne te mitra hovAne lIdhe rAjA ane aMtaHpurane Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 saMbaMdha joDavAnuM kAma tene karavuM paDe che. tema ja nATakanI kathAvastumAM, koI paNa mahatvanI ghaTanA pAchaLa vidUSaka pote kAma karate jaNaze. paNa ghaNuM vakhata te tene jANe joIne sevakanuM kAma saMpavAmAM Ave che. dA. ta. "svapnavAsavadattA'mAM samugRhamAM prasiddha svapnadazyavALe prasaMga bane, te pahelAM padmAvatInuM mAthuM dukhavAnA samAcAra udayanane kahI, tene samudragrahamAM laI AvavAnI kAmagIrI vidUSakane saMpavAmAM AvI che. "mRcchakaTikamAM pUrNa bheTa Apela jAtikusumavAsita prAvAraka' (jaInA phUlanI sugaMdhavALI zAla) cArudattane ApavAnuM kAma maitreya kare che. cArudatta uMbarA upara kAkabaLI mUkI AvavAnuM kAma paNa tene ja sepe che. vasaMtasenAnA dAgInA saMbhALavAnuM ane te pachI te tene ApI AvavAnuM kAma paNa maitreyane ja karavuM paDe che. vikramorvazIyamAM urvazIne premapatra vidUSakane sAMbhaLavo paDe che. "zAkuMtala'mAM duSyantanI senAne pAchI rAjadhAnI tarapha laI javA mATe, tathA zakuMtalAnuM citra rANa na jue te mATe citraphalaka meghapratirachaMda prAsAdanI agAsI upara laI javA mATe vidUSakanI niyukti thaI che. "ratnAvalImAM vidUSaka ratnAvalIne rAjA pAse laI jAya che. A kAmo vidUSaka eka sevaka tarIke yaMtravata kare che. (3) darabArI mazkare viduSaka e khAlI nAyakane sahacara nathI. tene ghaNI vakhata maskarAnuM kAma karavuM paDe che e ame gayA prakaraNamAM batAvyuM che. badhAM saMskRta nATakamAM nAyaka sAmAnyataH rAjA hoya che, ane kathA e premakathA hovAne lIdhe kharI rIte rAjAne darabAra" nATakamAM AvatA nathI. atapura, rAjamahelanI AsapAsa rahela pramadavana, samudragRha vagere sthaLonI pArzvabhUmi upara ja kathAnI ghaTanAo bane che. chatAM, kAlidAsanAM nATakamAM darabArI vAtAvaraNanI chAMTa AvI che, ane temAM vidUSakanI mazkarAnI bhUmikAnAM izadarzana ApaNane thAya che. "mAlavikAgnimitra'mAM gautama be nATayAcAryomAM laDhavADa karI Ape che, ane pote dUra UbhA rahI tenI majA jue che. te gaNadAsa upara sarasvatI pUjAne nimira khAlI lADavA pacAvavAno dhaMdhe karyo hovAne lucce Aropa kare che. "zAkuMtala'nA bIjA aMkamAM, senApatinA svabhAvacitraNamAM darabArI hAjIpaNune namUne jovA maLe che, tethI mADhathe karelI tenI mazkarI gya lAge che. darabArI vAtAvaraNa na hovA chatAM tenuM spaSTa sUcana rAjazekharanAM nATakamAM jovA maLe che. "kapUramaMjarI'mAM vidUSaka ane dAsIne jhagaDe thAya che, ane temAM vidUSaka cIDAya che, tyAre "dAsIne mAthe mukhavaTe mUkI ane dADhI cuMTADI tene pitAnI jagyAe darabAramAM nImavI joIe Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya (2) 131 evuM te gussAmAM tene kahe che. A udgAromAM vidUSakanI darabAramAM thayelI nimabUkanI spaSTa sUcanA che. 'vidvazAlabhaMjikA'mAM rANInA parivAre karelI vidUSakanI asabhya mazkarI, ane vidUSake paNa evA ja zabdomAM "pAchI karelI' gALe darabArI vAtAvaraNa upara sUcaka prakAza pheke che. arthAt saMskRta nATamAM praNayakathAnI maryAdAne lIdhe kharA artha mAM darabArI vAtAvaraNa sarjAtuM nathI, ane tethI mazkarAnI bhUmikA khIlavavA vidUSakane jhAjhI taka maLatI nathI. (4) kathAvikAsanuM kArya zaMgArapradhAna sukhAbha nATakamAM viduSaka, nAyakanA sahacaranI bhUmikA bhajave che e ApaNe A pahelA joyuM. potAnI zakti mujaba vidUSaka rAjAne tenA premaprakaraNamAM madada kare che emAM zaMkA nathI. koI hoziyAra vidUSaka nAyakane nAyikAnI prApti thAya tyAM sudhI tene madada karatA jaNAya che. paraMtu nATakakAroe vidUSakanuM nAyakanA sahacara uparAMta eka vinodI pAtra tarIke citraNa karyuM hovAne lIdhe temaNe tenI hoMziyArI sAthe mUrkhAIbharyA prasaMgo paNa batAvyA che. keTalAka vidUSake rAjAne madada karavA jatAM nakAmAM goTALA karatA jaNAya che. tethI kharI rIte vidUSaka nATakamAM zuM kAma kare che, nATyakathAmAM te zuM sthAna dharAve che vagere prazno vicAraNA mAMge che. vinodanirmiti e vidUSakanuM aparihArya kArya hoya te paNa ene saMbaMdha je kathA sAthe kheMcI tANIne joDavAmAM Ave to kathAnuM pota phiccuM paDI jAya, ane kathAnI racanAmAM doSa AvI jAya. tethI, nATakakAroe kalAtmaka rIte nATakathAnI racanAnI daSTie vidUSakane khAlI vinoda karanAra koI taTastha pAtra na citaratAM, kathA sAthe gADha saMbaMdha dharAve evI bhUmikA tene soMpI. "svapnavAsavadattA'nA cothA aMkamAM pradavananuM dazya Ave che. tyAM mAdhavilitAmaMDapa pAse rAjA udayana zilAtala upara beThe hoya che. te vakhate vidUSaka tene kaI gaNuM vadhu priya che, te pUche che. te ja pramANe samudragrahamAM udayana padmAvatInI rAha jote tenI pathArI upara beTho hoya che, tyAM tene UMdha Ave che. tethI te vidUSakane vAta kahevAnuM kahe che. A baMne prasaMgenuM bAhya svarUpa vinadI che. rANI vize prazna pUchatI vakhate vidUSakane joza Ave che, te rAjAne dama mAre che-temaja rAjA paNa kAlAvAlA karavAnuM je nATaka kare che-te parihAsathI pUrNa che. ane pachI tarata ja vAtAvaraNa badalAI jAya che. rAjA e ja prazna vidUSakane pUchI AkhA prasaMganI punarAvRtti kare che, tyAre padmAvatIne paNa rAjAnA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13ra vidUSaka vidUSakI cALA jeI Azcarya thAya che. pAMcamA aMkamAM vAta kahetI vakhate vidUSaka rAjAnuM nAma zaherane, ane zaheranuM nAma rAjAne Ape che, ane Ama baMne nAmone goTALA karI hAsya upajAve che. A baMne prasaMgomAMne vinoda spaSTa che. paraMtu, nATayaghaTanAonuM sUkSma parIkSaNa karIe te hAsyanimiti karatAM paNa temAM koI UMDe nATayahetu rahelA jaNAya che. vidUSaka rAjAne mAdhavIlatAmaMDapa pAse laI Ave emAM ajANatA paNa nATayapUrNa ghaTanAnAM bIja rahelAM che. udayana maMDapanA dvAra pAse ja beTho. hoya che, tethI padmAvatI, vAsavadattA ane dAsI maMDapamAM ja phasAI jAya che. teo rAjA ane vidUSakano saMvAda sAMbhaLI zake che. AvI paristhitimAM vidUSaka rAjAne kaI rANI vadhu priya che e savAla kare che. tethI vAsavadattAnA mRtyunI yAda tAjI thAya che, ane udayananuM duHkha vadhI paDe che e kharuM paraMtu teNe Apela javAbane lIdhe vAsavadattAnA duHkhI dilane dilAso maLe che, te padmAvatInA manamAM gUDha mAnasika AghAta pahoMce che, je tenI zIrSa vedanAmAM, ane svagRhanA svapnadazyamAM pariName che. vidUSakanA mUrkhAIbharyA praznanA AvA nATayapariName ubhave che. pAMcamA aMkamAM rAjAne vAta kahetI vakhate vidUSaka ujajayinI ane tyAMnAM prasiddha snAnagRhe varNave che. A baMne sthaLo udayana ane vAsavadattAnA premaprasaMgo sAthe saMkaLAyelAM hovAne lIdhe udayananI vAsavadattAnI yAda pAchI tAjI thAya che. tethI te vAsavadattAne svapnamAM jue e svAbhAvika che. "svapnavAsavadattA" nATakane mukhya hetu udayana ane vAsavadattAnuM punarmilana e che. agnidAhamAM vAsavadattA baLI gaI che evo udayanane khyAla hovAne lIdhe, ane kALapravAhamAM paheluM duHkha bhUlI javuM svAbhAvika hovAne lIdhe udayananuM mana padmAvatI tarapha AkarSita thAya che. evI sthitimAM eka bAju udayananI vAsavadattAnI yAda kAyama rAkhavI, ane bIjI bAju patipremane lIdhe svArtha tyAga karI ajJAtavAsanI vedanAo bhagavatI vAsavadattAne udayananA avicaLa premane. purAvo ApatA rahevuM e nATyaprayajananI daSTie Avazyaka che. vidUSakanAM vivedI prazna ane asaMbaddha vAtane lIdhe A hetu siddha thAya che. koI gItamAMnA dhruvapadanI mAphaka udayananuM, ane sAthe sAthe prekSakenuM dhyAna vAsavadattA tarapha punaH punaH deravuM e kathAvikAsanuM mahattvanuM kArya ahIM vidUSaka kare che. pratijJAyaugaMdharAyaNamAM kArAgRhamAM sapaDAyelA udayanane maLIne yaugaMdharAyaNe tene chUTA karavA mATe ghaDelI janAo tene jaNAvavAnI mahattvanI javAbadArI Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya (2) 133 vidUSakane soMpavAmAM AvI che. paraMtu udayananI mulAkAta thayA pachI, te vAsavadattAnA premamAM paDe hovAnuM vidUSaka jANe che. udayananA A vartanane te niSedha kare che, ane tene pariNAme ja yaugaMdharAyaNa bIjI pratijJA le che. kathAvastu sAthe vidUSakane atyaMta nikaTane saMbaMdha hovAnuM ahIM spaSTa jaNAya che. AthI viruddha keTalAka nATayakAree vidUSakane nATakamAM mahatvanuM koI paNa sthAna ApyuM na hoya te paNa tenA pramAdane upaga kathAvikAsa mATe karyo che. dA. ta. maiitreya UMghamAM babaDe che, tethI zarvilaka sahelAIthI vasaMtasenAnA dAgInA cerI zake che. A corI upara nATakanA ogaLanA ghaNuM prasaMge AdhArita che. pachI jyAre mitreya vasaMtasenAnA dAgInA pAchA ApavA jAya che tyAre rastAmAM ja tene cArudatta upara bheravAmAM AvelA khaTalA vizenI jANa thAya che. te sIdho nyAyAlayamAM jAya che, ane tyAM zikAra sAthe laDhavAnA AvezamAM ja tene hAthamAMthI dAgInA nIce paDe che, jethI cArudattanI phAMsInI zikSA kAyama thAya che, ane aMte vadhastaMbhanI ghaTanA aTaLa thAya che. kAlidAse potAnAM nATakonA kathAvikAsamAM vidUSakanA pramAdane khUba caturAIbharyo upayoga karyo che. DAhyo gautama paNa cothA aMkamAM mAlavikA ane agnimitranuM samuMdragrahamAM milana goThavIne bahAra beThAM beThAM kAM khAya che. tenI A bhUlane lIdhe IrAvatI AgaLa rAjAnuM rahasya khulluM paDI jAya che. arthAta aNIne vakhate dhAriNIne nAnI benane vAMdarAe bIvaDAvyAnA samAcAra Ave che, ane IrAvatI cAlI jAya che e ThIka, nahIM te Akhare vidUSaka ane rAjAnuM zuM thAta ke jANe ? "vikramorvazIyamAM rANInI dAsI mANuvakane chetare che, ane tethI purUravAnuM premarahasya te tene kahe che. rAjAe tene sAcavavA Apela urvazIne premapatra te khoI nAMkhe che, je barAbara rANInA hAthamAM ja Ave che. mANuvakanI A bhUlane lIdhe bIjA aMkamAMne rAjA-rANInI laDhavADane prasaMga nirmAe che. "zAkuMtala'ne vidUSaka to sAva bALe che. tenA bAghApaNune lIdhe bIjA pitAnuM kAma karI le che ane tethI "zAkuMtala'nI kathA AgaLa vikase che. eka bAju rAjA zakuMtalA tarapha AkarSita thayo hoya, ane bIjI bAju rAjamAtA pitAnuM putrapiMDa pAlanavrata pUruM karavA tene bolAve, tyAre rAjAnuM mana dvidhAmAM paDe che. te ja vakhate AzramamAMthI tApase Ave che, ane tapovanamAM rahevA teo tene vinave che. e vakhate zakuMtalAnI vAte beTI heI yajJarakSaNa karavA khAtara pote tapovanamAM rahyo che, ema duSyanta viduSakane kahe che. arthAta vidUSaka rAjAnI vAta kharI mAne che, eTaluM ja nahIM paNa sainya laI rAjadhAnI tarapha pAchA Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 vidUSaka vaLatAM zikArane trAsa TaLyAne tene AnaMda thAya che, te bIjI bAju pite have rAjAnA pratinidhi, rAjAnA nAnA bhAI athavA yuvarAja thaye hovAno garvathI te phulAI jAya che. mADhavyanI A mukhaI kathAvikAsa mATe khUba ja upakAraka che. vidUSakanI A baDAImAM duSyantanI anapatyatAnI nATacasUcanA rahelI che. arthAt sainyane bhAra dUra thavAne lIdhe yajJarakSaNanA nimitte duSyanta vAre ghaDIye AzramamAM AvI zake che. Ama zakuMtalA sAthe paricaya vadhAravAnI tene taka maLe che, jene pariNAme trIjA aMkamAM ApaNe temanA premanI kabulAta, ane tenI gAMdharva vivAhamAM pariNati thayelI jaIe chIe. pAMcamAM aMkamAM duSyanta vidUSakane pitAne saMdeze haMsAdikA pAse poMcADavA mokale che, ane "jema apsarAone hAthe sapaDAyela tapasvIne mokSa thaI zake nahIM, tema pate paNa dAsIo pAsethI chUTI zake nahIM, enI khabara hovA chatAM vidUSaka tyAM jAya che. tethI zakuMtalA duSyantanA darabAramAM Ave che te vakhate ja te gerahAjara hoya che. tethI zaMkutalAnI yAda rAjAne ApI zake evuM keI tyAM rahetuM nathI. duSyanta smRtinAzane lIdhe badhuM bhUlI jAya che. Ama zaMkutalAnA dANu pratyAkhyAnamAM pAMcamA aMkane aMta Ave che. chaThThA aMkamAM vasumatI rANInA samAcAra maLatAM ja viduSaka citraphalaka laI nAsI jAya che, te sIdhe IndrasArathi mAtalinA hAthamAM ja sapaDAya che, - tyAM tene mAra paDe che, jethI duSyantanA kSAtratejane mAtali taraphathI AvAna maLe che. Ama dareka vakhate vidUSaka bAghA je raMgabhUmi uparathI paDadA pAchaLa jaya che, ene tenA prayANane uga kathAvastunA vikAsa mATe thAya che. kAlidAsanA A nATayataMtranuM anukaraNa zrIharSe paNa karyuM che. viSaka gAMDA jevo menAne pIche pakaDe che, jethI "ratnAvalImAM nAyaka ane nAyikAnuM milana zakya bane che. priyadarzikA'mAM vidUSaka UMdhamAM babaDe che, tethI rANIne nAyakanAyikAnA milananA gupta kArastAnanI jANa thAya che. pariNAme nAyikA ane vidUSakane baMdivAsa bhogavavo paDe che. (5) bhASyakAranuM kArya vidUSaka dekhAvamAM bhale bA jaNata hoya, te paNa tenI kalAmAM te niSNAta che. vidUSakanI vyavahAru hAMziyArI jyAre haLavI TIkAnuM svarUpa le che, tyAre jIvananA eka bhASyakAra tarIke te ApaNuM sAme Ave che. che. saMskRta nATakamAM sAMketika kathAvastu, ane samAjanI zreSTha vyakti rAjA nAyaka hevAne lIdhe vidUSakanA mukta bhASyane paNuM svAbhAvika maryAdAo prApta thAya che, Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya (2) 135 are temAM paNa eka parihAsaka karatAM jyAre parihAsanA viSaya tarIke tene citaravAmAM Ave che, tyAre tenI vyavahAru buddhine keAI jhAjhI taka maLatI nathI. tethI pAzcAtya nATakanA vidUSakenI tulanAmAM jIvananA bhASyakAra tarIke saMskRta nATakanA vidUSake khUba UNuM Utare che. paraMtu jyAM tene taka maLe che, tyAM tenI mArmika avalokanabuddhi jaNAyA vagara rahetI nathI. e dRSTie kAlidAsanA vidUSakAe karelI TIkA nedhapAtra che. te agnimitra mAlavikAnuM praNayArAdhana karatA hoya che. te vakhate IrAvatI tyAM AvI pahoMce che. eve vakhate vidUSakane rAjA "zuM karavuM te kAnamAM pUche che, tyAre vidUSaka kahe che have zuM karavAnuM che? cera mAla sAthe pakaDAya tyAre tenA mATe nAsI javA sivAya bIje kaye rasto hoI zake ? agnimitra IrAvatIne page paDe che, paNa te gussAmAM cAlI jAya che, tyAre gautama tene kahe che, "huM UThe have. thaI rANI'bAnI maherabAnI !' duSyanta zakuMtalA tarapha AkarSAya che, tyAre mADhavya tene kahe che ke, mIThuM- khajUra khAIne kaMTALyA pachI madhura AmalInI IcchA thAya, tema aneka uttama strIone paribhAga laI kaMTALyA pachI eka tApasakanyAnI IcchA Apane thaI hoya ema lAge che!" urvazI acAnaka purUravAne maLavA Ave che, tyAre purUravA tene potAnA Asana upara paDakhe besADe che. pAse ja viduSaka ane urvazInI sakhI paNa hoya che. tethI mANuvaka (vidUSaka) kahe che, "are, ahIM ja tamAre sUraja Athamyo ke zuM ?" TUMkamAM, rAjAnuM bahupatnItva, ane temAMthI rAjA mATe udbhavatA zaramajanaka prasaMgo, sAmAjika zreSThatA ane adhikArane lIdhe vadhela, ane ghaNI vakhata ziSTAcArane paNa phagAvI deta, rAjAne utAvaLa ane puruSa sahaja caMcaLa svabhAva-vagere rAjajIvananI vizeSatAo upara vidUSaka mArmika prahAra karatA jaNAya che. maitreyanI TIkAne aMtaHpuranI paNa maryAdA rahetI nathI. te adhika vizALa sAmAjika vAtAvaraNamAM rahe che. strI-puruSa, ghaTanA-prasaMga, rIta-rivAja vagere upara tenI jIbha cAlatI hoya che. maitreyanI TIkA jeTalI mokaLI ane bhedaka che, teTalI ja vAstavika ane haLavI che. jIvananA bhASyakAra tarIke ApaNe badhA vidUSakomAM maitreyane pasaMda karI zakIe. (6) bhAvanAsaMtulananuM kArya kathAvastunA paramezya biMdue pahoMcelA prasaMge prekSake jyAre mANatA hoya, tyAre temanI bhAvanAone bhAra halake karavAnI AvazyakatA nATaka jevA Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSaka kalAprakAromAM haMmezAM jaNAya che. vidUSakane vineda e rIte bhAvanAone bhAra haLave karavAmAM madada kare che. paraMtu saMskRta nATakamAM premavyathA ane virahaduHkhanuM citraNa ghaNuM kharuM vipralaMbha zRMgAranA kalAtmaka citraNanuM svarUpa le che, tethI temAM bhAvanAprabha karatAM kAvyAtmakatA ja vadhu hoya che pariNAme, mAnavI jIvananI jIvaMta vedanAonI utkaTatA bhAgye ja temAM pragaTa thayelI jaNAya che. duHkhAbha nATaka (Tragedy) saMskRtamAM lakhAyAM nathI. tethI bhAvanAonI vilakSaNa utkaTatAe pahoMcIe ane tene bhAra halake karavA mATe bhAvane pazama karavAnI AvazyakatA jaNAya evA prasaMgo zRMgArapradhAna, rUDha, sukhAtma nATakamAM, pramANamAM, ochI nirmANa thatA. ane tethI bhAvanAonuM saMtulana (Emotional equilibrium) sAdhavA vinodane upaga saMskRta nATakamAM jhAjho thatuM nathI. tethI sAmAnya hAsya nirmANa karavAnuM kArya ja vidUSakane karavuM paDe che. arthAta A vastusthiti sarvatra nathI. enA apavAda paNa ApaNe joIe chIe. keTalAMka saMskRta nATakamAM bhAvanAprabha bhAra eTale vadhI jAya che ke, tenuM saMtulana sAdhavA vinaMdanI sahAya levI paDe che. "svapnavAsavadattAmAM vAsavadattAnA mRtyunI aphavA)ne lIdhe udayana duHkhanA dariyAmAM paDe che. vAsavadattAnI hRdayane valovI nAkhe evI yAdamAM, tema ja padmAvatInI mamatA maLatAM sulabha sAMtvanamAM kasAyele udayana bhAvanAvyAkuLa thAya che, tyAre (cethA ane pAMcamAM aMkamAM) vidUSakane vineda udayananA ane prekSakone mana upara bhAra cokkasa utAre che. cArudattanuM, manane asvastha karanAruM, garIbAInuM duHkha mRchakaTikanA pahelA aMkamAM varNavavAmAM AvyuM che. temAM maitreyanA udgAra ane kRtine hAsyakAraka sAtha maLavAne lIdhe vAtAvaraNanI viSaNaNatA ochI thAya che. trIjA aMkamAM maitreya hovAne lIdhe je babaDATa kare che, te ApaNane dAgInAonI corIne lIdhe nirmANa thatA bhISaNa prasaMge zaiDI vAra vasarAve che. nyAyAlayamAM maitreya bumarANa Avela khUnane Aropa ane AMdhaLA nyAyAsana sAme karavAmAM AvelI satyanI mazkarI khullI AMkhe jevI azakaya thAta. "zAkuMtalanA bIjA aMkamAM viduSakanA pravezane lIdhe eka bAju duSyantanA gaMbhIra praNayane virodhI uThAva maLe che, te bIjI bAju duSyanta AgaLa upasthita Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya (2) 130 thayela "dvidhAmAMnI vyAkuLatA vidUSakanA akalpita vinedane lIdhe ochI thAya che. pAMcamAM aMkano prAraMbhane vidUSakane praveza paNa cothA aMkanA gaMbhIra ane pAMcamA aMkanAM bhASaNa kAruNyanI sImArekhA upara yojAyo che. haMsAdikAnA mahelamAM thanArI vidUSakanI saMbhavita mazkarInuM je kAlpanika zabdacitra e pravezamAM citaravAmAM AvyuM che, temAMnuM hAsya baMne bAjunA kAruNyanuM saMtulana sAdhavAnI dRSTie Avazyaka jaNAya che. chaThThA aMkamAM vidUSakanA vinoda dvArA ane mAtalie tenA hADakAM kharA karI nAkhyAnA sUcita citra dvArA AkhA prasaMgamAM prasarelI duSyantanI virahavyathAnI viSANu chAyA ochI thayA vinA rahetI nathI. Ama, bhAsa, zudraka, tathA kAlidAsa jevA keTalAka nATakakArAe bhAvanAprakSobhanA saMtulananuM kalAtatva oLakhyuM hatuM emAM zaMkA nathI. vidUSakanA pAtra dvArA prakSubdha bhAvanAone vinodI sAMtvana (comic relief) ApavAnuM kArya temaNe sAdhyuM che. TippaNa 1. koI paNuM navA pAtrane praveza, raMgabhUmi upara hAjara rahela pAtro paikI koI pAtra dvArA nAmeccAra karAvI, athavA "ji", "zaMvevatAra, "amuhaa" jevI zAstrokta yuktio dvArA sUcavavAmAM Ave che. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 12 muM zAstragraMthamAM vidUSaka vize ghaNI zAstrIya mAhitI maLe che, paraMtu A viSayamAM be mahatvanA prazno uddabhave che. (1) vidUSaka athavA tenA jevAM vinedI pAtro jemAM hoya, evA sukhAtma athavA hAsyapradhAna nATakanA nATayabaMdha vizenI carcA ane (2) vivedI pAtronA kAryanI (hAsyanI) mImAMsA. A baMne praznonI samasta carcAmAM AvatA praznapapraznanA javAba saMskRta sAhityazAstramAM maLavAne saMbhava ghaNo ocho che. bhArata ane Itara zAstrakAroe vize thoDI ghaNI carcA zAstragraMthamAM thaI haya, te paNa temanA svabhAva vize karavAmAM AvelI carcA uparachallI che. tethI e mAhitI dvArA keI viziSTa nATayaracanAnuM bAhyasvarUpa samajAya te paNa temanuM tatva ApaNe samajI zakatA. nathI. kAraNa ke, amuka nATayaprakAramAM kathA kevI hevI joIe, nAyaka kevo hovo joIe, keTalA aMke hovA joIe, kayA rasanI temAM yojanA thaI zake e vizenI mAhitI ja e varNamAM maLI Ave che. Ama, A varNane dvArA nATayavizeSanI racanAmAM nATakakArane kaI tAtvika madada thavAne badale kevaLa mArgadarzana tarIke ja tene upayoga thaI zake che. tethI upalabdha nATakanuM e daSTie parIkSaNa karatI vakhate ApaNI samakSa ghaNI muzkelIo Ave che. bIjA zabdomAM kahIe te zAstragraMthamAM Apela A niyamo nATayaprakAronA bAhya svarUpa saMbaMdhInA ja che, ane tethI nATayaracanAnA pravAhamAM, A niyamo haMmezAM pALavA nATakakAre mATe zakya banyA nathI. vinoda ane hAsyanI paristhiti paNa evI ja che. bharate vidUSakanuM hAsya kevI rIte (zAne lIdhe) nirmANa thAya che, tenI carcA karI che. hAsyanimiti mATe vividha prakArane abhinaya raMgabhUmi upara kevI rIte karavo te vizenuM naTane upakAraka thAya, evuM digdarzana bharate karyuM che, temaja hAsyanA prakAro paNa temaNe varNavyA che chatAM hAsya ane vinedanAM mULamAM kayAM sAmAnya tara kAma kare che, tenuM spaSTa ane susaMgata vivecana eka paNa adhyAyamAM nathI. arthAt bharata Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidane marma 139 pravezavA karatAM lekhana ane prayogane upayukta evA niyamo zodhavA e temane mukhya uddeza hato ane tenA anurodhamAM ja temaNe keTalIka vigatabharI mAhitI ApI che, tema ja temanI tAttivaka mImAMsA paNa karI che. Ama zAstrakAroe ane vizeSataH nAcavedanI prathama racanA karanAra bharate paNa vineda athavA hAsyane marma ja jANyA na hatA ema kahevAnuM koI kAraNa nathI. paNa eTaluM kharuM ke A viSayamAM jaNAtA vidhAnenI susaMgata evI, punaracanA karavI Avazyaka che-khAlI punarracanA ja nahIM, paNa jyAM koI mahatvanA tavanI UNapa jaNya athavA te goTALA jevuM jaNAya, tyAM Adhunika tatvacarcAnI pUravaNa jeDI, temaja ApelI mAhitI sudhArI, A mImAMsA jemAM bane tema pUrNa karavI Avazyaka che. ApaNu A prakaraNamAM nATacabaMdhonI racanA aprastuta che. ApaNe viSaya vinodane marma che, ane tethI ahIM jaNAtuM vivecana e maryAdAne anulakSIne ja karavAmAM AvyuM che. hAsa" nAmane sthAyibhAva e ja hAsyarasane AtmA che, ema bharate kahyuM che. "sthAyibhAva eTale mANasamAM svabhAvataH rahenAra nitya bhAva. "hAsa e sthAyibhAva che ene artha hasavuM e dareka mANasanI pravRtti che. pAzcAtya tattvacarcAmAM mANasanI "eka hasatuM prANI" evI vyAkhyA karavAmAM AvI che. paNa hAsya e ApaNuM svAbhAvika pravRtti che, te ApaNuM bhAvanAomAM anusyuta che, ema kahevAmAM hAsya e mANasane AMtaradharma che, eTale ja je ApaNe tene artha karIe, te te vidhAnane ApaNe karela artha apUrNa lekhAze. kAraNa hAsya e kevaLa mAnasika ghaTanA nathI, te eka zArIrika prakriyA paNa che, eTale ke tene saMbaMdha zArIrika graMthIo sAthe paNa che e ApaNe dhyAnamAM levuM joIe. ApaNe jyAre hasIe tyAre ApaNuM zarIramAM kAMIka pheraphAra thatA hoya che, ane te sAthe mananI keTalIka zaktio paNa mukta thaI bahAra AvatI hoya che. TUMkamAM, hAsya e zarIra ane mana sAthe saMbaddha evI saMyukta prakriyA che. dhAro ke ApaNe keTa paheratI vakhate ajANatA te Udhe paherIe, athavA DAbI bAMya jamaNe hAthamAM caDAvIe, te e prasaMga hasavA jevo thaze. te vakhate ApaNI AjubAju kAI hoya te tene e joI hasavuM Avaze ane je ApaNuM te e tarapha dhyAna dore te ApaNane paNa hasavuM Avaze ! ane dhAre ke ApaNane hasavuM na Ave, te paNa e prasaMganA mULamAM rahelI hAsyakArakatA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 viduSaka ApaNa ne hasavAne lIdhe, athavA ApaNI AjubAju kAI na hovAne lIdhe nAza pAmatI nathI. ene artha e ke, hasavA jevA prasaMge banatA hoya che, ane jene mananI taiyArI hoya te evA prasaMgamAM hAsyane AsvAda mANI zake che. "ApaNe zA mATe hasIe chIe? e praznano javAba ekadama Apavo saheluM nathI. A praznane bharate Apela uttara nATayazAstramAM AvatI carcA uparathI ja tAravavo paDaze. "gAramAMthI hAsya nirmANa thAya che, evuM bhAratanuM eka vidhAna che. nATakamAMnA zRMgArarasanA darzana sAthe bharate hAsyarasane saMbaMdha jaDyo che, ane zRMgArarasapradhAna nATakanA nAyakanA sahacara tarIke vidUSakanI yojanA karI che, e ApaNe gayA prakaraNamAM joyuM che. saMskRta nATakomAM vidUSaka ane tenuM vinodanuM kArya paNa zRMgAranA saMdarbhamAM ja jaNAI Ave che. bhArate karela upayukta vidhAnanI be maryAdAo che, je ApaNe pahelethI ja jANI levI joIe-(1) hAsyano saMbaMdha kevaLa zRMgAra sAthe ja che evuM nathI (2) zRMgAranAM darzana vaDe hAsya nirmANa thavuM ja joIe evo niyama nathI. bhAratanA A vidhAna uparanI TIkAmAM abhinave A vidhAnanI uparyukta be maryAdAo spaSTa karI che. zRMgAramAMthI hAsya nirmANa thAya che ema kahevAmAM bhAratane zRMgArane sthAyibhAva, rati, abhipreta nathI, paNa tyAbhAsa abhipreta che ema abhinava spaSTa kahe che. bIjA zabdomAM kahIe te, ratirUpa premamUlaka bhAvanA manuSyajAtanI svAbhAvika nitya bhAvanA che, jyAre lekhaka A sthAyibhAvanuM citraNa aucitya saMbhALI yogya rIte kare, eTale ke cArudatta jevA nAyakanI vasantasenA jevI nAyikA vizenI premabhAvanA citare, tyAre zRMgArarasanuM darzana thAya. AvA darzanamAM prekSake hasI zake nahIM, paraMtu A ratinA Alabana badalAya, prema uddIpta karanAra kAraNo badalAya ane temAMthI AnuSAMgika bhAva nirmANa thAya tyAre rati nahIM, paNa tyAbhAsa nirmANa thaye kahevAya ane AvA ratyAbhAsanA citraNa dvArA hAsya nirmANa thaI zake. dA. ta. kArane vasaMtasenA upara prema karate batAvavAmAM Ave, tyAre tenA saMvAda ane vartana dvArA ApaNane hasavuM Ave che. bhAva ane bhAvAbhAsamAne A pharaka dhyAnamAM levA jevo che. jyAM anaucitya nirmANa thAya, tyAM bhAva na rahetAM bhAvAbhAsa thAya che ane temAMthI hAsya nirmANa thAya che. te paNa jo A mImAMsA kharI hoya, te AvI paristhiti kevaLa zRMgAranI bAbatamAM ja hoI zake nahIM keI paNa rasanI bAbatamAM ucita bhAvane badale je bhAvAbhAsa batAvavAmAM Ave to te dvArA hAsya nirmANa thaI zake. karuNa Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinodane marma 14 rasanA ucita darzana dvArA ApaNuM dila dravI zake, paNa je vidUSaka lADavAnI chAbaDI khovAyAne lIdhe raDavAnI zarUAta kare athavA khUna khAvAne lIdhe tenuM peTa bhAre thayuM hoya, ane tene te zoka karate hoya, te ApaNane te joI hasavuM Avaze. kharo bhISaNa prasaMga citaravAmAM Ave to ApaNe bhayabhIta thaIzuM, paNa je vidUSaka vAMkIcUMkI lAkaDIne athavA phUlanI mALAne sApa samajI Ama tema deDAdoDa kare, athavA cIso pADe, te ApaNane hasavuM Avaze, kAraNa ke temAM bhaya nahIM paNa bhayAbhAsa rahele che. A vivecana dvArA hAsyabhavanuM eka mahatvanuM kAraNa ApaNane maLI Ave che, ane te che anaucitya athavA viparItatva. hAsyarasanA saMdarbhamAM, vidI naTa kevI rIte hAsya nirmANa kare che, tenI carcA karatAM bhArata jaNAve che ke vinodI naTanA alaMkAra, tenuM vartana, veza, zarIranA vikAra-badhAM ja viparIta hoya che. temAM vikRti hoya che, mATe hAsya nirmANa thAya che. vidUSakanuM ekaMdara bhASaNa viparIta hoya che evuM anyatra kahevAmAM AvyuM che. hAsyano AviSkAra sAmAnyapaNe strIo ane nIcapAtromAM thayele jaNAya che.8 sabhya ane susaMskRta mANasa khaDakhaDATa hase nahIM, paNa kevaLa smita kare e samAjamAnya saMketane lIdhe ja hAsyarasanuM AlaMbana nIca pAtramAM hoya che, evo bharatane abhiprAya che. nATayadaSTie vidUSakanuM pAtra nIca che, ane ahIM strIono samAveza karavAnuM kAraNa paNa uparyukta saMketa ja che. paraMtu, bhAratanA upara Apela varNanamAM vAparela vizeSaNe prastuta vivecananI daSTie dhyAnamAM levAM jevAM che. zarIranuM bAhya rU5, veza, alaMkAra, AcAra, bhASA ityAdi bAbatamAM viparItapaNuM athavA vikRti hoya eTale hAsyano AviSkAra thAya che, ema bharate kahyuM che. TUMkamAM, viparItatA athavA vikRti-pachI te game te prakAranI hAya--hAsyanuM kAraNa bane che, e tatva ApaNe prastuta vivecanamAMthI tAravI zakIe. nATayazAstramAM saMkalita ahIM sudhInuM vivecana zAstrazuddha che. paraMtu saMskRta sAhityazAstra pramANe nATayanuM mukhya tatva "rasa mAnavAmAM AvyuM hovAne lIdhe nATayaprakAronuM athavA hAsyanuM vivecana rasacarcAnA anuSaMgamAM karavAmAM AvyuM che. sukhAtma ane dukhAtma evA nATakenA prakAro ka9pI, temAM sukhAbha nATakonuM svarUpa kahI, vineda athavA hAsyanI upapatti carcavAmAM AvI hoya evuM vivecana ahIM jaNAtuM nathI. tethI vinedanAM Itara tara zodhavA mATe ApaNane pAzcAtya mImAMsAne Azare levo Avazyaka che. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 - vidUSaka hAsyanuM svarUpa zArIrika ane mAnasika ema trividha hoya che, e ApaNe A pahelAM ja joyuM che. koI paNa rIte vikRtinuM darzana thayA pachI je zArIrika pratikriyA thAya, tene ApaNe hAsya kahIe chIe. e pratikriyAnI mAnasika preraNAneeTale ke vikRtinA avalokana dvArA hAsyarasane AsvAda levAnI buddhine-vinoda kahevAmAM Ave che. te buddhi ApaNI aMdara hoya che. eTale ke vineda e AMtaradharma che. jenI pAse e dharma hoya tene ApaNe vinodI athavA vinaMdabuddhivALo kahIe chIe, ane vinedabuddhine zArIrika bAhya AviSkAra e ja hAsya. Ama hAsya e bAhya guNa che. hAsyanuM mULabhUta kAraNa viparItatA athavA vikRti e svanirapekSa che, bAhya che, tethI kalAmAM ane sAhityamAM viparItatA athavA vikRtinuM citraNa hoya te te kRtine ApaNe hAsyapradhAna kahIe chIe. nATakamAM komeDInuM A pramANe nirmANa thAya che. hAsyanuM svarUpa bAhya hovAne lIdhe, pAzcAtya carcAmAM hAsya (Laughter) karatAM, AMtaradharma vinoda (humour)nI ja carcA vadhu karavAmAM AvI che. hAsya e vinodano ja bAhya AviSkAra hovAne lIdhe vinaMdanuM maniSTha ane bAvaniSTha evuM kividha svarUpe sahelAIthI kalpI zakAya. ApaNe jyAre keI vyaktine athavA kRtine vivedI tarIke oLakhAvIe, tyAre temAM ApaNe vinoda zabdanA baMne artho letA hoIe chIe. vinAnuM ane tenA bAhya svarUpanuM-hAsyanuM-mULa prAthamika avasthAmAMnA mANasanA vijayonmAdamAM zodhavuM joIe e eka mata che. bIjAnI tulanAmAM pote zreSTha hevAnI ApaNane jANa thAya, athavA pahelAM karatAM ApaNu avasthA sArI thaI hovAnuM ApaNane jaNAya, tyAre ApaNAmAM eka prakArane vijayenmAda Ave che, ane A vijayenmAda e ja hAsyano vikAra hoya che ema TaoNmasa hensa kahe che. prAthamika avasthAmAM mANasane vijayenmAda zatrune ThAra karavAne lIdhe thato. zatrune mArI tenA zarIra upara caDhI vijayenmAdathI khaDakhaDATa hasatA. jaMgalI mANasanuM citra ApaNe kalpI zakIe. hAsyanuM prathama svarUpa Ama jaMgalI hatuM, paNa kALAMtare jema saMskRtine vikAsa thato gayo tema vijayenmAdanI e bhAvanA nAza pAmI, ane tenI jagyAe "AghAtanI kalpanA rUDha thaI. AghAta eTale kharekhara AghAta nahIM! paNa tathA kathita ! dhAro ke koI sajajana sUTabuTa paherIne rastA uparathI jate heya, ane keLAnI chAla uparathI te lapasI paDe, te je prasaMga ubhave, ne AghAta kahevAya ! ane A AghAta thAya, tyAre ApaNane svAbhAvika hasavuM Ave ja ! Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidane marma 14 A dAkhalAomAM paNa, amuka vastu jyAre viparIta avasthAmAM ApaNuM sAme Ave tyAre hAsya nirmANa thAya che, e ja tatva mULamAM raheluM jaNAya che. saMskRtinA pravAhamAM A viparItatA athavA visaMgati vizenI kalpanA kevaLa zArIrika svarU5nI rahetI nathI. keI sajajana lapasI paDe eTale ja ApaNane hasavuM Ave evuM nathI. keInA poSAkamAM athavA belavAcAlavAnI DhabamAM paNa visaMgati jaNAya te ApaNe hasIe chIe. ene artha e ke visaMgatinuM svarUpa sthaLa athavA bAhya na rahetAM te uttarottara sUma thayeluM jaNAya che. tene lIdhe vinedanI kakSA vadhu pahoLI thatI jaNAya che. tethI vivedI AviSkAranA vividha prakAre ApaNe nihALIe chIe. A rIte vidapUrNa ghaTanAo ane vinodI pAtro astitvamAM Ave che. AgaLa jatAM susaMskRtapaNAne jyAre prakarSa thayo, tyAre keI prasaMga athavA pAtramAMnI visaMgati zodhavAne badale mANasa potAnA jIvanamAMnI visaMgati zodhavA lAgyo. sAhityamAM jyAre jIvananI visaMgatinuM citraNa thAya tyAre te sAhitya paNa udAtta tejathI camakI UThe che. 10 vikedanI A parisImA che. vidanI utpatti ane kramika vikAsanI A upapatti aneka vicArane mAnya che. vinAdane hAsyarUpa AsvAda ApaNe kevI rIte mANIe chIe tenuM pleToe kareluM vivecana paNa AvuM ja che. pleTanA zabdomAM kahIe te hAsyAspadatAne ApaNane je AnaMda thAya che, te kharI rIte bIjAnI durghaTanA jovAne lIdhe ja thAya che. A durghaTanA vizene buddhipUrvaka khyAla ApaNane heta nathI, mATe ja tenI ApaNuM upara thatI asarane lIdhe e vyaktine pratyakSa IjA thavAne jarAye saMbhava raheto nathI. paNa ApaNI aMdara mAtra te vakhate eka prakAranI duSTatA hoya che. bIjAnI durghaTanA joIne ApaNane hasavuM Ave emAM A prakAranI duSTatA mULabhUta hovI joIe.11 vinadanA upabhoganI A prakriyAmAM mAnava svabhAvamAM eka prakAranI duSTatA hevI joIe evuM je mAnI levAmAM AvyuM che, te keTalAka Adhunika mAnasazAstrIone mAnya nathI. vinedamAMthI nirmaLa AnaMda paNa upabhogI zakAya e hakIkta kalA ane sAhityamAM maLatAM AnaMdanAM aneka udAharaNe uparathI puravAra thaI zake. eNrisToTala pleTane upara batAvele mata svIkAratA nathI. teNe karelI kemeDInI vyAkhyA A pramANe che- nIca prakRtinA pAtronI anukRti eTale kemeDI Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 viduSaka ahIM "nIca' zabdane artha "duSTa thatuM nathI, kAraNa ke hAsyAspadatA e vi-- patAne eka peTAvibhAga che, temAM kaI vaiguNya athavA virUpatA hoya te paNa. tenuM svarUpa duHkhada athavA ijA karanAruM hetuM nathI.' eNrisToTale pitAnI vyAkhyAmAM pleTa e batAvela duSTatAne sthAna ApyuM nathI, e tenA bhASyakAronI dRSTie mahattvanI vastu che. 13 tethI vinAdanA AsvAdanI mImAMsAmAM zatrunI yAtanAo joI AnaMdenmatta thayela prAthamika avasthAmAMnA jaMgalI mANasanuM hAsya jema vicAramAM laI zakAya nahIM, tema bIjAnI phajetI jaI susaMskRta mANasane AvatuM samAdhAnI hAsya paNa vicAramAM laI zakAya nahIM. vaiguNya athavA virUpatAnuM svarUpa IjA pahoMcADanAra hotuM nathI" evuM eNrisToTale hAsyane viSaya banela vyakti mATe kahyuM che. te mATe udAharaNa tarIke teNe mukhavaTAne ullekha karyo che. mukhavaTa virUpa athavA hAsyAspada hoya te paNa te caDAvavAmAM keIne khoTuM lAgatuM nathI. te ja pramANe "hAsyanuM svarUpa vighAtaka hotuM nathI ema kahevAmAM prekSakonI vRtti hiMsaka nahIM paNa samAdhAnI hoya che evuM erisToTalane ahIM sUcavavuM che. 'eNrisToTalanA mata pramANe hAsyAspadatAnuM mULa kAraNa virUpatA athavA paiguNya che. eNrisToTalano A mata bharatanA vidhAna sAthe AzcaryakAraka sAmya dharAve che. baMne jaNa virUpatA athavA vaiguNyane hAsyanuM mULa kAraNa mAne che. ane hAsyano AviSkAra nIca pAtronI bAbatamAM thAya che ema kahe che. eNrisToTala athavA bharate kahela virUpatA athavA vikRti mULamAM zArIrika ane bAhyasvarUpanI hoya te paNa tene saMkucita artha na letAM mAnava svabhAvamAMnI uNapa, tema ja AcAra-vicAramAMnA pramAda, temAMnI visaMgati-vagereno samAveza temAM karavo Avazyaka che. eNrisToTale je pramANe sauMdaryanI vyAkhyA vyApaka arthamAM karI che, te pramANe virUpatAnI vyAkhyA paNa vyApaka karI zakAya. manuSyanA bauddhika ane naitika jIvanamAMnI visaMgati, hAsyAspadatA, virodhI vicArone lIdhe thatI. jIvananI kheMcatANa, jIvanamAMne pramAda, temaja mANasane badhAMnA samanvaya mATe prayAsa-e badhAMne aMtarbhAva virUpatAnI vyApaka vyAkhyAmAM karI zakAya, A vivecana dvArA vinoda athavA hAsyanuM mULa kAraNa visaMgati che e spaSTa thaze. arthAta e visaMgatimAM zArIrika visaMgatithI mAMDI bauddhika ane naitika visaMgati sudhI, eTale ke jIvananI badhI visaMgationo samAveza thAya che. bharata te mATe viparIta' zabda vApare, abhinava tene "anaucitya kahe, ane Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa marma eNrisToTala oi appA " vipatA je zabda vApare te paNa te badhA pAchaLanI mULa kapanA eka ja che. ahIM eka muddo spaSTa karavAnI jarUra che. hAsyAspadatAmAM koIne I-prakAranI virUpatA athavA visaMgati haMmezA hoya che ema kahIe to tene artha virUpatA athavA visaMgati e hAsyAspada ja hoya che evo thatuM nathI. 14 tethI kaMI vastumAMnI visaMgati hAsyAspada bane te pahelAM te visaMgatinuM jJAna thavuM Avazyaka che. visaMgatinuM jJAna hovuM e vidanuM paheluM pagathiyuM che. e jJAna cAlAka buddhi sivAya thaI zake nahIM. "vinodI lekhaka kaMI peTa athavA bagalamAM galIpacI karatuM nathI, tenuM lakSya buddhi hoya che evuM mereDitha kahe che.15 kharA vinodanuM svarUpa buddhiniSTha ja hoya che evuM mereDithane A vidhAnamAM sUcavavuM che. bargaseM e paNa evA eka matanuM pratipAdana karyuM che. tenA mata pramANe buddhiniSThanA vinA vinadanuM Akalana thaI zake nahIM. mANasanI be prakAranI pravRtti ane vRtti hoya che. temAMthI pahelI pravRtti vAstavavAdanI che. jIvanamAMnI vastuo athavA ghaTanAe jevI hoya tevI ja rahe che, temanA svarUpane aitihAsika krama nizcita hoya che, te badalI zakAya nahIM, evuM mAnavuM e vAstavavAdI pravRtti kahevAya. tethI viruddha A vAstavika jagatanI vastusthitimAM paNa maryAdAo hoI zake, uNapa hoya zake ema mAnIne jIvanamAM vastuonI ane ghaTanAonI svataMtra racanA manuSya potAnI kalpanA pramANe karI zake che-te tema karavAno svataMtra prayatna karato hoya che, evuM mAnavuM e buddhiniSTha pravRtti kahI zakAya, jIvana tarapha jovAnI jevI jenI dRSTi tevI tenI vRtti buddhiniSTha athavA vastuniSTa thaI zake, duHkhAtma sAhitya vaniSTha vRttimAMthI janme che. buddhiniSTha vRttimAM eka prakAranI baMDakherapaNAnI bhAvanA rahelI che. vinegarbha sAhitya A prakAranI vRttimAMthI janme che. 16 TUMkamAM, ApaNe jyAre koI paNa visaMgati jAIe, tyAre te viruddha ApaNuM mana baMDa pokAratuM hoya che, ane temAMthI vida avatare che. khaMkhera vRttine saMbaMdha hamezAM buddhi athavA tarka sAthe hoya che. vicAra mATe jIvana vinAdathI bhareluM che, paNa bhAvanAothI sabhara vyakti mATe te duHkhabharyuM che'17 evuM je kahevAya che, tene paNa artha e ja che. vinodI vRtti ane buddhiniSThA e daSTie bhinna nathI. keI pazu mANasanI vinedapriyatAnA pramANamAM tenI buddhimattAne aMdAja karI zakAya evuM jensana 10 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 viSaka kahe che. 8 mereDitha eka DagaluM AgaLa vadhe che. te kahe che ke jIvanamAMnI visaMgati zaidhavAnI bhedaka daSTi khAlI lekhaka pAse hoya eTaluM basa nathI, evI daSTi ane cAlAka buddhi vAcaka athavA prekSakemAM je na hoya te teo vivedI citraNane AsvAda laI zake nahIM. 19 Ama vidavRtti mATe buddhiniSThA Avazyaka heya, te paNa vinadanuM -eTale ke tenI pAchaLanI visaMgatinuM-jJAna zAMta svastha evA gUDha ciMtanamAMthI nahIM paNa Akasmika rIte ja thatuM hoya che, e dhyAnamAM levuM jarUrI che. jIvananI visaMgatine ciMtanapUrNa abhyAsa tattvajJAnAtmaka sAhitya nirmANa karI zake che, paNa jIvananI visaMgati jyAre acAnaka rIte ja ApaNI samakSa spaSTa thAya, tyAre ApaNAmAM vineda karavAnI vRtti jAge che, ane ApaNe hasIe chIe. visaMgati jevAnI athavA zedhavAnI cAlAka buddhi ApaNI pAse hovI joIe, ane ekAda vastu upara ja coMTI na rahetAM vividha vastuonuM Akalana karavAnI ane temAMnI visaMgati zodhavAnI zakti ApaNA mana pAse hevI joIe. je evI capaLa buddhi na hoya, te visaMgatinuM jJAna paNa thaI zake nahIM, ane hasavAnI ane hasAvavAnI vRtti paNa nirmANa thaI zake nahIM. Ama, vineda mATe be vastuo Avazyaka che (1) cAlAkabuddhi-vivedI lekhaka ja nahIM, teNe nirmANa karelA vinodI pAtro paNa buddhivALAM ane DAhyAM hoya che. tethI temaNe karelA vinoda hAsyakAraka hoya te paNa te dvArA temanuM jagata vizenuM DahApaNa ane jIvana vizenuM jJAna keTaluM UMDuM hoya che, te ApaNe jANI zakIe. (2) vinodanuM bIjuM mahatvanuM aMga che, acAnakapaNuM. gaMbhIra ane zistabaddha ciMtanamAMthI vida nirmANa thaI zake nahIM. vinoda mATe aneka ThekANe pharatI mananI capaLa vRtti hevI Avazyaka che. mananI evI vRttinuM varNana geethe "mananI kudakA mAravAnI zakti" evuM kare che. Adhunika mAnasazAstrIonA mata pramANe trIjI AvazyakatA aliptatAnI che. ahIM aliptatAne artha nirvikAra ane udAsIna vRtti e thatuM nathI. keTalIka vAra jIvanamAM eTalA mUrkhAIbharyA prasaMge bane che, ke tene lIdhe ApaNe gusse thaIe, athavA te khinna thaIe. A prakAranI mAnasika avasthAnuM citraNa sAhityamAM thAya che. paraMtu evA prasaMge joyA pachI ApaNuM mana upara tenI kaI asara na thavA detA jIvananI e mUrkhAI athavA visaMgatinuM je ApaNe Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidane marma bauddhika daSTie avalokana karIe, te dha, Sa, khinnatA jevI bhAvanA ApaNuM mana upara asara karI zake nahIM. jIvanananA pratyeka kSetramAM jaNAtI evI mUrkhatA jemAM ApaNane hasavuM Avaze jIvanaparAkSukha thavA karatAM amuka eka bauddhika "UMcAI prApta karI jIvanane vyavahAra tapAsavAnI je taTastha vRtti tene ja ApaNe aliptatA kahIe chIe, ane A vRttimAMthI nirmANa thanAra hAsyane uddeza mazkarI karavAno hoya che ema kahI zakAya nahIM. vinodI vRtti e eka sabhya vRtti che. tene lIdhe ApaNe jIvananI visaMgati joIne manamAM ne manamAM ja hasIe chIe. vinodane pahele sparza manane ja thAya che. | vinodanuM adhidevata kevuM hoI zake enuM mereDithe suMdara varNana karyuM che. te kahe che ke vinanuM adhidevata buddhinI tejaravI UMcAI parathI nIce rahela jIvanane mArmika rIte nihALe che. tenuM svarUpa jJAnavaMtanuM che. mAnavI jIvananI mIThI mazkarI karavA tenI tophAnI tirachI najara pharatI hoya che, ane te paNa tenA mAnava vizenA premane khAtara. tethI ja tene anusaratuM hAsya cAMdanI jevuM prasaratuM hoya che. 20 A prakArano vinoda Adarza vineda kahI zakAya. temAM sahAnubhUti aparihArya sthAna meLave che. prAthamika avasthAmAMnA jaMgalI mANasanA ha. nmAdathI mAMDI AjanA pragata mAnavInA "caMdraprakAzI mita" sudhIne je mAnavavikAsa siddha thaye te kevaLa saMskRtinA vikAsane lIdhe. vinoda sAthe sahAnubhUti joDAI tyAre vidamAM arthaghanatA pravezI, ane vinodanuM kSetra vistaryuM. te dvArA vinedane vaibhava prApta thayuM. tenI AsvAdyatA anekagaNI vadhI gaI. sahAnubhUtine lIdhe jIvananA gaMbhIra prasaMgone paNa vinadabuddhithI jovuM zakya banyuM che. jIvananA UMDANamAM saMtAI rahelI visaMgati, haMmezanI Tevane lIdhe sahelAIthI na jaNAI AvatA visaMvAda, sahAnubhUtinI madada vaDe zodhI zakAya che. e UMDI daSTi hoya te ja jIvananuM hasavuM-raDavuM ApaNe anubhavI zakIe chIe. vinodane kAruNyano sAtha maLe che. manuSya vizenI AtmIyatAthI pUrNa evuM ApaNuM AjanuM nATaka vinoda ane sahAnubhUtinA sAhacaryamAMthI nirmANa thayuM che. aliptatA ane sahAnubhUti e be guNe vivedI lakhANa mATe Avazyaka che. A baMne guNo vinadanA uddeza sAthe saMkaLAyelA che. vivedI sAhitya hamezA TIkAtmaka hoya che. mAnavI jIvananA raMganuM nidAna karavuM e tenuM kArya Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che, evuM mereDitha kahe che. tenA mata pramANe vidI lekhaka ane tatvaciMtakue bemAM bhAIcAre che, kAraNa ke baMne pAse jIvananI eka prakAranI dRSTi hoya che. vivedI sAhitya e DahApaNane jhare che. vivedI daSTi mANasamAM baMdhubhAva nirmANa kare che. vidamAMthI jharatuM vyAvahArika DahApaNa mANasa jyAre samaje, tyAre te ekabIjAnI vadhu najIka Ave che. jherile TIkAkAra jIvanathI parAbhukha thayela hoya che, paNa vivedI TIkAkAra jIvanane vadhu samIpa ANe che. vinedane lIdhe dila kholIne karavAmAM AveluM hAsya susaMskRtapaNunuM cihna che. je dezanI saMskRti vikasita nathI tyAM kharA arthamAM vidI sAhitya nirmANa thaI zake nahIM. A uparathI e spaSTa thAya che ke kharA vinadI sAhityane udde mANasane hasAvIne vicAra karatA karI de e che. 22 visaMgati prasaMganiSTha athavA vyaktiniSTha hoI zake. sAmAnya rItarivAjethI viruddha evA prasaMge athavA vyaktio jovAthI ApaNane visaMgatinuM jJAna thAya che ema basa kahe che. je vyaktimAM visaMgati hoya te mANasanuM vRtti hotI nathI. evI vyaktinA ekalasUrilApaNuM upara TIkAne prakAza nAkhI tenI hAsyAspadatA jAhera karavI e vinodanuM kArya che ema basAM mAne che. koI vyakti jIvanapravAhathI dUra cAlI jAya, potAnI vicitratAnuM tene bhAna paNuM na hoya, harSakrodhathI bharela prasaMgo, athavA vyAvahArika jIvanamAMnI haMmezanI Apa-le, sAmudAyika jIvanamAM vyaktinI javAbadArI - vagere bAbate enI dhyAnamAM paNa na hoya e kharekhara AzcaryabharyuM kahevAya. evI vyakti upara TIkAne prakAza phe kavo, athavA vakhata Ave marmabhedaka prahAra karavA e vinodanuM kArya che. TUMkamAM, jIvana vizenI ekAMgI daSTi sudhAravA vinaMdI sAhityane upayoga vinodI sAhityamAM, vinedane Avazyaka evAM badhAM ja to hAvAM jarUrI che, evo Agraha sevavo keTale aMze barAbara che, e praznano vicAra karavo mahattva che. A vicAra mukhyataH aliptatA, sahAnubhUti ane vinedanA uddeza vize kara joIe. mereDitha ane banne vinedanI sAmAjika bhUmikA abhipreta che. mereDitha pitAnI sAme vivedI sAhityanuM Adarza svarUpa rAkhe che. jemAM sAmAjika rItarivAjane parihAsa hoya evA sAhitya vize tene khAsa kahevuM che. mAliyara Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vido marma 149 jevA kAryakArane te aAdarI vidI lekhaka mAne che. mereDitha kahe che te pramANe, Adarza vinodamAM khullA dilanuM hAsya hovuM joIe. temAM duSTa bhAvanA, tiraskArabuddhi athavA cIDa na hovAM joIe. vivedI hAsyamAM mAnava vizene. prema tathA sahAnubhUti hovAM joIe, jethI mAnavajata hAsyanI dharatI upara ekatra thaI zake, ane paraspara laDe nahIM Ama ApaNe siddhAnta khAtara mAnI zakIe. paraMtu vineda e sAmAjika ane naitika sudhArAnuM eka sAdhana che, evuM vinadI sAhityanA parizIlana uparathI ApaNane jaNAya che. paNa, jyAre ke sAhityaka vinodI sAhitya nirmANa kare tyAre te potAnuM lakhANa hamezAM sahAnubhUtipUrvaka ja lakhe kharA ? mereDithanA mata pramANe vinodI hArayamAM aliptatA hovI Avazyaka che, paNa basa kahe che te pramANe vyaktigata athavA sAmAjika jIvananI visaMgati athavA ekalasUrilA5NuM pragaTa karavA je vinodane upayoga kare hAya (- thatA hoya -) to vidI lekhakane prasaMgopAtta kaThora prahAro karavA Avazyaka che. samAjasudhAra mATe vinodI sAhityane upayoga karanAra paNa kare che. ene uddeza emAMnI visaMgati athavA vikRti lekenI najaramAM ANavI, jethI sudhAro thAya-e ja hoya che. ane e daSTie jyAre vidI sAhitya lakhAya tyAre temAM tAtvika aliptatA athavA lukhI sahAnubhUti maLavI kaThaNa che. vinedI sAhitya hamezAM koI paNa prayajana mATe lakhAya che ema mAnavuM keTale aMze barAbara che ? keTalIka vakhata ApaNane tatkALa hasavuM Ave evA prasaMgo banatA hoya che. e Akasmika hAsyano je pramANe AtmIyatA athavA sahAnubhUti sAthe kaI saMbaMdha hoto nathI, te ja pramANe temAM samAjasudhArane keI uddeza hotuM nathI. koI paNa prakAranI visaMgatinuM acAnaka jJAna thavAne lIdhe ApaNane e prasaMge hasavuM Ave che. A prakArano niruddeza manamokaLA vinoda paNa ApaNane avazyameva jovA maLe che. je lekhakoe evo vinoda niryo hoya, temanI mahAnatA vize koI paNa prakArane saMdeha hoI zake nahIM. te uddeza sAthe racelA vinodanuM, ane kevaLa majA khAtara nirmita hAsyanuM subhaga saMmelana ApaNane zreSTha lekhakanI kalAkRtiomAM jovA maLe che. eja pramANe, zArIrika vikRti athavA vaipuNyane lIdhe keInI jANI joIne karelI mazkarIne lIdhe, athavA keInI bhUla athavA phajetI thavAne lIdhe AvatuM hAsya ApaNuM susaMskRtapaNuM batAvatuM nathI, e kabUla kasvAne vAMdho nathI, Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e vidUSaNa paNa AvA prasaMge hAsyAspada heAya che, vidI sAhityamAM temanuM citraNa thAya che. e kabUla kema na karI zakAya ? TUMkamAM, sahAnubhUti vagere guNone upayoga vivedI sAhityanI maryAdA nakkI karavA mATe karavA karatAM, vidane dara nakkI karavAmAM thavo joIe. je sAhityamAM upayukta guNo jaNAya te zreSTha vivedI sAhitya kahI zakAya. vidI sAhitya sahetuka ane nihetuka ema baMne prakAranuM hoI zake. vinoda vizenI tAvika carcAmAM uracanIcatAnI kasoTI karavAnuM sAdhana nakkI karavAmAM Ave e barAbara che, Avazyaka che. paraMtu amuka prakArano vinoda halake samajIne evA lakhANamAMnI maryAdAo batAvI sAhityane prAMta saMkucita karo ISTa nathI. mAnyavara lekhakanuM vinedI lakhANa jotAM vineda-mImAMsAnI A saiddhAtika carcAmAM aTale pheraphAra sUcave Avazyaka lAge che. paNa 1 nATayazAstra : gAyakavADa, 6.56-74; kAvyamAlA, 6.4961; kAzI, 5.49-61. ahIM hAsyarasanuM sAmAnya vivecana karavAmAM AvyuM che. hAsyanI vyAkhyA atha hA nAma phAsasthAmAvatmi: evI ApavAmAM AvI che. 2 juo : vi.ke kRSNamenana : e thiyarI oNpha lAphaTara', pA. 15, 27,40 3 juo : mekasa IsTamena : dha eMjoyameMTa opha lAphaTara" pA. 7. 4 juo : jAnAddhi mAco...' nATayazAstra, gAyakavADa, 6.44: kAvyamAlA, kAzI, 6.39, nATayazAstra : gAyakavADa AvRtti, 6.44 uparanI abhinavabhAratI TIkA: (1) tathAhe-tamAratvena tanujAtA hetutva cita ... purva tamAratA pravaraH zuM jaLa sUvitaH ' (2) anaucityakattikRtameva hi hAvabhAvavat ..." (2) tagrAnaucitye sarvarasAnAM vibhAvAnubhAvAdau sambhAvyate / ' 6 nATayazAstra: gAyakavADa, 6.58-59 kAvyamAlA, kAzI, 6.49-50, viparItAlaGkAraivikRtAcArAbhidhAnaveSaizca / vikRtairaGgavikArairhasatIti rasaH smRto hAsyaH // vikRtAcArvAkyairaGgavikAraizca vikRtaveSaizca / hAsayati janaM yasmAttasmAjjJeyo raso hAsyaH // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinodane marma 152 7 nATayazAstra : gAyakavADa, 5139; kAvyamAlA, 5.125; kAzI, pa.137: kanva thAkAya'. sivAya, juo : gAyakavADa, 12.160-141; kAvyamAlA, 12123-124 kAzI, 13.139. juo prakaraNa 1muM, pAdaTIpa 27. 8 nATayazAstra : gAyakavADa, 6.60; kAvyamAlA, kAzI, 6.51 : 'strInIcaprakRtAveSa bhUyiSThaM dRzyate rasaH / / 9 juo : sTIphana leke; "hyumara eMDa hyumeniTI," prakaraNa 1. pA. 15-19 10 juo : sTIphana lekapha, upara nirdiSTa, prakaraNa 9. 11 pleTa : philebasa, pA. 48-pa0 : "The pleasure of the ludicrous springs from the sight of another's misfortune, the misfortune, however, being a kind of self-ignorance, that is powerless to inflict hurt. A certain malice is here of the essence of comic enjoyment.' 17 yil : 'Comedy is .. .. an imitation of characters of a lower type, - not however, in the full sense of the word bad, the ludicrous being a subdivison of the ugly. It consists in some defect or ugliness which is not painful or ugly.' 22124, pieTiphasa,' bucaranuM bhASAMtara, bhAga 5. mo, pA. 21 (cothI AvRtti). 13 juo : bucara, erisToTalsa thiyarI oNpha pieTI eMDa phAIna ArTa, pA. 375 14 juo : bucara, upanirdiSTa, pA. 76 : "Although the ludicrous is always incongruous, yet the incongruous is not always ludicrous.' 15 je mereDithuM, ena ese ona komeDI... pA. 8 16 juo : jemsa phIbalamena, "Ina peIjha opha komeDI pA. 191 ane pachInA. 17 juo : This world is a comedy to those who think, a tragedy to those who feel.' hairesa vola. 18 vi.ke. kRSNamenananA e thiyarI opha lAphaTaramAM TAMkeluM avataraNa (pA. 43), "The size of a man's understanding may be justly measured by his mirth.' 19 mereDithu-uparanirdiSTa, pA. 8. 20 meriDiy-upanirdiSTa, pA. 88, 90 : The comic spirit is "a spirit over head; luminous and watchful having the sage's brows and the sunny malice of a faun; looking humanely malign and casting an oblique light on humanity, followed by volleys of silvery laughter.' 21 juo : bucara, eNrisToTalsa thiyarI opha poeTrI enDa phAIna ArTa, pA. 385-86. rara juo : merADatha uparanidiSTa, pA. 28, 30, 66, 88, 9, 90, 94. 23 basAnI hAmImAMsA aneka sthaLe upalabdha thaI zake-juo phIbalamena-Ina peIjha oNpha kaoNmeDI; ja gArDana-zekaspIriyana komeDI vagere. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 13muM vidUSakano vinoda vinoda pAchaLa jaNAI AvatI visaMgati zArIrika, mAnasika, vAstavika sAmAjika ema vividha prakAranI hoI zake. vinodI lekhaka evI eka athavA eneka prakAranI visaMgatine upayoga hAsyakAraka lakhANamAM kare che. evAM lakhANa pAchaLanI lekhakanI je bhUmikA hoya te pramANe te lakhANanuM, ane temAMthI niSpanna thatA vinaMdanuM svarUpa nakkI thaI zake. lekhakamAM je khAmI zodhavAnI tephAnI vRtti haze te temAMthI TIkAtmaka sAhitya avataraze, mIThA zabdamAM marma prahAra karavAnI IcchA haze to tenAMthI uparodha athavA vakrokti nirmAze. Ama sAhityamAM vinoda kayA svarUpe avataraze te lekhake svIkArelI bhUmikA upara AdhAra rAkhe che. keIna heMga jAhera karavAne uddeza heya, koInI sIdhI sAdI nirdoSa mazkarI karavAnI icchA heya, hetu game te hoya, te paNa hAsyAspatA varNavatI vakhate je lekhakanA manamAM hAsyAspada banelI vyakti vize anukaMpA hAtha, te temAMthI nirmANa thate vinoda pariNata vinoda bane che, ane evA vinedane kemeDInuM svarUpa prApta thAya che. lakhANa pAchaLanI lekhakanI bhUmikAne vicAra karyA vagara, sAhityamAM vinoda je svarUpamAM jaNAI Ave che, tene ja je ApaNe abhyAsa karIe, te zabdaniSTha, prasaMganiSTha, vyaktiniSTha evA vinadanA vividha prakAre ApaNane jaNAya che. paraMtu, vineda Ama vividha prakArane heya, te paNa tenA cokkasa vargo pADI zakAya nahIM. vinodamAM vividhatA hoya che, ane vividha svarUpe te sAhityamAM avatare che. keTalIka vakhata vinadanA aviSkAramAM ApaNane vividha prakAranA vinedanI bheLaseLa paNa thayelI jaNAya che. visaMgatinuM acAnaka jJAna vineda nirmANa kare che. A jJAna be prakAre thaI zake. jyAM virodha hovAnuM ApaNe mAnatA hoIe, tyAM acAnaka ApaNane sAmya jaNAya, ane jyAM sAmyanI kalpanA hoya tyAM virodha jaNAI Ave - Ama acAnaka ane anapekSita rIte thatuM sAmya ane virodhanuM jJAna juduM juduM svarUpa le che. keTalIka vakhata anapekSita ThekANe amuka Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jikala nine paNa abhAva batAvavAmAM Ave che ane ApaNe jUti kahIe. vAM kalpanA paNa na hoya tyAM amuka dhaNa anapekSita rIte hAjara rahelI batAvavAmAM Ave te atizakita kahevAya. vidI lekhakane atizayokti khUba priya che. vidI lakhANamAM hamezAM atizaktine upayoga thato hoya che. sAmAjika rItarivAjo, saMsthAo, vyaktio, sAmAjika ane naitika durgaNe vagerenuM atizayoktipUrNa pradarzana vinodI lekhaka kare che.' upara batAvela vinedI lakhANanA vividha prakAre, tathA vinadanA aMgabhUta tone anulakSIne vidUSakanA vinodanuM parIkSaNa karavuM e prastuta prakaraNano mukhya viSaya che. saMskRta nATayasAhitya 10 thI 12 saikA jellA dIrdhakALa sudhI vistareluM che, ane tenA A dIdha vistAramAM vidUSakanA citraNa dvArA vinadanAM vividha svarUponuM Alekhana temAM thayeluM jaNAya che temAM navAI nahIM. bharata ane eNrisTala, baMnee zArIrika vikRtine vinedanuM eka aMga mAnyuM che. zekaspIyaranA nATakamAM pholasTApha nAmanA eka ati bhADA mANasanuM pAtra citaravAmAM AvyuM che. te ja pramANe saMta nATakakAroe paNa bhAratanA vidhAnene anusarIne, dareka vidUSakamAM keine koI prakAranI zArIrika vikRti banAvI che, ane te dvArA hAsya nimyuM ." A vinodane ApaNe zArIrika vikRtinAM viveda kahI zakIe. vidUSakanA AMgika ane AhArya abhinayamAMthI nIpajatuM hAsya bAhya svarUpanuM che. vidUSakanA vezamAM yathAkALa parivartana thayeluM hoya to paNa temAM hAsyAspadatA hoya che, e gayA prakaraNamAM batAvavAmAM AvyuM che. vidUSaka pine strI hoya evo abhinaya kare, mAthe ghUMghaTa kADhe ane laTakamaTaka cAle cAle eTale ApaNane hasavuM Ave che mAnasika vinodanuM svarUpa saMmizra ane vividha che. saMskRta nATakAroe vidUSakamAM mAnasika asthiratA, maMdabuddhi, bAghApaNuM vagere deze batAvyA che. keI vakhata amuka vastu vidUSakane samajAvavAmAM Ave te paNa samajAtI nathI. keTalIka vAra pUchavAmAM AvyuM hoya tethI UlaTe ja uttara te Ape che. AvI ghaTanAomAMthI nirmANa thatuM hAsya mAnasika svarUpanuM heya che, kAraNa ke tene saMbaMdha AMtaravaiguNya sAthe che. duSyanta zakuMtalAnA premamAM paDe che tyAre te vidUSakanI madada mAMge che. te vakhate vidUSaka bolI uThe che, "zuM, madada ? zAnI ? lADavA AvAnI ?" Ama sAmAnya vAtamAM paNa jhaTa uzkerAI jaI, pitAnA vikAro Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 atizayoktibharI rIte kahI batAvavAmAM vidUSakanI mAnasika asthiratA jaNAI Ave che. "ratnAvalI'mAM vidUSaka taLIo pADe che, ane capaTI vagADatA. raMgabhUmi upara nAcavAnI zarUAta kare che. tethI prekSakomAM badhe hAsyanuM meju phelAya che. vidUSakanuM bIkaNapaNuM be rIte- (1) mAnasika vikRti tarIke athavA (2) bhayanA pratyakSa AvirbhAva dvArA batAveluM jaNAya che. vidUSakanuM khAudharApaNuM paNa e ja pramANe be rIte batAveluM jaNAya che. sukhAsIna vRtti e mANasane AMtaradharma che. vidUSaka paNa ArAmapriya che. zArIrika mahenata tene pasaMda nathI. AvA ullekha dvArA vyakta thate vineda mAnasika svarUpane che. viduSakanA citraNamAM sAmAjika vida paNa be rIte jovA maLe che. vidUSaka dvArA brAhmaNa jAtinI mazkarI karavAmAM AvI che. vidUSakane game tenI mazkarI karavAnuM eka svabhAvasiddha hakaka maLato hoya che, ane te dvArA sAmAjika ane naitika visaMgatine mArmika parivAra ne karate hoya che. arthAta tenA A prakAranA vinodane be kArane lIdhe maryAdAo nirmANa thaI che. eka te vidUSaka pite ja hAsyane viSaya banyuM che, ane bIjuM e ke tenuM vizva atyaMta nAnuM-rAjAnuM ataHpura-heAya che. paraMtu, tenA vinedamAM A pramANe amuka maryAdAo hoya te paNa tenA udgAre vyApaka svarUpanA che. kAlidAsanA viduSake rAjAnA premaprakaraNe, aMta:puranA jhagaDAo, darabArI vyaktionuM "hAjIpaNuM vagere upara pitAnuM TIkAstra varasAvatA hoya che. bhAsane saMtuSTa viziSTa paheraveza vizenA dhArmika baMdhananI mazkarI kare che. zukane maitreya to TIkAkArone rAjA che. jo ke nATakanI kathAvastunI viziSTa maryAdAne lIdhe gaNikA, vezyA jIvana e tenI TIkAnA mukhya viSaya banyA che, chatAM najaramAM AvatI badhI vastuone te pitAnI TIkAmAM AvarI le che, ane vinedanuM jANe taNakhAmaMDaLa ja nime che ! A vinodanuM svarUpa zAbdika che. vidUSakanA mArmika ugAramAMthI te janme che. saMskRta nATakanuM svarUpa aneka niyamothI baMdhAyeluM hovAne lIdhe sAmAjika rItarivAjonI TIkA karavAnI joIe teTalI taka vidUSakane maLatI nathI (prakaraNa" nAmanA viziSTa nATayaprakArama, tathA prahasanemAM te mATe kSetra vizALa thayeluM ApaNane jaNAya che). abhijAta saMskRta nATakomAM sAmAjika rItarivAjone amuka prakArane upahAsa thayele na jaNAya, te paNa zAbdika vineda ane mArmika parihAsa mATe temAM koI avakAza nathI evuM nathI. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upara vipakane vida zAbdika goTALA ApaNane "svapnavAsavadattAmAM jovA maLe che. viduSaka rAjAnuM nAma zahera mATe ane zaheranuM nAma rAjA mATe vApare che. apacAne lIdhe tenA piTamAM gaDabaDa thatI hoya che. te varNavatI vakhate keyalanI be AMkhamAM pharatA DoLAnI te upamA Ape che. Ama vAinAmakSiparivarta rUva kSiparivartaH saMvRtta -e vAkyamAM akSi ane kukSi e zabdomAMnuM sAmya, ane "parivarta zabdamAMne zleSa vivedamAM umero kare che, paNa te sAthe utAvaLamAM vidUSaka kAgaDAne keyala kahe tyAre khaDakhaDATa hasavuM AvyA vinA rahetuM nathI. paNa, maitreye karele zAbdika goTALA vadhu mane raMjaka che. bhIMtamAM bAkuM pADI cera nAsI gayA hovAnuM jyAre radanikA tene jaNAve, tyAre aDadhI UMghamAM jAgIne te utAvaLamAM pUche che, "zuM kahyuM? cerane bAkuM pADI bhIMta nAsI gaI?" pachInA prasaMgamAM ceTa tene vasaMtasenA AvI hovAnuM jaNAve che. vasaMtasenAnuM Agamana jaNAvavA te ukhANunI bhASA bole che. pahelAM senA ane vasanta e zabda te ucAre che, ane pachI vidUSakane pau parivartaka eTale ke zabda pheravI nAkhavA kahe che. paNa vidUSakane temAM kAMI samajAtuM nathI, ane te pitAnA ja paga pherave che ! saMskRta nATakamAM zabdonI ramata upara AdhArita vinAda jhAjho jevA maLatuM nathI. mukhyataH vineda mArmika uddagAro dvArA vyakta thatuM hoya che, ane evA udagAro jeTalA anapekSita hoya, teTalo vinoda adhika prabhAvI thAya. mAlavikAne agnimitranI najarathI dUra rAkhavI hoya, te be nATayAcAryonI laDavADa TALavI joIe, evuM dhAriNI mAne che. tethI be paMDitanI laDavADa nirarthaka che ema te kahe che. tyAM ja vacamAM vidUSaka bolI UThe che, "rANIsAheba, thaI javA de be bakarAonI Takakara ! ApaNe kayAM emane maphatane pagAra ApIe chIe !'10 tApasanI vinaMtIne mAna ApI AzramamAM rahevuM ke rAjamAtAnI AjJA pramANe rAjadhAnI pAchA pharavuM evI didhA rAjAnA manamAM hoya che, tyAre vidUSaka tene salAha Apate kahe che, "trizaMkunI mAphaka vacamAM ja laTakatA rahe!"11 saMskRta nATakomAM prasaMgani vinedanA ghaNA dAkhalAo maLI Ave che. pratijJAyauga dharAyaNamAM lADavA mATe vidaSaka unmattaka sAthe laDe che, tene be ApI devA" paNa taiyAra thAya che, evuM zaurya te zramaNukanI bAbatamAM paNa batAvavA taiyAra che, paNa aNIne vakhate tenA hAthapaga DhIlA thaI jAya che, Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ me te raDavAnI zaAta kara zaka! (eka 3). avimaradhdhAM duSTa dAsInA hAthamAM sapaDAya che. te tene bhojananI lAlaca ApI tenI aMguThI laI le che, ane tyathiI cAlI "dha che. te vakhate bicArA viSa tene pIche paNa karI zakatuM nathI ! (aMka 95 pachI, rAjamahelamAM kuraMgI ane avimArakanuM milana thAya che, tyAre pharaMganI sakhI be premIone ekAMta maLe e hetuthI vidUSakane tyAMthI cAlyA javAnuM kahe che, paNa vidUSake tyAM ja coMTI rahe che. sakhI tene khuza karavA bhajana ane alaMkAra ApavAnuM AzvAsana Ape che, te paNa e tyAMthI jato nathI. chevaTe sakhI tene hAtha pakaDI tene kheMcI jAya che, tyAre te kahe che, "paNa, tame mane kheMce che zA mATe ? huM nAjuka strI chuM !" (aMka 5) maitreyane aMdhArAnI ane rastA paranA lekenI bIka lAge che, cArudatta tene bAraNuM pAse bali mUkI AvavA kahe che, tyAre ranikI saMgAtha Ape, ane battI hoya, te ja te javA taiyAra thAya che. bahAra AvyA pachI tene zikAra maLe che (aMka 1). tenI sAthe zailatI vakhate te potAne heziyArInI (vIratAnI) vAta kare che, paNa pitAnI hiMmata "gharanA AMgaNe bhasatA kUtarA jeTalI ja che ene tene saMpUrNa khyAla che. vasaMtasenAnA AgananI sUcanA ceTa tene Ape che, tyAre ceTa tene ghaNuM kAyaDA pUche che. vidUSakane tenA javAba jaDatA nathI, tenI phajetI thAya che, tene javAba zodhavA cAdara pAse javuM paDe che. ane javAba kahyA pachI paNa te samajavA tene mAthAkuTa karavI paDe che. tenI buddhi cAlatI nathI, ane chevaTe tene potAnA hAthapaga ja halAvavA paDe che ! (aMka 5). nyAyAlayanA dazyamAM (aMka 8) paNe tenI zikAra sAthenI laDavADa eTalI ja manoraMjaka che. A prasaMgane aMta karuNa bane che, nahIM te tene ApaNe utkRSTa nirdoSa vinedI prasaMga tarIke lekhI zakIe arthAt temAM karuNa rasanI chAMTa hevA chatAM te ApaNane hasAvyA vinA rahetuM nathI. maitreya dAgInAne Dabbo chAtI upara rAkhIne sue che. UMghamAM te babaDe che, tethI corI karavA AvelA zarvilaka tene jAgate samajI, nirAza thaI pAcho phare che. pachI, maitreya khAlI UMghamAM babaDato hovAnI tene jANa thAya che, tethI te pAcho Ave che. maitreya UMghamAM cArudattane bhAI, saMbhALa ApanA dAgInA ema kahI, te cArudattane ApavA jAya, tyAM ja zarvilaka cupakIthI dAgInA laI pasAra thAya che, ane jatI vakhate, "mahAbrAhmaNa! A pramANe ja so varasa Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dipaka minAra te raheje evA AzIrvAda bakSe che A prasaMga lekhake kuzaLatAthI citaryo che. mAlavikAgnimitramAM (aMka 4) rANIne banAvavA mATe maitama sarpadaMzanuM nATaka kare che. prekSakone tene khyAla hovAne lIdhe, tene jhera caDe, te barADA pADe, ane chevaTe te maravAne heya e pramANe rANIne badhI vyavasthA karavAnuM jyAre te kahe che, tyAre prekSake khaDakhaDATa hasI paDe che. "zAkuMtalamAM paNa evA be prasaMge varNavavAmAM AvyA che, je ke teo pratyakSa raMgabhUmi upara banatA nathI. eka vakhata vidUSakane dAsIonA hAthane mAra khAvo paDe che. (aMka 5), te bIjI vakhata mAtali tenA hADakAM kharAM karI nAkhe che. (aMka 6) e be prasaMgonuM varNana paNa kAMI ochuM hAsyakAraka nathI. harSanI udayanakathA upara AdhArelI baMne nATikAomAM vidUSakane mAthe kaThaNa prasaMga Ave che. nAyaka ane nAyikAnuM milana thAya, te mATe dAsI ane vidUSaka bALa race che paNa, eka vakhata rANuM pote tyAM acAnaka AvI pahoMce che, (priyadarzikA, aMka 3), ane bIjI vakhata nAyikA mATe nakkI karelAM kapaDAM rANI pote paherI le che (ratnAvalI, aMka 3), tethI te oLakhAtI nathI-Ama baMne vakhata bAjI UMdhI vaLe che. AkhI vAtanI jANa thatAM rANI krodhe bharAya che. vidUSaka gappAM mArIne chuTavAno prayatna kare che. paNa Akhare badhuM enA upara ja DhoLAya che, ane chevaTe tene kArAvAsamAM javuM paDe che ! nAgAnaMdamAM nATakakAre vidUSakanI phajetI varNavavAmAM eka Akhe aMka (aMka 3) kharyo che. nAyakanA vivAha prasaMge vidUSakane rezamI vastra, pu5mAlA, vagere vastuo bheTa maLe che, tenI khuzImAM te hAthamAM vastro laI, ane mAthe phUlanI mALA bAMdhI vidUSaka pasAra thatA hoya che. tyAM phUlanI suvAsane lIdhe AkarSAyelA bhamarA tene satAve che tethI te pitAnI pAsenA rezamI vastro, strInI mAphaka zarIre vIMTALI, mAthe ghUMghaTa kADhI Ubhe rahe che. A bAju viTa dArU pIne pitAnI preyasInI zodhamAM tyAM Ave che, ane dArunA ghenamAM (sADI paherela) vidUSakane ja potAnI preyasI samajI tene manAve che. eTalAmAM dAsI (viTanI preyasI) tyAM Ave che, ane viTane bIjI strI sAthe premacALA karate jue che. pahelAM to te gusse thaI jAya che, paNa pachIthI tene. vastusthitine khyAla Ave che. te paNa vidaSanI mazkarI karavAnuM dhAre che. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAsIne jotAM ja viTa dAsI tarapha vaLe che. te baMne bolavAmAM mazagUla che ema jAgI vidUSaka nAsI javAne prayatna kare che. ceTa (viTane nekara) tene jaI kheMcI pakaDI rAkhe che, paNa baMnenA dhamapachADAmAM jaI tUTe che. A bAju viTa dAsIne Asana upara besADI praNayArAdhana karate hoya che, tyAM vidUSakane paNa temanI bAjumAM besADavAmAM Ave che. viTa dAsI sAme dArune pyAle dhare che, dAsI eka ghUMTaDo le che, ane vidUSaka tarapha pyAlo sarakAve che. pitAnA brAhmaNya upara thayelo A hale joI vidUSaka gusse thAya che, paNa tene pote brAhmaNa puravAra kevI rIte karavuM te samajAtuM nathI. vedamaMtro tene AvaDatA nathI, ane brAhmaNatvanuM ekameva cihna-yajJopavIta tUTI gayuM hoya che. tethI dAsIne page paDI jematema te potAne chuTakAre karI le che. paNa vidUSakanI mazkarI ahIM ja pUrI thatI nathI. pachInA dRzyamAM nAyikAnI sakhI mIThA zabdamAM tene banAve che, ane tamAlapatrano kALo raMga tene meM e cepaDe . rAjazekharanI "viddhazAlabhaMjikA nAmanI nATikAmAM (aMka 2) paNa vidUSakane A pramANe ja chetaravAmAM Ave che. eka bALakane strIne veza paherAvI tenI sAthe vidUSakanuM lagna karavAmAM Ave che. vidUSaka-cArAyaNane jyAre paristhitine khyAla Ave che, tyAre te khUba ciDAya che, ane rANInI je dAsIe A gamata karI hoya che, tenuM vera levAnuM e nakkI kare che. te mATe te eka bAju race che. pahelAM te eka bIjI dAsIne potAnA vizvAsamAM le che. tene te eka jhADa pAchaLa saMtAI rahevAnuM kahe che, ane pachI jyAre pelI dAsI pilA jhADa pAsethI pasAra thAya, tyAre, "tAru phalANuM divase meta thaze' evI beTI bhaviSyavANI karavAnuM tene kahe che. arthAt A mota TALavA "brAhmaNanI pUjA karIne, tenA paga nIcethI pasAra thavAno upAya sUcavavAmAM Ave che. rANI ane dAsI motane bhaye je pramANe kahevAmAM Ave te pramANe badhuM kare che. A badhuM raMgabhUmi upara pratyakSa batAvavAmAM Ave che ! (aMka 3) jyAre dAsI viSakanA pagamAMthI pasAra thAya che, tyAre vidUSaka moTethI hase che, ane teNe dAsIne kevI banAvI" e kahe che. prasaMganiSTha vivedanAM aneka udAharaNa ApaNane saMskRta nATakamAM jovA maLe che. paraMtu vidUSakane vinoda mukhyataH svabhAvaniSTha che. nATayazAstramAM viduSakanuM varNana eka vidI naTa tarIke karavAmAM AvyuM che, ane pratyakSa nATakamAM tene vivedI pAtra tarIke citaravAmAM Avyo che. arthAta hAsyanimiti Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSakanArada 150 mATe, vidUSakanA svabhAvanI keTalIka vizevatAo ApaNuM nATakakAroe nakkI karI che e vizeSatAone AdhAre ApaNe vidUSakane vineda samaja iSTa che. (1) vidUSaka dekhAvamAM kadarUpe che. tenI zArIrika vikRti tathA ragabhUSA ane vezabhUSAmAMnI viparItatAne upayoga hAsyAspAdana mATe karavAmAM Avyo che. viSakane sAja kevo sajavo e naTa ane digadarzakane prazna che, paraMtu zArIrika vikatino ullekha karI, temAMthI hAsya nirmANa karavA prayatna keTalAka nATakakAroe jANuM joIne karyo che. (2) vidUSaka brAhmaNa che. mazkarImAM "mahAbrAhmaNa tarIke tene saMbodhavAmAM Ave che, jeno artha viparIta lakSaNathI "mUrkha brAhmaNa evo thAya che. avimAraka'mAM saMtuSTa joI batAvI pote brAhmaNa hovAnuM puravAra kare che. tene aMgUThI upara kotarelA akSara vAMcatAM AvaDatA nathI, kAraNa ke evA akSaro enI pothImAM ja nathI ! rAmAyaNa nAmanA nATayazAstrano teNe abhyAsa karyo che, ane temAMnA pAMca ke te eka varasanI aMdara ja zIkhI zakyo che. eTaluM ja nahIM paNa temane artha paNa te samajI zako che !13 kAlidAsanA vidUSake A pramANe potAnA jJAnanuM pradarzana karatAM nathI. phakta eka vakhata gautama gAyatrI maMtranA sogaMda khAya che. gautama kahe che - nItizAstramAMne eka akSara paNa huM jANato houM te huM gAyatrI maMtra ja bhUlI jAuM !'14 arthAta pite kArastAna racavAmAM kuzaLa hovAnuM te jANa hevAne lIdhe pitAne gAyatrI maMtra AvaDatuM nathI, e ja tene sUcavavuM haze ! saMskRta belanArI strI jeI maitreyane "nAtha ghAlavAne lIdhe huM avAja karatI gAya" yAda Ave che, ane jhINuM (tINa) avAje gAnAra gAyakane joIne 'cImaLAyelA phUlanI mALA paherI vedapaThana karatA gharaDA goramahArAja tene yAda Ave che. 15 baMne tenA hAsyanA viSaya che. "priyadarzikA'mAM vidUSaka game tema utAvaLe snAna karI, vedamaMtra bolate heya ema hoTha phaphaDAvate svastivAcananuM jamaNa jamavA deTa mUke che! pitAnI vidattAnuM te ATaluM ja nATaka karI zake che, kAraNa ke veda keTalA hoya che enI tene khabara nathI. rAjA sAme jyAre te pAMca-cha vedanI vAta kare che, tyAre rAjane kahevuM paDe che, basa thayuM ! vedanI teM kahelI saMkhyA uparathI tuM kevo mAlaNa che te jaNAyuM ! Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgAnadImAM AyU pite brAhmaNa kahevAnuM kevI rIte puravAra kare ? veda AvaDatA hoya te te bolI batAve ne ? tethI, te viTane kahe che, "sata ! tArI dArUnI vAsamAM ja mArA dAkSaro UDI gayA !"18 rAjazekharane cArAyaNa pitAne lakhatAM AvaDatuM nathI e kabUla kare che. paNa eka prasaMge te rAjAne jamIna upara kAMIka lakhI batAve che. te vakhate rAjA tene kahe che, meM aDhAra lipione abhyAsa karyo hoya to paNa tArI lipi huM oLakhI zakate nathI !18 Ama, vidUSaka brAhmaNa hovA uparAMta vidvAna che. tethI te brAhmaNa vizenuM vizeSa abhimAna dharAve che. mAlavikAe nRtyAraMbhamAM brAhmaNa tarIke pitAnI pUjA karavI joIe te te bhUlI gaI, e ja tenA nRtyane doSa che, ema gautama kahe che. 20 purUravAne pUrvaja caMdra brAhmaNanA mukhathI-eTale ke pitAnA mukhathIbole che ema vikramorvazIyane mANavaka kahe che. 21 harSe vidUSakanA brAhmaNatvanI halakI mazkarI karI che. Ama saMskRta nATakamAM vidUSakanuM brAhmaNa vizenuM jAti abhimAna ane vedaviSayaka ajJAna baMne vastuono hAsya mATe upayoga thayela jaNAya che. (3) vidUSaka bhejanapriya che. tenA khAudharApaNane upaga nATakakAre hAsya mATe kare che. paNa tenuM khAudharApaNuM amaryAdita hoya, to paNa temAMthI nirmAyele vinoda maryAdita svarUpane che, kAraNa ke tenA khAudharApaNuM upara karAyA viveda eka ja prakArane -bIbAMDhALa-banyuM che. bhAsane vidUSaka apacana vizenI takarAra kare che, te zakanA maitreyane garIbIne lIdhe bhojanavaibhava nAza thayAnuM duHkha che. arthAta bhaviSyamAM pachI jyAre tenA divaso sudhare che, ane miSTAnathI bharele thALa tenI sAme Ave che, tyAre jema citrakAra pIMchI raMgadAnImAM jarAka baLI raMgadAnIne bAjue sarakAvI de, tema te judA judA padArthone jarAka AsvAda laI temane bAjue sarakAvI deta'. A pramANe, jyAre tene bharacaka khAvA maLatuM tyAre tenI avasthA cokamAM vAgoLatA baLada jevI thatI.22 bhajananuM khAlI AmaMtraNa maLe te paNa vidUSakanA moMe pANI chUTe che. e AnaMdamAM dAsI saMtuSTa pAsethI aMgUThI jhUMTavI zake che, 23 mANuvaka pAsethI rAjanuM premarahasya jANI zake che.24 mADhavyane te khAvA sivAya bIjuM kAMI sUjhatuM ja nathI, ane mANavaka mATe, "jyAM jyAM najara enI Thare, yAdI jhare tyAM lADunI !" ema kahI zakAya. tenA mata pramANe jaMgatamAM sauthI ramaNIya sthaLa heya te te raseDuM Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakane vinoda 161 ja che. 25 bhojanapremanuM tatvajJAna vasaMtakanA zabdomAM kahIe te, "mANasane kaI roga na hoya, khAdheluM pacatuM hoya, ane bhUkha sArI lAgatI hoya, te te sukhI mANasa kahevAya !! (4) vidUSaka svabhAve bIkaNa che, je brAhmaNanI eka khAsa vizeSatA che. bhavabhUtie kahyuM che ke brAhmaNonuM baLa temanI jIbhamAM hoya che 27. vidUSakanuM bIkaNapaNuM saMskRta nATakakAree be rIte varNavyuM che-(1) vidUSakane pratyakSa bIkaNa batAvI ane (2) tenuM khoTuM zItha batAvI. sAmAnya rIte badhA vidUSake sApathI gabharAya che. maitreyane aMdhArAnI bIka lAge che. Atriya bhamarAo vaLagyA hovAne lIdhe deTa mUke che. rAkSasonuM khAlI nAma sAMbhaLatAM ja mADhavyano hoza keza UDI jAya che. 28 keTalAka vidruSake rAjamahelamAMnI dAsIothI gabharAya che. rANIne tene bhaya lAge to te svabhAvika che. - vidUSakanuM zeya AMbAne mora pADavAmAM athavA bhamarA UDADavAmAM jaNAI Ave che. viduSakanI pUratAnuM rahasya ApaNane maitreyanA zabdomAM spaSTa thAya che. te zikArane kahe che "gharaAMgaNe kUtarA paNa bhasavAnuM bhUlatA nathI, te mArA je brAhmaNa zuM pAchuM paDe ?29 vidUSakanI upara nirdiSTa vizeSatAo rUDhigata che. paNa, vivedI pAtramAM ApaNane khAsa jovA maLe che tenI cAlAka buddhi ! vidUSakanA mArmika udgAremAM UMDuM vyavahArajJAna bhareluM hAryA che. keTalIka vakhata vidUSakane babaDATa mUrkhAibharyo lAge te paNa temAM tenuM DahApaNu jaNAya che. dA. ta. upara batAvelI vidUSakanI sukhanI vyAkhyA ja joIe. temAM eka dRSTie viduSakanA khAudharApaNAnuM hAsya. kAraka samarthana thayeluM hoya te paNa, vicAra karatAM ApaNane tenuM kahevuM barAbara jaNAze. mAlavikA sAthe animitra premAlApa karate heya, tyAM ja pAchaLathI IrAvatI Ave che. te vakhate rAjAne zuM karavuM te sUjhatuM nathI. te vakhate gautama tene salAha ApatA kahe che ke cera corI karatAM pakaDAya te teNe kahevuM joIe ke te te kevaLa zAstrIya prayoga karatA hatA 30 gautamanuM kahevuM che TakA sAcuM che, kAraNa ke jyAre cora pakaDAya tyAre te bIju karI. paNa zuM zake 31 vikramorvazIya'mAM rANuM jyAre rAjAne bIjuM lagna karavA paravAnagI Ape che, tyAre mANavaka tenI (rANunI) mazkarI karatAM kahe che, mAchImAranA hAthamAMthI mAchalI chUTe te tene lAge che ke teTale dharama ja thaye !32 premamAM utAvaLA banela agnimitranI TIkA karatAM gautama kahe che, "vAha ! daridrI daradI jevI che Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 viduSaka gaNikA vize belatAM mitreya kahe che, "vezyA eTale joDAmAM peselI kAMkarI ja jANI lo. bahAra kADhatAM paNa khUce 14 vidUSaka mAtra TIkA karanAra TIkAkAra nathI. keTalIka vakhata ane vizeSataH virahAvasthAmAM, nAyakane dilAso ApatAM te eka philasupha pramANe bele che. mADhavya duSyantane kahe che, "sapuruSo kadApi zekamAM asvastha thatA nathI. vAvAjhoDuM vAya to paNa parvate kadApi hAlatA nathI ! jIvanamAM eka prakAranI aliptatA sevI, saMkaTa samaye paNa pitAnI avasthAne hasI kADhavI e ja prasanna vinedanI nizAnI hoya, to e vinoda ApaNane saMtuSTa ane mitreyanA pAtramAM jovA maLe che. kuraMgI premamAM nirAza thavAne lIdhe ApaghAta karavA prayatna kare che. teTalAmAM ja avimAraka Ave che, ane tene bacAve che. te raDatI hoya che, tyAre saMtuSTa tene kahe che, "Ama raDIne tame tamArI jAtane duHkhI nA karaze, nahIM te huM paNa raDI daIza! paNa mArI eka ja muzkelI che, ke mane AMsu ja nathI AvatAM! mArA DosA gujarI gayA tyAre meM raDavAno prayatna karele, paNa AMsu ja nA Ave !! saMtuSTanA A mUrkhAibharyA babaDATamAM kuraMgInuM duHkha viramI gayuM hoya te navAI nahIM. garIbIne duHkha bhogavate cArudatta garIbI vize kaDavA zabda kahe che, paNa maitreya e vize ramUja ANe che. te kahe che, "sta ! paise eTale pApa ! savAranA nAstAnI jema haMmezAM apUrate rahevAne! bharavADanA chokarAM jema potAne madhamAkhIo na karaDI khAya ene ThekANe jaI bese, tema saMpatti paNa tene keI na khAI zake tyAM ja jaI besavAnI !37 vidUSakanA A udgAromAM ApaNe sukhaduHkhanI taDakIchAMyaDI jaIe chIe. viSakane asAmAnya hoMziyArIbharyo vineda tenAM mArmika avalokana ane cAlAka buddhimAMthI janme che. ane tethI, vidUSakanA guNemAM tenI hoziyArInI gaNanA karavAmAM AvI che. vidUSaka dekhAve bA hoya, te paNa bAghApaNuM tenA vezamAM hoya che, buddhimAM nahIM. TippaNa 1 juo : jemsa phIbalamena-Ina preIjha opha komeDI', pA. 195. 2 juo : mereDitha, "ena ese ona komeDI, pA. 79-80. 3 juo : bucara, "erisToTalsa poeTikasa, pA. 375-76. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakane vinoda 153 4 sa zamasabhena, nihiTa, . 181. 5 nama : 54291 3. viSanu 35' 6 juo : prakaraNa 10muM vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya. 7 avibhA24 : 5 1. 26-27. 'Ama bhavati / yajJopavItena brAhmaNaH, cIvareNa raktapaTaH / yadi vastramapanayAmi zramaNako bhavAmi / / < 'asti nagara brahmadatta nAma / tatra kila rAjA kAMpilyo nAma / svapnavAsavadattA' aMka pa. goTALAne lIdhe thatI zAbdika herapherane aMgrejImAM malapropism hevAmAM Ave che. * bhR24 644, 3.21-13 : 'AH dAsyAH putrike kiM bhaNasi / caura kartayitvA sandhi niSkrAntaH / ' (206za: maya', 'yArane pAne mA nAsI yu') 10 bhAsavidhAnabhitra, 1.15. 15-20 : ' bhavati prekSAma urabhrasa pAtam / kiM mudhA vetanadAnena / ' 11 zAntA , 2.19.22 : 'trizaGkuriva antarAle tiSTha / ' 12 tuma : 4291 3 . vidUSanu 35' 13 avibhA24, 25 2, praveza : (1) 'kasmAdahamavaidikaH.... asti rAmAyaNaM nAma nATyazAstram / tasmin paJca zlokA asampUrNa saMvatsare mayA paThitAH / ' (2) 'na kevalaM zlokA eva, / teSAmartho'pi jJAtaH / anyacca aparo vizeSaH, brAhmaNo durlamo'kSarajJo'rthajJazca / ' pustake nAsti / 4 bhAsavinabhitra, 4.17. 12-13 : 'bhavati, yadi nIterekamapyakSara' paTheyaM tadA gAyatrImapi vismareyam / ' 15 bhR2074, 3.3.7-10 : 'mama tAvad dvAbhyAmeva hAsya jAyate / striyA saMskRtaM paThantyA manuSyeNa ca kAkalIM gAyatA / strI tAvat saMskRtaM paThantI dattanavanasyeva gRSTiH adhikaM sUsUzabdaM karoti / manuSyo'pi kAkalI gAyan zuSkasumanodAmaveSTito vRddhapurohita iva mantra japan dRDha me na rocate / / 11 priya zi, 24 2 : ' nanu bhaNito'smi... upavAsaniyamasthitA devI.... zabdAyate / tad yAvad dhArAgRhodyAnadIrghikAyAM snAtvA devIpArzva gatvA kukkuTavAda kariSyAmi / anyathA kathamasmAbhiH sadRzAH brAhmaNA rAjakule pratigraha kurvanti / ' Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 viduSaka 17 priyAzi, 2,1. 6-11 : vidUSakaH - (sagarvam ) bhoH, IdRzaH khalu brAhmaNaH / yazcaturvedapaJcavedaSaDvedabrAhmaNasahasraparyAkule rAjakule prathamamahameva devosakAzAt svastivAyanaM lame / rAjA - (vihasya) vedasaMkhyayA eva AveditaM brAhmaNyam / 18 nAgAnanda, 3.3.75-76. : 'bhavati, anena sIdhugandhena pinaddhAni (48tara naSTAni) me vedaakssraanni|' vizArst : A 1, 'nAhaM likhitu jJAtaH / ' 254 2 : vidUSakaH- (bhUmau akSarANi likhati / ) rAjA - aSTAdazalipivido vayaM na tvadIyAkSaravicakSaNAH / 20 bhAsavinabhitra, 2.4.4-5 : 'prathamopadarzane prathamaM brAhmaNasya pUjA kartavyA / sA nanu vo vismRtA / ' 21 vimozIya, 3.7.-2-3 'bhoH, brAhmaNasa'kAmitAkSareNa te pitAmahenAbhyanujJAta Asanasthito bhava yAvadahamapi sukhAsIno bhavAmi / ' amRcchakaTikamAM cAdara nekara aiyane paga dhovaDAvavA kahe che. temAM maitreyane zAmatyanu 255mAna lAge cha. ntu : vidUSakaH - ( sakrodham ) bho vayasya eSa idAnoM dAsyAH putro bhUtvA pAnIyaM gRhNAti / mAM punarbrAhmaNa pAdau dhAvayati / ' bhR27:44, 1.6-15-19, 'nAgAnan'mA 55 vipanu svAlimAna se or t]ta cha. . cha, '( saroSam ) kathaM rAjamitraM brAhmaNo bhUtvA dAsyAH putryAH pAdayoH patiSyAmi / ' 4 3. 22 bhR27 , 254 -'hA avasthe tUlayasi.... yo nAmAhaM tatrabhavatazvArudattasya. RddhayAhorAtra prayatnasiddharudgArasurabhigandhibhirmodakairevAzito'bhyantaracatuHzAlakadvAra upaviSTo mallakazataparivRtazcitrakara ivAGgulIbhiH spRSTvA'panayAmi / nagara catvaravRSabha iva romnthymaanstisstthaami|...' 23 avimAraka, aMka 2 pravezaka. 24 vikramorvazIya, aMka 2. 25 vikramorvazIya, aka 3 : rAjAnuM avalokana A pramANe che:'srvtraudriksy abhyavahAryameva viSayaH / ' mAna mAnA yA savA 555 sAmaml cha :rAjA - atha kvedAnImAtmAnaM vinodayeyam / vidUSakaH- mahAnasaM gacchAvaH / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakane vida 165 rAjA- kiM tatra / vidUSakaH- tatra paJcavidhasyAbhyavahArasyopanatasaMbhArasya yojanA prekSamANAbhyAM zakyamutkaNThA vinodayitum / / alot mA vi 21 nA ni 2 -kiM vA svarge smartavyam / na vA azyate na vA pIyate / kevalamanimiSairnayanairmInA viDambyate / 29 21navAsattA, 24 4, pipa cha-'bhoH sukha nAmayaparibhUtaM akalyavarta ca / 27 utt22|| mayarita, 5.32 : 'siddha hyetadvAci vIryaM dvijAnAm ' / 28 zAku tala, aMka 2; rAjA- mADhavya, apyasti zakuntalAdarza ne kutUhalam / vidUSakaH- prathamaM saparivAhamAsIt / idAnIM rAkSasavRttAntena bindurapi nAvazeSitaH / 29 bhR27:23, 1.42. 20-21. 'bhoH svake gehe kukkuro'pi tAvaccaNDo bhavati kiM punarahaM brAhmaNaH / ' 30 bhAsavinibhitra, 3.18. 13-14. 'karmagRhItena kumbhIlakena sandhicchedane zikSi to'smIti vaktavyaM bhavati / ' 31 vimAvazIya, 2.20.-13 : 'lobheNa gRhItasya kumbhIlakasya asti vA prtivcnm|' 32 vimAzIya, 3.13. 36-37 : 'chinnahasto matsye palAyite nirviNNo dhIvaro bhaNati dharmo me bhaviSyatIti / ' 33 bhAlavinimitra, 2.21. 1-2. 'sAdhu tvaM daridra ivAturo vaidyenopanIyamAnamauSa dhamicchasi / ' 34 bhR27323, 5.7. 8-10 : 'gaNikA nAma pAdukAntarapraviSTeva leSTukA duHkhena puna nirAkriyate / ' 35 zAtasa, 6.8. 35-39; : 'kadApi satpuruSAH zokapAtrAtmAno na bhavanti / nanu pravAte'pi niSkampA girayaH / ' 39 vibhA24, 5.4. 5-8 : 'alamatimAtraM santApena / athavA ahamapi rodimi / ekamapi tatra durlabhaM mama nayanAd bASpaM na nirgacchati / yadA me pitoparatastadA mahatArambheNa roditumArabdhaH / bASpaM na nirgacchati / ' 37 bhR27484, 1.12. 3-4. 'bho vayasya, ete khalu dAsyAH putrA arthakalyavartA varaTA bhItA iva gApAladArakA araNye yatra yatra na khAdyante tatra tatra gacchanti / ' Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 14muM vidUSakanI avanati nATaka mukhyataH kAnuraMjananuM prabhAvapUrNa sAdhana che ema bharata mAnatA hoya, te paNa kevaLa hAsyavinoda ane manoraMjanamAM ja nATakanuM kArya samApta thAya che, evuM te mAnatA nathI. zAstrakAroe vidUSakanA guNomAM tenI vyAvahArika caturAine samAveza karyo che, ane bharate paNa tenA bheda varNavatI vakhate, te nAyakane anurUpa sahacara banI zake evI viziSTa bhUmikA tene nATakamAM soMpI che. paNa sauthI mahatvanI vAta to e che ke bharata hAsyane eka svataMtra rasa mAne che. te uparathI ApaNe ema kahI zakIe ke bhAratanI hAsya vizenI kalpanA kevaLa zArIrika vyaMga athavA anya bAhya mAmUlI to upara AdhArita nathI. nATakamAM koI ne koI sAmAjika Azaya hovo joIe e mahatvanA muddA vize emaNe pahelethI ja vicAra karyo hate. bharate batAvelA hAsyanA ane vidUSakanA prakAro pitAnA nATakomAM varNavI nATakakAroe tenA niyamanuM pAlana karyuM hoya, to paNa temaNe pitAnuM kalAviSayaka svAtaMtrya gumAvyuM nathI. zAstrIya niyAmAM gUMcavAI na rahetA mAnasika ane sAmAjika vinodanuM pariNata svarUpa temaNe potAnA nATakamAM citaryuM che. ema ApaNe kahI zakIe. A saMdarbhamAM bharate varNavelA vidUSakanA prakAre jotAM, teo viziSTa sAhityika ane sAmAjika rUDhio upara AdhArita hoya evuM ApaNane lAge che. nATakamAM nAyakanA Adarzo nakkI thayA pachI, vidUSaka paNa tadanurUpa he. joIe e kalpanA rUDha thaI, ane vividha prakAranA vidUSake-tA pasa, rAjajIvI, kija ane ziSya-astitva pAmyA. arthAta vidUSakanA A pramANe vividha prakAra upalabdha hoya, te paNa e badhAmAM vidI pAtra tarIke kaI mULabhUta samAna tatva ApaNane jaNAya che. e tatvane anusarI pAzcAtya vivecakee paNa vinadI pAtranA vividha prakAro nakakI karavAnA prayatna karyA che. dA. ta. prAcIna grIka nATakane anulakSIne erisToTale vinodI pAtranA traNa prakAra batAvyA che. (1) baphana-AmAM mUkha vidUSakanuM citraNa karavAmAM Ave che. (2) erenaAmAM vinodI pAtra uparathI mUrakha hoya evuM lAge to paNa te aMdarathI cAlAka Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viASAnI avanati ane vyavahAra buddhivALuM hoya che. (3) IpIara-beTA zaurya ane zANapaNuM. heThaLa pitAne khare bIkaNa svabhAva ane mUrkhatA chupAvanAra DhoMgInuM citraNa AmAM karavAmAM Ave che. 1 saMskRta nATakanA vidUSakone paNa A prakAre ochAvattA pramANamAM lAgu pADI zakAya. dA. ta. baphana ane IpesTara lagabhaga ApaNuM sAmAnya vidUSaka jevA ja hoya che. kAranA pAtramAM ApaNane isTarane uttama dAkhale jevA. maLe che. "mAlavikAgnimitrane gautama ane nAgAnandImAM vidUSakanI phajetI karanAra ceTa-e baMnemAM ApaNane oNrena jovA maLe che. paraMtu ekaMdare vidUSakanA pAtranA mUlata: be prakAre hoI zake, evo che gauDanane mata che-(1) mUrkha AmAM gAMDA athavA bAghA pAtranuM citraNa karavAmAM Ave che. te kharekhara mUkha che. (2) dhUrta athavA zaTha - AmAM uparathI bAgho athavA gAMDo hovAnuM nATaka kare te paNa aMdarathI zaTha hoya evA pAtranuM citraNa karavAmAM Ave che. A prakAranA vividha upaprakAre ka9pI zakAya. e dRSTie saMskRta viduSAnuM parIkSaNa karatAM temAM paNa kividha pravRtti ApaNane jaNAya che. (1) saMskRta viduSaka pate hAsyane viSaya bane che. (2) teo bIjAnI paNa mazkarI kare che. vinodI pAtranI A kividha pravRttine bharatane paNa khyAla hato e vidUSaka pitAnI viparItatAthI hase che ane bIjAne hasAve chee vacana uparathI jANa zakAya. bIjAnI mazkarI karavA mATe vidUSakamAM DahApaNa hovuM joIe. evuM DahApaNa hevA chatAM tene tene khyAla hoya athavA na paNa hoya. A sukSma bheda dhyAnamAM letA erisToTalanI mAphaka saMskRta vidUSakanA paNa traNa bheda batAvI zakAya. vidUSakanA pahelA prakAramAM mUkha athavA gAMDA vidUSakanuM pAtra ApaNe laI zakIe. A vidUSaka pite hAsyano viSaya bane che. te bAgha che. nATayadaSTie tene nATakamAM svataMtra astitva hotuM nathI. kevaLa nAyakanA sahacara tarIke te nATakamAM praveze che. tenI buddhi maMda che. nATakamAM keI paNa svataMtra kAmagIrI tene seMpavAmAM AvatI nathI, paNa nAyakanA sahacara tarIke kaI mAmUlI kAma tene karavuM paDe che, je te pitAnA pramAdane lIdhe athavA bAghApaNAne lIdhe haMmezAM bagADI nAMkhe che, ane ghaNI vakhata nAyaka mATe navI aDacaNo UbhI kare che. A vidUSakamAM thoDI akakala hoya ane tene upayoga te bIjAnI mazkarI karavAmAM Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 vivaka, kare, te paNa sAmAnya rIte, te pote ja Akhare mazkarInuM pAtra bane che, ane Ama, tenI bIjAe karelI mazkarIne lIdhe vadhu hAsya nirmAya che. TUMkamAM, A vidUSaka pate ja hAsyano viSarya banyo che. " saMskRta nATakomAMnA ghaNAMkharAM vidUSakane samAveza A prakAranA vidUSakamAM thAya che. kAlidAsa tathA harSanA mADhavya tathA Atreya A prakAranA vidUSakanA uttama namUnA che "vikramorvazIya" ane "priyadarzikA'mAMnA mANavaka ane vasaMtaka paNa bAghA tathA pramAdI che. nATakamAM temanI khullI mazkarI na thaI hoya, te paNa temanI jAta mUkhe vidUSakanI ja che. AthI viruddha, saMtuSTa tathA maitreya jevA vidUSake koI vakhata chetarAya te paNa temanI jAta judI che. vidUSakane bIjo prakAra che DAhyA vidUSakano. A vidUSakane ApaNe bhASyakAra vidUSaka kahI zakIe. A vidUSaka uparathI bAghe jaNAya te paNa kharI rAte te cAlAka hoya che. tenuM avalokana sUkSma ane vyavahAru DahApaNathI bhareluM che. ekspIyaranA TacasTonanI mAphaka A vidUSaka pitAnI najaramAM AvatI badhI vastuonI mazkarI karatA hoya che. potAnI sUkSma avalokanazakti dvArA jIvanamAM aneka satye te saMgharI rAkhe che, ane taka maLatAM, pitAnI rUDhigata svarUpanI mUrkhatA heThaLa te pitAnA mArmika avalokane rajU kare che. A vidUSakanI vizeSatA to e che ke, potAnI buddhine athavA DahApaNane tene khyAla heta nathI, temaja tene tene garva nathI. chatAM tenA mUrkhAIbharyA babaDATamAM jIvanane naryA satyo chupAyelA hoya che. tethI A prakAranA vidUSakane ApaNe jIvanane bhASyakAra vidUSaka kahI zakIe. vidamAM ghaNIvAra DokAI jate mAnava vizene prema ApaNane A vidUSakamAM jovA maLe che, ane tethI potAnA mitra nAyaka mATe game te svArtha tyAga karavA te taiyAra hoya evuM ApaNane jaNAya che. A prakAranA vidUSakanuM uttama udAharaNa ApaNane maitreyamAM jovA maLe che. bhAsane saMtuSTamAM mitreya jeTalA guNa na hoya te paNa tene nAyaka vizene prema athavA mitrabhAva ajoDa che. te DAhyo che. "svapnavAsavadattAmAM vasantaka nAyakane vizvAsu mitra che. tenA babaDATamAM DahApaNa bharyuM che. nAyakane dilAso ApavAnuM kAma te barAbara kare che. "ratnAvalI'ne vidUSaka mukhyata: bAdhe che, paNa nAyaka vizenI tenI svAmIbhakti eTalo asAmAnya che ke potAnA mitra khAtara te AgamAM paNa kudI paDavA taiyAra thAya che. A badhA vidUSake eka ja jAtanA kahevAya. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * * vidUSakanI avanati vidUSakane trIjo prakAra che zaTha vidUSakane. zarIra upara vidUSaka kapaDAM caDAvyA " hoya, to paNa te lucce ane hoziyAra heAya che. pitAnI buddhine tene khyAla che. pite bA hovAnuM te khAlI nATaka kare che. pite sUkha che ema batAvI te bIjanI mazkarI karate, hevAne lIdhe, leke tenA upara kuracAIne Aropa karI zakatAM nathI. A vidUSaka bIjAnI mazkarI karI temAMthI AnaMda mANe che. bhAgye ja te pote hAsyano viSaya bane ! teno khare dhaMdhe bIjAne "banAvavAne" che. A prakAranA vidUSakane uttama dAkhalo ApaNane gautamamAM jovA maLe che. gautama dhUrta che. te rAjAnI paNa mazkarI karavAnuM choDatuM nathI, te bIjAnI vAta ja zI ? "pratijJAyaugandharAyaNanA vidUSakanI jAta nakkI karavI kaThaNa che, paNa tene ApaNe ghUrta kahI zakIe, kAraNa ke tenA vidUSakIya cALA heThaLa eka gUDha rAjakIya hetu chupAyelo che. rAjazekharanA cArAyaNanI eka prasaMge mazkarI karavAmAM AvI hoya, to paNa je rIte te tenuM vera vALe che, te dvArA tenI dhUrtatA spaSTa thAya che. saMskRta nATakakAroe ane zAstrakAroe vidUSakanI A mULa trividha prakRti dhyAnamAM lIdhI hatI te vinadI pAtranA AvAM anekavidha namUnAo teo batAvI zakayA heta, ane AgaLa jatAM vidUSakanuM pAtra je pramANe rUDha svarUpanuM banyuM, tevuM na banyuM hota paNa durbhAgye saMskRta nATakanA vikAsa sAthe viduSakane mukta vikAsa thaI zakyo nahIM. " vinoda mATe nimavAmAM AvatAM pAtromAM be to mahattvanAM heya che- (1) vivedI pAtranuM pratIka ane (2) tenuM vAtAvaraNa. dareka vidI pAtra pAchaLa amuka eka pratIka hoya che. te dvArA samAjanuM vAstavika darzana, kAM te sAmAjika athavA naitika durgaNonuM darzana karavAmAM Ave che. te ja pramANe dareka vidI pAtra pitAnI AjubAju viziSTa vAtAvaraNa sarje che, jemAM saMbaddha samAja, vyakti, prasaMga athavA kathAMzane samAveza thAya che. vidI pAtra mATe tenA pratIka ane vAtAvaraNa mahattvanA hoya che. kalAkAra A be tane jeTalA vikasAvI zake, teTaluM vidI pAtra samRddha ane viziSTayapUrNa bane. saMskRta nATakomAM azikSita paNa varNa zreSThatAnA jora upara samAjamAM agrasthAna meLavanAra brAhmaNanuM citraNa vidUSaka dvArA karavAmAM AvyuM che. AvA brAhmaNonI saMkhyA vadhatI hatI. vedAdhyayana na karavA chatAM temane sAmAjika Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra maLyA hatA. samAjanA agraNI hevAne temane rAhata dAvo hate. teo kaDaka AcAro bAhya rIte pALatAM, paNa temanI aMdara DhoMga ane zudra svArtha chupAyelA hatA. teo sAmAjika dharmazraddhA upara pitAnuM gujarAna calAvatA. A viziSTa varganuM jIvana viDaMbana mATe aneka viSaye pUrA pADI zake tema hatuM. paNa hAsyakAraka athavA mArmika vidathI bhareluM e viDaMbana keTalo vakhata cAlI zake? vidUSakano vinoda kALAMtare cUMthAI gayA. temAM koI navInatA na rahI. sadIo vahI gaI, paNa saMskRta nATakamAM vidUSaka "mahAbrAhmaNa te mahAbrAhmaNa ja rahyo. tene veda AvaDatA nathI. tene maMtra AvaDatA nathI. te lakhavuM jANate. nathI. tenuM khAudharApaNuM ochuM thayuM nathI. lADavAnI lAlace te raseDAnI AjubAju pherA mAre che. vidUSakano A vineda vAsI banyA hatA. temAM navInatA mATe kaI taka na hatI, ane tethI uttarakAlIna nATakakArone tenuM piSTapeSaNa karavuM paDavuM. vidUSakane saMbaMdhIvarga maryAdita che. keTalAka nATakakAroe tene mA-bApane ullekha karyo che. keTalAke brAhmaNI" eTale ke tenI patnIne ulekha karyo che. haze" vidUSakane rUAba batAvavA prayatna karyo che. rAjAe ApeluM sonAnuM kaDuM pitAnI patnIne batAvavA te rephamAM jAya che. vidvazAlabhaMjikAmAM vidUSaka brAhmaNane raMgabhUmi upara laI Ave che, paNa e dazyamAM kyAMya vineda nathI joke vidUSaka ane dAsInA prasaMge mAMthI vineda nirmANa thavAnI zakyatA rahe che, paraMtu AvA prasaMgenI maryAdA paNa spaSTa che. keI vakhata vidUSaka dAsInI mazkarI kare che. athavA koI vakhata dAsI vidUSakanI mazkarI kare che. paNa sAmAnya rIte dAsI catura ane cAlAka hovAthI moTe bhAge vidUSaka ja hAsyaviSaya. thayela jaNAya che. abhijAta nATakomAM evA ghaNuM prasaMge jovA maLe che. dAsI vidUSakane "banAve che, harAve che ane keTalIkavAra mAra paNa khavaDAve che-Ama anekavAra te hAsyaviSaya bane che. keTalAka uttarakAlIna nATakakAree enI bIjI bAju citarI che. bihaNanA "karNasuMdarI' nAmanA nATakamAM eka vakhata dAsI keLanA pAna, mRNAlataMtu vagere zItalavastuo pAlava taLe saMtADI laI jatI hoya che, te vidUSaka jue che. te tene pUche che. paNa jyAre dAsI tene kAMI paNa jANavA. detI nathI, tyAre te pote pAlava taLe chUpAvelI vastuo bahAra kADhe che. Akhare, nAyikA kAma javarathI pIDAtI hovAne lIdhe zItalavastuonI AvazyakatA hovAnuM dAsIne jaNAvavuM paDe che ! "viddhazAlabhaMjikA'mAM mekhalA nAmanI dAsI pitAnA paga nIcethI pasAra thAya te mATe cArAyaNa (vidUSaka) yukti race che, ane dAsIe Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipakanI avanati 17e karelI mazkarInuM vera vALe che. Ama, ghaNuM prasaMgamAM vidUSaka dAsIne harAve, te. paNa te dvArA tenA vinedane navI dizA prApta thaI hoya, evuM lAgatuM nathI.. emAM ApaNane vidUSakanI cAlAkI jaNAya che. rAjazekhare varNavelA prasagamAM to. vidUSakanI vera levAnI vRtti ane kuTilatA jaNAya che. arthAta e prasaMgamAM paNa. pahelAM dAsI tene chetare che. uparAMta, ahIM vidUSaka karelI dAsInI mazkarI grAmya ane asabhya che. emAMthI kadAca hAsya nirmANa thatuM hoya, te paNa "mAlavikAgnimitra'mAM gautama je rIte sarpadaMzanuM nATaka karI dhAriNIne chetare che, ane emAM paNa ApaNane je nirAgasa vinodanuM darzana thAya che, te sAthe, prastuta prasaMganI saMskRta nATakakAroe dAsI ane vidUSakanA prasaMge cItaratI vakhate temAM zRMgArane sthAna ApyuM nathI. azvaghoSanA nATakamAM gaNikA ane vidUSakane jhagaDe. varNavavAmAM Avyo che. pachInA nATakamAM gaNikAnuM sthAna dAsI le che. A jhagaDAmAM gALAnI thoDI Apale thAya, te paNa vidUSakanA mukhamAM haMmezanA sAcA putra athavA duSTaTi jevA kevaLa rUDha zabdo ja Ave che. rAjazekharane vidUSaka "assala" gALAne upayoga kare che. e daSTie rAjazekhare bhAsa vagere nATakakArone bAjue mUkI dIdhAM che.4 arthAt kalAnI dRSTie, gALAnA prayoga, dvArA vineda nirmAya te paNa e prakArano vinoda halake kahevAya. te vikasita saMskRti sAthe susaMgata nathI. abhijAta saMskRta nATakamAM vidUSakanA mukhamAM viziSTa zabdo sivAya bIjA zabdo mUkavAmAM na AvyAM heya, to paNa zabdanA. prayogamAMthI vinoda nirmANa karavAne badale mULa prasaMgamAMthI vida nirmANa karavAmAM Avyo che. uparAMta, gALA dvArA nirmANa thatAM vineda sAthe aucityane savAla. paNa saMkaLAyeluM che. vidUSaka ane dAsImAM bolAcAlI thAya, ane kadAca e cho. vatto zabda bolAI jAya, te paNa evA prasaMge nIca pAtro pUratAM ja maryAdita . rAkhavAnI kALajI abhijAta nATakamAM levAmAM AvI che. grAmya ane azlIla zabdone upayoga vinoda khAtara thAya to paNa harakata nathI ema bharate kahyuM che, paNa ene e niyama amAtya ane vaNika mATe ja che. rAjA nAyaka heya. evA nATakamAM amuka eka ziSTAcAra athavA aucityanI maryAdA pALavI sAmAjika sabhyatAnI daSTie Avazyaka che tethI, abhineve kahyuM che ke, rAjA (athavA. mahAna) nAyakanI upasthitimAM azlIla bhASAno upayoga karavo joIe nahIM. abhijAta nATakomAM evuM aucitya jALavI rAkhavAmAM AvyuM che. mAtra rAjazekharane viduSaka rAjAnI hAjarImAM paNa peTa bharI" gALa Ape che. rAjazekhare vinodane Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 272 halakI sapATI upara kitAryo che, eTaluM ja nahIM paNa aucityanI maryAdAo paNa tADI che. te , , , , , na : je aMta:puramAM vidUSaka hare phare, tenI maryAdAo pALavI tene mATe Avazyaka hatI. darabArI levAnuM hAjIpaNu, moTA(adhikArI)onuM spera vartana, rAjamahelanA "prakaraNo vagerenI te chUTathI mazkarI kare, to paNa rAjAnA mitra tarIke te pote kaIpaNa "bhAMjagaDamAM na saMDovAya tene khyAla tene rAkhavo paDato. tethI vidUSakanI jIbha svachaMdI bane te paNa vartana svachaMdI na bane e abhijAta nATamAMnA sAmAjika vAtAvaraNanI dRSTie Avazyaka hatuM. rAjAnA sahAyakanA, aMta:puramAM muktapaNe pharI zakanAra vidUSakane guNamAM "vartananI zuddhi e guNa zAstrakAre e khAsa kahyo che. uparAMta zRMgArapradhAna sukhAtma saMskRta nATakomAM nAyakanA sahacara tarIke vidUSakanI bhUmikA paNa lagabhaga nizcita svarUpanI hovAne lIdhe, zRMgAra prakaraNamAM paNa vidUSaka mATe maryAdAonuM nirmANa thAya che. sAmAjika saMbaMdhonA aucityanI dRSTie vidUSakanA premaprakaraNe jema ayogya lekhAya, tema nATakamAM sAmAnyataH premakathA ja mukhya hevAne lIdhe, ane tene saMbaMdha nATakanA nAyaka sAthe hovAne lIdhe, vidUSakanuM upapremaprakaraNa nATakakathAmAM batAvavA mATe kaI taka rahetI nathI. eka brAhmaNa ane rAjAnA sahacara uparAMta te keIne priyakara banyuM hoya evuM ApaNane koI nATakamAM jaNAtuM nathI. "avimAraka'mAM dAsI vidUSakane potAnA alaMkAra Ape che. te tene svIkAra kare che. tethI dAsI tene vastrama tarIke saMbodhe che. paraMtu A kevaLa vinoda che, ane temAMthI temanA premaprakaraNanI kalpanA karavI barAbara nathI. nAyakane ekAMta maLe mATe vidUSakane nAyikAnA mahelamAMthI bahAra kADhe e ja tene hetu che. nAyakanA sahAyakemAM vidUSaka uparAMta viTa, ceTa, tathA pIThamaI jevA pAtronI gaNanA karavAmAM AvI che. te paikI ceTa eka sAmAnya nekara hoya che. vidUSaka brAhmaNa hAI tenuM kAma khuzAmata karavAnuM che. viTa ane pIThamarda suzikSita ane susaMskRta heAya che. teo premI banI zake che. "nAgAnandImAM viTa ane dAsIne premaprasaMga varNavavAmAM AvyuM che. bhavabhUtinA "mAlatImAdhava'mAMne. makaranda pIThamaI ja che. nAyakanI premapUrtimAM te madada kare che. uparAMta te pote madhyatikAnA premamAM paDe che. nATakamAM nAyakane sahAyakanuM upapremaprakaraNa hoI zake, temaja temAMthI vinodanimiti paNa thaI zake evuM A dAkhalA uparathI siddha thAya che. arthAt nATakamAM mukhya kathAnI sAthe je I svataMtra upakathA javAmAM Ave te eka bIjuM premaprakaraNa paNa temAM varNavI zakAya. "mRccha Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSakanI avanati 176. kaTikamAM zarvilaka taruNa che. te vasaMtasenAnI dAsI madanikAne cAhe che. tene gulAmagIrImAMthI choDAvavA te lUTaphATa karI paisA meLave che. Ama, tenI eka svataMtra premakathA nATakamAM varNavavAmAM AvI che. TUMkamAM, mukhya kathA joDe svataMtra upakathI nimI temAM nATakakAro zRMgAra varNavI zake, paNa vidUSakanI bAbatamAM tema thayuM nathI kAraNake nAyakane premamAM madada karavI, ane lekone hasAvavA e be ja kAma vidUSakane soMpavAmAM AvyA che. rAjAne mitra zobhe te mATe tene jANI joIne brAhmaNa banAvavAmAM Avyo che. ane hAsya mATe tenI sAthe zArIrika vikRti vaLagADavAmAM AvI che. A vastu dhyAnamAM laIe te vidUSakane rAjAnA eka sahAyaka tarIke premaprakaraNamAM ADakataro saMbaMdha Ave che e spaSTa thaze. zRMgArika upathAne nAyaka vidUSaka thaI zakayo nathI. te bhUmikA phakta viTa ane pIThamaI mATe ja zakaya hatI. kapUramaMjarImAM vidUSaka kahe che, "amArA jevAone na hoya madanasaMtApa, ke na hoya taDakAne tApa."10 vidUSakanA A udgAra sUcaka che. zRMgAra kathAmAM vidUSakanI maryAdA te dvArA spaSTa thAya che. "samaya jatAM vidUSakanuM citraNa vinadI pAtra tarIke na thatAM patAkAnAyaka tarIke thavA lAgyuM' evo eka mata mUkavAmAM Ave che, ane tenA udAharaNa mATe "vizAlabhaMjikAnA cArAyaNano dAkhalo ApavAmAM AvyuM che.11 paraMtu A mata barAbara nathI. sAhityazAstranI vyAkhyA pramANe mULa kathAne pUraka evI upakathAne patAkA kahevAya. patAkA athavA patAkAnAyakane koI svataMtra uddeza hAI zake nahIM, temane pitAnI kaI phalaprApti hoto nathI. teo mULa kathAne pUraka hoya che. vizvanAthe patAkAnA udAharaNa tarIke "zAkuMtala'nA "vidUSakacarita'ne ullekha karyo che 12 vizvanAthe Apele dAkhale tapAsavA jevo che. bIjA, pAMcamA ane chaThThA aMkamAM-traNe ThekANe vidUSakanI upasthiti athavA anupasthiti mahattvapUrNa banI che. te dvArA viziSTa nATacahetu sadhAya che. te dvArA duSyanta-zakuMtalAnI premakathA AgaLa vadhe che. 13 rAjazekhare pitAnI nATikAmAM citarelA baMne prasaMge. tapAsatAM, temane A arthamAM bhAgye ja patAkA kahI zakAya. A prasaMge kevaLa. vida mATe racavAmAM AvyA che. pahelA prasaMgamAM vidUSakanuM mazkarIjanaka lagna karavAmAM Ave che. bIjA prasaMgamAM vidUSaka e mazkarInuM vera le che. A baMne prasaMgone mULakathA sAthe koI saMbaMdha nathI. uparAMta ahIM ApaNe vidUSakane patAkAnAyaka kema kahI zakIe ? kAraNa ke, vinoda khAtara paNa te kAInA premamAM phasAyele, athavA koInI pAchaLa paDelo' batAvavAmAM Avyo nathI. tenA lagnane. prasaMga phakta tene banAvavA mATe ja yojavAmAM Avyo che. nAgAnanda'mAM eka. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174. vidUSaka svataMtra premaprasaMga varNavavAmAM Avyo che. A prasaMganA nAyakanA vivAhAtsavamAMthI nirmANa thAya che. Ama, tene mULakathA sAthe ADakataro paNa saMbaMdha jeDI zakAya. paNa, noMdhavA jevI vastu te e che ke, e dazyamAM pradhAna pAtra viTanuM che. rAjazekhare varNavelA vidUSakanA prasaMge hAsya mATe racAyA che. teo mULa kathAthI alaga paDI jAya che. temAM varNavela vinoda paNa halake ane grAmya che. tethI, rAjazekharanA vidUSaka dvArA vinedane navI dizA prApta thAya che, ema kahevuM barAbara nathI. gALe ane grAmya prasaMgomAMthI nirmANa thatA hAsyane vinedane vikAsa kahI zakAya nahIM. rAjazekharane vineda prahasanemAM zobhe tevo che, ane teNe lakhI che nATikA ! nATaka athavA nATikA jevA uca sAhityamAM prahasanAtmaka vinoda Ave e avanati sUcaka che. arthAt rAjazekharanA jamAnAmAM nATake prahasananI halakI sapATI upara utaryA hatAM ema kahevuM paDaze. uttarakAlIna nATakomAM vidUSakanuM citraNa sAva bIbAMDhALa thayeluM jaNAya che. A nATakomAM nATakakAroe jyAM jyAM navInatA ANavAno prayatna karyo, tyAM tyAM temaNe vidUSakanuM adhiSThAna badalI nAkhyuM. bilDaNe "karNasuMdarI'mAM14 vidUSakane keIpaNa viziSTa nAma ApyuM nathI. . arthAta ahIM vidUSakanuM pAtra eTaluM rUDhigata ane bIbAMDhALa banyuM che, ke eka vyakti tarIke paNa tenuM astitva mAryuM gayuM che ane e kAraNe ja, jANe tene keAI nAma ApavAmAM AvyuM na hoya ema lAge che. AryasemIzvaranA "caNDakauzikamAM 15 baudhAyana nAmanuM pAtra Ave che. harizcandranI satyapriyatA ane vizvAmitre tene Apelo trAsa A nATakamAM varNavavAmAM Ave che. nATakanI kathA gaMbhIra hovAne kAraNe vidUSakane temAM kaI avakAza nathI, chatAM vidUSakane je ANu ja hoya te, "bhAvanAtmaka saMtulana sAdhavA ANI zakAya. paNa A nATakamAM "nAyaka mATe sahAcara hovo joIe e rUDhi khAtara ja jANe vidUSakane A heya evuM lAge che. viduSaka nATakanA pahelA aMkamAM praveze che, ane thoDe rUDhigata vinoda karI ja rahe che. pachI te pAcha jaNa nathI. paMDita jagannAthanA atimanmatha mAM! pahelA be aMkamAM vidUSaka Ave che. A vidUSaka azikSita brAhmaNa (anUvAna zrotriya) hoya che. nAyaka sAme -pitAnA jyotiSazAstranA jJAnanI baDAI mAre che ane tene nAyikA pAse mukta Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viASakanI avanati 175 praveza meLavI ApavAnuM AzvAsana Ape che. alabatta, rAjA upara A vAcALa vidUSakanI koI asara thatI nathI. te kahe che ke "asaMbaddha vyavahAra ke vacana AvA lekene alaMkAra hoya che. A nATakane vidUSaka zaura" (khAudharo) che, tene lADavA khUba ja bhAve che. jyAre tene brAhmaNonA vanabhojananA samAcAra maLe che, tyAre rAjAne bAjue mUkI te pahelAM te tarapha jAya che. premapUrtimAM te apratyakSa madada kare che. nAyakane nAyikAnuM citra deravA protsAhana Ape che. pachI citraphalaka nAyikAnA hAthamAM jAya te mATenI goThavaNa kare che. nAyakane -nAyikAnA sauMdarya vize pUchatI vakhate te pitAnI (kurU5) brAhmaNane ullekha karI, apratyakSapaNe potAnI kurUpatA sUcave che. 8 A varNana uparathI A nATakamAM vidUSaka nAyakanA sahacara tarIkenuM paraMparAgata sthAna pAmyo hoya, temaja -te dvArA nATakakAre vidAkanuM bIbAMDhALa pAtra saryuM hoya e vize zaMkA rahetI nathI. viSakano vineda temAM jaNAtI parasparaviruddha vizeSatAo upara AdhArita che. tene veza bAgho hoya, te paNa te tenI kalAmAM niSNAta hoya che. hoMziyArI ane mukhatA jevI parasparaviruddha vizeSatAomAMthI tene vinoda janma che. nATakakAroe emAMne virodha spaSTa karI vinedane uThAva Apo joIe. te mATe racavAmAM AvatAM prasaMge kathA sAthe megya rIte saMkaLAyelAM hovA joIe. Ama saMbaddha prasaMgomAMthI je vidUSakanA mArmika avakane ane uddagAro phUre te ja koIpaNa prasaMga athavA vastune vinedabuddhithI kevI rIte joI zakAya tene ApaNane khyAla Ave. vidUSaka je pitAnI IcchA mujaba DahApaNabharyuM athavA mUrkhAibharyuM bele te te baMnemAMne virodha vinedane piSaka thaze nahIM, ane evA pAtranuM citraNa vigata ane khAmIbharyuM lekhAze. vidUSakane mULa svabhAva jude che. te jANI joIne vidUSakIya bela bole che. evuM ApaNane lAgaze. evA vidUSakamAM ApaNane keAI abhijAta vinadI pAtra karatAM ekAdha khuzamaskarAnA darzana thAya. uttarakAlIna nATakamAM vidUSakanuM citraNa abhijAta vinadI pAtra tarIke thavAne badale, dhaMdhAdArI khuzamaskarA jevuM thavA lAgyuM hatuM. bihaNane vidUSaka ane rAjazekharane cArAyaNa uttama saMskRta bolI zake che. 18 teo suzikSita ziSTa mANasonI bhASA jANe che. chatAM teo mukhatAne Dhaga kare che. pahelAne viduSaka pitAnI vidvattA batAvavA prayatna karate, ane temAMthI vineda nirmANa thato. pachInA vidUSake kharekhara vidvAna hovA chatAM mUrkhatAnuM nATaka karatI hoya ema lAge che. tethI, temAMnuM kharuM vinAdanuM tava mA jAya che. saMskRta nATakamAM Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 vidUSaka vidUSaka nATayanivedananuM kAma karate.20 sthaLakALanuM varNana karatI vakhate te kAvyamaya, alaMkArapracura ane praga9bha bhASA vAparatA, paraMtu evI bhASAne upaga maryAdita ane prasaMgopAtta jaNAta. vidUSakanI mULa bhASA sAdI ane saraLa hatI. abhijAta nATakamAM pALavAmAM Avela A niyama uttarakAlIna nATakakAro jALavI zakyA nahIM. bilDaNa, rAjazekhara tathA mahAdeva jevA nATakakAroe vidUSakanA mukhamAM praga9bha vANI vAparI che. A prakAranI kRtrima bhASA vinedane poSaka kema thaI zake ? * * * * * kharI rIte mUrkhatA athavA DahApaNu jevA visaMgata guNe vidUSakanA svabhAvacitraNamAM samarasa thaI javA joIe. teo svataMtra athavA visaMgata na rahe e vize nATakakAree kALajI levI joIe. rAjazekharanA nAmAM, tathA bIjA prAkRta saTTAmAM 21 vidUSakanI vibhinna vizeSatAomAMne virodha taNe bane che. tethI tenuM svarUpa vinodI visaMgati mATe joIe tevuM rahetuM nathI. rAjazekharanI kapUramaMjarI'mAM ane rudradAsanI candralekhAmAM vidUSaka ane dAsI vacce eka bIjanI kavitvazakti vize hariphAI thAya che. e prasaMge vidUSaka hAsyakAraka varNana kare,22 te paNa anya prasaMge vidUSakanuM kavitva ane tenI avalokana zati jotAM ApaNane tenI kavanazaktine khyAla Ave che. ane pachI mUrkhatAnuM pradarzana karavuM e tene dhaMdhe hoya evuM lAge che. prastuta saTTakamAM vidUSaka pitAnA jJAnanI-eTale ke ajJAnanI laMbI-moTI vAta kare che. 23 temAM hAsya heya te paNa nATakamAM tenA ajJAna karatAM jJAnanuM ja pradarzana vadhu thAya che. ane pachI, tenuM bolavuM e eka nATakI babaDATa hoya evuM lAgyA vinA rahetuM nathI.. addabhutadarpaNa'mAMne vidUSaka mahedara rAvaNa sAthe rAjakAraNa vizenI tarkapracura carcA kare che. 24 "caMdralekhA'nA cakerane kAvyaviSaye yamakAlaMkAra, stragdharA vRtta, vagerenuM ucita jJAna hoya che.25 rAjazekharane cArAyaNa gaMdharvavidyAmAM niSNAta che. dharmazAstranA avataraNe te koI paNa bhUla vinA kharAM TAMkI zake che. 27 kapUramaMjarI'mAM kapiMjala rAjAne sUtrakAra ane potAne vRttikAra tarIke oLakhAve che, temaja rAjAe kareluM varNana vistArapUrvaka samajAvI Ape che.28 A prakAranuM pAMDitya hevuM e vidUSakane dharma nathI. kharI rIte, e viTanI vizeSatAo che. "karNasuMdarI'mAM rANI vidUSakane "brAhmaNa viTa' tarIke oLakhAve che. A uparathI, uttarakAlIna nATakamAM vidUSakanuM adhiSThAna kevI rIte badalAyuM hatuM te jaNAze. A pheraphArane lIdhe vidUSakanA svabhAvamAM rahele vinodanA mULane pAyo bhAMgI paDyA. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viASakanI avanati Ama vidUSakanuM svarUpa badalAtuM hatuM abhijAta vinadI pAtramAMthI eka dhaMdhAdhArI vidUSakamAM tenuM saMkramaNa thatuM hatuM. nATakamAM tenuM citraNa vadhu rUDha ane bIbAMDhALa banatuM hatuM. uttarakAlIna nATakamAM te vize spaSTa ullekha jaNAya che. mahAdeva kavinA "adbhuta darpaNamAM remanthaka nAmano naTa vidUSakanuM kAma kare che. * kamaMjarI'mAM kapiMjala pitAne vidUSakanuM kAma karavuM paDe mATe ciDAya che. brAhmaNa ane dAsIne ekasarakhAM gaNavAmAM Ave, dArU ane paMcagavyane eka pyAlAmAM bharavAmAM Ave, athavA kAcane maNI sAthe guMthavAmAM Ave evA A aMta:puranI rItane tene kaMTALo Avyo che. rAjakuLano A nokarInuM rAjInAmuM ApI ghera ArAma karavo ane rAjAnI sevA karavA karatAM berInA paga cAMpavA potAne vadhu pasaMda che, ema te duHkhathI kahe che. arthAt vidUSaka jyAre rAjamahelane chellI salAma bhare che, tyAre tenA sivAya pitAnuM manoraMjana kema thaze tenI rANIne ciMtA thAya che, ane te tene pAcho bolAve che. tyAre vidUSaka kahe che e na bane. huM pAcho nA AvuM ! bIjo koI zodhI le nahIM te, A duSTa dAsIne ja dADhI eNTADo, suMpaDAM jevAM kAna lagADe, ane nImo ene mAre badale....... tamArI badhAnI vacamAM huM ja khalAsa thayo chuM. prabhu tamane se varasa jIvADe ! vidUSakanA A uddagAro hAsyakAraka hoya te paNa temAM kaTu satya raheluM jaNAya che. te dvArA ApaNane tatkAlIna vastusthitine khyAla Ave che. abhijAta nATakemAM rAjA ane vidUSakanI Adarza maitrI batAvavAmAM AvI che. keTalAMka uttarakAlIna nATakamAM temanA saMbaMdhe kevaLa rUDha ja nahIM, paNa ziSTAcAra pUratA ja hoya evuM jaNAya che. kaumudI mahotsavamAM vidUSaka rAjAne mAlika-mitra" (mArca) kahe che. ane kapiMjale sAmAjika vyavahArane gya evA deva' zabdathI rAjAne saMbodhe che. 33 sevaka ane sarakAranA saMbaMdha zobhAvanArI vidUSakarAjAnI AvI vANuM abhijAta nATakamAM jovA maLatI nathI. rAjazekharanA nATaka uparathI vidUSaka eka baravALA gRhastha heI pitAnI u5jIvikA mATe teNe viduSakane dhadho svIkAryo hoya ema lAge che, "pApI peTa' mATe tene rAjamahelamAM aneka apamAnAspada prasaMge sAMkhavA paDe che. nATakamAM viduSake je A pramANenI hRdayavarALa na ThAlavI hota, te ApaNe tene vinedane eka bhAga ja samajyA heta; eTaluM ja nahIM paNa vidUSakanA kharA svabhAva ane dhaMdhAdArI jIvanamAM virodha ema ja paradA pAchaLa rahI jAta. paNa vivedI pAtranA sAmAjika jIvanamAM ja evo tIvra virodha pravezyA ho, ke enuM citraNa 12 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karavuM rAjazekhara jevA nATakakAre mATe Avazyaka hatuM. TUMkamAM vidUSakanI bhUmikAne dhaMdhAdhArI svarUpa prApta thayuM hatuM-thatuM hatuM. temAMnI maulikatA nAza pAmI hatI. vidUSakanA bIbAMDhALa citraNane lIdhe tene vinoda vAsI banyA hatA. tenI mUrkhatA ane hoMziyArI varacenI visaMgati vinadAnukUla na rahI zakI. te baMne be vibhAgamAM vaheMcAI gayAM. tethI e visaMgati kalAtmaka visaMgati na rahetAM, te dvArA vinadI pAtrarekhanane mULa pAyo DhIlo paDaze. vidUSake vineda khAtara bAghu rUpa svIkAryuM hatuM. mUrkha jevo babaDATa athavA vyavahAra karavo e teno dhaMdho thaI paDe hatuM, e hakIkatanuM spaSTa sUcana ApaNane A uttarakAlIna nATakamAM jovA maLe che. vidUSaka zarIra upara hAsyakAraka Dagale caDhAve, ane dimAgamAM DahApaNu rAkhe, e vinoda khAtara mAnI laIe, te paNa tene hAsyakAraka pilAka tenA dhaMdhA mATe gaNaveza hovAnuM spaSTa thAya e ja abhiAta vinoda nAza pAmyAnI nizAnI che. vidUSakanuM pAtra vikasanazIla avasthAmAM ja rupAI gayuM hoya ema lAge che. kAlidAsa vidUSakane raMgabhUmi uparathI kADhI mUke che, ane IndrasArathi pAse mAra khavaDAve che, e prasaMgamAM kharI rIte, vidUSaka saMskRti raMgabhUmi upara khalAsa thayAnuM lAkSaNika varNana ja jANe te karato hoya ema lAge che. phajetI thavAne kAraNe kALA paDelA vidUSakanA mukhane jyAre harSa dAsI pAsethI vadhu kALA raMga cepaDAve, tyAre nATakakAra vinadI pAtranA gaMbhIra bhaviSyanI jANe sucanA ja ApatuM hoya ema lAge che. ane jyAre rAjazekhara viSakane nokarInuM rAjInAmuM ApI, dAsIne pitAnI jagyAe nimavAnuM kahI jate batAve, tyAre kalAnI daSTie vidUSakanA avanata jIvana upara chele paDade paDayo hoya evuM ApaNane lAge che ! pachInA saMskRta nATakamAM athavA prAkRta sahakamAM vidUSakanuM pAtra citaravAmAM AvyuM hoya, te paNa temAM tenA vikAsa mATe keI no mArga khulyo nathI. tenA punarujajIvana mATe temAM kaI yatna nathI. sAtatyane ApaNe bhAgye ja vikAsa kahI zakIe. ghaNI vakhata te evuM sAtatya avanati ane vinAzane joDatI kaDInuM kAma kare che. te ja pramANe, A nATakemAM paNa vidUSaka jaNa heya te te kevaLa rUDhi khAtara ! rAjazekharanA nATakamAM eka prasaMge dAsI kahe che, "rUDhinuM te khaMDana kema thAya ?34 rudradAsanA caMdralekhA'mAM paNa vidUSaka kahe che, "DAhyA. mANasanI buddhi aMdha paraMparAne ja anusare che. 35 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSanI avanati dezI nATakee paNa paraMparAgata vidUSakane sAcavyo che; paNa grIka nATako pramANe, te temAM nATanivedananuM kAma karatA jaNAya che. jUnI paraMparAnA nATakemAM, zarUAtamAM vidUSaka ane sUtradhArane saMvAda jovA maLe che. saMskRta nATakamAM paNa, pahelAM, pUrva raMganA trigata nAmanA aMgamAM vidUSaka Avate e ApaNe joyuM che. keraLa raMgabhUmi upara vidUSaka pote ja sUtradhAranuM kAma kare che. nATakane paricaya karI Apavo, bIjA pAtroe gAyelA laikAnI dezI bhASAmAM samajUtI ApavI, ane tenA upara vidI bhASya karavuM e tenuM kAma che. upara batAvyA pramANe, abhijAta nATakamAM ja, ApaNe vidUSakanI avanatinAM bIja joIe chIe. e daSTie, vidUSakane ItihAsa kharI rIte te tenI avanatine ja ItihAsa che, ema ApaNe kahI zakIe. arthAta vinodI pAtra tarIke vidUSakane hAra thayo hoya, te paNa te dvArA nirmANa thayelA vinoda upara tenI asara thayelI jaNAtI nathI, e ApaNe mATe saMtoSadAyaka kahevAya. prahasana jevA nATyaprakAromAM navA vinadI pAtro pravezyAM, ane vivedano jhare akhaMDa vahete rahyo. ApaNuM Adhunika dezI nATake saMskRta nATakane vArasAmAM avataryA, ane zekasapIyara tathA mailiyara jevA pAzcAtya nATakakAronA prabhAva heThaLa vRddhi pAgyAM. dezI nATakakAroe sAmAjika jIvanamAMthI temanAM vidI pAtranuM nirmANa karyuM. svabhAvaniSTha vineda, uparAMta sAmAjika rItarivAjo ane naitika guNadoSonA upahAsanuM vistRta kSetra pitAnA vivedI pAtro mATe temaNe nimaNa karyuM. vidUSaka gaye paNa vida cAlu rahyo. vidUSaka Athamyo, paNa vinedanI sabhA camakatI rahI. TippaNa 1 juo : epha. ema. kornaphaDI, dha orijina opha aiTika komeDI pA. 13-14. 2 juo: joja geDana, zekasapIrIyana meDI" pA. There are essentials two types of fools : One, balf wit, half natural; the other, part fool, part koave.' 3 nATyazAstra, gAyakavADa, 6.58-59. prakaraNa 12muM juo pAdaTIpa 6. 4 bhAsanA "avimArakamAM (aMka 2) saMtuSTa namelI temaja subbAsI e che zabdo vApare che, jyAre rAjazekharano kapiMjala "karSa maMjarI'mAM (aMka 1) cAra duhite bhaviSyatkuTTini nirlakSaNe, dAsyAH putri TeNTAkarAle kozazatacadhini rathyAluThini' vagere gALAnI mALA ja gUMthe che. te ja pramANe cArAyaNuM (viddhazAlabhaMjika, aMka 2) vAcaH huMhite ni jharina iTALi saMpatti viSamari..." vagere gALe Ape che. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 bhAvaprakAzana, pA.281-282. prakaraNa 9muM juo pAdaTIpa 8 ane 9. 6 nATayazAstra, 12.14ra paranI abhinavabhAratITIkA-ra 2 gani saMnighraro garI mASai sAtama " (gAyakavADa AvRtti; khaMDa 2, pA.160), 7 juo: bhAvaprakAzana, paMkti 19-20, pA. ra81: vidUSakastu bhUpAnAmagrAmyaparihAsakaH / artheSu strISu zuddhazca devIparijanapriyaH // 8 avimAraka, 5.6, 18-19 : niinA - javaM mama samara phItvA vastro gAtaH ehi tAvat / (vidUSakaM haste gRhNAti / ) 9 prakaraNa 9 muM, juo pAdaTIpa 11, 12, 16, 10, ane 24. 10 kapUramaMjarI (kenAu-saMpAdita AvRtti) pA. 9ra-93, vidUSaka kahe che. 'eke manmathabAdhanoyAH anye tApazoSaNIyAH / asmAdRzaH punaH janaH na kAmasya bAdhanIyaH na tApasya zoSaNIyaH / / 11 prA. je. TI. parIkha, "dha vidUSaka : thiyarI eMDa prekTIsa pA. 36, 12 juo: sAhityadarpaNa, 6.67 vyApi prAsaGgikaM vRtta patAketyabhidhIyate / patAkAnAyakasva syAnna svakIyaphalAntaram // thayA rAmacarite suvA, vekhyAM mImI, zAkunta viSaca caritama dazarUpa 1.13 patAkA vize nIce mujabanI mAhitI Ape che. sAnubandhaM patAkAkhyaM, prakarI ca pradezabhAk // dUra anuvartate prAsaM saM patAI sughIvArittAttavata . 13 juo : prakaraNa 11muM vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya 14 bihaNa : karNasuMdarI (kAvyamAlA, 7) I. sa. 106-127 15 AryakSamIzvara, caMDakauzika (kalakattA AvRtti) i.sa.mI athavA 10 zatAbdi. 11. paMDita jagannAtha, ratimanmatha I.sa. 1711-1728 + ! 17 ratimanmatha, aMka 1 manmatha kahe che, "arjayamIdazAnAM vaccavaritA 18 ratimanmatha (aMkara) vaca cAtayA jayaca vi mama trAhmakhyA: pena gSA saMdarI rUti ! 19 karNasuMdarI 150, viddhazAlabhaMjikA 1.30, rAjA cArAyaNanA saMskRtanA jJAna vize tenI prazaMsA kare che-saMsfpa chAtmA ' 20 juo prakaraNa 11muM "vidUSakanI bhUmikA ane tenuM kArya . 21 saMskRta sAhityazAstramAM nATakonA 20 prakAro batAvavAmAM AvyA che. teo "darUpake" kahevAya che. "saka' e prAkRta nATayaracanAne eka viziSTa prakAra che. rAjazekharanI kapUramaMjarI, dAsanI "caMdralekhA' vagere racanAo saTTakanAM udAharaNa che, Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viduSakanI avanati 25 25 mA : urabhArI, 1.16, yademA, 1.17-18-21 27 pisa cha-'bhoH yuSmAkaM sarveSAM madhye ahamekaH kAlAkSarikaH, yasya me zvazu razvazuraH paragRhe pustakabhAra vahan AsIt / ... akAlajaladavaMzasaMbhUtAnAM paramparayA pANDityam / ....' 52mArI 1.18-1-2, y||2 cha-yataH pUrvameva asmAkaM gRhe paramparayA samAgataM paMDitatvaM kavitvaM ca pathiSu pratirodhakabhayAd asmadbrAhmaNIzayanIyaikapArzvasaMsthApitAyAM maJjUSikAyAM nidhAya lohasAlayA gADhaM baddhavA mudrAmapi dattvA zATake samudre saMgRhya aagtH| yademA, 1.29-1-5. 24 adbhutadarpaNa, kAvyamAlA, naM 55 juo aMka chaThTho. yademA, 1.26-17-18 kAvyahariphAI vakhate vidUSaka dAsI pAse nIcenI zarato kabUla karAve che. 'yadi Atmano vaidagdhyaM darzayituM vyavasitAsi tad yamakaM kartavyaM, malayAnilo varNayitavyaH, sragdharA ca vRttm|' sI 2 2 mAle cha (1.27) tamAM madhI zaratAnu pAlana thayeluM jaNAya che. 26 viddhazAlabhaMjikA, aMka 2. vidUSakane uddezIne rAjA kahe che... 'devena api....devI bhaNitA yathA sundari mA viSaNNA bhava yato gAndharvaveda. vicakSaNaH svAdhIna eva brAhmaNaH ... / " vi55 55 he cha... 'yadyahaM piGgali kAvallabho gAndharvavedavicakSaNo rakSakastiSThAmi / ...' 27 juo viddhazAlabhaMjikA, 4.17: bhajjA dAso a putto aNiddhaNA samalA vi te| jaM te samadhiacchaMti jassa te tassa te dhaNaM // vi55 852ne| |naale, bAra 5cha ta -aho smRti-vaizAravaM mahArAjanarmasacivasya cArAyaNasya .... / dUtanA A udgArAmAM vidUSakanI mazkarI hoya to paNa, vidUSake uccArelo leka zAbarabhASyamAM (mImAMsAsUtra 6.1.12) enA saMskRta svarU5mAM udadhRta karavAmAM Avyo che e dhyAnamAM levA jevuM che. te ja pramANe manusmRti (8,416) tathA mahAbhArata (udyogaparva 33.66) mAM paNa te thoDA pheraphAra sAthe jovA maLe che. 28 4123, 2.32-1-2 'bhoH sUtrakAraH tvam / ahaM punaH vRttikAro bhUtvA vistareNa varNayAmi / ' 26 jume : 44 surI, 4.12-6 'eSa saMprAptaH bhartA samaM brAhmaNaviTena / ' 30 mibhutahI prastAvanAmA sUtradhAra he cha, 'sakhe romanthaka, adya kila laMke zvaranarmasuhRdo mahodarasya bhUmikA niSpramAdamAbhanetavyA iti prAgeva dattaM te modaka pAritoSikam / ' Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 1 kapUramaMjarI, aMka 1. A saMdarbho A pramANe che (1) IdRzasya rAjakulasya bhadra bhavatu yatra ceTika brAhmaNena samazIrSikayA dRzyate, madirA paJcagavyaM ca ekasmin bhANDe kriyete, kAca mANikyaM ca samaM AbharaNe pryujyte| (2) IdRzaM rAjakulaM dUre vandyatAm yatra dAsI brAhmaNena sama pratispardhA karoti / tadadyaprabhRti nijavasundharAbrAhmaNyA caraNazuzrUko bhUtvA gRhe eva sthaasyaami| (3) na khalu na khalu AgamiSyAmi / anyaH ko'pi priyavayasyo'nviSyatAm / eSA vA duSTadAsI lambakUrca TapparakarNa pratizorSakaM dattvA mama sthAne kriyatAm / ahameko mRto yuSmAkaM madhye, yUyaM punaH varSazataM jIvaya / 32 au mahotsava, 3.5-3 : yada bhartRvayasyaH AjJApayati / / 33 552marI, 2.41-6 'tat lakSmIsahacaraH kSaNaM tiSThatu devo yAvadahaM ziziropa cArasAmagrI sNpaadyaami'| tamana, 2.47-3 bhaNAmi yadi devo na kupyati / ' 34 pUrabhArI, 2.27 : 'rUDheH kA khnnddnaa|' . ahIM Dhi zabda upara sleSa karavAmAM Avyo che. vyutpatti-artha karatAM sTArtha adhika samartha hoya che. te ja pramANe svAbhAvika sauMdarya adhika prabhAvI hoya che - me mahI sUyana cha, 35 yademA, 1.26 : 'aho paMDitAnAmapi buddhirndhprmpraamnuvrtte|' Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 15muM avanatinI mImAMsA vinodI pAtra uttarottara avanata dazA pAmyuM eTaluM kahI ApaNuM kArya pUruM thatuM nathI. e avanatinAM kAraNe zodhavA joIe. aMta:puramAM dAsadAsI jevA halakA varga sAthe vidUSakane vadhu ne vadhu saMbaMdha Avate gaye. tene aMtaHpuramAM praveza maLe te paNa eka mUkha tarIke, pachI jyAre sAmAjika jIvana badalAyuM, rItarivAje badalAyA, tyAre vidUSaka eka bINuM banI rahyo, ane jyAre vinodanA badhA aMze vadhu zAstrIya ane rUDha banyA tyAre bIbArUpa rahela zeSa vidUSaka paNa chinnavichina thayo." evI samajatI vidUSakanI avanati vize ApavAmAM AvI che, te agya nathI; paraMtu vidUSakanI avanati kevI rIte thaI e zeAdhatAM, sAmAjika kAraNo karatAM vAlmayIna tarone vicAra karavo vadhu Avazyaka che. kAraNa ke, eka nATakanA pAtra tarIke vidaSakano hAsa kevI rIte thayuM, te ApaNe ahIM jovuM che. e daSTie sauthI mahatvane mule e che ke, vivedI pAtro ane vinedane kharo marma ghaNuM zeDA lekhae ja hato. jyAre vidI pAtramAMnuM caitanya jatuM rahe, jyAre te eka nama (Type) banI rahe, tyAre tene vAsI thatA vAra lAgatI nathI. keI vyaktinA cAthavA nitika ane sAmAjika guNAvaguNanA pratIka tarIke keI vinadI pAtra prathama avataratuM hoya, te paNa vakhata jatAM e pAtranI vizeSatAo phikkI paDe che. evI avasthAmAM vidI pAtranI nizcita thayelI sAMketika vizeSatAo ja kAyama rAkhavA karatAM, temAM megya pheraphAra karI eka jIvaMta vyaktirekhA tarIke tenuM citraNa karavAmAM Ave, te ja e pAtra sAhityamAM ciraMtanatva pAmI zake. saMskRta sAhityamAM uttarakAlIna nATakakAro A bAbata visaryA. temaNe vidUSakanA pahelAne namUno ja ghUMTyo, paNa tenuM svataMtra vyaktitva teo vikasAvI zakayA nahIM. pAtronA rUDha namUnAonuM citraNa karavuM e sAhityika dRSTie bhUlabhareluM nathI. prAcIna grIka nATamAM paNa evA namUnAo ApaNane jovA maLe che. erisTephensanA parihAsakayura nATakamAM rUDha bIbAMDhALa pAtra ApaNane Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184. viduSaka jovA maLe che, paraMtu tatkAlIna samAjajIvananA avaguNo je rIte te vakhatanI vyaktiomAM jaNAI Ave che, te ja rIte te vakhatanI saMsthAo ke rItarivAjomAM paNa pratibiMbita thayelA hoya che, e mahatvanuM tatva erisTophense jAyuM hatuM. ane tethI, khAlI rUDha pAtro citaravA karatAM, teNe pitAnAM nATakaeNnI hetupura:sara racanA karI. tatkAlIna yuddhapipAsA, nyAyAlayamAnI lAMcaruzvata, vaicArika kSetramAM tathA raMgabhUmi para navInatAne Agraha, temaja sAmyavAdIonI mahatvAkAMkSA -jevI vastuone marmabhedaka upahAsa karavA khAtara teNe vinodanuM astra vAparyuM. erisTophensa e eka abhijAta nATakakAra hate. nATakamAM bIbAMDhALa pAtro racavA karatAM mAnavI svabhAvanA vazidhyapUrNa namUnAo teNe pitAnA nATakamAM khaDA karyA. zephaspIyaranI kalAnuM rahasya paNa emAM ja chupAyeluM che. pAtronA namUnA taiyAra karavA karatAM, teNe namUnArUpa- Adarza pAtra taiyAra karyA. lehImAMsavALA chavaMta strIpuruSonuM caitanya ApaNane enAM pAtromAM jovA maLe che, ane tene lIdhe ja zephapIyaranAM pAtra tenA jamAnAmAM jeTalA jIvaMta hatAM, teTalA ja Aje paNa jaNAya che. A svabhAvacitrAe ApaNuM mana upara eTalo kAbU meLavyo che, ke khAlI aitihAsika tarIke nahIM paNa nATakanAM pAtra tarIke, jIvaMta vyaktirekhAo tarIke temane cAhIe chIe.3 guNalyanI bRhatkathAmAM gemukha nAmanuM eka pAtra Ave che. e pAtra vize ya vidvAna lAketa kahe che, " uttarakAlIna nATakAroe A pAtrane upayoga pitAnA nATakamAM kema na karyo te badala Azcarya thAya che. raMgabhUmi uparanI nATayakRtiomAMnA vidUSaka ane viTanA svabhAvacitraNamAM gomukhanA pAtrAlekhanane ghaNa re bhaLI gayA che e vAta kharI, paraMtu rUDha sAMyAnAM A nATakanAM pAtro mukhanI sAthe barAbarI karI zake tema nathI." lAketanuM prastuta vidhAna khoTuM nathI, paNa tenA karatAM AzcaryakAraka te e che ke vidI pAtro citaravA mATenI smRti meLavavA uttarakAlIne nATakakArone ATale dUra paNa javAnI jarAye jarUra na hatI. kAlidAse zAkuMtalamAM khuzAmata karanAra senApati athavA hukumazAhI calAvanAra lAMcakhAu pelisa adhikArInuM pAtra citaryuM hatuM. A pAtra pachInA nATakakArone vinadI citraNa mATe preraNA ApI zake tevAM hatAM. zukanA mRchakaTikamAM te vivedI pAtrAnuM eka apUrva vizva ja jovA maLe che. sIdhe sAde saMdezo pahoMcADavAmAM paNa keyaDA. rU5 prazno pUchI maitreyane be ghaDI herAna karanAra ceTa, bhIti ane zauryathI bharelI valganAo, janmajAta kaurya ane premanuM pAgalapaNuM, ziyALa jevI ucAI sAthe Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 avanatino mImAMsA bolavAnI mUrkhatA tathA kAmavAsanA jeTalo bhabhUkelo jaTharAgni hoya - evA vavidha ane virodhI guNovALe abhUtapUrva zikAra, ane jugAramAM sarvasva I dIdhA pachI paNa dhUtane anabhiSikta sAmrAjya sAthe sarakhAvanAra, bAkI paDI cALaNuM thaI gayela potAnA uttarIyane "AnI gaDo karIe eTale ja te zobhe che" ema kahI dhIrethI tenI gaDI vALanAra, jIvanamAMnI Apattione ane dAridrayane bAdazAhI turachatAthI hasI kADhanAra maMjile daraka-jevAM aneka pAtro A nATakamAM vidUSakanI sAthe AvI gayAM che, ane prekSakonAM mana jItI gayAM che. prahasana jevA nATayaprakAramAM paNa suMdara vineda ApaNane jovA maLe che. "bhagavadajajukIya" nAmanA prAcIna prahasanamAM eka ziSyanuM pAtra Ave che. tenuM citraNa vidUSaka jevuM ja karavAmAM AvyuM che, paraMtu prahasananI kharI majA te yamadUta je bhUla kare che, temAM che. eka mRtyuvaza strInA prANa haravA yama pitAnA dUtane mokale che. yamadUta bhulathI vasaMtasenA nAmanI gaNikAnA ja prANa laI jAya che. tenI A bhUla mATe yama tenI jhATakaNI kADhe che ane tene kharA prANa laI AvavA pAcho mokale che, paNa jyAre te pAcho Ave che, tyAre paristhiti judI ja hoya che. eka yogIe pitAne AtmA gaNikAnA e mRtadehamAM pravezAvyo hoya che. tethI yamadUtane potAnI pAse rahelA prANanuM zuM karavuM te samajatuM nathI, ane te pAse paDelA bhegInA mRta zarIramAM e gaNikAnA prANa mUkI de che! A adalAbadalanuM pariNAma e Ave che ke yogI gaNikAnI mAphaka premanI bhASA bolavAnI zarUAta kare che, ane gaNikA gInI mAphaka saMsAra asAra hovAnuM kahe che! ATalo nirmaLa viveda ApaNane uttarakAlIna prahasanemAM jovA maLatuM nathI. prastuta prahasanamAM keTaleka ThekANe grAmyatA ane azlIlatAnI hada AvI gaI che, paraMtu grIka nATakonAM vivedI pAtronA jevA keTalAka nAmanAo ApaNane A prahasanemAM jovA maLe che. evuM eka pAtra che vaidarAjanuM ! "laTakamelaka' nAmanA prahasanamA vaidarAja jatuMketa madanamaMjarInA gaLAmAM bharAyeluM hADakuM bahAra kADhavA mATe tenA gaLAne dara bAMdhI jethI kheMcavAnA upAya sUcave che. hAsyArNava"nAmanA prahasanamAM paNa evA eka vedarAja Ave che. temanuM nAma che vyAdhisiMdhu (daradane dariya). baMdhurA nAmanI eka gharaDI vezyAnI AMkhe timira nAmane roga thayo hoya che. tene ghera Avela anayasiMdhu nAmano rAjA tenI A avasthA jeI vyAdhisiMdhune bolAve che, tyAre vaidarAja lokhaMDanA saLIyo tapAvI tinI AMkhamAM bheMkavAnuM kahe che, paNa je AMkhe ja jatI rahe te rogIne Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 AdhAra zAne rahe ? tenI A upAyojanA sAMbhaLI nAyikA mRgAMkalekhAne hasavuM Ave che. te kahe che ke koI paNa roganI parIkSA AMkhe uparathI karavAmAM AvatI hoya, te paNa saLIye bhekI AMkhe khalAsa karyA pachI rogInuM game te thAya te paNa vaidyarAjane zuM phAyado? A pramANe eka sAmAnya vezyA jyAre potAnA vidyakIya jJAnanI hasI uDAvatI vaidyarAja jue che, tyAre te tyAMthI pibArA. gaNe che. prahasanemAM eka senApatinuM pAtra Ave che. hAsyArNava" nAmanA prahasanamAM senApati potAnI bahAdurI batAvavA phUlamAne madhurasa cUsatI madhamAkhIne pakaDI ANe che. tene pakaDavA te zarIra upara bakhatara pahere che, ane sAthe cAra, sipAIe laI jAya che. pachI vAdharIo vaDe tenuM zarIra bAMdhI tene bahAra kheMce che, ane pachI A madirA pInAra strI gunhegAranuM mastaka tIrNa talavAra dvArA zarIrathI chUTuM kare che ! potAnI vIratA varNavatAM, A raNujabUka nAmato. senApati kahe che, "strIe page lagADela lAla alaktaka rasa joI jANe lehI ja na vahetuM hoya evuM mane lAge che, ane tethI ApaNe te gabharAI paNa jaIe ! amAsanI aMdhArI rAta joI ApaNane mUrchA Ave che, pachI raNamedAnamAM lehIthI kharaDAyela mukhavALA zatrunI te vAta ja zI ? mahAsanemAM senApati uparAMta gaNikA, nApita, tathA sipAI jevAM bIjuM vivedI pA paNa jaNAya che. A prakAranA vidI pAtranA vividha namanAo ApaNe bAjue mUkIe. ane khAlI vidUSakane ja vicAra karIe te paNa bhAsa, kAlidAsa, ane zraddhaka jevA nATakakAroe vidI pAtranI eka ujajavala paraMparA ApaNane ApI che. saMtuSTa, gautama tathA maitreya rUDha vidUSakanA ja namUnAo che. teo mUkha che, brAhmaNa che, bIkaNa che, khAudharA che, ane hAsyakAraka citraNa mATenI Avazyaka zArIrika vikRti paNa temanI pAse che. Ama hovA chatAM temanuM darekanuM astitva che, temane svataMtra vyaktitva che. rUDha vizeSatAomAM paNa A nATakakAre. jIvaMta vyaktitva khIlavI zakyA che. ane tethI A vidUSakenA citra ujajavala, vaiziSTayapUrNa ane avismaraNIya banyA che. pachInA nATakakAroe A sAdI. vAta pichAnI heta te vidUSakanI ATalI jhaDapI avanati na thaI heta. paraMtu abhijAta nATakakAre vidUSakanuM khAlI vaiziSTayapUrNa citraNa karI bhA. nahI, temaNe e paNa batAvI ApyuM ke nATakamAM vinoda kAMI vidUSaka upara Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avanatinI mImAMsA ja AdhArita nathI. bhAsanA nATakomAM keTalAMya prasaMge nATaya chalitathI (Dramatic Irony) pUrNa che. evA prasaMgamAMthI, athavA nATayapUrNa vakroktimAMthI nirmANa thatA vinodano vidUSaka sAthe koI paNa saMbaMdha na hovA chatAM te keTalo hRdya banyo che te ApaNe joI zakIe chIe. zudrake citarelAM vivedI pAtro ane temanA vidanI AzcaryakAraka vividhatA rUDha citraNanA cokaThAmAM jovA maLatA nahIM. jIvana e ja vinodI nATaka hoI temAMno eka eka anubhava e gammata sAthe hasI kADhavAne prasaMga na hoya evA khyAla sAthe ja jANe zudrakanA pAtro vicaratAM hoya ema ApaNane lAge che. kAlidAse paNa ramatiyALa ane mazkarIra priyaMvadAnuM pAtra nima (gha ane narma vinodano eka svataMtra namUne prastuta karyo che. pachInA nATakakAra vinodI citraNanI A ujajavala paraMparA sAcavI zakyA. nahIM ane teo e vidUSakanA rUDha ane yAMtrika citraNamAM ja nirjIva samAdhAna mAnyuM e eka Azcarya che. - vidUSakanI avanatinuM bIjuM kAraNa rUDha pAtranuM citraNa bIbAMDhALa thatuM gayuM eTaluM ja nahIM paNa vidUSakane te hAsyaviSaya tarIke ja citaravAmAM A e che. tenA viveda dvArA ja vidanirmiti sAdhavAmAM AvI. pariNAme jIvaMAM aneka pAsAMone upahAsa karanAra jIvananA bhASyakAra tarIkenI bhUmikA nAza pAmI. game te enI mazkarI kare evA gAMDAnI bhUmikA tene bhAre AvI.. saMskRta nATakanA kathAviSayanI tema ja sAmAjika ocityanI maryAdAo saMbhALatA tene eka saMkucita vAtAvaraNamAM rahevuM paDayuM, chatAM aMtaHpuranA ke darabAratA dainika jIvanamAMthI te viha nirmI zake evI vastuonI tenI AjubAju koI uNapa na hatI, paNa vidUSakanA mArmika avalokanane koI taka ApavAne badale A nATakakAroe jayAre tene hAsyanuM bAvaluM banAvyuM, tyAre vinodanuM kSetra svAbhAvika rIte ja vadhu saMkucita thayuM. brAhmaNya, ajJAna, khAudharApaNuM, kadarUpuM zarIra jevI vizeSatAo upara AdhArele vinoda keTale sudhI cAlI zake ? arthAta A vinodanI punarAvRtti thatI gaI. te vAsI banyuM, ane temane AnaMda UDI gayo. vidUSakane mane badalavAne athavA tene mATe navuM vAtAvaraNa nirmANa karavAno prayatna pachInA saMskRta nATakakAroe karyo nahIM. je temaNe te karyo heta te vinedanuM navuM jharaNuM vahI zakayuM hota, paraMtuM vidUSakanI rUDha Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 viduSaka vizeSatAo badalAI nahIM, ke aMtaHpuranI bahAranI havA te laI zakaze nahIM. tenI zArIrika vikRti hatI tevI kAyama rahI, ene teno vineda vadhu sukSma thavAne badale nIce ghasaDAye. abhijAta nATakakAree vidUSakane rUDha citraNamAM paNa tenuM jIvaMta vyaktitva kAyama rAkhyuM. paNa pachInA nATakakAre tenuM yAMtrika anukaraNa ane punarAvartana karatA rahyA ane temAMthI nirmANa thatA vinodano kRtrimatA dUra karavA ja jANe grAmya zabda ane gALIne temaNe upayoga karyo. -ane vinodano khADo khodyo. vidUSakanI avanati mATe sAhityazAstranI rUkSatA (jaDatA) paNa javAbadAra gaNI zakAya sAhityanI vAsI rUDhionI bAMya dharI rAkhavAnI, ane abhijAta nATakakAronI kalAkRtiomAMthI pratIta thatI kalAnI dizA na oLakhavAnI gaMbhIra bhUla pachIne nATakakAree karI e vAta kharI heya, ane te mATe ApaNe temane doSa ApIe, te paNa zAstrakAronI paNa javAbadArI vIsarI zakAya nahIM. pachInA zAstrakAroe bharatanuM kevaLa anukaraNa karyuM. tenA siddhAntone "anuvAda athavA kavacit kayAMka spaSTIkaraNa umeravA uparAMta A zAstrakAroe kAMI karyuM hoya ema lAgatuM nathI. navA lekhakane mArgadarzana maLe evAM navAM kalAtaranI mImAMsA temaNe navesarathI karI nahIM. kAlidAsa, zudraka, vagere pratibhAzALI -nATakakAranI kalAnI carcA karI, temAMnA marmasthAne vizada karavAno prayatna paNa temaNe karyo nahIM. bharata nATayazAstrane pAyo ca, te daSTie te pote pitAnA zAstranA niyamo ghaDe e yogya che, ane pachInA zAstrakAro paNa "bharatamuni mATe gauravanI bhAvanA seve, ane tenA zAstrane Adara kare te temAM kAMI khoTuM nathI, paNa jyAre koI pratibhAzALI kalAkAra nATayalekhana athavA pAtranimitine nave unmeSa pitAnI kalAkRtimAM pragaTa kare tyAre tenI nedha levI, tene marma vizada karI tenI tavika carcA navA lekhake sAme prastuta karavI e pachInA zAstrakAronI javAbadArI na hatI ? emaNe karyuM zuM? bharata pachInA nATayazAstrane UDatI najare nihALIe to temAM, ApelA niyamonI paraMparA cAlu rAkhelI, ane mULa siddhAntanuM ja vizleSaNa thayeluM ApaNe joIe chIe. mULa siddhAntane vadhu vigato ApI vistAravAmAM AvyA, paNa dAkhalA ApatI vakhate A zAstrakArone jemanI kRtiomAM kalA karatAM kArIgarI ja adhika hoya evA dvitIya ke tRtIya zreNuMne kalAkAro ja najaramAM AvyA, pratibhAzALI lekhakenuM astitvanuM karyuM hoya te te temanA guNone lIdhe che, - zAstrakAroe temanI kalA vizada karI jhAvI hovAne lIdhe nahIM ! tAttvika dRSTie Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avanatinI mImAMsA zAstra hatuM tyAM ja rahyuM, ane tene te ja kakko pachInA zAsakAroe pharI pharI ghUMTayo, eTaluM ja nahIM, paNa tema karavAmAM paNa temaNe pragazIla sAhityane dhyAnamAM lIdhuM nahIM. pariNAme kArIgaro phAvI gayA. sadIo vahI gaI, paNa saMskRta nATakane svabhAvacitraNane DhAMce badalAya nahIM. saMskRta nATakane itihAsa joIe te eka bIjI bAbata paNa dhyAnamAM ! Ave che. te e ke zAstrane vadhu paDate prabhAva. mULabhUta nATayatanuM zAstra banAvavAnuM paheluM zreya bharatane bhAge jAya che. bhArata e nATakane AdhAra kahI. zakAya. teNe zAstra taiyAra karyuM, ane nATayanirmitine mArga nATakakAre mATe khullo karI Apo, paraMtu je sAhitya ane kalAviSayaka athavA sAmAjika aucityanI rUDhio te dvArA astitvamAM AvI tenuM ugamasthAna bharata hevAne lIdhe tenuM cokkasAIbharyuM pAlana karavuM aparihArya gaNyuM, ane apratyakSa rIte bharate nimeluM zAstra ja AgaLanI pragati mATe athavA navA vikAsa mATe khalelarUpa banyuM. zAstronA Adara ane paraMparAnA premane lIdhe maulikatA haNAI. rUDhionI maryAdA teDI kalAnuM navIna taMtra nimI zake evo kalAkAra keIka ja avatare che, bAkI ghaNAkharA lekhake evA pratibhAzALI kalAkAranI pAchaLa sainikanI mAphaka ekaThA thatA hoya che e kharuM, paraMtu A sainikemAMthI na senApati taiyAra thavAnI je zakayatA hatI, te paNa paraMparAgata rUDhionA prabhAva heThaLa dabAI gaI. nATakanuM sukhAnta ane duHkhAnta jevuM vagIkaraNa saMskRta nATakonI bAbatamAM kadApi thayuM nathI. dudakhAnta nATakane te saMskRta raMgabhUmi upara keI sthAna hatuM ja nahIM. A niyamane lIdhe jema nATayalekhananI bAbatamAM eka maryAdA UbhI thaI, te pramANe vinedanuM vyApaka kSetra paNa tene lIdhe saMkecAyuM. bharate dazarU5komAM prakaraNa, prahasana, Dima, bhANa, vagere nAyabaMdhone samAveza karyo, paNa nATaka jevA nATayaprakArane je ziSTamAnyatA maLI te bIjA nATaya prakArone maLI zakI nahIM. lagabhaga badhA lekhakenuM valaNuM nATaka athavA nATikA lakhavA tarapha hatuM. paraMtu A be nATayaprakAranuM svarUpa sAhityasaMketa dvArA eTaluM nizcita thayuM hatuM ke temAM navIna prayoge karI vinoda mATe no mArga khulle karI ApavA jhAjhI taka rahI nahI. kAlidAsa ane zadraka jevA nATakakAroe vivedI pAtranA je navIna namUnAo taiyAra karyA te nizcita rUDhio bahAranA hovAne lIdhe Itara lekhakee temanuM anukaraNa karavAne badale paraMparAgata nakkI thayela rUDhionA cokaThAmAM ja pitAne vizvAsa pradarzita karyo. je sAmAjika hetu sAthe vidUSaka Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahelI vakhata eLe te hetu kALAntare phikko paDyA pachI paNa rUDha zAstranI bahAra AvI navI rUDhio nirmANa karavAnuM pachInA zAstrakArone sUjhayuM nahI; ane lekhakene Avazyaka lAgyuM nahIM lokAturaMjana e nATakane mukhya hetu hovA chatAM zAstrakAroe ane lekhakoe bharatanA niyamonI ce kasAI jALavI rAkhavAnA prayatnamAM nATakanA sAmAjika hetune mArI nAkhe. je tema na thAta te prakaraNa athavA prahasana jevA nATayaprakAro lekamAnya banI zakata, ane sAmAjika rItarivAje athavA saMsthAonA upahAsAtmaka citraNa mATe vizALa kSetra prApta thaI zakata, tema ja vimedane saMdhAyelo pravAha pharI muktatAthI vahI zakata. meliyarathI oskara vAIlDa sudhInA pazcAtya nATakonI paraMparA tapAsIe te nATakakAroe samAjanI kharAbI athavA DhoMga upara prahAra karavA vineluM zastra kAyama sajaja rAkhyuM hoya ema jaNAze. temaNe tIvra upahAsa dvArA naitika mUlya upara caDhela kATa dhoI nAMkhe eTaluM ja nahIM paNa mANasanA manamAM coMTI rahela pAyA vinAnI rUDhio athavA kalpanAo paNa dUra karI. enuM pariNAma e AvyuM ke sAmAjika vyavahAramAM kaI paNa prakAranuM pramAda jaNAtAM ja mana asvastha thatuM. ane, mana asvastha thavuM e buddhi chAtI ane jAgRta hevAnI nizAnI che. pAzcAtya nATakakA e mANasanI A buddhiniSThA jIvatI rAkhI. paNa saMskRta nATakanA rUDhinA baMdhanane lIdhe sAmAjika visaMgatinI vyApaka ane UMDI zodha karanAra buddhi asahoya ane mRta thaI paDI hatI. kAnaraMjanane uddeza ane sAmAjika mUlyonuM ciMtana e bemAM virodha hoI zake nahIM. sAmAnya vinedI) nATakamAM ja nahIM paNa tathAkathita gaMbhIra nATakemAM paNa vidane bevaDe upayoga thaI zake ene keIne khyAla ja na rahyo hoya evuM lAge che. aMtamAM, jema sAhityika rUDhione lIdhe molika nirmitine dhakko lAgyo, tema prekSakenI rasavRttie paNa nATakane e ne e ja cIle cAlavA dIdhA e kahevuM Avazyaka che. nizcita DhAMcAnA nATake ja prekSakone pasaMda paDayA, ane tevA thayela vidUSakane hiMmata ane DahApaNupUrvaka potAnA nATakamAMthI kADhI tenA badalAmAM "mAlatImAdhava'nA kAmandI ane makaraMda jevA, temaja "uttararAmarcArita mAMnA tephAnI ane ramatiyALa saudhAtaki jevA pAtro citaryA, paraMtu tenI kadara thavAne badale janamata dvArA tenI upekSA ja thaI. bhavabhUtine vinadabuddhi Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avanatinI mImAMsA ja mathI evI samaja tatkAlIne "rasika"nI hatI eTaluM ja nahIM paNa ghaNuM Adhunika abhyAsI paNa e ja gerasamaja pikI rahyA che. sAhityika rUDhione lIdhe je vidUSakanI pragati rUMdhAi na hota, koI pratibhAvaMta vidUSakane nave mArga vikasAvata, te vinadI pAtranI keTalI ujajavala paraMparA nirmANa thaI zakI heta ! zarIra upara bAgho veza caDAvI jIvanane sUkSma daSTie nihALanAra, jIvananI visaMgati upara upahAsanuM tIrNa zastra calAvanAra, athavA jIvanakAMThe Ubho rahevA chatAM jIvananA prasaMgo sAthe samarasa thanAra, potAnA sarjAIbharyA vartana sAthe jIvananA UMDA satya oLakhanAra maitreyane vAraso kAI saMbhALata, te zephaspIyaranA TacasTana jevo jIvanano ekAda bhASyakAra ApaNe joI zakyA hota. vAta kahevAnI zarUAta kare na kare tyAM ja goTALAmAM gAmanuM nAma rAjane ane rAjAnuM nAma gAmane ApanAra vasaMtakanI bAliza, athavA, nAyikAnI sakhI premIone ekAMta maLe e hetuthI potAne mahelanI bahAra kheMcatI hovAnuM jANavA chatAM, "mane kheMcazo mA. huM eka nAjuka strI chuM" e mazkarIbharyo beTa dA karanAra, athavA potAne raDavuM na AvavAnI phariyAda karanAra saMtuSTane nirdoSa mazkare ane mastIkhora svabhAva je AgaLa vinedane puSTa karavA levAmAM Avata te paka jevuM ramatiyALa ane nirdoSa mazkarIthI bharapUra tathA hAsyarasathI taraboLa evuM vinadI pAtra pachIne sAhityamAM nirmANa na thaI zakta ema nahIM, paraMtu ethI paNa mahattavanuM te e ke je vinedanA mULamAM rahelI jIvananI visaMgatine upayoga vinadI pAtra nirmavAmAM thAta te ApaNe aneka bhavya vidI pAtra meLavI zakyA hota. jenA rUpa ane vatana uparathI vayane aMdAja karI zakAya nahIM, jenI zArIrika vikRtie mananI vikRti ANI na hoya e dhUrta ane tIkSNa buddhivALA, jenA parihAsamAM duSTatA na hovA chatAM vakhata Ave mazkarImAM bIjAne IjA pahoMcADavAnuM na bhUlanAro, pitAnI pAse majabUta pAye na hovA chatAM prasaMge hiMmatapUrvaka kArya karI batAvavAnI dhagaza rAkhanAre, uparathI bIkaNuM paNa aMdarathI hiMmatavALe, lucAI hovA chatAM verabuddhi vinAne, jANI joIne phasAvavAnI vRtti na hovA chatAM khoTuM bolavA AgaLa-pAchaLa na jenAre, hedo na hovA chatAM hakumata calAvanArA, sabhyatA na hovA chatAM sAcchIla, mAnApamAnanI darakAra karavA chatAM laDAyaka vRttivALA ekAda vidUSaka je nirmAta te phelasTApha je vidane bhISmAcArya saMta sAhityamAM paNa na avatarI zakta ema ApaNe kema kahIe ? vinodane baMdhana na hoI zake. vinedane eTaluM svAtaMtrya hoya che ke te jIvananA nAnAmoTA, Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haLavA gaMbhIra prasaMgene sUkSma ane marmabhedaka upahAsa karI zake. vinodanI racanA. A khyAla sAthe thAya te vinadI pAtrane saheje bhavyatA prApta thaI zake. , saMskRta nATakonA ItihAsamAM evuM pAtra nirmANa na thaI zakayuM e badala sAhityapremI rasikane duHkha thayA vinA rahe nahIM. saMskRta sAhityamAM vinodI pAtranI ujajavala paraMparA nirmANa na thaI zakI, svabhAvarekhana ane sAmAjika rItarivAjanA upahAsa upara AdhArita nATake nirmANa na thaI zakyA e ApaNuM durbhAgya che. paraMtu saMskRta nATayasAhitya vize samagra rIte vicAratAM, keTalAka pratibhAvaMte e je jIvaMta pAtro citaryA che, temane vIsarI zakAya nahIM. pitAnA maskarA ane mastIkhora svabhAvamAM paka je, snehane lIdhe maitreyanI mAphaka nAyaka mATe duHkhI thanAra saMtuSTa, pate hAsya viSaya hovA chatAM, jenA parihAsamAMthI kaI chaTakayuM nathI, bAdha hovA chatAM jenA avalokanamAM tINutA che, aMdhArAne paNa gabharAya evo bIkaNa hovA chatAM cArudatta upara akAraNa anyAya thatAM duSTonuM nirdalana. karavA lAkaDI laI deTa mUkanAra maitreya, ane jenI visaMgatinuM kaI mApa nathI paNa vidUSakI veza caDAvI nAyaka sAthe badhAne chetarI janAra gautama jevA vidUSake ApaNe vIsarI zakIe nahIM. saMskRta sAhitya abhimAna mANI zake evAM e pAtra che. vidUSakane DhAe banI temAMnuM rautanya nAza pAmyA pachI paNa saMskRta raMgabhUmi upara vidUSaka temane tema aTavAte rahyo. leke A rUDha pAtrane vIsarI zakyA nahIM. tenuM zreya A ajoDa vidUSakane ane temanA nirmAtAone ja ApavuM joIe emAM zaMkA nathI. 1 juoH jAgIradAra, DrAmA Ina saMskRta liTarecara', pA. 70-chA. 2 juo : jemsa phabalamena, ina peIjha epha kAmeDI. pA. 28,31. 3 juo : jaja gArDana, zekasapIriyana kAmeDI', pA. 9 4 juo : lAketa, "ame eNna guNADhaya eNDa dha bRhatkathA' TI. e. vorDa kareluM aMgrejI bhASAtara, 5, 26, Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avanatinI mImAMsA 194 5 hAsyArNava, 1.43 : sadyo dattamalaktaka padayuge dRSTvAGganAyA ratau / raktabhrAntivazAd bhayena nitarAM mlAnendriyo medinIM / pazyan darzanizAtamisranikaracchannAmivAzAM tathA mUccheyaM bhuvi kA kathA samarato raktAsyasaktadviSAm // 6 juo : banaDaze nI beka Tu meghuselA e nATakanI prastAvanA pA. 24 7 pAzcAtya sAhityamAMnA, ane vizeSata: zephaspIyaranAM nATakomAMnA je vidI pAtra ahIM apekSita che temanA vistRta vivecana mATe nIcenuM sAhitya jovuM-(1) je. bI. prisTale. dha iglIza komika kerekaTarsa' pA. 27, 28. (2) morisa maeNrgana dha kerekaTara oNpha phalasTApha' pA 186, 203 (3) e. sI. braDale, "okasapharDa lekacarsa,"pA 262. 13 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga bIje virAmanA meLo vidUSakono meLo Page #213 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 saMtuSTa goSThISu hAsyaH samareSu yaudhaH / zoke guruH sAhasikaH pareSu / mahotsavo me hRdi kiM pralApaiH dvidhA vimaoN vahu e zarIram -avimAraka, 421 bhAse lakhela avimAraka nATakamAM, vidUSaka saMtuSTa pitAnA mitra avimArakane maLavA jAya che. rastAmAM caMdrikA nAmanI dAsI sAthe tenI mulAkAta thAya che.. svAbhAvika rIte ja caMdrikAne saMtuSTanI mazkarI karavAnI IcchA thAya che. te saMtuSTa pAse jaI, tene saMbhaLAya e rIte pAse rahelA bIjA mANasane pUche che, "mane, eka brAhmaNa joIe che, koI maLaze ?" saMtuSTa te sAMbhaLe che, ane ene pUche che, "zuM Apane brAhmaNa joIe che? zA mATe?" "jamavAnuM nimaMtraNa ApavuM che, caMdrikA kahe che. te sAMbhaLI saMtuSTa khijAya che, ane ene pUche che, "te huM zuM zamaNuka chuM?" tene ciDAvavA caMdrikA kahe che, "tuM vaidika brAhmaNa kayAM che ?' saMtuSTa vadhu khijAya che, paNa jamaNanuM nAma sAMbhaLatAM ja enA moMmAM pANI chUTe che. e kahe che, "tuM mane avaidika mAne che ? are, mArI vidvattA tuM jANatI nathI ! je rAmAyaNa nAmanuM eka nATyazAstra che. temAMnA pAMca zloka meM eka varasamAM gokhI nAMkhyA che, samajI? ane e khAlI gekhyA nathI, ene artha paNa huM barAbara samajo chuM ! kaleka bhaNI zake, ane eno artha paNa jANe zake e brAhmaNa dI laIne zedhatAMya nahIM maLe !" saMtuSTanuM jJAna jaI caMdrikAne hasavuM Ave che. te saMtuSTanI vadhu mazkarI kare che. hAthamAMnI aMgUThI paranA akSaro vAMcavAnuM che tene kahe che. have saMtuSTanuM AvI bane che, kAraNa ke ene vAMcatAM kyAM AvaDatuM hatuM ? paNa ema te e cAlAka hatuM. e kahe che, "A akSare amArI pithImAM nathI !' saMtuSTa gamyuM mAre te paNa caMdrikA theDI chetarAvAnI hatI ? te kahe che, "jamavA belAvIza, paNa dakSiNa nahIM maLe, cAlaze ? saMtuSTane e kabUla che. dakSiNa nahIM maLe te kaMI nahIM, jamavA to maLaze ! saMtuSTane Ama khuza karyA pachI te tene vadhu vizvAsamAM le che. te tenI Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 aMgUDI jevA mAMge che, ane pachI, are "rAjakumAra AvyA !" ema te kahe che. saMtuSTa Amatema rAjakumArane jue eTalI vAramAM te aMgUThI laI palAyana thAya che. pachI, duSTa dAsIe pitAne banAvyo hovAnuM saMtuSTane dhyAnamAM Ave che. paNa e zuM karI zake ? te bumo pADe che, tenI pAchaLa daDavA jAya che, paNa dAsI te rastA paranI giradImAM adazya thaI jAya che, saMtuSTa thAkI jAya che. dAsInI AvI hiMmata joI, te tenI viruddha avimAraka pAse phariyAda karavA sivAya bIjuM zuM karI zake? nAma saMtuSTa hovA chatAM kamanasIbe saMtuSTanA jIvanamAM saMtoSa athavA AnaMda maLe evA prasaMge jhAjhAM banatA nathI. enI bhojanapriyatA, vedovadyAnI baDAI, ene bhoLe svabhAva, avimAraka vizene bhaktibhAva-darekamAM ene kamanasIbe kaDavo anubhava lakhAya che. saMtuSTa mATe badhe phajetInA ja prasaMge nirmAya che. badhA enI mazkarIne AnaMda mANe che. avimAraka sauvIra rAjAno putra hatA, ane saMtuSTa ene paramamitra hato. eka kepiSTha RSie sauvIra rAjAne eka varasa sudhI aMtyaja tarIke rahevAne zApa ApyA hatA, ane tethI te kutibheja rAjAnI rAjadhAnImAM nagara bahAra aMtyaja tarIke rahetA hatA. saMtuSTa pate brAhmaNa hovAne lIdhe avimArakane maLavA chUpAIne AvatA hatA. rastAmAM dAsIe tenI mazkarI karI, tene lIdhe tene avimAraka pAse AvatAM moDuM thayuM. avimAraka tenI rAha jote hate. avimAraka kuntibhojanI putrI kuraMgIne cAhatA hatA, paNa ajJAtavAsamAM cAMDAlanuM jIvana jIva hovAne lIdhe, te pitAnI preyasIne gupta rIte ja maLI zakate hatA. kuraMgIne maLavAne eka navo mArga tene sUjha hato, ane te saMtuSTane kahevA te kayAranI tenI rAha jotA hatA. tethI, saMtuSTane jotAM ja e kahe che, "oha ! keTaluM moDuM?" saMtuSTa kahe che, bhejananA nimaMtraNane bahAne chetarAyele brAhmaNa jema bhajanane ja vicAra kare, tema tuM paNa eka ja vAta laI besI rahyo lAge che !" arthAta dAsIe pitAne chetaryo hovAnuM haju saMtuSTanA manamAM sAle che. paNa, ene lIdhe enI bhejanapriyatA thoDI ochI thavAnI che ? sapheda raMge raMgelI zaheranI UMcI UMcI divAle tene dahIM jevI lAge che, ane samIsAMje sUryanA parivartita kiraNonI AchI lAla prabhA ene goLanI yAda apAve che. udAsa banelI kuraMgIne raDatI joI dAsI enuM sAMtvana kare che. haze have" ema kahI Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhuM visarI jaI, snAna karI levAnuM dAsI tene kahe che. te sAMbhaLa saMtuSTa dAsIne kahe che, "rAjakumArI raDatI hoya tyAre ene snAna karavAnI tuM zI salAha Ape che ? are, ene bhUkha lAgI haze. thoDuM khAvAnuM laI Ava ! hA. joIe te huM pahelo pATale jaI besuM !" Ama koI vakhata banavAne prasaMga Ave te paNa e khAudharAne bhojanapriya svabhAva thoDo badalAvAne hatA? paNa bIjI keTalIka bAbatamAM saMtuSTa DAhyo banyuM hatuM. dara vakhate dAsI ene chetare e kema bane? pachI eka vakhata avimAraka ane kuraMgI rAjamahelamAM eka bIjAne maLe che, te vakhate temane ekAMta maLe te mATe, kuraMgInI dAsI nalinikA tene bahAra javAnuM sUcave che, paNa e bAghA jevo tyAM ja Ubhe rahe che. dAsI ene bhojananI lAMca Ape che, temaja pitAnA alaMkAra ApavAnuM kabala kare che, paNa saMtuSTa kahe che, "e na bane. pahelAM dAgInA Apa. khAlI ghInuM nAma levAthI kAMI pitta maTe nahIM? saMtuSTa khAlI nAmane ja brAhmaNa che. caMdrikA sAme tenI vidvatAnI pila phUTI jAya che. paNa ene janma brAhmaNane hevAne lIdhe. ajANatAM tenA mana upara thayelA brAhmaNanA saMskArone prabhAva ApaNane jovA maLe che. kuraMgIne maLavA utAvaLA banelA avimArakane te bhaNatara pUruM karI pitAne ghera javA utAvaLA banela vidyAthInI upamA Ape che. kadAca e prasaMga enA jIvanamAM banyo heya. eNe paNa kaI divasa bhaNatara cheDI gurunA gherathI pibArA gayA hovA joIe. dAsIe enuM jJAna pArakhyuM hoya, te paNa e brAhmaNa nathI ema keNu kahI zake ? saMtuSTa pate ja eka prasaMge kahe che, "jaI pahere brAhmaNa thavAya, valkala pahere saMnyAsI thavAya, ane kapaDAM tyajIe to zramaNuka thaIe, emAM zuM ?' ema, saMtuSTanA mata pramANe koIpaNu Azrama athavA dharmane svIkAra karavo e taddana sAdI vAta che. saMtuSTa sAva bA lAge che. avimAraka kuraMgIne maLavA ATale badhe Atura zA mATe bane che te saMtuSTa samajI zakatuM nathI. kuraMgIne raDatI joI te tene mATe khAvAnuM lAvavA kahe che. premIone ekAMta maLe te mATe ene bahAra javAnuM kahevAmAM Ave to paNa ene samajAtuM nathI. paNa kharI rIte saMtuSTa bA nathI. kuragIne maLavA enA mahelamAM chupAIne javAmAM bhaya rahe che e te jANe che, ane je avimAraka tyAM pakaDAI Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20e. jaya te rAjAnA kaTila maMtrI tenI game te valoDa karaze tenI te avimArakane pahelethI cetavaNI Ape che. virahane lIdhe kuraMga sukAI gaI che e te tarata jANI zake che. avimAraka pramANe te paNa kuraMganuM varNana kare che, ane jyAre te tene caMdralekhAnI upamA Ape che, tyAre avibhAskane paNa Azcarya thAya che. saMtuSTa kahe che, "sta' hamezA tArI sAthe hevAne lIdhe tuM mArI mazkarI karI zake, paNa ajANyA mANasane mArI buddhine ze khyAla hoya ? e to mArI prazaMsA ja karaze. huM e vAta barAbara jANuM chuM, ane tethI gAmamAM che paNa keInI sAthe jhAjhI oLakhANa vadhArUM nathI." ajANyA mANasane mArI buddhino zo khyAla hoya?" ema kahevAno zo artha ? saMtuSTa DahApaNamAM ucArelA vAkyamAM paNa enI mUrkhAI chatI thaI gai ! tethI kuraMgI eka vakhata kahe che, "hAsyAspada che A brAhmaNa " avimAraka paNa potAne sUra emAM bheLave che. saMtuSTa tarata ja kahe che, "rAjakumArI rahevA de e vAta. premamAM nirAza thavAne lIdhe tame apaghAta karavA nIkaLyAM hatAM, ane khAlI vAdaLane gagaDATa sAMbhaLI tame gabharAI gayAM, e nathI hAsyAspada saMtuSTane jaDabAtoDa javAba sAMbhaLI kuraMgI zuM bele ? kharI rIte saMtuSTa bahu hoziyAra na hoya te paNa e sAva mUkha paNa nathI. e bhoLe che. ene bheLA svabhAvane lIdhe caMdrikA ene saheje chetare che, ane enI aMgUThI laI nAsI jAya che. koI vidyAdhara jAdugara pAsethI avimAraka eka aMgUThI meLave che. te aMgUThIne prabhAva e heAya che ke eka hAthamAM e aMgUThI paheravAthI mANasa adRzya thaI jAya, ane bIjA hAthamAM paheravAthI e pAchA pUrvavata thaI jAya ! avimAraka mATe e aMguThInI madada vaDe kuraMgInA mahelamAM javuM ekadama saheluM thaI paDayuM hatuM. tethI avimAraka AnaMdamAM hato paNa saMtuSTane e aMgUThI vize ja Azcarya thAya che. avimAraka e aMgUThI paherI adazya thAya che. saMtuSTa teno hAtha dhare che, tethI te paNa adazya thAya che. pite adazya thayAne tene eTale badhe AnaMda thAya che ke te pitAnI jAta upara vizvAsa ja rAkhI zakatA nathI. e pitAnuM zarIra dAbI jue che, ghUMkI jUe che. saMtuSTane AnaMda nirdoSa bALakanA AnaMda jevo che. saMtuSTamAM bAlakanI nirAgasatA jaNAI Ave che. keI enI mazkarI kare te paNa enuM ene dukha nathI, kAraNa ke bIjAnI vAta te javA de, paNa pote potAnI mArI karI hasavAnI ane bIjAne hasAvavAnI kheladilI enI Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2e pAse che. gIra mahelamAM te e majA che visaka pramANe karaMgI paNa presavAra thAya che. premamAM saphaLatA maLavAnI ene koI AzA sthAna nathI. tethI te ApaghAta karavA prayatna kare che paNa te ja vakhate avismaraka tyAM Ave che ane ene dhyAve che. kuraMgInI zAMkhamAM AMsu AvI jAya che te vakhate saMtuSTa tene kahe che, "Ama raDIne potAnI jAtane nakAmuM duHkha nA de, nahIM te mane paNa raDavuM Avaze! paNa e ja susIbata che, juo ! huM raDuM te paNa mArI AMkhamAM AMsu ja nathI AvatAM ! mArA sA gujarI gayA tyAre meM raDavAne khUba prayatna karyo, paNa aNuM ja na AvyA ! game te hoya te paNa, huM tamArI sAthe raDavA taiyAra chuM !' atyaMta zekadAyaka prasaMge hAsya vaLAMka ApI jIvananA duone vinedabuddhithI hasI kADhavAnI kevI ajAyababharI zakti saMtuSTa pAse che ! pachI baMne premIone ekAMta maLe e hetuthI nalinikA saMtuSTane bahAra javAnuM sUcave che. paNa saMtuSTa jANe mazkarI karavAnA IrAdAthI jANI joIne tyAM ja eMTI rahe che. saMtuSTa ane nalinikAnI pahelI mulAkAta thaI te vakhate paNa nalinikAe "A navA bhAI kezu? evI pUchaparacha tene vize karelI, ane te vakhate saMtuSTa mazkarI bharyo haLave javAba vALyo hato. teNe kahyuM hatuM, "vAha! rAjadarabAranA mANase te kahevA paDe! nahIM to, mane joIne huM puruSa chuM, ema kaI dhAre kharUM? kAraNake huM te strI chuM! puSkariNa nAmanI ceTI chuM !!-prastuta prasaMgamAM paNa premIone ekAMta maLe e hetuthI nalinikA ene bahAra kADhavAnI IrachA kare che, tyAre te e ja mazkarI bharyo javAba Ape che. e kahe che, "mane kheMcaze mA. huM keTalo nAjuka chuM ?" pitAnI mazkarI karIne paNa bIjAne AnaMda ApavAmAM saMtuSTa kharekhara AnaMda mAne che. tenI A bhAvanAe avimArakanI bAbatamAM sauthI utkaTa che, avimAraka vize tenA manamAM eTalI badhI lAgaNI che ke tene mATe te game te karavA taiyAra che. avimAraka mATe te game te duHkha sahana karavA taiyAra che. RSinA zApane lIdhe avimArakane aMtyaja banI gAma bahAra rahevuM paDe che. paNa potAnA e aMtyaja mitrane te roja acUka maLavA jAya che. koIpaNa brAhmaNe aMtyaja mitrane sAtha aneka sAmAjika bhayane kAraNe TALe heta, paNa bheLo saMtuSTa te prakAranA keIpaNa bhayanI paravA karatA nathI. e avimArakane kahe che, roja Akho divasa Amatema rakhaDuM te paNa, mane tane maLyA vagara saMtoSa maLato nathI, ane tethI, roja rAta thatAM ja huM kaI vezyAne zera jAuM tema huM tAre ghera AvuM chuM.' Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 - zApane lIdhe avimArakane veThavI paDatI musIbato vize saMtuSTanA manamAM ciMtA, che, te ja vakhate avimAraka rAjakanyAnA premamAM phasAya che. tene lIdhe saMtuSTanI ciMtA anekagaNI vadhI jAya che. premanuM darada te jANI zake che. avimArakanA premapathamAM rahelI aneka musIbatanI paNa tene khabara che. avimAraka aMtya hovAne lIdhe te jAhera rIte pharI paNa zaktA nathI. ane badhuM chupAvIne te keTalA divasa calAvI zake ? kuttija rAjAnA sevake cAMpatI najara rAkhanArA ane niSphara che, ane avimAraka paNa taNa hovAne lIdhe bIjA premIonI mAphaka avicArI pagaluM bhare e banavAjoga che. e kadAca nakAmuM sAhasa kheDe enI saMtuSTane ciMtA thAya che, ane tethI e avimArakane jarAye choDavA taiyAra nathI. paNa jyAre avimAraka ene khUba samajAve che ke bIjAne ghera eNe ekalAe ja javuM ISTa che, tyAre te tene choDe che. paNa te pahelAM te te haMmezA tenI, sAthe ja rahe che. eka vakhate te rAta thAya che tyAre te pitAnA mitrane ghera. ene sahAre apAve che. eka vakhata sAhasa karI avimAraka kuraMgInA mahelamAM praveze che. tyAM baMne premIonuM milana thAya che. e milana pachI avimAraka kuraMgI mATe vadhu ne vadhu talase che, paNa tene pharI maLavA mATe keI taka jaNAtI nathI. tethI nirAza thaI te AtmahatyA karavAno vicAra kare che. avimArakanA mananI avasthAne khyAla karIne, tenI mA pAsethI te ghaNuM vakhatathI bahAra gayo hovAnuM jANatAM ja saMtuSTa tyAM rahI zakatuM nathI. premamAM niSphaLa banele A kumaLA aMtaHkaraNane rAjakumAra kayAM rakhaData haze, zuM karate haze enI ene ciMtA thAya che. paNa du:khamAM nAsIpAsa thavuM, ane hAtha joDI besI rahevuM e enA svabhAvamAM ja nathI. te hiMmata sAthe ene zodhavA nikaLe che. te kahe che, "rAjakumArane zodhavA huM dharatIne khUNekhUNe pharI vaLIza, ane kayAMye enuM zarIra hAtha Ave te enI AgaLanI tapAsa karavA huM svargamAM paNa jaIza ! avimArakane paNa saMtuSTanA A asAmAnya snehane saMpUrNa khyAla che. pate kyAM javAnuM che e saMtuSTane kahyA vagara pote gharanI bahAra nIkaLe hovAne lIdhe have tene pazcAttApa thAya che. e bicAro pitAne zodhavA kyAM kyAM rakhaData haze enI avimArakane ciMtA thAya che. avimArakanA manamAM saMtuSTa vize zI lAgaNuM che, e ApaNe tenA ja zabdamAM jANuM zakIe. "vinoda goSThIomAM hasAvanAra, yuddha jevA prasaMgomAM vIranI mAphaka sAme thanAra, zekamAM vaDIlanI mAphaka dhIraja ApanAra, zatru sAthe sAhasathI kAma karanAra Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMtuSTa saMtuSTa mArA hRdayane mahatsava ja kahI zakAya. vadhu huM zuM karuM ? (enAmAM ane mArAmAM) mAruM zarIra ja jANe be ThekANe vaheMcAI gayuM hoya evuM mane lAge che !" ane tethI pitAne zodhatAM zodhatAM thAkIne lothapotha banelA saMtuSTane. jayAre e jhADa nIce sUtelo jue che, tyAre enA AnaMdanI keAI sImA rahetI. nathI. te saMtuSTane maLavA deTa mUke che. te tene AliMge che. avimAraka ane saMtuSTanuM A malina eTale nirmaLa snehanuM, nisvArtha premanuM jIvatuM jAgatuM. pratIka kahI zakAya, Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 vasaMtaka basantako bhavAn banu / -pratijJAyaugadharAyaNa, 3. pratijJAyaugadherAyaNane trIjo aMka zarU thAya che, ane eka bhikhArI raMgabhUmi upara praveze che. e A nATakane vidUSaka che. eka maMdiramAM cAlatA koI utsavamAM tene lADavAne paDi ane dakSiNa dAnamAM maLyAM che. lADavAne, paDiye bAjue mUkI dakSiNanA paisA gaNavAmAM te mazagUla hoya che tyAM ja DeI ene lADavAne paDiye laI palAyana thAya che. vidUSaka pitAnA lADavA zodhavA nIkaLe che. te meMthI babaDATa kare che ane moTI moTI cIso pADe che. brAhmaNa hovAne lIdhe ja vidUSakane lADavA ane dakSiNa maLe che e kharuM, paNa pitAnuM brAhmaNapaNuM batAvavAne vAre tene AvatA te te zuM karata e vicAravuM ja rahyuM. potAnI vidvattA batAvavAne prasaMga tene mATe Avate nathI e enuM sadbhAgya che. chatAM brAhmaNa jAta vize tene ochuM abhimAna nathI garIba brAhmaNa upara hallo karI tenA lADavA ceravAmAM Ave emAM brAhmaNa jAtinuM apamAna raheluM che, ema te bUmo pADIne kahe che. pachIthI, jayAre tene pitAnA lADavA pAchA maLe che, tyAre te harSaghelA thaI jAya che. AnaMda sAthe te zramaNakane lADavA bheTa dhare che, temaja svastivAcananA maMtra tene belI batAvavA taiyAra thAya che. paNa e khAlI dekhAvo che. brAhmaNane khAsa guNa che khAudharApaNuM. temAM vidUSaka gALe jAya evo nathI. kharI rIte A lADavA maLatAM pahelAM paNa eNe thoDI mIThAI pacAvI hoya che. 'tenA tene oDakAra Ave che, pitAnA oDakAra DukkaranA mAMsa jevA gaMdhAtA nathI. e mATe te pitAnI jAtane dhanyavAda Ape che! Ama hovA chatAM, tene lADavAne lAbha ocho thayo nathI. vidUSaka lADavA zodhe che tyAM ja comAsAmAM rastA upara vahetA phINavALA gaMdA pANInA pravAha jevo eka gAMDo mANasa Amatema deDate tyAM Ave che. tenI pAse lADavAne paDi heya che. te gAMDA jevo maTethI hase che. te unmattaka che. unmattaka pAse pitAnA lADavA joI vidUSaka tenI sAthe laDavA taiyAra thAya che ane vakhata Ave "be ApI devA' paNa taiyAra thAya che. te hiMmatathI Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ &itaka - unmatteka sAme DagaluM bhare che. paNa unmatta jANe joI ja na thayuM hoya ema ' varte che, ane lADavAnI jANuM thavA de nathI. vidUSaka tene kahe che, bIrSanI - vastuo levI athavA te vize lebha kare e ThIkanahIM. je je tane sipAIo bAMdhI jaze". unmattaka kahe che, "mane keNa bAMdhanAra che? rAjahelamAM A lADavA sAruM. mAre bhAre jokhavuM paDayuM che, samaje che A lADavA ja "mane bacAvaze jarA vAsI thayA hoya, athavA DhIlA paDI gayA hoya tethI zuM ? pesanI vAta unmatta mAmale nathI e jotAM vidUSakane jera caDhe che. nyAya meLavavA mATe teneM upAdhyAya pAse kheMcI javAnI te dhamakI Ape che, paNa unmattaka upara tenI kAMI ja asara thatI nathI. vakhata Avye laDI lenAra vidUSaka Akhare dhamakIo upara Ave che ! ane chevaTe pote ja raDavA lAge che ! unmattaka paNe enA sumAM pitAne sUra meLavI de che !! baMnene A premaprasaMga kayAM sudhI cAlata ke jANe, paNa eTalAmAM ja tyAM eka bauddha zramaNuka Ave che. te vidUSakane abhayadAna Ape che. tyAre tene hiMmata Ave che. Akhare, brAhmaNanI rakSA khAtara keIka te AgaLa AvyuM ene ene mana saMteSa che. zramaNaka rakSaka tarIke baMnenI laDavAnuM kAraNa pUche che. unmattake potAnA lADavA. ceryAnI phariyAda vidUSaka tenI pAse kare che. zramaNuka e lADavA jevA mAMge che. lADavA jaI te tenA upara thuMke che. e joI vidUSaka Abhe bane che, paNa zramaNaka tene kahe che ke, "A lADavA te nakAmA che. pANInA dhaNa jevA sapheda. dekhAya te paNa te assala lADavA nathI. madhano svAda umerI ene khAlI banyA banAvyA che. zramaNakanI vAta uparathI, pitAne maLela lADavA e khAlI leTanA gALA che evuM vidUSaka jANe che ane bicAro nirAza thAya che. paraMtu zramaNaka pilA unmattakane dhamakAve che, zApanI bIka batAve che ane vidUSakane lADavA pAchA apAve che, tyAre pitAnA lADavA yena kena prakAreNa pAchI maLyAne saMtoSa vidUSaka anubhave che, ane te paNa zramaNAkanI madadathI ! Akhare zramaNakane prabhAva mAnya karavA sivAya brAhmaNane ke kyAM hato ! game te hoya te paNa vidUSake potAnI hiMmatanI khAlI vAta karI emAM zaMkA nathI. bAkI vidUSaka bhale brAhmaNa jevo bIkaNa hoya, athavA kharI hiMmata tenI pAse na hoya, te paNa te bAghe te nathI ja. pitAnA phAyadAnI vAta te barAbara jANe che. tenA lADavA khovAyA pachI te je takavitaka kare che te susaMgata che. jyAre lADavA vaheMcavAmAM AvyA tyAre tyAM eka mANasa . Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hatuM. tene paNa lAvA maLyA hatAM, eTale e te A lADavA le ja nahIM. koI vaTemArga paNa laI zakAya nahIM, kAraNa ke sAmAnya rIte bahAra nIkaLelo pravAsI bhAtha lIdhA vagara pravAse jAya ja nahIM. Ama lADavA yuva' thayA tenuM kAraNa zuM hoI zake? te Amatema lADavAnI tapAsa kare che. sAme eka zivajInI mUrti jaNAya che, ane tenA paga pAse lADavAne paDI jaNAI Ave che. kharI rIte pitAne A lADavA kAtyAyanInA prasAda tarIke maLyA hatA. kAtyAyanI e pitAnI patnI ema mAnI zivajIe A paDi uMcakI lIdhe hevo joIe ema ne mAne che. Ama te zivajIne ja cera banAve che. ane tenI pAse potAnA lADavA mAMge che ! te vakhate bapora thayelI hoya che. taDakAne tApa sahana na thavAne lIdhe te potAnI AMkho coLe che ane pachI jue che tyAre tene potAnI bhUla jaNAI Ave che. zivajInA paga pAse jeelA lADavA e kharA lADavA na hatA. e te. keI citrakAre citareluM suMdara citra hatuM ! tethI bhale te nirAza thAya, te paNa jema tarkazuddha vicAre karavA e tenA svabhAvamAM che tema citrakAranI kalAne prazaMsavAnI rasikatA paNa tenAmAM che. te potAnI jAtane hase che, ane camakatA suMdara raMgo vAparI AbAda citra doryA badala te citrakArane zAbAzI Ape che. vidUSakane veza bhale bhikhArIne heya, tenuM bolavuM jarA asabhya hoya, tenuM zaurya banAvaTI hoya te paNa e badhuM nATaka che, kAraNake A vidUSaka te bIje kaI nahIM paNa rAjA udayanane mitra vasaMtaka ja hoya che. ujajayinInA rAjA padyote lAkaDAnA hAthInI banAvaTI racanA karI, temAM chUpA sainike bharI udayanane potAnI rAjadhAnImAM ANyo hoya che. tene choDAvavA mATe mukhyamaMtrI yaugandharAyaNa, rUmaravAnuM ane mitra vasaMtakanI tripuTIe anukrame zramaNaka, unmattaka ane bhIkhArIno veSa karyo hoya che. ane teo ahIM ujajayinI mAM AvyA hoya che kArAvAsamAM jaI pitAnI bAjI udayanane samajAvavAnuM kAma vasaMtakane soMpavAmAM AvyuM hoya che. te pramANe te udayanane maLe che, tyAre tene khabara paDe che ke udayana te pradyotanI kanyA vAsavadattAnA premamAM phasAye che, kArAvAsane pramadavanamAM pheravI nAMkhI udayane premanI ramata zarU karI che ! A vAta jANI vasaMtaka gusse bharAya che. udayanane choDAvavAnA pitAnA prayatno upara pANI pharI vaLeluM joI traNe jaNa nirAza thAya che. vasaMtaka te udayanane choDIne pAchA javAnuM kahe che, tyAre yaugadharAjaNa tene kahe che ke, Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasaMtaka 207 tu vasaMtaka chuM. rAjAne mitra thaI Ama viASaka jevuM zuM mele che? rAjAne, apaNA mitrane, ApaNA svAmIne ApaNe zuM ema ja choDI daie ? yogandharAvaNane vadhu prerita karavA maheNAka heya, ke pachI vipakI ALasanA pratIka rUpa hoya, te paNa vasaMtakanAM udayanane choDI javAnAM vacane sAMbhaLIne ja yaugandarAyaNa udayanane kArAvAsamAMthI choDAvavAnI pratijJA kare che, ane nATakano hetu Ama saraLa thAya che. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 vasaMtaka bhavAstu muMkharaH -svapnavAsavadatta, 4 pitAnI rANI vAsavadattA upara rAjA udayane khUba ja prema karate hate... haMmezA te tenI sAthe rahe tethI potAnA rAjyakArabhAra tarapha te bedarakAra banyA hatA. pariNAme najIkanA duzmane tenA upara caDhAI karI, ane tenuM rAjya pacAvI pADayuM. rAjA udayanane pitAnI rAjadhAnI kauzAmbI choDavI paDI. te najIkanAM lAvaNuka nAmanA gAmamAM rahevA lAgyo. paNa tenA jIvanamAM keipaNa pheraphAra thaze nahIM. pitAnuM gumAveluM rAjya pAchuM meLavavAnI te vAta paNa karatA nahIM, kAraNake vAsavadattA sAthe hoya te tene badhI vastuo, maLyA barAbara lAgatI. eka vakhata udayana zikAra karavA gaye, te vakhate lAvANakane acAnaka Aga lAgI, ane temAM vAsavadatA baLI gaI. rANIne bacAvavA jatAM maMtrI yogandha- rAya paNa Agane bhega bane. A AkhI ghaTanA eTalI bhayaMkara hatI ke tene koIpaNa vIsare nahIM. kharI rIte te lAvANukanI AgamAM yaugandarAyaNa ane vAsavadattA baLI gayAM che e eka aphavA hatI. yaugadherAyaNe evI eka pejanA ghaDI hatI. anidAha pachI udayane lAvANukane cheDI dIdhuM, ane magadhanA rAjA darzakane mahemAna banyuM. tyAM dazakanI bahena padmAvatI sAthe tenA vivAha karavAmAM AvyA. pachI te udayana magadhanA rAjamahelamAM ja rahevA lAgyo. tenI sAthe tene mitra vasaMtaka hate. magadhamAM udayanane vAsavadattAnI khUba ja yAda AvatI, paNa vidUSakanA divaso sukhathI pasAra thatA hatA kAraNa ke e agnipralaya pachI sukhanA dahADA Avaze ane tene khyAla paNa na hato. tethI tenuM mana navuM sukha upabhegavA lalacAyuM hatuM. badhe hAhAkAra macAvanAra agnidAha, ane hRdaya pigaLAvI nAkhanAra udayanane vilApa baMnene eNe bAjue mUkyA hatA. udayanane vivAha sava cAlu hatuM, ane badhe mojamajA ane mijabAnIonuM vAtAvaraNa sarjAyuM hatuM. temAM jamAirAjanA mitra tarIke vasaMtakanI vizeSa kALajI levAmAM AvatI hatI. judAM judAM mahelamAM rahevuM, aMtaHpuranA kUvAo para snAna karavuM, ane Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasaMtaka 209 mijabAnIomAM madhura miSTAnnanA thALa khAlI karavA e tene baMdha thayo. hato. A divasomAM tene "jamaNavAronuM sukha prApta thayuM hatuM. vidUSaka majAmAM hate. svargamAM enAthI te meTuM kayuM sukha hoI zake? svargamAM vadhArAnI apsarAe hAya! paNa ahIM jyAre manamAgyuM jamavA maLe che tyAre e apsarAonI zI visAta? A pramANe khAvAnuM sukha heya, ane jIvane be ghaDI ArAma maLe eTale badhA upabhega maLyA kahevAya ema vasaMtaka mAne che. vizeSataH ArAmanI bAbatamAM vasaMtaka eTalI badhI kALajI le che ke jarA Amatema pharAya ke mahenata thAya te paNa tene phAvatuM nathI. eka vakhate te udayana sAthe amadavanamAM Ave che. tyAM padmAvatInI rAha jotAM Ubho rahI te thAkI jAya che ane pAse zilAkhaMDa udara bese che paNa tyAM taDakAne lIdhe e zilA garama thayelI tene jaNAya che ane tethI. tene UThavuM paDe che! pachI baMne jaNa latAkuMjanI chAMyaDImAM jAya che. latAkuMjamAM padmAvatI ane vAsavadattA hoya che, tyAM rakhe udayana praveze, mATe dAsI latAmaMDapanA dvAra upara laTakatI velane halAve che. tene lIdhe phUlane madhurasa pIvAmAM masta banela bhamarAone khalela pahece che ane teo Amatema uDe che. A bhamarAonA trAsane lIdhe pAcho vasaMtaka ciDAya che. te vakhate je udayane bhAvavivaza thaI ene aTakAvyA na hatA te eNe potAnI lAkaDI laI duSTa madhukarane jhUDI kADhavAnuM bAkI rAkhyuM na hota. Ama vasaMtakanA ArAmamAM vAreghaDIe khalela pahoMce te paNa tene pitAnA jamaNa vize kAI paNa ciMtA nathI. eka te te rAjamahelamAM rahe che, ane padmAvatI pite " khA ghImAM banAvela pakavAno laI "kayA gayA Arya vasaMtaka" ema lADamAM pUchatI tene jamaNa mATe bolAve che. potAnI ATalI kALajI lenAra padmAvatI tene vAreghaDIe gusse thanAra vAsavadattA karatAM vahAlI lAge te navAI nahIM. ATaluM svargasukha hovA chatAM vasaMtakane hAlamAM eka duHkha che. tene khAdheluM pacatuM nathI, ane barAbara UMgha AvatI nathI. ane tethI svAdiSTa jamaNane thALa tenI sAme dharavAmAM Ave tyAre tene nA pADavI paDe che. enuM ene duHkha che. udayane snAna karI lIdhuM hovAne lIdhe eka dAsI tene mATe dhoyelAM vastro ane aMgarAga levA jatI hoya che. te vasaMtakane maLe che tyAre vasaMtaka tene kahe che ke, badhuM laI Ave. paNa khAvAnuM nA lAvaze". zvasaMtakane khAvAnI ruci nathI, 14. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 viduSaka kAraNa ke tene ajIrNa thayuM che. lehImAM bagADa thaI potAne vAtavikAra thayo che. joIe evI tenA manamAM zaMkA che. e zaMkA tene bhUtanI mAphaka satAve che. te karagarIne kahe che, keyalane DoLA phare tema mArA peTamAM goLa phare che. A kukSiparivartanane lIdhe tenI buddhi paNa parivartana pAmI che, bhamI uThI che, kAraNa ke akSiparivartana-eTale ke AMkhanuM pharavuM e kAgaDAnI bAbatamAM hoI zake kAyalanI bAbatamAM nahIM ene paNa tene khyAla rahyo nathI. potAnA kamanasIbanI A karuNa kathanI te dAsIne karagarIne kahe, te paNa dAsIne tenI kAMI ja paDI nathI. UlaTuM te tene kahe che, "barAbara che. Ama ja thavuM joIe." kazAnI phikara karyA vagara te pakavAna para tUTI paDyo hato e dAsIe joyuM hatuM, tethI tenA duHkha mATe dAsIne jarA paNa sahAnubhUti nathI. paraMtu vasaMtakane bicArAne naMdanavananuM sukha gayAnuM duHkha che. tenuM kahevuM paNa barAbara che. mANasa regathI gherAyela hoya ane be TaMka sukhathI khAI paNa na zake te jIvanamAM rahyuM zuM ? vasaMtakanA A udyAre. sAMbhaLI ApaNane hasavuM Ave te paNa temAM jIvananuM eka sAdu paNa maulika tatvajJAna raheluM che. "paheluM sukha te jAte naryA e vAta zuM beTI che ? ArAma" e vidUSakanA svabhAvanuM mukhya lakSaNa che. bhojana ane annapacana vizenuM tenuM vivecana tenA ArAmapriya svabhAvanuM bAhya ghAtaka hoya, te te sAthe atizaya khAvAne lIdhe ALasu ArAmamAM game tema bolavAnI, athavA belatI vakhate zabdone pramAda karavAnI tene paDelI Teva tenA svabhAvanI mAnasika bAju batAve che. vasaMtaka ane udayana amadavanamAM padmAvatInI rAha jotA hoya che. te vakhate vasaMtaka rAjAne padmAvatI ane vAsavadatA e bemAM kaI rANI vadhu priya che e savAla pUche che. A prazna pUchavAmAM vidUSakanA manamAM koIpaNa hetu na hoya, khAlI vakhata pasAra karavA teNe pRcchA karI hoya e bane, paNa vasaMtaka vAcALa che, mukhara che e rAja jANatA hovAne lIdhe te praznano uttara ApI zakatuM nathI. pAsenA latAkuMjamAM padmAvatI ane vAsavadattA hoya che. teo baMnene saMvAda sAMbhaLatA hoya che ane vidUSaka ke rAjAne khyAla hete nathI e vAta kharI hoya te paNa vasaMtanA vAcALa svabhAvane lIdhe kadAca te padmAvatI AgaLa pitAne mata jAhera karI de te padmAvatInA kumaLAM manane keTale AghAta pahoMcaze enI ciMtA udayananA manamAM thAya che. kharI rIte, padmAvatInA udAra guNoe tene mAhita Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasaMtaka 211 karyo hoya, te paNa vAsavadattAe tenA mana upara eTalo kAbU meLavyo hato ke padmAvatIne tenuM sthAna maLI zake tema na hatuM. padmAvatIne mAThuM na lAge mATe rAjA A apriya uttara ApavAnuM TALato hato. paraMtu vidUSaka gammata kare che. udayana potAnA praznano uttara sIdhI rIte ApatuM nathI, ema joI te pitAnA hAtha pahoLI karI rAjA sAme Ubhe thaI jAya che, ane je javAba na maLe te tene eka DagaluM paNa AgaLa nahIM bharavA devAnI te dhamakI Ape che. "brAhmaNanI A hiMmata joI rAja paNa potAnI bAMye caDAve che. ! tyAre vidUSaka gabharAya che ! vidUSakamAM thayela A pheraphAra joI rAjAne hasavuM Ave che chatAM tene cagAvavA rAjA pote ja gabharAyo hoya e abhinaya kare che. "pitAnuM jora jeI udayana gabharAyo" evuM mAnI vidUSaka khuza thAya che. paNa te udayanane eTalethI ja choDato nathI. potAnI dostInA sogaMda khavaDAvI te potAnA praznane uttara meLave che. udayanane pitAne vAsavadattA vizene prema tenI sAme jAhera karavo paDe che. vidUSakanuM A nATaka joI udayanane paNa majA paDI hoya evuM lAge che. vidUSakane vAre pUrI thayA pachI, udayana paNa e ja prazna pUche che, ane vasaMtake karelA nATakanuM punarAvartana kare che. latAkuMjamAM rahela padmAvatIne A badhuM jotAM mahArAja paNa vidUSaka thayA hoya evuM lAge che. udayananA praznano javAba ApatAM pitAne padmAvatI vadhu priya hovAnuM vasaMtaka jaNAve che kAraNake te tenA jamaNa vize khUba ja kALajI le che, ane peTa bharIne tene miSTAno khavaDAve che. paNa vidUSaka karatAM udayanane uttara vadhu mahattva che. padmAvatI vize tene atyaMta Adara che paNa vAsavadattA vize tenA hRdayamAM UMDe prema che. padmAvatIne A kaTu satyanI jANa thatAM tenA hRdayane AghAta pahoMce che, ane zIrSa vedanAthI pIDAya che. tenuM mAthuM dukhe che. A vAtanI jANa thatAM ja udayana tene samudragrahamAM maLavA jAya che. palaMga upara bichAnuM pAthareluM hoya che. samI sAMjano ThaMDo pavana laherAta hoya che, paNa padmAvatI tyAM AvI hatI nathI. palaMga upara besI tenI rAha jatAM udayanane UMgha Ave che. tethI te vidUSakane kaI vAta saMbhaLAvavAnuM kahe che. vidUSaka te AvA prasaMganI vATa ja jotA hoya che. pote vAta kahe te pahelAM udayana huMkAra kare evI te kabUlAta karAve che ane pachI vAta kahevAnI zarUAta kare che. "ujajayinI nAmanI nagarI che. tyAM lekene nhAvA suMdara snAnagRha Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra1ra - viduSaka bAMdhelA che" - "viSaka ArAmathI vAta kahevAnuM zarU kare che, paNa ujajayinInuM nAma sAMbhaLatAM ja udayananI jUnI yAda tAjI thAya che. A prasaMge jUnI yAda na Ave te sAruM ema dhArI udayana te zAnI vAta kahevAnuM che te pUche che. vidUSaka pAse kayAM vAtane bhaMDAra che che ! "A nahI te bIjI' ema kahI te bIjI vAta zarU kare che. "brahmadatta nAmanuM eka zahera hatuM. tyAM kAMpilya. nAmane rAjA rAjya karate ho ....." - vAta kahevAno utsAhamAM vasaMtakanuM bhAna kyAM hatuM keNa jANe ? teNe. rAjAnuM nAma zaherane ane zaheranuM nAma rAjAne ApyuM hatuM. dAsIne pitAnA apacananuM duHkha kahetI vakhate, kAgaDAne badale koyalanI AMkha kahI teNe e ja zabdane goTALe vAle hate. dAsInuM e tarapha dhyAna na hovAne lIdhe hoya, athavA zuddha bolavA karatAM vadhu khAvA tarapha ja vidUSakanuM citta hovAne lIdhe heya, paNa te vakhate tenI bhUla koIe sudhArI nahIM. paNa A prasaMge udayana. tene pakaDI pADe che, ane kahe che, mUrakha kAMpilya e zaheranuM nAma che ane brahmadatta brAhmaNanuM nAma che. paNa bhUla thAya e vasaMtaka mATe koI khAsa gaMbhIra vAta. nathI. tethI te kahe che, "ThIka huM jarA ATaluM. gekhI lauM' vasaMtaka e zabda gokhe che. teTalI vAramAM udayana ghasaghasATa UMghI jAya che. viduSakanI vAta paNa tene svastha ane ArAmapriya svabhAvanI mAphaka AgaLa vadhatI nathI. vidUSaka khAvApIvAmAM ke vAta karavAmAM jema ArAmapriya che tema mAnasika svAthya paNa tene priya hovuM joIe. bIkaNa svabhAva e tenI vizeSatA he zake paNa bIka lAgyA pachI thate manane trAsa tene apriya hovo joIe ? Ama te hiMmatanI vAta karaze, paNa jyAM sudhI temAMthI takalIpha na thavAnI khAtrI heya tyAM sudhI ja. bhamarAo satAve che tyAre te potAnI lAkaDI ugAmI temanI pAchaLa doDe che. udayana jyAre pitAnA praznano javAba Apato nathI, tyAre te tene dama mAre che, paNa udayana jarAka UMce avAja kare che ke tenA hAAM gagaDI jAya che ! pitAne vAsavadattA karatA padmAvatI vadhu priya che ema te jarA paNa bIka vagara kahI nAMkhe che, kAraNa ke vAsavadattA jIvatI nathI ema te jANe che. chatAM udayana jyAre huM badhuM vAsavadattAne kahI daIza" ema kahe che tyAre vasaMtaka gabharAya che. udayanane tenA svabhAvanI khabara hovAne lIdhe te badhI vAtone mazkarI samaje che, paNa vAsavadattAne svamAnI svabhAva e sAMkhI zakatA nathI. te svagata kahe che, "yAda rAkhaje zuM kahe che te." vAsavadattA sAcA svarUpamAM AvyA pachI vidUSakanI zI valoha thAya che te nATakamAM batAvavAmAM Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasaMtala AvI nathI e sadbhAgya che, paNuM, vasaMtaka bIkaNu che emAM zaMkA nathI. samudragRhanA dvAra paranI phUlanI mALA tUTIne nIce paDe che. pavanane lIdhe te hAle che. tene sApa samajI vidUSaka bUmo pADavAnI zarUAta kare che. udayana ene samajAve che te paNa te samudragrahamAM paga mUkavA taiyAra thatuM nathI. potAnA ALasu ane ArAmapriya svabhAvane lIdhe vasaMtaka belavAmAM Avazyaka kALajI rAkhI zakyo nathI. paNa tethI te baLe che ema mAnavAnuM kAraNa nathI. vasaMtaka ema te hAMziyAraane cAlAka che. muzkelImAM ke duHkhanA prasaMgamAM udayanane te acUka madada kare che. vAsavadatAnA mRtyuthI udayananA manane keTale moTo AghAta pahoMce che tene tene khyAla che. udayananA manane jUnI. yAda na satAve te mATe te haMmezA kALajI le che, ane koI paNa rIte tenA manane sukha thAya te mATe te prayatna kare che. magadhanA rAjamahelamAM, te jANI joIne tene pramahavanamAM laI Arve che, ane tyAM khIlelA pupo, athavA dUra kSitija sudhI patharAyelA bhUrA AkAzamAM UMce UDatI sapheda bagalAMnI hAra tarapha udayananuM dhyAna kheMce che. pArijAtakanA phUla vINelAM joI padmAvatI kyAMka pramavanamAM ja hevI joIe, e te anumAne che, ane tene zodhavAne prayatna kare che. udayananI bhAvavikala paristhiti dhyAnamAM laI bhamarAoe pitAne Apele trAsa te sahI le che. udayananuM mana rijhavavA te jANI joIne vividha viSayo zeAdhI kADhe che, ane pitAnI vartaNUka dvArA tene hasAve che. vAta kahevA te haMmezA taiyAra hoya che. amadavanamAM vasaMtaka udayanane vAsavadattA vize pUche che. tethI udayana asvastha thAya che. vAsavadattAnI yAda AvavAthI tenI AMkhamAM AMsu Ave che. vasaMtaka tenuM moM dhevA pANuM levA jAya che te ja vakhate padmAvatI latAmaMDapanI bahAra Ave che, ane rAjAne raDato jue che. hAjara javAbI vidUSakane paNa e ghaDIe zuM kahevuM te sUjhatuM nathI. paNa pachI te tarata ja kahe che, "kAMI khAsa nathI. -e te phUlanI rajakaNa AMkhamAM paDavAne lIdhe mahArAjanI AMkhamAM AMsu AvyA. emane mATe pANuM levA sAruM huM bahAra gayA hatA. -vasaMtaka eTaluMja kahI aTakatA nathI paNa padmAvatIne rAjAnA hAtha upara pANI reDavA sUcave che. vasaMtakanI e hoMziyArI joIne padmAvatI svagata kahe che, "moTA mANasonA sevake paNa meTA hoya che. pramadavanamAMne prasaMga vasaMtake mA khAtara udayanane pUchelA praznathI zarU thAya che, paNa teno aMta AMsuomAM Ave che. padmAvatI kAMI vadhu na pUche ane udayananA manane vadhu Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AghAta na pahoMce mATe darzakanI mulAkAte javA moDuM thAya che' ema te kahe che ke ane Ama A prasaMga pUre thAya che. samudragrahamAM udayanane be ghaDI uMgha Ave che. te ja vakhate tyAM padmAvatInA samAcAra pUchavA AvelI vAsavadattAne te aDadho UMghamAM AchI jue che; ane tethI agnidAhamAM vAsavadattA baLI gaI ke jIvatI che evo saMzaya udayananA. manamAM nirmANa thAya che. paraMtu badhI cokhavaTa mATe vakhata pAko na hovAne lIdhe udayane vAsavadattAnuM sapanuM joyuM hovuM joIe ema vasaMtaka tene kahe che. chatAM udayana mAnatA nathI. tyAre te kahe che ke A rAjamahelamAM rahetI avaMtIsuMdarI nAmanI yakSiNIne teNe joI levI joIe. hAjarajavAbI uttare ApI udayananA mananuM samAdhAna karavAnI, muzkelIomAM tene saMbhALavAnI, potAnI gammata karI tene hasAvavAnI, vAsavadattAnI viraha. vedanAonuM dukha vasAvAnI ane te sAthe ja manamAM vAsavadattAnI yAda haMmezA tAjI rAkhavAnI mahatvanI kAmagIrI vasaMtaka kare che... - udayanane A mitra khAudhare haze, vAcALa haze, belatI vakhate zabdanA artho jANavAnI te kALajI nahIM lete heAya, te paNa vAsavadattAnA duHkhane lIdhe ALA banela udayananA dilane teNe phUlanI mAphaka sAcavyuM che. pitAnA vivedI svabhAva dvArA udayananuM mana praphUllita rAkhavAnuM te bhUlyA nathI. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 gautama amapa: jAntAvavoDaHITvsthatA mAlavikAgnimitra, 1 rUlya matarivacce ratiH mAlavikAgnimitra, 4 gautame vidUSakane veza caDhAvyo hoya te paNa, be rANIone gusso ane dveSa bAjue mUkI agnimitrane mAlavikAnI prApti karAvavA te je yuktio race che, ane AkhA nATakamAM pite hasate ane bIjAne hasAvate je jaza meLavI jAya che te jotAM, gautamanuM vyaktitva vidUSakI vezamAM DhAMkI rAkhavA jevuM nathI ema ja kahevuM paDaze. gautama dekhAve kadarUpe che. dhAriNInI nAnI bena eka vakhata eka vAMdarAne joIne gabharAya che ane cIsa pADe che. badhA tene bacAvavA doDe che. tethI eka muzkelIbharyA prasaMgamAMthI gautama anAyAse bacI jAya che. te vakhate te kahe che, "zAbAza piMgalamarkaTa zAbAza, pitAno pakSa te sArI rIte sAcavyo." ahIM pakSa zabdane artha "bAju karIe to paNa te dvArA gautama ane markaTanuM . sAmya spaSTa thAya che. - gautamane sarpadaMza thayAne eka prasaMga A nATakamAM Ave che. te vakhate tenI avasthA joI agnimitra kahe che, "bicArA svabhAve bIkaNa che." gautama sApathI khUba gabharAya che evuM IrAvatInI dAsI mAne che. samudragrahanA dvAra pAse gautama beThAM beThAM jhokAM khAya che. te vakhate A nipuNikA nAmanI dAsI sApa jevI vAMkIcUMkI lAkaDI tenA upara nAkhe che. te vakhate gautama gabharAine "sApa sApa evI bUmo pADe che. "svapnavAsavadattA" mAMne vidUSaka phUlanI mALAne sA5 samaje che, te gautamane vAMkIcUMkI lAkaDI sApa jevI lAge che. paraMtu "svapnavAsavadattAmAM phUlanI mALA sApa nahIM hovAnuM udayana vidUSakane samajAve che. ahIM gautama pote ja potAnI bhUla jANI le che, ane pachI pote nakAmo gabharAyo hovAnuM tene jaNAya che. kharI rIte gautamane keI sarpadaMza thayo hota nathI, paNa ketakInA kAMTA vaDe pitAnI AMgaLI upara sApanA DaMkha jevo DaMkha pADI teNe sarpadaMzanuM nATaka karyuM heya Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra16 che. A nATaka karatI vakhate te tharathara dhruje che. pitAnI gharaDI mAnI kALajI levAnuM rAjAne kahe che, gaI gujarI bhUlI javA rANIne vinave che, ane rAjAne khAsa dhanvantarI paNa have pitAne bacAvI zakaze nahIM ema kahI maraNuvedanAo thatI hoya tema barADA pADe che. sarpadaMzanuM A nATaka gautama eTaluM AbAda bhajave che, ke pitAne lIdhe eka brAhmaNane prANa jANe e bIke dhAriNune jIva UDI jAya che. je gautama bhItinuM ATaluM suMdara nATaka karI zake, ane lAkaDIne sApa samajayAnI pitAnI bhUla oLakhatAM pitAnI jAta upara hasI zake, tene bIkaNuM kema kahevAya ? "ratnAvalImAM vidUSaka khAlI yuddhanuM varNana sAMbhaLI gabharAya che, paraMtu "mAlavikAgnimitranA chellA aMkamAM luMTArAoe calAvelI luTamAM pote kevI rIte phasAyA tenuM parivrAjakAe kareluM varNana sAMbhaLI kumaLI mAlavikA jayAre gabharAya che, tyAre gautama AgaLa AvIne AzvAsana Ape che, ane A to khAlI banI gayela prasaMganuM varNana che ema kahI tene bhaya dUra kare che. Ama gautamanA svabhAvamAM kayAMka bhItine aMza jaNAya to paNa te kharekhara bIkaNuM nathI. brAhmaNa hovAne lIdhe gautamane bhojanane ghaNo zokha che. nRtyAbhinayane prayoga cAlu hoya che, te vakhate rAjAnA bhATa bapora thayAnuM sUcave che. te sAMbhaLatAM ja tarata gautama ubho thaI jAya che. madhyAha eTale bhojanane samaya ! bhajanane samaya kadApi na gumAvavo joIe ema gautama kahe che. te mATe te vaidyakazAstranuM pramANa raju kare che. bhojananI taiyArI karavAnI te rANIne sucanA Ape che, kAraNa ke bhojana AgaLa tene mana badhI vastuo turacha che. mAlavikA mATe utAvaLA banelA rAjAne te raseDAnI AjubAju cakkara mAratA lobhI paNa bIkaNa pakSInI upamA Ape che. rAjAe mAlavikAnA milana mATenI kAmagIrI gautamane soMpI hoya che. te vize tene rAjA pharI yAda apAve che. te vakhate gautama kahe che, "tamArI vAta mArA dhyAnamAM che paNa amAre paNa jarA Apa vicAra kare te sAruM. dukAnamAMnI bhaThThI jevI lhAya baLI che mArA peTamAM!" irAvatInI dAsI te ema ja mAne che ke svastivAcanamAM maLelA lADavA peTamAM ThAlavavA sivAya gautamane bIjo koI dhaMdhe ja nathI. te tene bajAramAM pharatAM baLadanI upamA Ape che. gautama brAhmaNa che paNa vedAdhyayana sAthe tene koI khAsa saMbaMdha nathI. irAvatI tene be vakhata "mabrAhmaNa eTale ke mUrkha brAhmaNa tarIke saMbodhe che. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama 27 gautama paNa pitAnA brAhmayanA je be ullekha kare che temAM tenuM agAdha jJAna pradarzita thaI jAya che. mAlavikAnA nRtyAbhinayamAM gautama eka pheSa kADhe che. -nRtyAbhinaya zarU karatA pahelAM brAhmaNanI-pitAnI-pUja Avazyaka hatI, paNa mAlavikA ne bhUlI gaI, e ja enA nRtyamAM deSa agnimitra ane mAlavikAnuM milana gautama karAve che e vAtanI jayAre IrAvatIne jANa thAya che, tyAre te gautama upara e vize jahera AkSepa mUke che. te vakhate gautama kahe che "rANIjI, kuTila nItine eka paNa akSara mane AvaDato hoya te huM gAyatramaMtra ja bhUlI jAu?" arthAta prastuta prasaMgamAM gautame bajAvelI kAmagIrI badhAne khabara hovAne lIdhe tene gAyatrI maMtra ja AvaDatuM nathI e artha A ugAramAMthI kADhI zakAya. zAstrIya viSayamAM gotama kadAca ochuM jANu haze, paraMtu vyAvahArika bAbatamAM paNa te mUrakha jevuM vartana kare che. haradatta ane gaNudAsa e be nATyAcAryomAM lavADa jAme e dhAriNIne pasaMda nathI, tethI te temanI takarAra maTI jAya te mATe prayatna kare che. paNa zotama kahe che, "rANI sAheba thai javA de be bakarAonI kustI ! ApaNe kayAM emane maphatane pagAra ApIe chIe ?" ane pachI, e gaNudAsane kahe che, "saNIbAnuM kahevuM paNa barAbara che. gaNudAsa, nRtya zikhavADavAne bahAne Aja sudhI lADavA pacAvyA sivAya bIju teM karyuM zuM ? A laDavADamAM tArI hAra thavAnI e cesa. tethI rANabAe tArA bacAva khAtara zodhelI A yukti te je ! choDI de AvI takarAra !" * nRtyAbhinayanA prayogamAM brAhmaNanI pUjA na karyAne gotama je deNa batAve che, te paNa mUrkhAI bharyo che. tethI paritrAjikAne hasavuM Ave che ane te tene mahAna TIkAkAra tarIke biradAve che paNa pote gAMDA hAI DAhyAone mata pitAne mAnya che ema gotama kabUla kare che, ane sarvAnumate je mAlavikAne prayoga sAro bhajavAye hoya, te tene bakSisa ApavI e ApaNI pharaja che ema te kahe che ane rAjAnA hAthamAMnuM senAnuM karyuM tenI sAme bakSisa tarIke dhare che. te vakhate rANI tene pUche che ke, "je tane nRtyaprayogamAM kAMI samaja na paDatI RAya te bakSisa zA mATe Ape che tene javAba vALatAM gotama kahe che ke, "ApaNe kyAM ApaNuM pitAnuM ApIe chIe ? azoka vRkSane phUla na AvavAthI caraNaprahAra karI tene dehada pUrNa karavAnI kAmagIrI dhAriNIe mAlavikAne soMpI hoya che. te ja vakhate mAlavikAne Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 : . vidUSaka agnimitra vize be vAta' kahI tenA dilamAM agnimitra vize lAgaNI peda karavAnuM kAma gotame bakulAvalikAne rAjA vatI soMpyuM hoya che. bakulAvalikAne badhI vAto barAbara yAda raheze ke kema te vize rAjAnA manamAM zaMkA hoya che, paNuM gotama tene kahe che ke mArA jevo mUrakha paNa e vAta vIsaryo nathI, te e catura dAsI kema bhUle ?" pachI, jyAre mAlavikA bakulAvalikA sAthe azoka vRkSa pAse jaI tene lAta mAre che tyAre gotama ekadama AgaLa AvI temane dhamakAvatAM kahe che, 'rAjasAhebanA priyakSane lAta mAratAM tamane zarama nathI. AvatI ? bakulAvalikA kAMI nahIM te tAre te samajavuM'tuM ? bicArI mAlavikA gunhegAranI mAphaka gabharAI jAya che. A A prasaMga irAvatI jhADa. pAchaLa saMtAIne jetI hoya che. gotamanI A akAraNa mUrkhAI jaI te khijAya che, ane tene manamAM gALo Ape che. mAlavikA ane animitra samudragRhamAM ekabIjAne maLe che. te vakhate gautama bAraNu pAse pahero bhare che. tyAM ja te baLada je beThAM beThAM jhokAM khAya che, ane UMghamAM mAlavikAnuM nAma babaDe che. A bAju gautamane sApe karaDyAnA samAcAra irAvatIne maLe che. tethI tenI khabara pUchavA, ane pitAnA rAja sAthenA uddhatAI bharyA vartananI mAphI mAgavA te eka dAsI sAthe tyAM Ave che. mAlavikA ane agnimitra samudra gRhamAM hovAnuM te jANatI nathI, paraMtu gautama mAlavikAnuM nAma babaDe che tethI temane AkhI vAtane pUro khyAla AvI jAya che. dAsI gautama upara vAMkIcUMkI lAkaDI pheke che, tethI te camakI UThe che ane bUmo pADe che. te sAMbhaLatAM ja agnimitra ane mAlavikA samudragRhamAMthI bahAra Ave che. Ama baMne paMkhIDAonuM gupta milana khulluM paDI jAya che. irAvatI pAchI baLe che. dhAriNInI nAnI bahenane jo te vakhate akasmAta na thaye heta, ane badhAnuM che te tarapha dhyAna gayuM na hota te A prasaMgamAMthI chUTatA badhAne bhAre thaI paData. samudragrahamAMnA mAlavikA ane agnimitranA gupta milananI A pramANe je jAherAta thaI, ane Akho kAryakrama bhAMgI paDaze tenuM kAraNa gautamanI bedarakArI che. te jhokAM khAI UMghamAM babaDe che. tene lIdhe A bheda khulI jAya che. paNa gautamanA A bAghApaNane bIjI rIte paNa samajAvI zakAya. mAlavikA ane agnimitranuM milana thAya te mATe gotame khUba vicAra karIne AkhI yojanA ghaDI hatI. A pahelAM, amadavanamAM thayelI teonI mulAkAtamAM agnimitre mAlavikA sAthe je praNayaceSTAo karI hatI, te IrAvatIe pitAnI Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama 219 : najare joI hatI ane tethI te khUba saMtapta thaI hatI. A nAnI rANunA saMteSa khAtara moTI rANuM dhAriNIe mAlavikAne kedakhAnAmAM nAMkhI hatI, ane pitAnI nAgamudrA batAvyA vinA tene keIne maLavA devI nahI, athavA choDavI nahIM evuM paheregIra dAsIne kaDaka pharamAna karyuM hatuM. A paristhitimAMthI mAlavikAne choDAvavA gotame sarpadaMzanuM nATaka karyuM hatuM. pahelethI ghaDI rAkhyA pramANe tene jhera utAravA rAjavaidyane tyAM laI javAmAM Avyo. rAjavaghe maMtraprayoga mATe nAgamudrAnI mAgaNI karI, dhAriNInI aMgUThI upara paNa nAgamudrA. te hatI ja. pitAne lIdhe A brAhmaNanA prANa jaze e bIke dhAriNIe tarata ja aMgUThI kADhI ApI. ane aMgUThI maLyA pachI gotamanA badhA rastA khulA thayA hatA. te sIdhe samudragraha jAya che, ane dvArapAlikAne kahe che ke rAjAnA graha pratikULa hovAne lIdhA badhA baMdijanene mukta karavA rAja jyotiSIe Adeza karyo che. uparAMta dhAriNe pAsethI teNe nAgamudrA te meLavI hatI. ja ! rAjyakArabhAranuM nimitta laI agnimitra paNa dhAriNInA mahelamAMthI, pitAne chUTakAro kare che ane sIdhe samudragrahamAM Ave che. A pramANe mAlavikA ane agnimitranuM samudragRhamAM milana goThavAyuM hatuM. pachI gautama azakapallava caratAM haraNone hAMkI kADhavA bahAra nikaLe che, ane premIDAMone ekAMta meLavI Ape che. mAlavikA sAthe bakulAvalikA hatI. te paNa bahAra jAya che ane pahero bhare che. gotama dvAra pAse beThe hoya che, tyAM ja kamanasIbe ene. UMgha Ave che. . Ama kharI rIte gautame AkhA prasaMganI yojanA khUba ja vicArapUrvaka karI hatI. pitAnI yojanA saphaLa thayAnA AnaMdamAM te jhokAM khAya che ane UMghe che. paNa pitAnA sarpadaMzanA samAcAra maLatAM ja IrAvatI utAvaLathI pitAnA samAcAra pUchavA Avaze e ene khyAla na hato. amadavanamAM rAjAe karelI vinaMtine tarachoDIne IrAvatI gurasAmAM nIkaLI gaI hatI. paNa e rIte teNe patinuM apamAna ja karyuM hovAne lIdhe pAchaLathI ene pazcAttApa thAya che, ane taka maLatAM ahIM AvavAmAM rAjA sAthe namatuM jokhavAne tene eka uddeza hoI zake. paNa tene gautamane kayAMthI khyAla Ave ? Ama ahIM IrAvatInuM Agamana acAnaka ane akalpita hatuM ane tethI kAM khAI UMghamAM babaDate gotama pakaDAI gaye. Ama A prasaMgamAM gotamanI bedarakArI karatAM IrAvatInA acAnaka ane anapekSita pravezane lIdhe ja AkhI yojanA niSphaLa jAya che. bAkI gatame. pUro vicAra karI A yojanA ghaDI hatI. ane aNune vakhate IrAvatI Avaze : Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Frara0 - vidUSaNa. e tene khyAla heta te teNe pahelethI ja tevI vyavasthA karI rAkhI heta. paraMtu IrAtInuM Agamana tadana anapekSita hatuM. ane tethI. A prasaMgamAM ApaNe gautamanI bedarakArIne javAbadAra gaNI zakIe nahIM. arthAta e dhyAnamAM levuM joIe ke gotama bahaspati athavA koI rAjakAraNupaTu nathI ke jenA kArastAnamAM koI paNa prakAranI UNapa ja na hoya. gotama vidUSaka che, ane aNIne vakhate goTALA thaI hAsya nirmANa thAya e tenA vidUSaka svabhAvane anurUpa ja che. e daSTie atikuzaLatAthI ghaDelA A prasaMgamAM paNa aNune vakhate te baLada je beThAM beThAM jhokAM khAya, UMghamAM babaDe, dAsI tenI upara vAMkIcUMkI lAkaDI nAMkhe, te gabharAya, "sApa sApa' evI bUmo pADe, ane agnimitra ane mAlavikA bahAra Ave e badhI ghaTanAo pAchaLanI hAsyakArakatA dhyAnamAM levA jevI che. pAMjarAmAMthI chUTeluM kabUtara bilADInA moMmAM jAya tema A badhuM thayuM," evuM je gotama e vize kahe che te so TakA sAcuM che. vikramI citraNane anusarIne AkhA prasaMgane e hAsyakAraka vaLAMka Apa e nATyaSTie -Avazyaka hatuM. bIjA vidUSI mAphaka gotama bAgha nathI. te pitAnI jAtane mUrakha kahe, ane koI prasaMge enI phajetI thAya te paNa te svabhAve kuzAgra buddhino che. tethI hAsya nirmANa karavA mATe, athavA viziSTa nATyahetu sAthe karavA mATe ja te mUrkhatAnuM nATaka kare che ema kahevuM joIe. dA. ta. pramahavanamAM rAjAnA priya azoka vRkSane lAta mAryAnA Aropasara te mAlavikAne dhamakAve che, e vAta bAhya daSTie mUrkhAI bharI lAge che. IrAvatI paNa enuM vartana mUkhatAbharyuM mAne che. paraMtu sUkSama daSTie jotAM gotama tyAM jANI joIne mUrkha jevuM vate che ema ApaNane jaNAze. teNe bakulAvalikAne pahelethI ja vizvAsamAM lIdhI hoya che, ane mAlavikAnA manamAM agnimitra vize anurAga nimarNi karavAnI kAmagIrI tene soMpI hoya che. Ama, mAlavikA azokane caraNaprahAra karavA Ave tyAre tene je dhamakAvavAmAM Ave to te bhoLI kanyA pitAnI kharekhara bhUla thaI che ema samajI mAphI mAgaze ane rAjAne page paDaze. te vakhate tene pAchI uThAvI udAra dilathI mApha karyAnuM nATaka rAja Wii zakaze. tethI eka bAju rAjA mAlavikAne sparza anubhavI zakaze, ane bIjI bAju pitAnuM udAra aMtakaraNa mAlavikAne batAvI zakaze. Ama aneka hetuthI gatame A yukti -zodhI levI joIe. paraMtu agnimitra eTale utAvaLA ane harSaghelA thaI. -jAya che, ke mArI ApavAnuM nATaka paNa cAlu rAkhavAnuM tene bhAna rahetuM nathI. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama - 221 pahelA be akAmAM paNa gautame je mUrkhAI batAvI che te pAchaLane tene hetu spaSTa che. nATyAcAryonI laDavADa jAme, te aMta chevaTe nRtyAbhinayanA prayogamAM thAya, ane agnimitra mAlavikAne pratyakSa joI zake e gautamane hetu che. tethI baMne nATyAcAryonA ekabIjA viruddha kAna bhaMbherI teNe bhaNI joIne A takarAra UbhI karI hoya che. "jhagaDatA bakarA" "laDhatA hAthIe" vagere upamAo te temane mATe vApare che, ane nATazikSaNa ApavAne bahAne maphatane pagAra levAne ane sarasvatInA nivedane nAme miSTAne khAI masta rahevAne nAcAryono dhaMdhe ja hovAne te lucce Aropa kare che. Ama vinedane nAme baMne nATayAcAryonA marmasthAne haNavAne gautame prayatna karyo che. dhAriNI tene samajAvavA prayatna kare che paNa te samajAtuM nathI. Akhare dhAriNI khijAya che, gusse thAya che paNa gautama tene artha jude ja batAve che. te kahe che ke gaNudAsa hariphAImAM TakI zake e na hovAne lIdhe dhAriNI tene bacAvavA mAge che. gaNudAsa e sahana karI zakate nathI, ane te pitA chevaTane nirNaya jAhera kare che ke je saNI tene A spardhAmAM pitAnA guNa batAvavAnI taka nahIM levA de, to te rANInA vizvAsane pAtra nathI ema samajavAmAM Avaze. dhAriNuM kAMI karI zakatI nathI. laDavADa vadhI na paDe, ane nRtyAbhinayane prayoga na karavo paDe te mATe teNe karelA badhA prayatna bhAMgI paDe che. arthAta e vAta dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke nATAcAryonI laDavADanA paryAyamAM nRtyAbhinayanA prayoganuM sUcana parivrAjikA kare che. parivAjikAne paNa gautame pahelethI ja vizvAsamAM lIdhI hatI. teNe mAlavikAnA prema khAtara, mAlavikA animitranI rANI thAya te sAruM ema mAnI rAjIkhuzIthI gautamane madada karavAnuM kabUla karyuM hovuM joIe. arthAta agnimitra mAlavikAne pratyakSa joI zake te mATe ja gautame AkhI yojanA ghaDI hatI - te vize zaMkA nathI. pitA upara athavA rAjA upara koIne zaMkA na Ave te mATe te nATayAcAmAM laDavADa ubhI kare che, ane e baMnenA lIdhe ja A prasaMga nirmANa thAya evI sUkSma ane caturAIbharI dejanA te kare che. A AkhA prasaMgamAM rAjA kAMI paNa bolatA nathI, ane gautama je vidUSakagIrI kare che tene lIdhe eka rIte baLatAmAM ghI reDAya che, paNa te sAthe ja, tene vize koInA manamAM zaMkAne sparza paNa thatuM nathI. arthAta A Akha prasaMga e kAInA phaLadrupa bhejAe goThavI kADheluM kArasthAna hovuM joIe e dhAriNe samaje che, ane agnimitrane kahe che paNa kharI ke, "rAjakAraNamAM je Ape AvI buddhi vAparI heta te phAyada. to thAta !" Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viduSaka bIjA aMkamAM mAlavikAnuM nRtya zarU thAya te pahelAM gautama rAjAne eka mahatvanI sUcanA Ape che. e kahe che, "dosta, madha pAse che, paNa madhamAkhI paNa pAse che teno khyAla rAkhaje, AnaMda lUMTa hoya te lUMTa paNa jarA kALajIpUrvaka !" A prasaMgamAM gautame mAlavikAnA nRtyamAM zodhI kADhelI bhUla paNa hAsyAspada che, paNa tene uddeza mAlavikAne vadhu samaya raMgabhUmi upara rekI rAkhavI, e che. brAhmaNanI pUjA rahI gayAne asaMbaddha doSa batAvI vidUSaka je hAsyanuM mejuM phelAve che, tethI mAlavikA paNa mitahAsya kare che, ane Ama tenA ripatayukta sauMdaryanA darzana rAjane thAya che. A baMne prasaMgomAM vidUSake mUkha jevo vartAva karyo hoya to paNa temAMthI traNa hetuo siddha thAya che. (1) rAjA mAlavikone joI zake che. (2) A kArastAnamAM rAjA ke vidUSakane hAtha hoI zake evo koIne paNa khyAla AvatA nathI. (3) rAjAnA aMtaraMga mitra tarIke tenA premamAM madada karavAnI ane tene AnaMda ApavAnI gautamanI javAbadArI yazasvI rIte pUrI thAya che. gautama gaNudAsa ane dhAriNIne AbAda banAvI jAya che, e pratIti paNa kArastAnanA yazamAM pitAno phALo seMdhAve che. gautama jayAre mAlavikAnA nRtyamAM doSa kADhe che, tyAre dhAriNI e mUrkha tarapha durlakSa karavAnuM sUcave che, paNa gaNudAsa kahe che ke, "gautama mUkha hoya te paNa emAM sUkSma dRSTi nathI ema kema kahI zakAya ? DAhyAonI saMgatithI bhUkha paNa DAhyo bane che. mukhatAnuM nATaka karI gotama bIjAne kevI rIte banAve che tene A eka uttama dAkhalo che. mAlavikAnI prApti karAvI ApavAmAM gautame rAjAne eka mitra tarIke karelI madada apritama che. agnimitrane badhe AdhAra gautama upara ja hoya che. agnimitranI mAlavikA sAthenI pahelI mulAkAtathI mAMDI chevaTe temanA pariNaya sudhI je kAMI yojanAo athavA ghaTanAo bane che, te darekamAM agnimitrane gautamanI pratyakSa madada thaI che. nRtyAbhinayane prasaMga puro thayA pachI gautama agnimitrane kahe che ke, "mArAthI banatuM badhuM meM karyuM che. paraMtu gautama potAnA mativibhavane A pramANe maryAdA pADe e agnimitrane kabUla nathI, kAraNake chevaTa sudhI tene gautamanI madadanI apekSA che, A te badala te tene vinaMti paNa kare che. mAlavikAnI mulAkAta mATe ja agnimitrane gautamanI madada levI paDe che evuM nathI. amadavanamAM athavA te samugRhamAMnA muzkelIbharyA prasaMgomAM paNa teNe gautama vinA zuM karyuM heta BNa jANe ? Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - gautama rara3 rAjAnI icchA pUrNa karavAmAM kaI kaI muzkelIo AvI zake tene gautamane sAro khyAla che. pitAnA svabhAvamAM ja na hovAne lIdhe hAya, athavA prasaMge atinAjuka hovAne kAraNe hoya, paNa agnimitra pite temAM kAMI karI zake tema nathI. tethI dareka prasaMge tene gautamano hAtha pakaDo paDe che. mAlavikA te saMpUrNa paNe dhAriNI upara ja Azrita hatI. badhA tenI sAthe sanmAnathI vate to paNa jayAM sudhI te rAjakanyA hovAnuM leke jANatA na hatA, tyAM sudhI tene eka dAsI tarIke rahevuM Avazyaka hatuM ane tethI rAjA sAthe prema vadhAravAmAM te pote kAMI karI zake tema na hatI. meghathI DhaMkAyela caMdrikA jevI tenI avasthA che. te rAjAnI najaramAM na Ave te mATe nAga jema dhanane rakSe tema dhAriNI tene rahe che. paraMtu A badhI muzkelIo dUra karavAnI kalpatA ane heziyArI gautama pAse che. nRtyAbhinaya vakhate te rAjAne hAMziyArI vAparavAnuM kahe che. mAlavikAne maLavA Atura hovA chatAM, irAvatIne pramadAnamAM maLavA mATe ApeluM vacana toDavAmAM, ane tenuM mana dubhAvI tene avizvAsa saMdharavAmAM majA nathI ema te rAjAne kahe che. te rAjAne pramadavanamAM laI jAya che, ane tyAM mAlavikA sAthe vAta karatAM animitra kadAca bhUlI na jAya te mATe irAvatInA AgamananI sUcanA paNa gautama tene Ape che ! pahelA be aMkomAM gautama pitAnI mUrkhAInuM pradarzana kare che te paNa nATakanA badhA prasaMgane dora teNe pitAnA hAthamAM barAbara jALavyuM che. nATayAcAryonI laDavADa jayAre vadhI paDe che, tyAre tene nirNaya kevI rIte kare, te mATe kaI kaseTI vAparavI, te badalanuM sUcana gautama kare che. ziSyone abhinaya batAvavA taiyAra thavAnuM te nATayAcAryone kahe che, eTaluM ja nahIM paNa badhI taiyArI thAya pachI mRdaMgadhvani karavAnuM te sUve che, jethI rAjA ane tenI sAthenA prAkSike ane prekSako upasthita thaI zake. mAlavikAe gAyelA gItamAMthI tenI premabhAvanAo vyakta thAya che. e gItane gUDhArtha paNa gautama ja rAjAne samajAve che. - trIjA aMkamAM paNa mAlavikA pramadavanamAM zA mATe AvI hevI joIe te gautama rAjAne kahe che. phUla na ApanAra azokavRkSane caraNaprahAra karI tene dehada pUrNa karavAnI kAmagIrI dhAriNIe mAlavikAne soMpI hovI joIe, nahIM te ne mAlavikA jevI dAsIne rAjakuLanA viziSTa ghareNAM paheravA Ape nahIM, e gautame karela tarka so TakA sAce paDe che. mAlavikA ane bakulAvalikAnA saMvAda uparathI mAlavikA rAjAne cAhe che e artha paNa gautama rAjAne samajAve che. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 nidSaka e vAta noMdhavA jevI che ke keI aNadhAryA prasaMgamAM gautama paNa pahelAM mUDha bane che. amadavanamAM ane samudramUhamAM jyAre IrAvatI acAnaka AvI caDe. che, tyAre gautamane zuM karavuM te sUjhatuM nathI. samudragrahavALA prasaMgamAM te, aNIne vakhate kapilamarkaTe dhAMdhala na karI hatI ane badhA e bAju deDavA na heta, to agnimitrane e prasaMgamAMthI chUTavuM muzkela thaI paData. amadavanamAM paNa agnimitra mAlavikA sAthe besavAnI zarUAta kare che, te ja vakhate IrAvatI sAmethI Ave che. e prasaMgamAM rAjAne to javA de, paNa gautama paNa hatabuddhi bane che ! rAjA tene kAnamAM "zuM karavuM te pUche che, tyAre gautama kahe che ke have jhaDapabhera DagalAM bhare" (ahIMthI nAsI jAo. praNayaceSTA karatAM pratyakSa pakaDAyA pachI javAba paNa za de ? arthAta IrAvatIne kAMIka te javAba Apa ja joIe. tethI te kahe che ke "ra corI karatAM pakaDAya te, teNe piti zAstrasiddhAMtane prayoga karI jete hatA ema ja kahevuM joIe" arthAta thoDIvAra pachI gautama pitAnI jAtane saMbhALI le che, ane IrAvatIne kahe che. ke, "rAja kharI rIte Apane ja maLavA ahIM AvyA hatA. paNa Apane AvatAM meDuM thayuM, ane sAmethI mAlavikA maLI eTale tenI khabara pUchI. have, sAme maLelI dAsI sAthe ziSTAcAra khAtara vAta karavI e paNa gune hoya te tame ja nyAya kare " gautamanI A dalIlathI IrAvatI paNa gucavAya che. tene ze. uttara Apa te sUjhatuM nathI. te khijAya che, ane rAjAne anunaya tarachoDI, paga pachADatI tyAMthI pasAra thAya che. Ama gautama hAjara javAbI che. je vastuonI jana te vicAra karIne kare che te badala tene saMpUrNa vizvAsa che. A vizene teno AtmavizvAsa tenA. vineda ane uddagAramAMthI vyakta thAya che. pahelA aMkamAM agnimitra ane gautama dUrathI nATyAcAryone laDatAM ane temanI tarapha AvatAM jue che, tyAre agnimitra tene kahe che "dasta, tArI sunItine phUla AvyAM. gautama javAba ApatAM kahe che ke have phaLa paNa jaladI jovA maLaze. A phaLa eTale baMnenI takarAramAMthI nIpajatuM mAlavikAnuM darzana ! pramahavanamAMnuM agnimitranuM mAlavikA sAthenuM milana paNa gautama ja goThave che. gautamanA tophAnane lIdhe dhAriNe hIMcakA uparathI paDe che evuM nATakamAM kahevAmAM AvyuM che. kharI rIte gautame e tephAna jANI joIne karyuM hovuM joIe. azokavRkSa dhAriNIne priya hovAnuM gautama jANatA hatA. e azoka phUla na Ape te caraNaprahAra karI tene dehada pUrNa karavAnuM kAma sAmAnya rIte dhAriNI, Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama 225 pitAnI pAse ja rAkhe e svAbhAvika che. have, enA pagane jo IjA thAya te te e kAma bIjAne soMpe ! dhAriNI e kAma IrAvatIne sepe ja nahIM, kAraNa ke be rANIomAM paraspara IrSA hatI paraMtu mAlavikA jevI suMdara dAsI pitAnI pAse hoya te bIjAne kahevAnI jarUra zI? arthAta dhAriNuM pitAnuM kAma mAlavikAne ja oNpaze evuM mAnI zakAya. ane mAlavikA pramadavanamAM AvyA pachI tene maLavuM muzkela na hatuM. samugRhamAMnuM mAlavikA ane agnimitranuM milana gautame gAThavyuM hatuM e vize jarA paNa zaMkAne avakAza nathI. rANunI dAsI ane rAjavaidyane vizvAsamAM laI rANInI nAgamudrA meLavavA mATe gautame kareluM sarpadaMzanuM nATaka ApaNe pratyakSa raMgabhUmi upara joIe chIe. nAgamudrA maLyA pachI paNa dvArapAlikA (mAdhavikA) mAlavikAne acAnaka choDavAnuM tema ja rANInI aMgUThI keI dAsI nahIM paNa vidUSaka zA mATe laI Ave te vizenuM kAraNa pUche e svAbhAvika hatuM. gautame tenA uttaro barAbara gaThavI rAkhyA hatA. te rAjAne kahe che, "mAdhavikA dAsI mUrkha hoya ema lAge che. ane pachI dAsInA manamAM thanAra saMbhavanIya zaMkAonuM samAdhAna karavA pote manamAM kevI rIte uttaro racyA hatA te gautama rAjAne kahe che. rAjanA graho aniSTa hovAne lIdhe rAjatiSIoe badhA kedIone choDI devAnuM pharamAna karyuM hovAne lIdhe mAlavikAne choDavI joIe. have irAvatIe mAlavikA viruddha karelI pharIyAdane lIdhe dhAriNIe tene keda karI hatI. Ama IrAvatIne saMtoSavA khAtara ja teNe mAlavikA viruddha kaDaka pagalAM lIdhAM hatA. je tene choDavA mATenI aMgUThI rAjAne mitra vidUSaka laI Ave te tene choDavAnI javAbadArI rANuM upara na rahetAM rAjA upara rahe che. pitAnI yojanA gautama rAjAne savistara samajAve che, ane kahe che ke "huM mUrakha heuM te paNa mane akkala nathI evuM nathI." Ama nATakanA badhA prasaMge upara gautamane prabhAva jaNAI Ave che. te rAjAne hetu siddha kare che. ThekaThekANe teNe potAnuM vidUSakapaNu batAvI hAsya nirmANa karyuM hoya, te paNa bIjAnI mazkarI karI pote AnaMda lUMTavAmAM teNe kaMI bAkI rAkhyuM nathI. be nATyacAryomAM laDavADa UbhI karI te temanI jAhera mazkarI kare che. A prasaMgamAM baMne nATayAcAryone tema ja sarpadaMzanA prasaMgamAM dhAriNIne teNe AbAda banAvyA che. mAlavikAnA saMdarbhamAM te dhAriNI mATe madhamAkhI, meghAvalI, bilADI, piMgalAkSI, vagere zabda vAparI tenI mazkarI kare che. 15 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaka cheSathI baLatI IrAvatIne te vakragatithI cAlanAra maMgaLanI upamA Ape che. gautame paritrAjikA ane mAlavikAnI paNa mazkarI karI che. paritrAjikAne te pIThamardikA kahe che. kharI rIte premaprakaraNamAM madada karanAra halakI kAmanI strIne pIThamadi kA kahI zakAya. parivAjikA agnimitrane apratyakSapaNe madada kare che te tenI mAlavikA mATenI lAgaNIone lIdhe. te UMcA kuLanI che te badala zaMkA nathI. tene pIThamardika kahevAmAM lucI mazkarI chupAyelI che. samudragRhanA taLamajalAmAM kArAvAsa bhogavatI mAlavikAne te pAtALamAM rahetI nAgakanyA' kahe che. paNa A nATakamAM gautame sauthI vadhu mazkarI rAjAnI karI che. te haMmezA rAjA sAthe hovAne lIdhe rAjAnI mazkarI karavAnA tene ghaNuM prasaMge prApta thAya che. rAjA saMpUNapaNe gautama upara AdhArita che. tethI eka vakhata te rAjAne kahe che, "sta tuM jarA dhIraja rAkhe ane ApaNI yojanAo saphaLa thaze evo vizvAsa rAkhe te sAruM. mAMsanA lobhathI pAkazALAnI AjubAju pherA mAratA paNa aMdara pesatA gabharAtA bIkaNuM pakSInI upamA te rAjAne Ape che. nATyAcAryone laDAvI nRtyabhinayane bahAne mAlavikAnuM virala nepathyamAMnuM, pitAne prema vyakata karatuM, sauMdarya pAsethI nihALavAnI taka teNe rAjAne meLavI ApI hatI. paNa agnimitra tene chevaTa sudhI sAtha ApavAnuM kahe che, tyAre gautama kahe che, "vAhI sarasa daridrI daradI jevI che ApanI sthiti vada rega paNa tapAse ane davA paNa lAvo pramadavanamAM animitra mAlavikA sAthe premAlApa karate hoya che. te ja vakhate IrAvatI tyAM Ave che. agnimitrane zuM karavuM te sUjhatuM nathI, mATe te gautamane zuM karavuM te pUche che. chevaTe te IrAvatIne prasanna karavA khAtara tene page paDe che, paNa IrAvatI krodhamAM cAlI jAya che. agnimitranA dhyAnamAM e AvatuM nathI, e bicAro IrAvatIne page paDyo hato tevo ja jamIna upara paDI rahe che. tene uThAvatAM gautama kahe che, huM uThe have. thaI A5nI upara maherabAnI !" samudragRhamAM. mAlavikA rAjAnuM citra jatI hoya che, te vakhate gautama rAjAne khijavavA kahe che, "mAlavikAne tArA karatAM tAruM citra vadhu pasaMda che. arthAt tAruM pote yuvAna hevAnuM abhimAna geravyAjabI che. ghareNAnuM abhimAna ghareNAMnI peTI rAkhe evuM ja A kahevAya ? aMte dhAriNI mAlavikAne hAtha agnimitrane sepe che, ane mAlavikAne rANIpada Ape che, tyAre gautama agnimitranI mazkarI karavAnI chellI taka jhaDapI le che. te kahe che, "mahArAja zaramAya te barAbara che. navA vararAjA hameMzA zaramAya !" Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rara7 maitreyanA vinedamAM je tIkSNatA che, buddhine je camakAra che, te gautamanA vinodamAM nathI. gautama bIjAnI mazkarI kare che. paraMtu aneka yuktio racI pitAnI yojanAo siddha karavAmAM ane mukhatAne TaeNga karI bIjAne mUrkha banAvavAmAM gautama je hoziyArI vApare che, tenI tulanA thaI zake tema nathI. gautamane pitAnAmAM saMpUrNa vizvAsa che. pitAnI buddhinI kuzAgratA te pichAne che. rAjA tene "kAryAntarasaciva ane IrAvatI tene "kAmataMtrasaciva' eTale ke "prema khAtAne maMtrI kahe che, te barAbara che. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 mANuvaka sarvatra pramAdI vaidheyaH / - vikramorvazIya, ra bho, ahalyAkAmukasya indrasya vanaH sacivaH, urvazIkAmukasya bhavataH api aham / dvau api atra unmattau / - vikramorvazIya, pitAnA nAma pramANe ja mANavaka ThIMgaNo che. dAsI kahe che ke te vAMdarA jevo che. purUravAne putra kumAra Aya tene maLe che, tyAre te tene bIdhA vagara" mANavakane namaskAra karavAnuM kahe che. tyAre vidUSaka kahe che, "Ane bIvAnuM zuM kAraNa? vanamAM ucharyo hovAne lIdhe vAMdarAonI te ene khabara ja haze !' arthAta, pite kAnA je dekhAya che tene mANuvakane pUre khyAla che, eTaluM ja nahIM paNa pitAnI ja mazkarI karI levAnI kheladilI tenI pAse che. te eka vakhata rAjAne pUche che, "kadarUpA mANasamAM je pramANe huM advitIya chuM te pramANe. urvazI paNa sauMdaryamAM advitIya haze, nahIM ? desI ene "brahmabaMdhu" eTale "nAmane ja brAhmaNa kahe che. paNa e pite brAhmaNa hovA uparAMta rAjAne mitra hovAne lIdhe badhAe pitAne mAna ApavuM joIe evuM mANuvakane lAge che. urvazIne te pitAne page paDAve che. zatru agara mitra, keIpaNa jyAre tene namaskAra kare tyAre te tene AzIrvAda ApavA taiyAra thAya che. purUravA caMdravaMzane heya che. caMdra tenA dAdA. eka vakhata purUravA caMdranI pUjA karato hato. te ja vakhate mANuvaka tyAM AvI pahoMcyA. rAjAnI pUjA cAlatI hovAne lIdhe tene tyAM ubhA rahevuM paDe e ene ArAmapriya svabhAvane pAlave tema na hatuM. tethI te rAjAne kahe che, "tArA dAdAe mArA mukha vaDe kahyuM che ke have bese. jethI huM paNa besI zakuM ." pite svagaya caMdranA ane rAjAnA pUrvajonA pratinidhi hevAne te dAvo kare che. ane deva haMmezA brAhaNanA mukha dvArA ja bele ! arthAta mANuvakanuM pite brAhmaNa hovAnuM abhimAna ane tene ArAmapriya svAbhAva baMne ahIM vyakta thAya che. pitAnA premamAM rAjAne mANavakanI kaMI paNa madada thatI nathI, kAraNa ke e rAjAne phakta AzIrvAda ja Ape che. eka vakhata mANavaka haMmeza mujaba lukhI Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANuvaka rara9 -sacchiA vyakta kare che. te ja vakhate rAjAnI jamaNI AMkha pharake che, ane Ama -zubha zukananuM sucana thAya che. e taka jhaDapI laI mANuvaka potAnI meTAI batAvite kahe che, "joyuM, brAhmaNanA zabda koI divasa khoTA paDe ja nahIM !" khAudharApaNuM e mANuvakano sthAyidharma che. purUravAnI tabIyata bagaDI na hoya che. tenuM mana paNa ThekANe rahetuM nathI. arthAt tenuM mana kaI strI tarapha AkarSAyuM hovuM joIe evuM rANune lAge che. paNa mANavaka kahe che ke rAjAne pittaprakepa thayo che. tenI ja A asara hovI joIe. sAruM bhojana jamavuM e ja tene upAya ! eka vakhata rAjAnA anunayane tiraskArI rANI cAlI jAya che. tethI purUravA gusse bharAya che, ane have pachI rANI sAthe cheDo kaDaka vartAva rAkho evo nizcaya kare che. tyAre mANavaka kahe che, baLyuM tamAruM kaDaka vartana. brAhma-nA peTamAM agni bhabhUkyo che tene te pahelAM vicAra karo. snAnajanane samaya te kayAranAya thaI gayo che !" pitAnA gussAbharyA vartanane rANIne pAchaLathI pazcAttApa thAya che. tethI purUravAnuM mana prasanna karavA te priyaprasAdana vrata Acare che. te jANIne dAkSiNya khAtara rAjA kahe , "haze ATalA mATe AvuM vrata karI pitAnI jAtane herAna karavAnI keI jarUra na hatI. paNa mANavakane rAjAnA A vAkyane artha barAbara samajAtuM nathI. tethI rAjA rANune vrata karavAnI nA pADe te pitAnA lADavAnuM -zuM thaze tenI tene ciMtA thAya che. te rAjAne upadeza Ape che ke "kaMI sAruM kAma karatuM hoya tyAre virodha na karIe.' svastivAcanane nimitte jyAre mANuvakane lADavA maLavAnA hoya tyAre tene -svAbhAvika AnaMda thAya che. rANuM paphavAnene thALa laI AvatI hoya tyAre te khUba suMdara lAge che evo mANuvakano mata che. bhojana athavA dakSiNa maLavAnI hoya tyAre tene keIpaNa muzkelI rahetI nathI. ane eve vakhate AzIrvAdane varasAda varasAvavA te haMmezAM taiyAra che. aMgarAga, phala vagere je kAMI bheTamAM maLe te badhuM svIkAravA te taiyAra che. gaLyA miSTAne tene sauthI priya che. miSTAne AgaLa tene badhuM tuccha lAge che. game te vAtane saMbaMdha Akhare te miSTAnna sAthe joDe che. te rAjAnuM premarahasya jANe che. rAjA tene badhI vAta chupI rAkhavA kahe che, te vakhate te pitAnI "tulanA atizaya khAvAne lIdhe peTa phATI javAnI taiyArImAM hoya evA brAhmaNa sAthe kare che. urvazIne patra maLyA pachI rAjAne svAbhAvika AnaMda thAya che. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viduSaka te vakhate mANavaka tene kahe che ke "mane paNa manabhAvatA khAdyapadArtho maLe te evo ja AnaMda thAya !" AkAzamAMne aDadhe caMdra tene lADavAnA TUkaDA jevo. lAge che. purUravA kahe che ke, "A khAudharAne khAvA sivAya bIjA kazAnI ja khabara nathI." sAruM sAruM khAvAna mane paNa mANuvakane AnaMda ApI zake. rasoDAmAM rasoI taiyAra thatI hoya, badhI vastuo goThavavAmAM AvI hoya, judA judA masAledAra padArtho taiyAra thatA hoya, evuM khAlI dazya jue, te paNa ene svarga sukha karatAM vadhu AnaMda thAya che. e eka vakhata urvazIne kahe che, "svargamAM zuM dADhyuM che? tyAM ke nathI khAtA ke nathI pItA. devo te khAlI animeSa netre AMkhe phADI jue che, ane mAchalInuM viDaMbana kare che. bhAvakanA mata pramANe dharatI paranuM sauthI suMdara sthaLa rasoDuM che. virahAvasthAmAM hovAne lIdhe purUravAne cena paDatuM nathI. tethI te mANuvakane dila bahalAvavAnuM sAdhana pUche che. mANavaka kahe che, "cAle rasoDAmAM jaIe ? brAhmaNanA khAudharApaNuM sAthe tenuM bIkaNapaNuM paNa mANavakamAM pUrepUruM bharAyuM che. tene sApanI bIka lAge che. bhUrjapatra upara premapatra lakhI urvazI te AkAzamAMthI nIce cheDe che. havAmAM pharapharatuM e bhUrja patra mANavakane sApanI kAMcaLI jevuM lAge che. tethI te gabharAya che ! mANavaka rANInI dAsIthI khUba gabharAya che. tene te dUrathI jue te tenA hAMjA gagaDI jAya che, ane rAjAnuM premarahasya jANe potAnA peTamAMthI bahAra nIkaLatuM na hoya evuM lAge che. vidUSakane banAvo. e dAsInA DAbA hAthane khela che. je pramANe kamaLanA pAna upara jhAkaLabiMduo TakI zake nahIM, tema mANavakanA peTamAM koI vAta chUpI rahe nahIM evuM dAsI vizvAsapUrvaka mAne che. eka vakhata teNe mANuvaka pAse "rAjAe bhUlathI rANIne pitAnI preyasInA nAme bolAvI" evuM eka gapu mAryuM. te sAMbhaLatAM ja mANavake tene rAjA ane urvazInI AkhI vAta kahI, eTaluM ja nahIM paNa rAjAnuM premarahasya chUpuM rAkhavA tene potAne moMe je tALuM vAsavuM paDayuM hatuM te bolyA. tene apAra AnaMda thaye. rAjAne gupta prema jAhera karavAnI eka ja bhUla mANavake karI nathI. evI aneka bhUla te kare che. rAjAe urvazIne premapatra tene sAcavavA Ape hate 'te teNe khoI nAkhe. e patra dAsInA hAthamAM jAya che, ane dAsI te rANIne Ape che. rAjA mANavakane patra vize pUche che tyAre mANavaka. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANuvaka 13 kahe che, "urvazI to svarganI apsarA ! ene kAgaLa paNa svargIya ja kahevAya ! e svagIya kAgaLa AkAzamAge nIkaLI gayo !" pachI rANI jyAre patra laI rAjA pAse Ave che, tyAre rAjA gUMcavaNamAM mUkAya che. kharI rIte mANuvake e prasaMge eka bhUla karyA pachI kAMI nahIM te chAnA rahevAnI jarUra hatI, paNa e te mUrakha je bence ja rAkhe che. e kahe che, cera mAla sAthe pakaDAya eTale bole zuM !" te rANIne kahe che, "amArA rAjA sAhebanI tabIyata barAbara nathI. temanA IlAja mATe sAruM khAvApIvAnuM laI Ave. annane bali ApavAthI pizAca paNa zAMta thAya che!" mANavAnuM A bhASaNa kevaLa mUrkhatAbharyuM nathI. rAjA e premapatra sAthe potAnA keI saMbaMdha nathI evuM batAvavAno prayatna karatA hatA. paraMtu, mANavaka pizAcane bali ApavAne" dAkhala ApI patranuM rahasya jANavA rAjAne prasanna karavo Avazyaka che ema batAve che. Ama vidUSakanI mUrkhatAne lIdhe rAjA vadhu ne vadhu saMDovAya che. Akhare rAjA tene kahe che, "mUrakha, tuM nakAmo mAre mAthe gune caTADe pitAnA premamAM mANuvakanI madada letAM rAjAnA nasIbamAM vadhu gUMcavaNa ane nirAzA sivAya bIjuM kAMI AvatuM nathI. rAjane urvazInA prema vize mAruM vakane kaI lAgaNI hoya evuM jarNatuM nathI. urvazI mATe utsuka thayela rAjAnI sthiti varSAbiMdu mATe utsuka banela cAtaka jevI che evuM tene lAge che. urvazI. vize khUba khUba bolavAnI purUravAnI IcchA hoya che. tethI eka mitra tarIke te mANavaka pAse urvazI vize bolavAnI zarUAta kare che, paNa mANavaka zarUAtamAM ja ekadama TADho javAba vALe che varNana karavAnI kaI jarUra nathI. Apane joIne ja badhI vAtanI jANa thAya che !" urvazIne maLavA mATe koI upAya. sUcavavAnI pAtratA mANavAmAM jarAye nathI. vanamAM urvazIne vicAra karavo, athavA tenuM citra derI besI rahevuM e be ja upAya tene khabara che. jyAre rAjA kahe che ke rAte UMgha na AvavAthI tene svapnamAM joI zakAtI nathI, ane tenuM citra deravAnuM vicArIe te AMkhamAM AMsu AvavAne lIdhe citra dora zakAtuM nathI, tyAre mANavaka kahe che ke "AthI vizeSa ApaNI buddhi cAlI zake tema nathI." buddhi javAde, paNa sIdhe sAde aMdAja athavA tarka karavAnI ka9pakatA paNa mANavakamAM nathI. bhUjapatra joI te urvazIne premapatra hovo joIe, athavA rANuM rojA sAmethI krodhamAM cAlI gaI tene pazcAttApane lIdhe teNe navuM vrata. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 vidaSaka AcaryuM hovuM joIe, e mANuvake laDAvelA be tarka kharA hoya te paNa tene te acAnaka rIte sUjhayA che. pUro vicAra karI sayuktika niSkarSa kADhIe evI taka paddhati temAM nathI. rAja urvazInA premamAM paDyo che e jANI rANuM gusse thAya che ane rAjAne tarachoDIne nIkaLI jAya che. rANInuM A pramANenuM javuM rAjA mATe phAyadAkAraka che e vidUSake karela tarka arthAt bhUlabhareluM che. dAsIe tene chetarIne rAjAnuM premarahasya jANI lIdhuM, athavA teNe urvazIne patra I nAkhyo e bane bhUlenA samarthanamAM te je samajutI Ape che temAM khAlI gappAbAjI rahelI che. pitAnI samajUtIthI mANavaka pite khuza thayuM hoya to paNa tenI bhUle rAjAnA premapathamAM vinarUpa banI che emAM zaMkA nathI. eka mitra tarIke rAjA potAnA premaprakaraNamAM tenI madada mAMge e svAbhAvika che. rAjA tene potAnuM premarahasya nikhAlasatAthI kahe che, athavA tene mata mAge che. paraMtu mANavaka rAjA mATe madadarUpa nahIM paNa khalelarUpa nIvaDe che. mANuvaka rANIne paNa madada karavA taiyAra thAya che. rANuM mATe te jAhera sahAnubhUti pragaTa kare che, eTaluM ja nahIM paNa pote je rAjAne A premarUpI mRgajaLamAMthI bahAra kADhaze nahIM te rANIne e pitAnuM meM batAvaze nahIM, evo saMdeza dAsI mAraphata te rANIne mokale che. mANuvakane rANI vize ATalI lAgaNI hevAnuM kAraNa zuM ? pitAne svastivAcananA lADavA peTabhara khAvA maLe e ja enuM kAraNa! "annane bali ApavAthI pizAca paNa zAMta thAya che e tene siddhAMta tenI pitAnI bAbatamAM paNa barAbara lAgu paDe che. ke mANuvaka bAdhe hoya te paNa te bIjanI mazkarI karavAnuM choDato nathI. premamAM paDelA rAjAne te jalabiMdu mATe tarasyA banela cAtakanI upamA Ape che. urvazIne patra laI rANI rAjA sAme hAjara thAya che, tyAre mANavaka rAjAne mAla sAthe pakaDAyelA cora sAthe sarakhAve che, urvazI rAjAne maLavA Ave che. te vakhate te mahelanI aTArImAM cAMdanImAM beTho hoya che. urvazIne joIne te pulakita thAya che. urvazInI benapaNI citralekhA ane mANuvaka baMne tyAM hAjara hevA chatAM rAjA urvazIne pitAne paDakhe besADe che. tyAre mANavaka jarA uddhatAIthI ja rAjAne pUche che, kema ahIM ja tamArI rAta zarU thaI ke zuM ?" rANI rAjAne khuza karavA tene pitAnI preyasI sAthe lagna karavAnI anumati Ape che. te vakhate rANIne khuza karavAnA IrAdAthI rAja kAMI bolavAnI zarUAta kare te pahelAM ja mANuvaka vacce TapakI paDe che. te kahe che, "gabharAze nahIM je kahevuM hoya te zAMtithI kahe. badhA upAya khalAsa thAya pachI, vaida Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANa 236 -jema rogIne choDI de tema rANIe tamane choDI dIdhAM che. e vakhate te rANanI paNa mazkarI kare che. urvazInA saMbaMdhamAM rAjane vadhu trAsa na ApavAnuM rANuM - nakakI kare che. te vakhate mANuvaka kahe che-A te keAI mAchImAra jevuM thayuM kahevAya. hAthamAM AvelI mAchalI chaTakI jAya te mAchImArane lAge ke eTale ApaNe dharama thaye !" urvazI dvArA pitAne putra thayo hovAnuM rAjA jANe che. paNa urvazIe e vAta ATalA divasa zA mATe saMtADI rAkhI e rAjAne samajAtuM nathI. rAja mANuvakane pUche che tyAre te kahe che, "A vAta Apane na samajAya e barAbara che. urvazIe pitAne ATalo moTo putra hovAnuM kabUlavuM eTale pitAnuM ghaDapaNa svIkArI levA jevuM ja che ! pite gharaDI thaI che e jANatAM rAjA potAnI upara pUrvavat prema kare nahIM ema samajIne teNe A vAta tamane nahIM kahI hAya !" pachI, urvazI kharuM kAraNa jaNAve che. bharatamuninA zApane lIdhe urvazIne pRthvI upara eka matya strI tarIke rahevuM paDe che. paNa indra tenI upara anugraha kare che, ane kahe che ke rAjA potAnA putranuM mukha joze te vakhate te (urvazI) zApamukta thaze. purUravA uparanA pitAnA niratizaya premane lIdhe, urvazI pitAnA putrane mAriya RSinA AzramamAM saMtADI rAkhe che, ane purUravAnA sahavAsanuM sukha upabhege che. paNa have rAjAne putradarzana thAya che. tethI urvazIne svargamAM javuM paDe che. A AvI paDelA viyogathI purUravA ane urvazI baMne vyAkuLa thAya che. te vakhate mANuvaka "rAjAne kahe che, "mane te lAgyuM ke tame have bhagavAM dhAraNa karI saMnyAsa leze." mANuvaka pAsethI koI paNa madadanI apekSA karavI e bhUla che. "kAMI ciMtA nA karaze, bhagavAna tamAruM bhaluM karaze, urvazIe patra mokalI ApanI IrachAne phUla ANyAM che. te TUMka samayamAM tamane te milanarUpI phaLa ApyA vinA rahe nahIM? evA aneka AzIrvAda ApavA sivAya te jhAjhuM kaMI karato nathI. mANuvaka jyAM - tyAM goTALA nirmANa kare che. rAjAne gupta prema jAhera karavAmAM, premapatra I nAMkhavAmAM, rANI sAme mUrkhatA bharI dalIla karavAmAM, mANuvake pitAne pramAda batAvI Ape che. rAja kahe che, "A gadheDAe jyAM tyAM goTALA karI mUkyA che, e kAMI khoTuM nathI. mANavaka rAjAne madada kare e kalpanA ja hAsyAspada che. mANavaka pote ja kahe che, "ahalyA pAchaLa bhAna bhUlela Indra mATe tenuM vaja maMtrI bane, ane urvazI pAchaLa pAgala banela tamArA mATe huM maMtrI banuM e barAbara che. mane lAge che baMnenA mAthAM pharyA hovA joIe. mANuvake pitAnI jAta mATe kADhelA A udgAre atyaMta gya che. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 vidUSaka arthAta mANuvakanI mUrkhAI vinedane piSe cheeNe karelI bhUla ajANatA kathAvastune vikasAve che. tenI mUrkhAIne lIdhe eka bAju vinoda nirmAya che te. bIjI bAju tenA asaMbaddha ugAromAMthI, ane teNe karelI bIjAnI marakarImAMthI nirmANa thatuM hAsya rAjAnA premaprakaraNa upara ane tenA aMtaHpuranA vAtAvaraNa upara mArmika prakAza nAMkhe che. Ama, mANavakanI mUrkhAIne A nATakamAM bevaDe upayoga karavAmAM AvyuM che. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 mADhaya. capalo'yaM baTuH / -abhijJAnazAkuMtala, 2. zakuMtalA acAnaka daSTipathamAMthI dUra jatAM duSyanta becena bane che. pitAne bahalAvavA te pramadavanamAM Ave che. RturAja vasaMta khIle hate. AbA upara kumaLe mahAra phUTI nIkaLyuM hatuM. AMbAno mahera e madananA pAMca bANa paikI eka ! vasaMtaRtunuM e cihna jotAM zakuMtalAnA premamAM paDelo duSyanta adhika vyAkuLa thayo. te ja vakhate bIjI bAju mADhavya petAnI lAkaDI laI AMbAnA mahArane jhUDavAnI zarUAta kare che. duSyanta tene rokatAM kahe che, "rahevA de, jo tAro brAhmaNane prabhAva !' duSyantanA A vAkya dvArA vidUSakanI jAta ane prakRti ApaNe jANI zakIe chIe. mADha eka bhUkha ane Darapoka brAhmaNa che. zikAranI moja mANavA duSyanta pitAnI senA sAthe nIkaLe che, tyAre mADhavyane paNa tenI sAthe javuM paDe che. paraMtu zikAranA e anubhavene lIdhe te. pite jIvanamAM keI divasa ne anubhavelI muzkelI anubhave che. pitAnA anubhavinI duHkhI raDa-kathA kahete te raMgabhUmi upara praveze che. * * * * zikAranI dekhadhAmane lIdhe mADhavyanA ArAmapriya sukhI vanane moTe dhakko lAge che ! kyAMthI A zikArapriya rAjA joDe dostI thaI e ene pazcAttApa thAya che. baLabaLatI bapore eka jaMgalamAMthI bIjA jaMgalamAM ja galI janAvarono pIcho karavA pUrapATa ghaDAo deDAvavA e kAMI sukhakAraka anubhava nathI ! unALAnA divaso, AchI lIlotarI, ane vRkSalatAonI nahIM jevI chAyAne lIdhe zikAra vadhu trAsadAyaka nIvaDe che. haMmezanI doDadhAmane lIdhe moM sukAI gayuM hoya, te vakhate jarA ThaMDuM pANI maLe te paNa jIvane be ghaDI ArAma thAya ! paNa ahIM te DuMgarAomAMthI vahetAM jharAonuM taDakAne lIdhe garama thayeluM ane AjubAjunA kharI paDelA pAMdaDAone lIdhe bagaDI gayeluM khAruM turuM pANI pIvAnuM ane khAvAnA paNa e ja hAla ! zikAranA ghenamAM sAruM rAMdhavAnuM paNa kAne sUjhe ! na maLe tela ke na maLe masAle ! mArelA janAvaranuM mAMsa loDhAnA saLIyAo upara game tema zekavAnuM ! e zekeluM keNuM khAya ? ane e paNa vakhatasara maLatuM hoya te ThIka ! zikAranA gAMDapaNamAM ArmathI . Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 viduSaka tema deDatAM je be keLIyA peTamAM paDe te ja ! ghaDA upara besavAne lIdhe mADhavyanA te hADakAM ja DhIlAM thaI gayAM che ! rAte pathArImAM paDe tyAre bicArAnuM AkhuM zarIra dukhe ! ane tethI ene UMdha paNa zAMtithI maLatI nathI. jarA paroDhIye AMkha micAya, tyAM pAchI zikArIo UThe, ane temanA jagalI kUtarAo bhase ! emane e avAja sAMbhaLIne bicAre mare paNa UThIne bese ! A te zI jIMdagI ! Ama mADhavyanI jIvana vizenI phariyAda eka aMgreja kavinI kAvyapaMktiomAM zeDo pheraphAra karI A pramANe kahI zakAya - duHkhanA DuMgara mana para UbhA, e zuM jIvana hoya ! khAvA pIvA sukhathI rahevA, vakhata nahIM je hoya ! What is this life if full of care ? We have no time to stand and stare? -Longfellow] duSyanta mADhavyane zikAra mATe sAthe na Aye heta, athavA zikAranuM A pAgalapaNuM ekAda divasa bhAvyuM hatuM, te mADhavyane jarA ArAma thAta. "paNa te ja vakhate duSyantanI zakuMtalA sAthe mulAkAta thAya ane te tenA tarapha AkarSAya e ghaTanA mADhavyanA duHkhamAM vadhAro karanArI hatI. nahIM te, keIka divasa - rAjAnI A zikAranI icchA pUrI thAta, ane te rAjadhAnI javAnI vAta karata! paNa have te AzramathI ati dUra nahIM, eTale ke najIkamAM ja, duSyanta pitAne taMbu ThAkaya hate ! koI gumaDuM thayuM hoya ane tenA upara pAchI phollI thAya evI mADhavyanI paristhiti thaI hatI. mADhavyanI sahanazaktinI hada AvI gaI che. te duSyantanA A vartanane 0 virodha karavAnuM nakkI kare che. duSyantane sAmethI Avate joI te pitAnA aDhAra aMge" vAMkA karI Ubho rahe che, jethI enI durdazA joIne rAjAnI buddhimAM prakAza paDe ! rAbetA mujaba rAjAne nIcA vaLIne namaskAra karavAnI tAkta temAM rahI nathI. tethI te duSyantanuM khAlI zabda dvArA svAgata kare che. duSyanta mADhavyane "zuM thayuM ema pUche, tyAM ja e UMcA svaramAM bole che, "nadIkinArAne vAMsa je vAMke vaLe te te pitAnA prabhAvathI ke nadInA pravAhathI ? mADhavyanA hADakAM DhIlAM thaI gayAM che, tenuM zarIra chUTathI Amatema pharI zakatuM nathI, tenuM kAraNa paNa nadInA pravAha jevuM bIjuM-bAhya-hevuM joIe. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 duSyantanA zikAranA zekhane lIdhe A lIlA sarjAI hatI ! duSyanta pitAne zikAra thobhAve te mATe mADhavya tenI sAme dalIla kare che, vAdavivAda kare che. mADhavya je je prayatna karI zake te badhA prayatna te kare che. chevaTe te baMne hAtha joDIne vinaMtI. paNa kare che. duSyanta eno detA hoya te paNa rAjA te khare ja ne ! tethI ene vinavavuM te paDe ja ne ! paNa mADhavyane senApati sAme karagaravAnI zI jarUra ? senApati jyAre rAjAnI AgaLa zikAranuM mahatva varNavI rAjanI mIThI prazaMsA kare che, tyAre vidUSaka tenI khabara laI nAMkhe che. te kahe che, "Aga. lagADo tamArA utsAhane ! have rAja vastusthiti jANI gayA che. tamAre javuM hoya te jAo zikAra mATe jethI jaMgalamAM rakhaDatAM anAyAse kaI prANIne bhega banaze !" duSyanta zikArane kAryakrama rada kare che, paNa te mADhavyanI durdazA dhyAnamAM laIne nahIM, paNa zakuMtalA sAthe potAne saMbaMdha vadhAravA mATe ! game te hoya, te paNa mADhavyane zikAra TaLyAne AnaMda che ! tethI AzramamAM pate ekalA rahI, AkhI senAne vidUSaka sAthe pAchI rAjadhAnI mokalI devAne rAjA nirNaya kare che, tyAre mADhavyane sukhane divasa Ave che. te AnaMdathI ubharAI jAya che. paNa evuM rakhe mAnatA, ke mADhavyane potAnA sukha AgaLa duSyantanI kAMI ja paDI nathI. duSyanta zakuMtalAnA premamAM phasAyA che e jANatAM ja te gusse thAya che, kAraNake ke tenA ArAmamAM tene lIdhe hAni pahoMce che e te kharuM, paNa te sAthe teNe zakuMtalA vize je sAMbhaLyuM hatuM te pramANe te koI tApasakanyA hatI arthAta te kaI brAhmaNaRSinI kanyA hatI. duSyanta brAhmaNukanyA sAthe pratiloma vivAha karI dharmanItithI viruddha vartana kare e mADhavyane pasaMda nathI. uparAMta duSyantane zakuMtalA vizene prema e kSaNika meha paNa hoI zake ! mIThI khajUra khAya pachI mANasane kaMTALo Ave ane tene AmalI khAvAno irachA thAya, tema aMtaHpuramAM aneka uttama strIone upabhegA karyA pachI kudaratanA unmukta vAtAvaraNamAM ucharelI A sAdI bhoLI AzramabAlikA upara duSyanta Aje mITa mAMDe e yogya na kahevAya. ane jo e vastusthiti hoya te eka nipApa bAlikAne barabAda karyAne keTalo bhaSaNa naitika gune. duSyanta karavAne hatA ? mADhavya duSyantanI mazkarI kare che, tene joradAra virodha, kare che, tenuM kharuM kAraNa A pramANe che. A virodha karavAmAM mADhavyanI duSyanta vizenI AtmIyatA ja pragaTa thAya che. pitAne mitra ke meTI bhUla Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 vidUSaka na kare ane sAmAjika ane dhArmika nItine bhaMga tenA hAthe na thAya te vizenI ciMtA mADhavyanA manamAM chupAyelI che. paNa jayAre duSyanta tene kahe che ke zakuMtalA eka rAjarSi ane apsarAnI kanyA hoI tenI sAthe saMbaMdha vadhAravAne pitAne uddeza mane vineda sAdhavAne nathI, zakuMtalA sAthe dharmavidhithI vivAha karI tene rANI banAvavAnI pote 'IrachA rAkhe che tyAre mADhavya potAnI badhI dalIlo bAju para mUkI zakuMtalAnuM rasapUrNa varNana karavA mATe rAjAne uttejana Ape che. duSyanta jevA rasikanA mukhamAMthI zakuMtalA advitIya hevAnuM sAMbhaLyA pachI, evI suMdarInuM AkarSaNa aparihArya hevAnuM ja te mAne che, eTaluM ja nahIM paNa duSyane pitAne premamAM keTalI pragati karI te vize te pUche che. duSyanta jayAre kahe che ke tapAsakanyAo ghaNI zaramALa hoya che, tyAre te mazkarImAM kahe che, "tane zuM ema lAge che ke jarA AMkho maLI ke tarata ja teNe tArA khoLAmAM AvI besavuM joIe ?' game te heya te paNa duSyane have pitAne prema saphaLa karavA badhA prayatna karavA joIe evuM te mAne che. te kahe che, "dosta, te tapavanane upavanamAM pheravI - nAMkhyuM che.' duSyane pitAnA premapravAsamAM yaza maLe e te AzIrvAda Ape che, ane je pravAsa lAMbo thAya te joItuM bhAthuM sAthe rAkhavAnI mazkarIbharI - salAha ApavAnuM paNa te bhUlato nathI. te zikArane trAsa TaLI pitAne ghera javA maLatuM hovAne lIdhe te khuza thaye heya te paNa duSyanta vize tenA manamAM apAra sneha ane Adara rahelAM che. te duSyantane sAro mitra che. zakuMtalAne joIne mohita thayela duSyanta tene kahe che, "mADhavya, AMkhanAM pAraNuM pUrA thAya evI taka tane hajU maLI nathI. A duniyAmAM jovA jevuM haju tArI AMkhe joyuM nathI. mADhavya tene uttara Ape che, "kema tuM te che ne ? duSyantanA bhavya ane suMdara vyaktitvanuM keTaluM svAbhAvika varNana mADhavyanA A uddagAromAM samAyeluM che ! mADhavyanI duSyanta vizenI AtmIyatAnI badhAne khabara che. rAjamAtA tene duSyantane nA bhAI mAne che. duSyanta tene rAjadhAnI pAchuM mokale che te paNa eka yuvarAja tarIkA mADhavya paNuM duSyanta kahe te pramANe badhuM karavA taiyAra che. eka vakhata duSyanta - zakuMtalAnuM citra dete heya che, te vakhate rANu vasumatI tyAM AvI hoya che evuM temane lAge che. mADhavya citraphalaka laI nAsI jAya che. te duSyantane - sadeze haMsavRdikAne pahoMcADe che. duSyantanAM badhAM ja kAme tene AnaMdadAyaka - hotAM nathI, paNa kevaLa duSyantanI khAtara ja te badhAM kAmo rAjIkhuzIthI kare che. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mADhavya 239 Ama vividha prakAre te duSyantanA manane bhAra haLavo karavAno prayatna kare che. duSyantanI viraha vedanAo asahya thaI paDe tyAre te tene samajAve che. te kahe che, moTAM mANase A pramANe zeka karatAM nathI. vAvAjhoDuM thAya to paNa parvata DagamagatA nathI. duSyantane te khAlI upadeza ApatA nathI, tene hiMmata ApI tenuM sAMtvana kare che. te kahe che ke, mAchalIe gaLelI aMgUThI pAchI maLaze evuM keIe svapnamAM paNa dhAryuM na hatuM chatAM te aMgUThI pAchI maLI. te pachI zakuMtalA paNa pAchI kema nahI. maLe !" vyAvahArika DahApaNuthI bharelA uddagAro mADhavyanA bolavAmAM jaNAI Ave che. te kahe che ke lagna thayelI dIkarI potAnA patithI dUra rahe evuM kyA mAbApa I che ? zakuntalAnA mAbApa paNa zakuMtalA ane duSyatanuM A duHkha joI zakaze nahIM ! paNa vinedanI daSTie joIe te mADhavya mUkha che e kabUla karavuM joIe. duSyantanI virahAvasthAmAM ekabe sArI vAta kahI duSyantanuM sAMtvana karate heya te paNa tenA bolavAmAM tene mULa svabhAva jaNAyA vagara rahetA nathI. duSyatanuM sana zAkane lIdhe bhramita thayuM hoya evuM tene lAge che. citramAMnA bhamarAne videzI jyAre duSyanta bhAvabhInA uddagAra che kADhe. tyAre te bhramamAM babaDato hoya evuM mADhavyane lAge che. eTaluM ja nahIM paNa citramAMnA e bhamarAne khare bhamaro samajavAne lIdhe pitAne paNa duSyantanI mAphaka gAMDapaNu vaLagyuM hoya evuM ene lAge che. duSyantane virahanI Aga satAve che. duSyanta zakuMtalAnA citranI pArzvabhUmimAM zuM zuM cItaravuM te viSe kAvyamaya kalpanAo kare che, paNa mADha- vyanA mata pramANe e citra je sarvAga saMpUrNa banAvavuM hoya, te lAMbI dADhIvALA tApase cItarI Akhe citraphalaka bharI nAMkhavo joIe. pramavananA prasaMgamAM mADhabe pitAnI mUrkhatA jhAjhI batAvI na hoya, te paNa zikArInI chAvaNImAM duSyanta sAthe bolatA teNe pitAnI mUrkhatAnuM sAruM pradarzana karyuM che. zakuMtalA sAthe acAnaka mulAkAta thayA pachI, tene pharI maLavA mATe duSyanta AzramamAM javA koI kAraNa zodhe che. te mADhavyane e vize pUche che. mADhavyane te ema lAge che ke pitAne kaI salAha pUche te te phakta lADavA khAvAnI bAbatamAM ja hoI zake ! ane tethI duSyanta salAha pUchavA Ave che tyAre te ThAvake thaI bese che. paNa jyAre duSyanta badhI vAta kahe che tyAre mADhavyanA dhyAnamAM Ave che ke, salAhe te AzramamAM pAchA javA mATenuM koI kAraNa zodhavA vizenI che ! mADhavya tarata ja kahe che. " emAM vicAra te zuM karavAne ? nIvArano chaThTho bhAga rAjabhAga tarIke levA jaIe. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 viASaka bhAI, karavero vasula karanAra adhikArI tarIke jatAM zuM vAMdho Ave? mADhanI A hAsyAspada sUcanA arthAta nakAmI che. paNa thoDI vAramAM ja AzramamAMnA tApasa duSyanta pAse Ave che. ane yajJanuM rakSaNa karavA teo duSyantane A8-- mamAM rahevA vinaMtI kare che. duSyantane joItuM kAraNa acAnaka maLI jAya che. paNa te ja vakhate rAjamAtAne saMdeze Ave che. rAjamAtA putrapiMDAlanavatanuM pAraNuM ujavatI hovAne lIdhe duSyanta bhUlyA vinA rAjadhAnI pAchA pharavuM e. te saMdeza mokale che. duSyanta dvidhAmAM paDI jAya che. tApasanI vinaMtIne mAna ApI AzramamAM rahevuM ke mAtAnI AjJA svIkArI rAjadhAnI pAchA pharavuM ? tene kAMI paNa sUjhatuM nathI, mADhavyane e pUche che, te e kahe che, "trizaMku je varace ja laTakate rahe !' mADhavya mUkha hovAnuM duSyanta barAbara jANatA hai joIe. ghaNI vakhata te mADhavyane hasI kADhate hoya te paNa A mUrakha kaI divasa nakAmI upAdhi karI besaze ane tene saMpUrNa khyAla che. keInI sAthe kema bolavuM e mADhavyane samajAtuM nathI. aMta:puramAM jaI e bAgho AzramamAMnI hakIkata badhe kahI de to rANIomAM "nakAmI' gerasamaja vadhI paDe ane goTALe thAya ! mADhavyane A capala svabhAva dhyAnamAM laIne ja duSyanta tene zakuMtalA vize jhAjhI vAta karatuM nathI. mADhavya paNa kharekhara mUrakha che. mATInA DhephAM jeTalIye buddhi tenAmAM nathI. mATe ja duSyanta kahelI badhI vAta te mAnI jAya che. mADha jema mUrakha che tema bIkaNa paNa che. AzramamAMnA adazya rAkSasonuM nAma sAMbhaLatAM ja tene zarIre parasevo chUTe che. duSyanta kareluM zakuMtalAnuM varNana sAMbhaLI tene paNa zakuMtalA javAnI icchA thAya che. tApasanuM AmaMtraNa hevAne lIdhe tene tyAM javAnI taka paNa maLI hatI. duSyanta tene pUche che, "cAla AvavuM che? mADhavya kahe che ke zakuMtalAne jovAnI irachAnuM pUra pahelA baMne kinArAo parathI vahetuM hatuM. paNa rAkSasanuM nAma sAMbhaLIne eka TIpuM paNa icachI rahI nathI!" Ama mADhavya ghaNe bIkaNa che. paNa enI zUravIratAnI vAte sAMbhaLI le ! duSyanta jyAre tene rAjadhAnI pAcho mokale che. tyAre te tene pUche che ke "rAkSasothI gabharAIne huM rAjadhAnI jAuM chuM ema te tuM nathI mAnate ne?duSyanta hasIne kahe che, "mahAbrAhmaNa, AvuM game te huM tArA vize kema mAnuM ? aMtaHpura vize paNa moDhavyanA manamAM ghaNo Dara pesI gayo che. aMtaHpura, eTale ke kAlakUTa athavA te asAvadha prANIone pakaDavAnI jALa che ema te. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAgya 14t mAne che "vasumatI Ave che ema sAMbhaLatA ja te UbhI pUchaDIe nAse che. duSyantane saMdeza pahoMcADavA te haMsAdikAnA mahelamAM javA rAjI nathI, kAraNa ke tene khabara che ke, rANInI dAsIe ene ghere eTale pachI, apsarAone hAthe paDelA virAgIne jema mokSanI AzA choDI devI paDe, tema pitAne paNa mokSano AzA choDI devI paDaze. chatAM duSyantanA Agraha khAtara te tyAM jAya che. dAsIe karelI tenI mazkarI jema te TALI zakato nathI, tema mAtalie tene Apele mAra paNa te TALI zakatuM nathI. A mUrakhane potAnA premanI koI vAta kahevA jevI nathI, evuM duSyantane lAge che. kAlidAse paNa nATakanI kathAvastunA vikAsa mATe mADhavyanI mUrkhatA karatAM tenI gerahAjarIne ja vadhu upayoga karyo che. A nATakamAM vidUSaka phakta traNa vakhata ja Ave che, ane dareka vakhate tenA javAne lIdhe kathAvastune gati athavA mahatvane vaLAMka maLe che. ghaNu prasaMgomAM ApaNe mADhavyanI mazkarI thayelI joIe chIe, paNa enI phajetInA prasaMge paNa bane che. kAlidAse evA. prasaMge raMgabhUmi upara batAvyA nathI, paNa emanuM sUcana karavAnuM nATakakAra bhUlyo nathI. kharI rIte, sapAdikAnA mahelamAM gayA pachI badhI dAsIo mADhavyane ghare, kAI enI coTalI beMce, keI ene dhabbA mAre, evuM ekAda hAsyAspada dazya kAlidAsa pitAnA nATakamAM batAvI zaka heta, te ja pramANe mAtalie tene "ADo pADI tenI kevI valeha karI evuM ekAduM dazya ApaNane jovA maLata. kAlidAsane A mUkha brAhmaNanI dayA AvI hovAne lIdhe kadAca teNe AvA prasaMge TALyA hovA joIe. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 maitreya sarvasTamitra maitreyaH prAtaH | -mRchakaTika, 1 athavA nAhaM daridraH yasya mama vibhavAnugatA bhAryA sukhaduHkhasuhRd bhavAn / -mRchakaTika 3.8 mitreya dekhAve kadarUpe che. zikAranA mata pramANe tenuM mAthuM kAgaDAnA paga jevuM che. maitreya pote potAnuM mAthuM UMTanA ghUMTaNa jevuM mAne che. mitreya bIja vidUSanI mAphaka potAnA pAMDityanuM pradarzana karatA nathI, ke beTI baDAI mAratuM nathI. brAhmaNane janma levAne lIdhe maMtrapaThana, yajJayAga pazubaMdha jevA vaidika vAtAvaraNanI asara tenA mana upara thaI che. vasaMtasenAnA mahelane eTale kAM khAte paheregIra tene sukhAsIna zrotriya brAhmaNa je lAge che. saMskRta belanArI strI ane "kAkalI" gAnAra puruSa baMnene joIne tene hasavuM Ave che. saMskRta bolanAra strI nAkamAM nAtha caDhAvavAne lIdhe zuM karatI gAya jevI tene lAge che, ane jhINuM svaramAM gAnAra puruSa cImaLAyelA kulanI mALA paherI maMtra japanAra gharaDA gAramahArAja je tene lAge che. baMne tene jarAye pasaMda nathI. vasaMtasenAnA mahelamAM AmathI tema pharatAM te khuza thaI jAya che ! rAvaNa jevA parAkramI rAjAne paNa puSpaka vimAna meLavavA mATe ghaNI tapazcaryA karavI paDI hatI. paraMtu meyane te koIpaNa mahenata vagara strIpuruSonI vacamAM svargatulya prAsAdamAM Amatema AbamAM pharavA maLyuM che. maMtrapaThana ane japa jAya jevA brahmaktAnuM nATaka karI, kevaLa pitAnA brAhmaNapaNuM upara paripuSTa thayela ALasu ane sukhAsIna jIvananI TevavALA brAhmaNanI mazkarI uparyukta varNanamAM ApaNane jovA maLe che. bhilakAnuM gAyana sAMbhaLI pAchA Avela cAdaruttanA paga dhovA mATe tene nokara pANI laI Ave che, ane maitreyane jarA paga dhovA mATe kahe che. te sAMbhaLI maitreya ekadama gusse thaI kahe che, "o mUrakhano saradAra, tuM nekara hovAne lIdhe pANI laI Ave e ThIka, paNa mArA jevA brAhmaNane bIjAnA paga devAnuM kahetAM zarama nathI AvatI?" pitAne kAMI paNa na AvaDatuM hoya te paNa maitreyane brAhmaNa hovA vizenuM abhimAna kAMI ochuM nathI. paNa e potAnI vidvattAnuM pradarzana karato nathI, ane jyAM tyAM pitAnA brAhmaNapaNanI baDAI paNa mArate nathI. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maitreya 243 maitreya bhojanabhAI che. sUtradhArane ghera pAraNAM ujavavAnAM hovAne lIdhe te | maroyane AmaMtraNa Ape che. paraMtu maroyane pahelAM ja eka ThekANe notaruM maLyuM hovAthI te sUtradhAranuM AmaMtraNa svIkArI zakatA nathI. AmaMtraNane asvIkAra karavAmAM tene jeTaluM duHkha thAya che, tenA karatAM paNa vadhu duHkha tene have potAnI bagaDelI paristhitimAM bIjAone tyAM AmaMtraNe nakkI karavA mATe pharavuM paDe tenuM thAya che. cArUdattanA jUnA vaibhavanA divasonI tene yAda Ave che, ane pitAnI hAlanI duravasthA tene vadhu sAle che. cArudattanA e samRddhinA divasomAM, kuzaLatAthI taiyAra karela svAdiSTa pakuvAknothI bharelAM thALa tene mATe pIrasavAmAM AvatAM. ane je pramANe kaI citrakAra sAmenI raMgadAnImAM pitAnI pIMchI jarAka baLI e raMgapAtrane dUra sarakAvI de, tema vidUSaka paNa e miSTAnnene amasta svAda laI e thALa dUra sarakAvI dete ! e vaibhavanA divasomAM cokamAM besIne vAgoLatA baLadanI mAphaka maitreyane besI rahevA sivAya bIjo koI dhaMdhe na hatuM. paraMtu have tene peTa khAtara veTha karavI paDe che, ane AmaMtraNanI jogavAI karavA sAruM Ama tema rakhaDavuM paDe che. svAbhAvika rIte ja vasaMtasenAnI samRddhi joI te aMjAI jAya che. vasaMtasenAnA mahelamAM pharatAM pharatAM jyAre te raDA pAse Ave che, tyAre tenI rasanA jAgRta thAya che. rasoDAmAM cAlatI gaDabaDa...... kapAyelA pazuonA AMtaraDA to kasAIne chokara-eka bAju lADu vALavAnuM ane bIjI bAju mAlapuDA taLavAnuM cAlatuM kAma ... nAkane lobhAvanArI svAdiSTa vaghAranI e masta suvAsa .... basa, vasaMtasenAnuM ghara eTale ene mana te pratyakSa svarga ja che! vasaMtasenAnI mAnuM vadheluM peTa I maitreyanA manamAM kutUhala thAya che. temane mahelanA judA judA khaMDamAM laI janAra dAsIne te mAjInI tabIyata vize pUche che. dAsI kahe che ke mAjIne cAturthika rega-cAra divasane AMtare AvanAra tAva- thayo che. arthAta maitreya manamAM samaje che ke e ati khAvAnuM phaLa che. te atyaMta haLave thAya che. "bhagavAna cAturthika, A garIba brAhmaNa upara paNa ApanI kRpA dRSTi rAkhaje" evI prArthanA kare che. vasaMtasenAnA mahelamAM keda pitAnI pUchaparacha kare, paga dhovA pANI laI Ave, ane vakhatasara bhejanane prabaMdha kare, evA AtithyazIla vartananI maitreya apekSA rAkhe che, paNa ene koI pUchatuM paNa nathI. tenI icchA manamAM ne manamAM dabAI jAya che. mahemAnagatine gIre mUkanAra vasaMtasenAnA gharanA mANasonuM e vartana Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 viduSaka aiyane sAle che. maitreyanA bhejanapremamAM lebiyApaNuM jaNAya, tenA udgAre hAsyajanaka hoya te paNa temAM kAruNya chupAyeluM che. mitreya svabhAve bIkaNa che. radanikAnI Abaru lenArAo sAthe te laDe, temane mAravAnI te dhamakI Ape athavA pitAnI lAkaDI ugAmI kabUtarone jhaDI kADhavA te temanI pAchaLa doTa mUke, te paNa mitreyanI e badhI zUratA banAvaTI ja che. pitAnI zaratA gharane AMgaNe bhasatAM kUtarAo jevI hovAnuM te kabUla kare che. maitreyane bIkaNa svabhAva chUpe rahetA nathI. tene aMdhArAmAM bali mUkavA javuM paDe che, paNa dI hoya ane sAthe radanikA Ave te ja te javA taiyAra thAya che. eka vakhata zikAra vasaMtasenAnI pAchaLa paDe che tyAre te rakSaNa zodhatI cAdaruttane ghera AvI pahoMce che. jyAre te pAchI pitAne ghera pAchI javA nIkaLe che, tyAre cArudatta maitreyane tene ghera mUkI AvavA kahe che. paNa maitreya kahe che, "tame ja jAo ene pahoMcADavA ! kAraNa ke tame enI sAthe jAo tyAre kalahaMsI pAchaLa janArA rAjahaMsa jevA lAge cho !" maitreyanA aMtaHkaraNamAM bhItinI bhAvanA khUba UMDe sudhI rahelI che. sAMjane vakhate vezyA, ceTa, viTa tathA rAjAnA priya mANaso rastA upara pharatA hoya eve vakhate je pite bahAra nIkaLe te potAnI avasthA kALasarpanA mukhamAM phasAyelA uMdara jevI thaze ema tene lAge che. cauTA upara mUkelA bali tarapha jema kUtarAo dhasI jaya, tema A leka pitAnI upara tUTI paDaze evuM tene lAge che. maitreya bAghe che, ane tenuM A bAghApaNuM tenA bIkaNapaNuM jevuM ja jaDa che. vasaMtasenA AvI pahoMrayAne saMdeze ceTa laI Ave che ane tene kahe che - "are zuSka tA. maitreya guMcavAI jAya che. e pUche che gSA ? ceTa javAba Ape che "SA sA' maitreya gusse thaI jAya che, ane ceTanI mazkarI karatAM ene kahe che ke, "hAMpha caDhela gharaDA DosAnI mAphaka sAMsAM zuM kare che?" ceTa paNa jaDabAtoDa javAba Ape che. e kahe che, "ane tuM lobhI kAgaDAnI mAphaka kAkA kema kare che ? Ama maitreye karelI ceTanI mazkarI pAchI tene ja gaLe paDe che. pachI vasaMtasenA AvI pahoMcyAne sadeze ceTa tene keyaDAmAM kahe che. e ene pUche che. nagaranI rakSA koNa kare che ? AMbAne mahera kaI RtumAM Ave che ? A praznonA uttaro mitreyane AvaDatAM nathI, ane te mATe tene cArudatta pAse javuM paDe che. cArudatta pAsethI te A praznonA senA" ane "vasaMta' e uttaro zodhI lAve che. pachI, ceTa kahe che, "be padone (=zabda, paga) joDo' tyAre mitreya Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maitreya 245 pitAnA be paga eka bIjAne joDe che, ane ceTa ene padene pheravI nAkhavAnuM kahe che tyAre te pitAnA paga pheravI pitAnI Aju bAju cakkara phare che ! chevaTe jyAre "pada eTale zabda, paga nahIM evI cekhavaTa ceTa kare che, tyAre maitreyanI buddhimAM prakAza paDe che ! ane vasaMtasenA AvI hovAnuM te jANe che. ahIM anapekSita rIte je hAsya nirmANa thAya che, te sAmAnya svarUpanuM hoya to. paNa te dvArA maitreyanI buddhi keTalI che ane ApaNane khyAla AvyA vinA rahetuM nathI. keInA bolamAMnI athavA kaI prasaMgamAMnI sUkSmatA grahaNa karavAnI zakti maitreya pAse nathI. vAdaLAone gagaDATa sAMbhaLIne vasaMtasenA gabharAI jAya che, cArudattane eNTI paDe che. cArudatta paNa tenA sparzane lIdhe pulakita thAya che, ane vAdaLAne AbhAra mAne che, paNa maitreya vaMsatasenAne bIvaDAvanAra A vAdaLAne gALo ApavAnI zarUAta kare che. maya jema belavAnI bAbatamAM hoziyArI batAvI zakyo nathI, tema tenA kAmamAM paNa teNe hoziyArI batAvI nathI. vasaMtasenAe potAnAM ghareNuM cArudatane tyAM thApaNa tarIke mUkyAM hatAM. cArudatta e ghareNuM maitreyane saMbhALavA Ape che. maitreya pahelethI ja ghareNuM saMbhALavAnI javAbadArI levA rAjI hato. nathI. ghareNuM saMbhALavAnI ciMtAmAM potAne AkhI rAta UMgha Ave nahIM, te karatAM keI e ghareNuM corI jAya te paNa sAruM evuM mane lAge che. rAtre te ghareNune Dambe chAtI upara mUkI sUI jAya che. zarvilaka tyAM corI karavA Ave che. maitreya UMghamAM babaDe che. pahelAM te zarvilakane keAI jAgatuM hoya ema lAge che, paNa pachI mitreya UMghamAM babaDe che ema jANIne te pAcho Ave che. maitreya UMghamAM cArudattane, "saMbhALa tAro dAgInAne DabbA" ema kahI dAgInA Ape che, te paDe che sIdhA zarvilakanA hAthamAM ja ! zarvilaka dAgIne laI pasAra thAya che, ane jatAM jatAM "mahAbrAhmaNa, A pramANe ja sUto raheje evo AzIrvAda ApI jAya che. nyAyAlayamAM paNa maitreyanA hAthamAMthI dAgInA jamIna upara paDe che tyAre tenA bAghApaNAnI hada AvI jAya che. dAgInAne joItA purAvA maLI jAya che ane cArudattane gune siddha thAya che. ahIM ulekhelI mitreyanI be moTI bhUle nATakanI kathAvastumAM gati ANe che, e badala zaMkA nathI. vidUSakanA pramAdane upayoga kathAvastune vikAsa mATe karavAnI kAlidAsanI yukti zudrake paNa potAnA nATakamAM vAparI che. maitreyane bAgho svabhAva zake haLavI rIte cItaryo hovAne kAraNe tenA citraNamAM koIpaNa prakAranI bhabhaka ApaNane jaNAtI nathI. maitreyanuM vyakitatva vidUSakanA A sAmAnya guNothI Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 viduSaka ja pUruM thatuM nathI. tenA citraNamAM zuddhake Ara raMga bharyA che. te badhAne paricaya. karI lIdhA vinA mitreyanuM samagra darzana ApaNane thaI zake nahI; maitreya bAdhe , te paNa tenI daSTi sUkSma che. jAta anubhavethI meLaveluM zANapaNa- jagata ane jIvana vizenuM nakkara jJAna- tenA magajamAM bhareluM che. te sAthe ja, je AMkhe jaNAya tenI chaDecaka TIkA karavAnI hiMmata tenAmAM rahelI che. tenI jIbha haMmezA cAlu rahe che, ane je sAme jaNAya te upara te. prahAro kare che. maitreyanI TIkAnA be mukhya viSaya che- paise ane vezyA. paisA viSe maitreyanA manamAM tiraskAra che. eka vakhata e hatuM ke cAradattane tyAM paisAnI relamachela hatI. paNa durbhAgyathI ene mAthe garIbI AvI paDI. cArudattane Azraye rahenArA mANasanuM jIvana sukAI gayuM. dAridrapane bhoga. banyo hovAne kAraNe paNa haya, paNa maitreyane saMpatti vize tiraskAra che. paraMtu dAridraye cArudattane nirAzAvAdI banAvya, maitreya nirAzAvAdI banyo nathI. cArudatanI mAphaka gatavaibhava yAda karI te hatAza thato nathI, ke vakhata badalAvAne lIdhe pitAnuM moM pheravI lenAra svAthI ane niSThura lekene joIne te vyAkuLa thatuM nathI. jUne vaibhava nAza pAmI kharAba divase AgyA enuM duHkha tene nahIM thatuM hoya? garIbIne lIdhe cArudattanA jIvanamAM pravezelI nirAzAoe tene De vicAra karatA karI dIdhe. paraMtu maitreye eka philasUphanI mAphaka saMpattinuM tAvika svarUpa eLakhuM. manuSyanA jIvanamAM AvatA garIbAInAM kaSTa ane duHkhane te taTasthatAthI ane turachatAthI jovA lAgyo. cArudatta duHkhamAM rahe che, paraMtu maitreya saMpattinI mazkarI kare che. te kahe che ke saMpatti te "kalyavata eTale savAranA nAstA jevI che ! enAthI te kaI divasa bhUkha pUrI thatI haze ! jaMgalamAM rakhaDatAM govALanA chokarAM jema madhamAkhIo pitAne na karaDI khAya eve ThekANe ja jAya tema saMpatti paNa ene kAI na upabhAgI zake evuM ThekANe ja jaI besavAnI ! A pramANe lakSmInuM caMcaLa svarUpa eNe oLakhyuM hovAne lIdhe, paisAnA AMkaDA uparathI mANasanI moTAI nakkI karanAra samAjanI vyavahAru vRttie tene AkaLo banAvyo nathI. ethI virUddha tenAmAM eka prakAranI bedarakAra turachatA pravezI che. vasaMtasena pAse aDhaLaka paiso hovA chatAM, ke Ave to "Avo. beso" kahevAnI athavA pANIne pyAlo sAme dharavAnI sAdI, vartaNaka te batAvI zakatI nathI, e jotAM maitreyanA manamAM gusse A heya. te paNa temAM anapekSita evuM kAMI nathI evuM tene lAge che. garIba mANase. kAMI nahIM te zabdonA diladAra hoya che. mananI kaMjUsAI zrImaMtanA ghara Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 maitreya sivAya bIje kayAM jovA maLavAnI ? tethI vasaMtasenA ane tenA kuTuMbIo mATe maitreyanA manamAM jarAye sahAnubhUti nathI. vasaMtasenAnA mahelamAMnI samRddhi joI te aMjAI gayo hoya, te paNa temAM tenuM mana aTavAyuM nathI. e bhavanamAM rahetAM haze jeNe sevyA caraNu bhagavaMtanA !" e vastusthitine maitreyane khyAla che. pUrvajanmanA puNya vagara athavA keI ta5. vagara potAne vasaMtasenAnA bhAIne janma maLI zake nahIM e te kabUla kare che.. arthAta evA sukha mATe tenuM mana lalacAyuM nathI evuM nathI, paNa mazAnamAM khIlelAM phUla keI vINI lAvatuM nathI ! vasaMtasenAnA bhAI paNa dUranA DuMgara jevA ja raLiyAmaNuM hovAnuM te jANe che. zrImaMtAImAM beDoLa rIte vadhelI vasaMtasenAnI mAne te kapardika DAkinI eTale ke keDInI paNa kiMmata na hAya. evI DAkaNa kahe che. kharI rIte te vasaMtasenAnI mAnI mazkarI karavAmAM teNe sAmAnya saMyama paNa jaLavyo nathI. enuM vadhI paDeluM moTuM peTa joIne te dAsIne pUche che, "zivaliMga sthApI enI Aju bAju maMdira bAMdhavAmAM Ave tema mAjIne paNa oraDImAM besADI pachI ja bAraNAM banAvyAM haze nahIM ?" maitreyanI A naphaphaTa mazkarI sAMbhaLI dAsI kahe che ke mAjIne roga thayo hovAne lIdhe temanI A sthiti thaI che. e sAMbhaLI maitreya phakta eTaluM ja kahe che ke A mare te kAMI nahIM te hajAra ziyALa AnA upara pitAnuM peTa bharI zakaze." vasaMtasenAe A aDhaLaka paiso kevI rIte meLavyuM tenuM maitreyane kutUhala che. temane samudra upara (paradeza) moTe vepAra cAlato hovo joIe evuM te pahelAM mAne che. paNa pachI potAnI jAtane sudhAro kahe che, "juone, huM paNa kevuM mUrakha jevuM pUchuM chuM ! madanarUpI samudranA premarUpI jalamAM taranArAM stana. jaghana ane nitaMba - eja tamArAM manahara vahANe kahevAya !" saMpatti pramANe vezyAne paNa maitreye upahAsa karyo che. A upahAsamAM saumya TIkAnI athavA sabhyatAnI maryAdAo paNa teNe pALI nathI. kharI rIte te, sAcuM kahevuM, spaSTa bolavuM, e te ene svabhAvadharma ja che. e kahe che ke "vezyA eTale jeDAmAM peselI kAMkarI. bahAra kADhatI vakhate paNa khUMcavAnI te kharI ja !" vasaMtasenAne ghera tene kaDavo anubhava thAya che. vasaMtasenAe cArudattane je dAgInA saMbhALavA ApyA hatA te cerAI gayA pachI, cArudatta tene potAnA pAsenI ratanamAlA badalAmAM tene Ape che, te te svIkArI le che. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 vidUSaka A tenI lobhiyAvRtti joI maitreyane vezyAo vizene kaDavo mata vadhu dRDha bane che. cArudatta gaNikAne sAtha choDI de te mATe te tene vakhatovakhata kahe che. maitreya cArudatta ane vasaMtasenAne paraspara asIma prema jANaoN hovA chatAM, tema ja vasaMtasenAnA vyaktigata guNone tene paricaya hovA chatAM, te pitAne gaNikAo vizene mata badalatuM nathI ane vasaMtasenAnI kaDavI, tIkhI mazkarI cAlu rAkhe che. vasaMtasenA gADImAM besI cArudattane tyAM Ave che, tyAre cArudatta maitreyane tene gADImAMthI utArI levAnuM kahe che, paNa maitreya kahe che, enA paga zuM tUTI gayA che ? ene pitAne page utaratA zuM thAya che?" musaLadhAra varasAda varasatA hoya te vakhate koIne Azaro Apavo e phakta AtithyanI daSTie nahIM te mANasAInI dRSTie paNa Avazyaka kahevAya, paNa varasAda hovAne lIdhe vasaMtasenA cArudattane tyAM rokAI jAya che tyAre maitreya tene naphaphaTa thaI pUche che, "rAte Apane ahIM ja rahevAne vicAra lAge che !' maneya AvA jaDabAtoDa, strIdAkSiNyavirahita, ane keInI paNa phikara na karanArA uddhata ugAre ghaNI vakhata kADhe, te paNa tenA manamAM kaI viziSTa vyakti vize pUrvagraha nathI. kharI rIte, badhI gaNikAo mATe tene sarvasAmAnya mata ja kharAba che. te pote eka vakhata kahe che, "mULa vagara vadhanArI kamalalatA, na chetaranAra vepArI, sonuM na caranAra sanI, jyAM laDavADa na thatI hoya evuM gAmaDuM ane lebhI na hoya evI vezyA - davA khAtara paNa maLavA muzkela che." Ama saMpatti ane gaNikA vizenuM mana kaluSita thayuM che, ane tethI mitreya temanI TIkA karatA hoya te paNa tenI TIkAmAM anubhavInuM zANapaNa che. upahAsa karavAnI kheladilI che. sAmAnya rIte, tenI TIkAnA A be mukhya viSaya hoya te paNa tenA avalokanane viSayanuM baMdhana nathI. tenI mArmika ane upahAsathI paripUrNa dRSTi keIpaNa prasaMga, vastu athavA vyaktimAMnI visaMgatine jhaDapI le che. tenI dRSTimAMthI athavA tenA ciMtanamAMthI bhAgye ja koI vastu chaTakI zake. ekabIjAne vaLIne namaskAra karatAM cArudatta ane vasaMtasenAne joI tene khetaramAM pavanane lIdhe nIcA namI jatA anAjanA cheDa yAda Ave che. rastA upara vasaMtasenA ane cArudattane jatAM te ThamakatI kalahaMsInI pAchaLa AkaIka cAle cAlatA rAjahaMsanI kapanA te kare che, ane baMnenI khullA dilathI mazkarI kare che. mazkarI karatI vakhate kSetreya pitAnI jAtane paNa temAMthI bAtala karate nathI e vAta khAsa noMdhavA jevI che. maitreye upahAsamAM vAparelI upamA Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ya 249 emAM pazu, pakSI, prANI ane badhA prakAranA mANase AvI jAya che. mATInA phathI mAMDI svarga sudhI, phUlathI mAMDI tArAo sudhI, jaDa sRSTithI cetana mAnavI sudhI ane prANImAtrathI mAMDI deva Adi sudhI - badhA upara tenI akuMThita najara pharI vaLI che. ane e avalokanamAMthI khullA dilane udAtta vinoda tema ja tIrNa upahAsa nirmANa thayuM che. maitreya jIvanane vidI bhASyakAra che. maitreyanI viduSakI mUrti AkhA nATakamAM eka jANakAra DAhyA mANasanI mAphaka pharI vaLe che, ane parihAsa, upahAsa, tIkhI TIkA, ke vyavahAru DahApaNane raMgaberaMgI phuvArA badhe choDe che. maitreya e kevaLa hAsyaviSaya banela, vidUSakI Dagale caDhAvele vidUSaka nathI. tene vAMkAcUMkA mAthAmAM ane bhUkha jaNAtI buddhimAM DahApaNanA jharA vahe che-je DahApaNu nizALamAM jaI bhaNI zakAya nahIM, pustake vAMcI meLavI zakAya nahIM. AMkha, kAna ane aMtaHkaraNa ughADA rAkhI, jagatane sukhaduHkhathI bharelo vyavahAra nihALI anubhavothI prApta karavuM paDatuM DahApaNa ApaNane maitreyamAM ekaThuM thayeluM jaNAya che. mitraya mUkha jevuM varte che. arisAmAM jema mULa vastunuM pratibiMba UlaTuM paDe, tema mitreyanI bAbatamAM paNa te dhAre che eka ane thAya che bIjuM. mazkarIne paNa vakhata ane paristhitinI maryAdA hoya che, e vAta te potAnA jIvanamAM utArI zakatA nathI, ane tethI vasaMtasenAnI te akAraNa game tevI mazkarI kare che. Ama, maitreyanA vyaktitvane tenI pitAnI maryAdAo haze, paraMtu tenA udgAromAM tattvaciMtakanI gaMbhIratA che, sujJa draSTAnI vyApakatA che, anubhavInA DahApaNane sAra che. nakAmA keAIne lAgI Ave evA bela bolavAne tene hetu nathI. bahArathI dekhAve te bAgho hoya, te paNa aMdarathI te DAhyo che. tenI pAse vividha kaLAo rahelI che. hAsyAspada hovA chatAM, badhAnI hAMsI uDAvanAra, maitreyanI bAbatamAM paNa ApaNe zeksapiyaranA TacasTona pramANe- ..in his brain ........ he hath strange places cramm'd with observations..........." ema kahI zakAya. Ama bahArathI mUkha lAge te paNa mitreyamAM asAmAnya buddhi rahelI che. kaIne emAM visaMgati jaNAze, paraMtu evI visaMgati jIvananA vidI bhASyakArane prANa hoya che, kAraNake visaMgati eja vinodane mULa pAye che. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 viduSaka mayamAM ApaNane evI visaMgati jaNAya te paNa tenA jIvanamAM eka saMgati khAsa jovA maLe che, je nATakamAM AdithI aMta sudhI spaSTa ane abAdhita-- paNe pragaTa thaI che. te che mitreyanI cArudatta sAthenI maitrI, maitreyane mitra prema ajoDa che. cArudattanI garIbAIne lIdhe, maitreyane mitra prema gADha sahAnubhUtimAM pariName che. cArudattane vaibhava nAza pAmavAne lIdhe maitreyane pitAnA peTanI vyavasthA bIje karavI paDI hoya, te paNa te sAMje potAnA mALAmAM pAchA pharatAM pakSInI mAphaka, roja sAMje cArudattane ghera pAcho phare che. jagatane vyavahAra game te hoya te paNa te cArudattane sAtha cheDI zake tema nathI. cArudattanA udvigna ane du:khI manane ullasita karavA te haMmezA prayatna kare che. vasaMtasenA vize tenA manamAM jarA paNa lAgaNuM na hovA chatAM, cArudatta khAtara te tene tyAM dAgIne pahoMcADavA jAya che. karNa jevA udAra, nirmaLa manavALA sajjana cArudatta upara dAritryanuM duHkha AvI paDe te badala te AMtazaya duHkhI thAya che. ene koI Ave che, ane dhamAM enuM mana pUche che, devonI pUjA karIne tenuM bhaluM thayuM che ?? khUnanA. Aropasara cArudatane pakaDavAmAM Ave che, ane nyAya mATe tene nyAyasabhAmAM lAvavAmAM Ave che. A samAcAra maitreyane rastAmAM maLatAM ja te sIdhA nyAyAlayamAM doDI jAya che. nyAyAlayamAM cAlI raheluM sAkSI purAvAnuM phArasa joI tene. AtmA kakaLI uThe che. tenuM bhoLuM dila pIgaLI jAya che, ane te hiMmatathI Ubhe rahI nyAyasabhAmAM badhAne savAla pUche che : "sajajana dete ! aneka vasAhata sthApanAra, vihAra, ArAma, devAlayo, sarovare tema ja kUvAo bAMdhI yajJastaMbhe. UbhA karI, jeNe ujajayinI nagarInI zobhA vadhArI te Aje garIba thavAne lIdhe, kaDInI paNa kiMmata na ApI zakAya evAM ghareNuM meLavavAnA lebhathI game tevuM akArya karaze evuM lAge che ? phUla teDatAM pAnane IjA pahoMcaze ema mAnI je phUla teDe nahIM, e kumaLA dilane mArA priya mitra Ihaleka ke paralokamAM AvuM amaMgaLa kRtya kema karI zake ?" maitreyanA A svayaMskurita spaSTa bhASaNamAM nyAya meLavavAnI kALajI, tarkazuddhatA, vinaMtI, bhAvanAprakarSa ane kAruNyathI chalakatA krodhanuM abhUtapUrva milana thayeluM ApaNane jaNAya che. aMtaHkaraNanI pavitra UrmiomAMthI AveluM, jussAdAra ane chatAM kAruNyathI bhareluM evuM bhASaNa ApaNane bhAgye ja sAMbhaLavA maLe. A bAdhe vidUSaka nyAya ane mANasAI khAtara ATalI hiMmata ekaThI karI DahApaNabharyuM vakIlAtanAmu nyAyasabhAne rajU karaze evuM keNe dhAryuM hatuM ? Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maitreya 25s paNa maitreyanuM e vyathita DahApaNa keTanA kAgaLIyA purAvA sAme phikakuM paDe che. anyAyathI saMtapta thayela tenuM duHkhI mana kuddha thaI jAya che ane te krodhamAM gAMDe banela mitreya pitAne roSa duSTa zikAra upara ThAlave che. nyAyAlayanA ziSTAcAra ane gAMbhIryane te bAju upara mUkI de che. ane zikAra upara gALAne varasAda . varasAve che. zikAranA aMtaHkaraNa jevI potAnI kuTila lAkaDI laI te kAranuM mAthuM pheDavA AgaLa dhase che. maitreyanA e krodhane lIdhe ane ajANatA tenI thayelI bhUlane lIdhe cArudattane vadhu zikSA thAya che, e tenuM nahIM, paNa garIba mANasanuM bheLA aMtaHkaraNanuM durbhAgya che. cArudattane zULI upara caDhAvavAnI zikSA pharamAvavAmAM Ave che. maitreyane have jIvana nIrasa lAge che. jIvana sudhI jene saMgAtha Ape tene maraNane raste ekalo choDI de te tene kema pAlave ? mULa kapAI gayA pachI vRkSa kema jIvI zake ? kevaLa cArudattanA zabdo khAtara rehasenanI tenI sAthe mulAkAta karI ApavA pUraMtu jIvatA rahevAnuM maitreya nakkI kare che. vadhasthAne jAmelI e mAnavamedanImAM rehasenane hAtha pakaDI, giradImAM dhakakA khAte te cArudatta pAse AvI pahoMce che. Aja sudhI teNe cArudattanA zabdanuM ullaMghana karyuM na hatuM, paNa Aje jIvanamAM pahelIvAra ja te cArudattane cokhuM saMbhaLAve che ke tenI pAchaLa rAhasenanA rakSaNa mATe te jIvI zake tema nathI. rohasenane tenI mAne soMpI pitAnI jAtane javAbadArImAMthI mukta karI cArudattane aMtimamAge paNa sAtha ApavAne teNe nirNaya karyo che. pitAnA manane nizcaya karI te AryAM dhUtA pAse Ave che. paNa dhUtAe citA racI hoya che, ane te satI thavAnI taiyArImAM hoya che. nasIbane A niSphara ane akalpita khela joI maitreyanI atyAra sudhI jALavI rAkhelI hiMmata chUTI paDe che. patinA zaba sivAya A strI satI thaI zake nahIM, e zAstravacana kahI tene samajAvavAne te prayatna kare che, paNa dhUtA ekanI be thatI nathI. Akhare A bAghe jaNAto brAhmaNa agni jevA brahmatejane ane mRtyune paNa lajAvate hiMmatathI tene AjJA kare che-deIpaNa dhArmika vidhimAM agresara thavAne hakaka brAhmaNane che. huM pahelAM agnimAM pravezuM chuM, Apa mArI pAchaLa Avo !' garIbIne lIdhe herAna thayela cArudattane pitAnA jIvanamAM paDachAyAnI mAphaka sAtha ApanArI potAnI patnI, ane sukhaduHkhamAM sahabhAgI thanAra priya mitra, maitreyanI yAda AzAnuM navuM kiraNa AhutI. maitreyamAM ene mANasAInA dIvA. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :252 vidUSaka jaNAtA hatA. pitAnA upara khUnane Aropa karavAmAM Avelo sAMbhaLI cArudattane kAramo AghAta lAge che, ane te vakhate tene je pahelI yAda Ave che te tenA premALa mitra maitreyanI, nahIM ke pitAnI udAra patnInI athavA vahAlA putranI ! teNe maitreya mATe vAparele "sarvAmitra' zabda yathArtha che. jIvana upara bhASya kara- nAra A vidUSakamAM ApaNane mANasAInA udAtta tejanuM je darzana thAya che te jotAM bahu kahI tene nyAyAlayanI bahAra kADhI mUkanAra AMdhaLI nyAyasaMsthA viruddha ApaNuM manamAM puNyaprapa jAge, te paNa jIvanamAM kAMIka jIvavA jevuM -che evuM lAgyA vinA rahetuM nathI. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 vasaMtaka murNa, zaa: parihAravA -priyadarzikA, 3. vasaMtaka brAhmaNa che. vidyAne nAme te mIMDu che. paraMtu kyAMya dakSiNa kebheTa maLavAnI heya te deDadhAma karI mokhare rahevAmAM ene pahelo naMbara joI le. rANI vAsavadattA taraphathI svastivAcananuM AmaMtraNa maLatAM te harSaghelo. thaI jAya che. e AnaMdanA ghenamAM te potAnA mitra rAjA ulyana pAse AvI . pitAnI vidvattAnI baDAI mAre che "joyuM? rAjavADAmAM cAra pAMca ke cha denuM adhyayana karelA brAhmaNe paDayA haze, paNa rANIe AmaMtraNa ApyuM hoya te te bIjA keIne nahIM !' vidUSakanuM vaktavya sAMbhaLI rAjAne hasavuM Ave che, ane te kahe che, "teM kahelI vedonI saMkhyA uparathI ja tuM brAhmaNa hovAnuM siddha thAya che. te mATe bIjA purAvAnI jarUra ja nathI." vasaMtaka pitAnA manamAM pitAnI lAyakAta jANe che. paNa pitAne dhaMdhe kema calAvavo e paNa tene barAbara AvaDe che. rANInuM AmantraNa maLatAM ja dhArAgRha pAsenA kUvA upara te snAna kare che. ane maMtra ucArato hoya evA hoTha phaphaDAvate te "kUkaDeka karanArA, maraghAnI mAphaka savAranA pahoramAM rANu sAme hAjara thAya che. barAbara che, je. te eTaluM paNa na karI zake te tenA jevA brAhmaNe pitAnuM peTa kema bhare ? vasaMtakane sauMdarya pArakhatAM AvaDatuM nathI. ema nathI paraMtu ArayikAne abhinaya jovAne utsAha tenA dilamAM nathI. kAraNa ke jayArathI rAjA ArayikAnA. premamAM paDe tyArathI tenA ciMtanamAM rAjA sAthe vasaMtakane paNa aneka rAtanA ujAgara karavA paDyA che. abhinayapradarzananA nimitte AriTyakAne jovAnI eka vadhArAnI taka rAjane maLe che. paNa premamAM paDelA rAjAo potAnI jAtane kevI rIte hAsyAspada banAvatA, ane rAjamahelamAMnI sAmAnya dAsIo paNa. temane kevI rIte pitAnI AMgaLIo para nacAvatI te vasaMtaka barAbara jANe che. preyasIne maLIne rAjAne sukha thatuM hoya te vasaMtakane koI harakata nathI, phakta, potAne ujAgaro na thAya athavA pitAnI ArAmamAM khalela na pahoMce e ja enI IrachA che, ane tethI nRtyaprayoganI zarUAta thAya te pahelAM ja te ArAmathI sUI jAya che! dAsI manoramA AvI tene uThADe che, tyAre te khUba khijAya che. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 vidUSaka dAsIne becAra gALe saMbhaLAvI nRtyaprayoganI A kacakaca TALI nirAMte UMghavA saMgItazALAthI dUra te cAlyA jAya che. svAdiSTa bhojananI mAphaka ArAma paNa vasaMtakane priya che. vasaMtaka khAlI zarIrathI nahIM buddhithI paNa svastha che. eka vakhata rAjAne pate vAsavadattA upara prema karato hato te vakhatanA divaso yAda Ave che. te vakhate, pite kedamAM purAyA hovA chatAM pote kevI rIte sukhI hatA, ane tyAM pitAne vAsavadattA jevI suMdarI sAce kevI rIte bheTe thaye tenuM varNana rAjA vidUSaka pAse kare che. vasaMtaka tene trAsIne pUche che ke Apane jyAre hAthInI mAphaka pakaDavAmAM AvyA, tyAre Ape bahAra nIkaLavA mATe valakhAM mAryA, page beDIo paDyA pachI ApanA menuM pANI sukAI gayuM, ApanI AMkho kevI lAla caLa thaI gaI ane manane kevuM duHkha thayuM te Apa bhUlI gayA lAge che. te pachI, kArAvAsanI ATalI stuti zA mATe ? "rAjA ene kahe che ke bhalA mANasa vAsavadattAno prema maLyA pachI kArAvAsanuM upavanamAM parivartana thayuM hatuM !" te pachI..." vidUSaka rAjAnI vAtamAM koI meLa nathI, tarkasaMgati nathI, evuM batAvate rAkamAM kahe che, te kedakhAnAmAM rahela varmA (nAyikAnA pitA) vize Apane dukha thavAnuM kAraNa zuM ? je vastu ekane lAgu paDe te bIjAne lAgu apaDavI joIe evI vasaMtakanI dalIla che. vasaMtakanuM e ajaba tarkazAstra sAMbhaLI rAjA paNa bahu DAhyA cho' e zera enA vize mAre che. rAja ane nAyikAnuM gupta milana thAya te mATe eka bAjI racavAmAM AvI hatI. rAjamahelamAM nRtyAbhinayane eka kAryakama yojavAmAM AvyuM hatuM. temAM mukhya strIne bhAga nAyikA bhajavavAnI hatI, ane tenI sakhI ane rAjAnI vizvAsa dAsI mane ramA nAyakano bhAga bhajavavAnI hatI. kharo kAryakrama zarU thAya te vakhate mane ramAe saMgItazALAmAM ja besI rahevuM, ane rAjAe nAyakanI bhUmikAmAM hAjara thavuM, evuM bhejanA pramANe nakkI thayuM hatuM. A bAjI saphaLa nIvaData paNa vasaMtaka kAryakrama zarU thAya te vakhate UMghamAM babaDe che, ane tethI pUrvaniyojita yojanA badhA jANI jAya che. jyAre badhI pola khulI jAya che, tyAre vAsavadattAnI dAsI manoramA pite kAMI jANatI nathI evuM kahI chUTI jAya che. Akhare vasaMtaka pakaDAya che tyAre te rANIne badhI vAta samajAvavAne prayatna kare che, paNa tethI koI phAyado thato nathI. badhA vasaMtaka upara tUTI paDe che, ane AkhI yojanAne sUtradhAra vasaMtaka ja hovo joIe e vize vAsavadattAne khAtarI thAya che. te tene kedakhAnAmAM pUravAne hukama kare che. kedakhAnAmAM Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasaMtaka 25 gayA pachI, kArAvAsanA pAza badhA mATe ja AnaMdanA pAza levA joIe e tenI dalIlamAM keTalI vajuda che e te pite samajayo haze.. nRtyAbhinayanA prasaMgamAM nAyaka ane nAyikA ekabIjAne maLI zakatAM nathI, te mATe vasaMtakane UMghavAne svabhAva ane tenuM bAghApaNuM javAbadAra gaNI zakAya. A prasaMgamAM kadAca tenA bAdhApaNuM karatAM tenI UMgha vadhu javAbadAra kahI zakAya, paNa ghaNI vakhata vasaMtaka pitAnI mUrkhatAnuM jAhera pradarzana kare che emAM zaMkA nathI. rANI vAsavadattA gusse thaI nAyikAne paNa kedakhAnAmAM nAMkhe che tene kema cheDAvavI e prazna rAjA sAme upasthita thAya che. jyAre rAjA A bAbatamAM vasaMtakanI salAha mAMge che tyAre badhI lazkarI madada laI aMtApura upara AkramaNa karavAne upAya te sUcave che. tene A mUrkhAIbharyo javAba - sAMbhaLI rAja te tarapha dhyAna ApatuM nathI, ane tene samajAvatAM kahe che ke rANIne Thedha vadhI paDe evuM koIpaNa pagaluM ApaNuthI bharI zakAze nahIM, tyAre vasaMtaka atyaMta gaMbhIratAthI kahe che, "dasta eka mahino upavAsa kare, te rANurUpI caMDI tamane prasanna thaze !' vAsavadattAne caMDI kahevAmAM vasaMtake rANunA krodhanuM ane pitAnA bIkaNa svabhAvanuM sUcana karyuM che. rAjA tene ArayikAnI zodha karavAnuM kahe che, ane je ArayikA na maLe te, je taLAvamAMnA kamaLa te teDatI temAMnA, tenA hAthano sparza thayelAM ceDAM kamaLe teDI lAvavA tene kahe che. vasaMtaka taLAva pAse jAya che, paNa ArayikAnA hAthane sparza thayela kamaLe kevI rIte oLakhavA te tene khabara nathI. maneramA dAsI te vakhate tene kahe che, "huM kahIza paNa e sAMbhamaLatAM ja vasaMtaka ekadama gabharAya che. kAraNa ke tene lAge che ke mane ramA badhI vAta vAsavadattAne kahI deze, tethI te dhrujate dhrujato mane ramAne pUche che, kone kahevAnI - che tuM ? rANIne ? paNa huM te haju eke akSara belyo nathI." nRtyAbhinayanA prasaMgamAM nAyaka ane nAyikAnuM gupta milana yojavAnI - vasaMtakanI bAjI niSphaLa nivaDI heya, te paNa tenA pariNAme tene je anubhava thaye, tene lIdhe te rANIthI khUba gabharAya e svAbhAvika che. nAyikAne kArAvAsamAMthI chUTI karavA vizenI vinaMtI karavA rAjA rANI pAse javAne vicAra kare che. te vakhate te vasaMtakane paNa sAthe AvavA kahe che. paNa vasaMtaka rANI pAse javAnI cekhI nA pADe che. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra56 viduSaka vasaMtakanuM bIkaNapaNuM tenA svabhAvamAM ja hovuM joIe, athavA te tenA. ArAmapriya svabhAvamAMthI pariNamyuM hovuM joIe, kAraNa ke ArAma e tenA. jIvanane sthAyIbhAva hei, tenA ArAmamAM koIpaNa prakAranI khalela pahoMce te tene gamatuM nathI - pachI e khalela game te prakAranI hoya. pitAnI UMgha bagaDavAne lIdhe heya, ke pachI baMdhanane vicAra manamAM AvavAne lIdhe hoya, athavA kaI hallAnA athavA zikSAnA bhayane lIdhe hoya, paNa eka vakhata enA manamAM bIka praveze ke tenuM bolavuM cAlavuM hAsyAspada bane che. vasaMtakanA ravabhAvanuM eka bIjuM paNa pAsuM che. jyAre te rAja sAthe bAgamAM pharatA hoya, tyAre tenI kavidaSTi khIlI UThe che. udyAnamAMnA saptaparNa vRkSa enuM dhyAna kheMce che. emanAM kharI paDatAM phUla, ane emAMsAmAM pAnemAMnI khAlI jagyAmAMthI nIce TapakI paDatAM varasAdanA TIpAM e jhINavaTabharI najare nihALe che, ane temAMnuM saudarya rAjAne batAve che. vidUSakanuM avalokana joI rAjAne paNa kaviAtmA preraNuM pAme che, ane udyAnanuM te ramaNIya varSAsuMdarInA rUpamAM suMdara varNana kare che. kudaratanuM saudarya nihALyA pachI vasaMtakanI najara mAnavI sauMdarya tarapha vaLe che. udyAnamAM dhImI cAle cAlatI ArayikA. tene udyAnaparI lAge che, phUlenI suvAsathI mahekate tene kezakalApa tene bhramaronI hAra jevo lAge che. ane tenA AchA rAtA hAtha tene paravALAnI latA jevA lAge che. taLAvamAM kamaLa teDavA jayAre te potAne hAtha pANImAM DubAve, che tyAre, tenA gulAbI sauMdarya vaDe kamaLanuM sauMdarya DhaMkAI jAya che ! vasaMtakanI A avalokana zakti tenI sauMdaryadaSTine ApaNane khyAla Ape che. vasaMtakanuM mana kavikalpanAmAM ramamANa thatuM hoya te paNa te jagatanI vyAvahArika bAbate bhUlato nathI. rAjAne tenA premamAM madada karavA te taiyAra che. rAjA virahAvasthAmAM hoya che, tyAre vasaMtakanA manamAM tene vize sahAnubhUti hoya che. ArayikAne zeAdhI kADhavAnuM kAma te pitAne mAthe le che. ArayikA ane divarikA nAmanI dAsI udyAnamAM AvyA hovAnuM prathama vasaMtaka ja jANe che. bhramare ArayikAne satAve che, tyAre temanA trAsamAMthI chUTavA te pitAnuM mukha avaguMThanathI DhAMkI de che. A prasaMga vasaMtakane mana atyaMta ramaNIya hoI, te rAjAne eka sarasa kalpanA kahe che. te kahe che ke ArayikA atyAre khUba ja gabharAI gaI che, ane eNe potAnuM mukha paNa DhAMkI dIdhuM che, eve vakhate Apa enI pAse jAo, te te idivarikA samajI bheTI paDaze, ane ApanuM paNa kAma thaze !" vasatakanI A kalpanA kharekhara rAjAne gamI jAya che, Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane te tene amalamAM mUke che. vasaMtake kahyA pramANe AraNiyA ane AliMge che, paNa tarata ja tene pitAnI bhUla samajAI jAya che, te dUra khase che ane IdivarikAne nAme bUmo pADe che. te ja vakhate vasaMtaka AgaLa Ave che ane narma vinodathI hasatAM tene kahe che, "AkhI pRthvInuM rakSaNa karanAra vatsarAja potAnI pAse hoya, tyAre idivarikA jevI dAsIne madada mATe bolAvavAne zo artha ? udyAnamAMnA A prasaMgamAM vasaMtaka pahelethI ja hoMziyArIthI varte che. te bIjI bAjuthI iMdirikAne AvatI jue che. je tene badhI vAtanI jANa thAya. te te rANIne kahyA vinA rahe nahIM ene vasaMtakane khyAla che. A anartha TALavA sAruM te rAjAne aNune vakhate kadalI gRhamAM cAlyA javAnI sUcanA kare che, ArayikA gabharAI gaI che. divasa paNa caDhI gayA che. tethI IdivArikA tene rAjamahelamAM pAchA pharavAnuM kahe che. premaprasaMgamAM AvI acAnaka khalela AvI paDavAne lIdhe rAjanuM mana nArAja thAya che, ane ArayikAne jarA, ArAmathI maLI zakAya te mATe keI yukti zodhI kADhavAnuM te vasaMtakane kahe che, paraMtu vasaMtakanuM mana karI jAya che, ane tethI te ekadama uchaLIne, mUrakha jevo babaDate rAjAne kahe che, "meM Apane ArayikA pAse cupakIthI javA, kahyuM hatuM, chatAM Ape tyAM jaI "suMdarI, zA mATe pitAnI jAtane trAsamAM mUke che ? vagere kahI bhASaNa ApavAnI zarUAta karI ane maheNAM mAryA. have raDe !..... pitAnA hAthe ramakaDuM bhAMgI nAMkhavuM, ane pachI have zuM karuM ? ema raDatAM raDatAM puchavA AvavuM che............ vasaMtakane babaDATa cAlu rahe che. te jeTale anapekSita che teTale ja asaMbaddha che. AzvAsana khAtara ucArelA. zabdane maheNuM samajanAra A mUrakhane rAjA vadhu zuM kahe ? | vinoda kayAre karI zakAya tenI vasaMtakane sUjha nathI. enAmAM mUrkhAI jyAre pragaTaze te kahevAya nahIM, ane kaye vakhate te DAhyo thaI hoziyArIthI vartaze te paNa kahevAya nahIM. ArayikAne - priyadarzikAne - viSabAdhA thAya che. te sAMbhaLI rAjA stabdha thaI jAya che. te raDavAnI zarUAta kare che. paNa vasaMtaka zAMta buddhithI tene kahe che ke, "Apane sarvavidyA AvaDatI hovA chatAM Ama azru kema pADe che ?" Ama, rAjAne sarvavidyA AvaDe che enI te 5 vakhate yAda apAve che, eTaluM ja nahIM paNa maMtraprayoga mATe te pANuM levA jAya che. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 " teNe rAjA ane ArayikAnA milana mATe aneka yuktio racI hovAne kAraNe rANI tenA upara gusse thAya e svAbhAvika che. rANI tene ane ArayikAne kedakhAnAmAM pUre che. nAyikAno temAMthI chUTakAre kevI rIte thaze tenI rAjane ciMtA thAya che. te ja vakhate kaliMgarAjanI hAra thayAnA, ane daDhavarmA kArAvAsamAMthI chUTA thayAnA samAcAra Ave che. te samAcAra pachI AravikA e bIjI koI nahIM paNu vAsavadattAnI nAnI bena priyadarzikA hovAnI jANa thAya che. tethI rAjamahelamAM badhe AnaMdanuM vAtAvaraNa prasare che. vasaMtaka AgaLa AvI badhAne kahe che : AvA abhyayanA prasaMge zuM zuM karavuM joIe ? (rAjA tarapha AMgaLI cIMdhI ane vINAvAdanane abhinaya karI) .... gurunI pUjA ! (pitAnI janoI batAvI) brAhmaNone satkAra! (ArayikAne nirdeza karI) kedIone chUTakAro !!" tethI rAjAne te AnaMda thAya che ja, paNa rANIne paNa ArayikA vize krodha rAkhavA keI kAraNa rahetuM nathI. vasaMtaka vadhu ekavAra pitAnI hoMziyArI batAve che. te kahe che, "rANIsAheba ! Apane te ApanA bena maLyAM, tethI Apa khuza thAo te barAbara che. (rAjA tarapha AMgaLI batAvI) paNa je vadhe viSabAdhAmAMthI prANa bacAvyA tene bakSisa ApavAnI Apane keI phUrasada nathI !' vasaMtakanA A navinedane lIdhe rANI niruttara thaI hoya che, te paNa te khuza thAya che. te rAjAne potAnI pAse kheMce che ane priyadarzikAno hAtha tenA hAthamAM soMpe che. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 vasaMtaka ayi Rjuke, vasantakaH khalu eSaH / na jAnAsi tvaM etasya vakrabhaNitAni / -ratnAvalI, 2 A vidUSaka paNa eka mUkha brAhmaNa che. paraMtu priyadarzikAnA vasaMtaka karatAM svabhAve te vadhu AnaMdI che. dekhAvamAM te kadarUpe hovo joIe. dUrathI tene AvAja sAMbhaLIne kaI taphAnI vAMdaro AvyA hoya evuM sAgarikAne lAge che. tenI benapaNuM tene khAtrI Ape che ke e vAMdaro nahIM paNa rAjAne priya mitra vasaMtaka ja che, tyAre sAgarikAnI bIka ochI thAya che. pachI eka vakhata te vasaMtakane pratyakSa jue che ane mazkarImAM kahe che, "vAha ! zuM rUpa che !" vasaMtaka mahobrAhmaNa, eTale ke khAlI nAmane ja brAhmaNa che evuM rAjAe kareluM varNana yathArtha che. vasaMtakane "gAthA" ane "pha varaceno pharaka khabara nathI. bhaNavAnI teNe jhAjhI mAthAkUTa karI nathI. rAjAnI dostI thavAne lIdhe potAne je bahumAna maLyuM tene lIdhe pharI bhaNavA mATenA kaSTa karavAnI tene kaI garaja na hatI. vasaMtetsavanA AnaMdamAM nRtyagAna karatI dAsIone joIne tene paNa gAyana zikhavAnI irachA thAya che. pahelA te tene lAge che ke dAsIo 'carcarI gAya che, paNa teo dvipadIkhaMDa gAya che ema tene eka dAsI kahe che. dvipadIkhaMDanuM nAma sAMbhaLatAM vasaMtakane lADavAnI yAda Ave che. tene lAge che ke e koI khAdyapadArtha hovo joIe, tethI teno utsAha vadhe che. paNa dAsI tene dvipadIkhaMDa e gAyanano prakAra hovAnuM batAve che. te kahe che ke dipadIkhaMDa zIkhavA te khUba mahenata karavI paDe, tyAre vasaMtaka e zIkhavAnI mAthAkUTa choDI de che. e nakAmo dhaMdhe keNa kare ! paraMtu dvipadIkhaMDa nAma sAma sAMbhaLatAM ja vasaMtakane lADavAnI yAda Ave che, ane manamAM ne manamAM koI lADavA vALatuM hoya evuM dazya tenI AMkha sAme khaDuM thAya che. emAM A brAhmaNanI bhojanapriyatA jaNAI Ave che. kharI rIte, vasaMtsavamAM vasaMtaka khUba ja AnaMdamAM rahe che. tenuM kAraNa tene lIdhe aneka pAritoSike ane bheTa vastuo maLavAnI zakyatA tene mATe nirmANa Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 vidUSaka thAya che e che. eka vakhata te rANIne gusso vaherI le che. tene kedakhAnAmAM javuM paDe che. kedakhAnAmAMthI chUTayA pachI, tene chUTavA karatAM paNa khare AnaMda te have peTa bharI lADavA khAvA maLaze tene thAya che. vasaMtakane kaI vastu bheTa tarIke maLe, tyAre te khuza thAya che. kedakhAnAmAMthI chUTayA pachI tene rezamI vastro ane kAnamAM paheravAnA kuDaLa bheTa tarIke maLe che. tenA AnaMdamAM kedakhAnAnI yAtanAo te tarata ja bhUlI jAya che. tene kaI paNa kAma soMpavAmAM Ave te tenuM mahenatANuM tene ApavuM ja paDe. tenI pAse nAyikAnuM citra hoya che. rAjA te citra mAMge che. tyAre te tarata ja kahe che, pahelAM bakSisa Ape pachI citra maLaze." rAjA vasaMtakane A svabhAva barAbara jANe che. eka vakhata, nAyikAnI tabIyata sArI che ane tenI rAjA sAthe mulAkAta thAya te mATe pote vyavasthA karI che evA AnaMdanA samAcAra te rAjAne jaI kahe che. rAjA potAnI meLe hAthamAMnu senAnuM karuM tene bakSisa Ape che. vasaMtaka te kaDuM pahere che ane rAjAne rephamAM kahe che, huM have A assala senAnuM kaDuM paherI huM mArI brAhmaNIne batAvI AvuM !" vasaMtakane me jamaja priya che. utsavanA prasaMge te dAsIo sAthe nAce che, ane pachI hAMphate hAMphate rAjA pAse AvI pitAnuM parAkrama varNave che. paNa vasaMtakane kharekhara nAcatAM AvaDe che evuM rakhe mAtA ! e te dAsIo ja ene hAtha pakaDI potAnI sAthe nacAve che ! vasaMtakane A bAliza svabhAva sAmAnyataH manane AnaMda ApanAre hoya te paNa kAIka vakhata rAjA tene lIdhe nakAmo muzkelImAM sapaDAya che. rAjAnI nAyikA sAthe kadalIgRhamAM mulAkAta thAya che, tethI rAjA AnaMdamAM hoya che. paNa acAnaka tyAM pANI Ave che, ane rAjAne ATale badho AnaMda zAne the. te pUche che. kharI rIte rANIne acAnaka AvelI joI badhAM gUMcavAI jAya che. paNa rAjA hoMziyArI vApare che, ane kahe che ke, pitAnI priya navamAlikA latAne mahAra AvavAne lIdhe pite khuzImAM che. rANIne e vAta barAbara lAge che. rAjAnI samajUtIthI tene saMtoSa thaye hevAne kAraNe e prasaMga tyAM ja pUre thAta, paNa "apriya belAcAlI' TaLyAno vasaMtakane eTale badho AnaMda thAya che ke te baMne hAtha pahoLA karI nAcavAnI zarUAta kare che. kharI rIte, rANI Ave che evuM jANatAM, rAjA vidUSakane citraphalaka saMtADavA Ape che. vidUSakanA nAcavAne lIdhe te nIce paDe che, ane tethI je chupAvavA jevuM hatuM te chatuM thai Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasaMtaka ra61 jAya che. rANI svAbhAvika rIte ja citraphalaka vize pUche che. vasaMtakane potAnI mUrkhatA samajAya che. paNa te DhAMkapichoDo karavAne prayatna kare che. te kahe che ke mahArAja pitAnuM citra cItaravAnA hatA. paNa pitAnuM citra pote cItaravuM e keTaluM kaThaNa che ! vasaMtaka "sapheda mAravAne" prayatna kare te paNa vAta ughADI paDI jAya che, kAraNa ke citraphalaka upara rAjA ane nAyikAnA citro sAthe sAthe hatAM. vasaMtaka rANIne evuM batAvavAno prayatna kare che ke eka ja citra che, paNa rANa baMne citro jotI hovAne lIdhe te enuM kahevuM kevI rIte mAnI le? vasaMtaka pitAnI janeInA segana khAya che, ane kahe che ke sAgarikAnuM citra kharI rIte rAjAe citaryuM nathI, paNa ene zo artha? vasaMtaka kevuM kharuMkhoTuM belI zake che te rANuM barAbara jANe che vasaMtaka tene chetaravAno prayatna kare che tethI te khijAya che, ane gussAmAM cAlI jAya che. eka vAvAjhoDuM AvyuM ane jhAjhuM nukasAna karyA vagara gayuM tene lIdhe vasaMtaka khuza thAya che, paNa je thayuM te ThIka na thayuM ema rAjane lAge che. rANIne "vAvAjhe" kahI vasaMtaka pitAne enI keTalI bIka lAge che te pradarzita kare che. kharI rIte vasaMtaka svabhAve ja bIkaNa che. eka vakhata rAjA ane vasaMtaka citra vize vAta karatA hatA. rANInI dAsI susaMgatA temanI vAte sAMbhaLe che, ane pachI mazkarImAM te badhI vAte rANIne kahI devAnI dhamakI Ape che. vasaMtaka e kharuM mAne che, ane pite khUba gabharAI jAya che. eTaluM ja nahIM paNa susaMgatAne keAI bakSisa ApI enuM meM baMdha karavAnI rAjAne vinaMtI kare che. yuddhanuM varNana sAMbhaLe te paNa vasaMtaka dhruje che. vijayasenAne te yuddhanuM varNana TUMkamAM patAvavAnuM kahe che. yuddhanuM varNana javA de. eka vakhata bakula vRkSa upara eka menA pote sAMbhaLelA mANasanA bola pharI tevA ja bolatI hatI. te sAMbhaLI vasaMtaka gabharAI jAya che. tene lAge che ke jhADa upara koI bhUta hevuM joIe. rAja tene samajAve che, te paNa enI bIka jatI nathI. pachI vasaMtakane pitAne ja potAnI bhUla jaNAI Ave che, tyAre te khijAya che, ane pitAnI lAkaDI laI menAne mArI nAkhavA te gussAmAM nIkaLI paDe che. jema vasaMtakane bhaya avAstavika che tema tenA zauryane AvirbhAva paNa e ja asthAne hoya che. stanAvalIno vasaMtaka bAze ane bAliza hoya, te paNa te muDathala nathI. upara varNavelA prasaMgamAM tene lIdhe menA nakAmI uDI gaI tenuM rAjAne mAThuM lAge che, kAraNa ke enA madhura zabdomAM belatI hatI. tenA zabdo sAMbhaLavAnI Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 vidaSaka rAjAne utkaMThA hatI. vasaMtakane A vAtanI jANa thatAM te thayelA nukasAnanI bharapAI kare che. menAnuM bhASaNa hatuM tevuM ja rAjAne te bolI batAve che. emAM be benapaNIone premasaMvAda Ave che. rAjAnA manamAM tethI kutUhala jAge che. te menanI zodhamAM nIkaLe che, ane kadalIgRhamAM AvI pahoMce che. tyAM tenI sAgarikA sAthe mulAkAta thAya che. Ama vasaMtakanI bhUla kharI rIte AnaMdane prasaMga saje che.. rAjA ane vasaMtaka jyAre makaraMda udyAnamAM hoya che tyAre temane kazAkane avAja saMbhaLAya che. rAjA mAne che ke e bhamarAone guMjArava hovo joIe, paNa e strIonA nUpurane dhvani hoI strIe udyAnamAM AvatI hovI joIe. e vasaMtaka tarka kare che. sAgarikA pAse eka amUlya ratnamAlA hoya che. te uparathI te kaI sAmAnya dAsI nahIM paraMtu koI ajJAta rAjakumArI hevI joIe. evuM te mAne che. vasaMtakanuM A anumAna barAbara hovAnuM jaNAya che. tethI tene pitAnI hoziyArI varNavavAnI eka vadhu taka maLe che. eka vakhata te. vasaMtake mazkarImAM kahelA zabdo bhaviSyavANI jevA kharA paDe che. bIjA aMkamAM, gusse thayelI sAgarikAnuM mana rIjhavavAne rAjA prayatna kare che. sAgarikA jaladI prasanna thatI nathI. te jeI vasaMtaka mazkarImAM kahe che ke A te jANe bIjI vAsavadattA rANI ja lAge che ! paNa vAsavadatAnuM nAma sAMbhaLatAM ja rAjA AMcako lAgyo hoya tema gaMbharAya che, ane sAgarikAne hAtha choDI daI dUra Ubho rahe che. gerasamajane kAraNe rAjAe sAgarikAne hAtha choDyo hoya te paNa e enA phAyadAmAM ja hoya che, kAraNa ke thoDI vAramAM ja tyAM vAsavadattA. AvI pahoMce che. je te rAjAne praNayArAdhana karate jeta te rAjAnuM AvI banata. vaMsatake ajANatAM mazkarImAM uccArelA zabdone lIdhe eka bhayaMkara prasaMga pitAnI meLe ja TaLe che e kAMI ochuM nathI. keIpaNa AnaMdanA prasaMgamAM vasaMtakane pitAnI bhAvanAo dAbI rAkhavI kaThaNa paDe che. te potAnA AnaMdanuM pradarzana kare che. zrIkhaMDadAsa nAmanA jAdugaranA. jAdune lIdhe rAjAnI priya evI navamAlikA latAne mahAra Ave che, ane tethI rANInI mAdhavI latA tenI sAme phikkI lAge che. vasaMtaka AnaMdamAM AvI jAya che. te jAdugarane aneka dhanyavAda Ape che. vasaMtotsavanA prasaMgamAM te vasaMtakanA AnaMdane koI sImA rahetI nathI. suMdara yuvatIo hAthamAM picakArI laI raMga chAMTe che. mRdaMganA tAla pramANe teo nAce che. badhe gulAla iTAvAne lIdhe dizAe lAla raMgathI bharAI gaI che. vacamAM Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasaMtaka ja vArAMganAo pitAnA zarIra upara raMga paDavAne lIdhe AnaMdathI dhImI cIsa pADe che, ane comera pitAnA kALA netrakaTAkSo pheke che. utsavanI A majA vasaMtaka AMkha bharI nihALe che, ane rAjAne batAve che ! makaraMda udyAnamAM paNa malaya pavanane lIdhe AzramaMjarInA raja:kaNa AkAzamAM UMce UDe che, ane tene lIdhe manahara caMdaravo ja jANe tyAM nirmAya che. tyAM pAcho bhramarane guMjArava cAlu hoya che ja, ane keyalanuM pUjana paNa vacamAM saMbhaLAya che. makaraMda udyAne jANe kaI khAsa mahemAnanA svAgatanI taiyArI na karI hoya evuM vasaMtakane lAge che. A varNane, temaja sAgarikAnuM teNe kareluM varNana vasaMtakanI sauMdaryadaSTino ane tenA AnaMdI svabhAvano ApaNane paricaya karAve che. vasaMtaka rAjAne phakta mitra nathI. priyadarzikAnA vasaMtaka karatAM A vasaMtakanA manamAM rAjA vize vadhu bhaktibhAva jaNAya che. ene dAkhale ApaNane A nATakamAM jovA maLe che. rAjA AnaMdamAM hoya te vasaMtaka AnaMdita thAya che. rAjAnI priya latAne mahera Avela joI te rAjAnuM abhinaMdana kare che. sAgarikAnA milana mATenI badhI taiyArI karyA pachI e AnaMdanA samAcAra kahevA te rAjA pAse jAya che. kauzAMbInI rAjya prApti karatAM sAgarikAnI mulAkAta rAjAne vadhu AnaMdadAyaka lAge che e vasaMtaka jANe che. udayana madana je suMdara che enuM vasaMtakane abhimAna che. te rAjAnA saMdezA pahoMcADavAnuM ja kAma karato nathI. rAjAne sAgarikA vizene prema saphaLa thAya te mATe te sAcA dilathI prayatna kare che. sAgarikAne vAsavadattAne veSa paherAvI tenuM udayana sAthe milana goThavavAnI yukti mULa kAMcanamAlA dAsIne sUjhI hoya, te paNa ene saphaLa banAvavAmAM vasaMtaka mahatvano bhAga bhajave che. paraMtu aNune vakhate sAcI vAsavadattA pratyakSa hAjara thAya che, tethI AkhI yojanA bhAMgI paDe che e vAta judI. kharI rIte vasaMtakanI. emAM koI bhUla hotI nathI. paNa rANIne manAvavI kaThaNa hoya che. te te vasaM. takane ja AkhI yojanAne sUtradhAra mAnI bese che. tenAM hAthapaga bAMdhI tene sIdhe kedakhAne te mekalI Ape che. pote bahaspati jevA hoMziyAra hovAnuM vasaMtakane abhimAna hatuM. rAjA ane sAgarikAnA milana mATe racavAmAM AvelI yojanA saphaLa thavI ja joIe evuM te khAtrIpUrvaka mAnate hate. paNa durbhAgyathI AkhI yejanA niSphaLa nIvaDe che. Ama vasaMtakane bhAge narI niSphaLatA ja AvI hoya te paNa tethI kaMI tenI rAjA vizenI lAgaNIo ane tene madada karavAnA tenA prayatnamAM cheDI ochapa Ave che ? mATe ja kAMcanamAlA dAsI kahe che, je pramANe mahAmaMtrI yauga Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyaNa rAjanA saMdhi ane vigraha (zAMti ane yuddha mATe kALajI le che, te ja pramANe vasaMtaka paNa temanA jevI ja, athavA temanA karatAM vadhu kALajI rAjAnA saMdhi (eTale ke rAjAnuM sAgarikA sAthenuM milana) ane vigraha (eTale ke rANuM vAsavadatA sArthane vigraha) mATe le che !" AnaMda ane duHkhanA prasaMgamAM vasaMtaka rAjAne sAtha Ape che. rAjA sAgarikAne vadhu na maLe te mATe rANIe tene kedakhAnAmAM pUrI devAnuM vasaMtaka susaMgatA mAraphata jANe che, tyAre tene duHkha thAya che ane raDavuM paNa Ave che. tenuM mana ratnamAlA laI javA taiyAra thatuM nathI, paNa pachI sAgarikAnA virahamAM A ratnamAlA ja rAjAne sAMtvana Apaze evuM mAnI te ratnamAlA rAjA pAse laI jAya che. aMtaHpuramAM Aga lAge che ane sAgarikA AgamAM phasAya che. te jANatAM ja rAjA udayana AgamAM kudI paDavAnI taiyArI kare che. te vakhate vasaMtaka rAjAne rikavAnA badhA prayatna kare che, paNa sAgarikAne bacAvavA sivAya bIjI koI vAtano rAjAne khyAla heta nathI. te AgamAM kudI paDe che. te joI rANI paNa bhAna bhUle che, ane te paNa AgamAM paDavAnI taiyArI kare che. eve vakhate vasaMtaka zAMta kema besI rahe ? te rANInI sAme Ubho rahI kahe che, "rANIsAheba, tame thobho. huM pahelAM AgamAM paDuM chuM, pachI tame mArI pAchaLa Avo." kharI rIte aMtaHpuramAM Aga lAgI na hatI. jAdugare potAnI mAyAjALa nimI hatI. tethI e banAvaTI AgamAM koIne nukasAna thatuM nathI, ane badhA sahIsalAmata bacI jAya che. paraMtu vasaMtake e prasaMgamAM rAjA ane rANI vize vyakta karelI pitAnI bhAvanAe ApaNuM dhyAna kheMce che. priyadarzikAnA vasaMtaka karatAM A vasaMtaka vadhu bAliza che. te tALIo pADe che, capaTI vagADe che, cIso pADe che, nAce che. e badhI kriyAomAM tenI bAlizatA jaNAI Ave che. tenA AnaMdI svabhAvane lIdhe tenuM sIdhuMsAduM aMtaHkaraNa vyakta thAya che. vasaMtakane rAjA vizene mitra prema banAvaTI nathI. rAjAne madada karatAM vakhata Ave te te pitAnA prANa ApavA paNa taiyAra che. kharI rIte tenI vAcALatAne lIdhe tene Adarza mitraprema DhaMkAI jAya che. vasaMtaka svabhAve sIdhAsAde heya, te paNa te sAmAnya nathI. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 Atreya bhoH yuSmAkaM purato'haM dAsyAH pucyA khalIkRtaH / tat kiM mama iha sthitena / - nAgAnanda, 3 hanA be vasaMtake karatAM Atreyane svabhAva jarA jude che. paNa tenI - jAta vAlakI hovAne lIdhe, viduvakanI sAmAnya vizeSatAo AyamAM paNa - jovA maLe che. Atreya brAhmaNa che. svAbhAvika rIte ja bhojana tene priya che. bapore sUraja bhagavAna mAthA upara Ave tyAre AtreyanA peTamAM Aga bhabhUke che. paNa nAgAnandane nAyaka jImUtavAhana tApasavRttithI rahetA hovAne lIdhe AtreyanI sthiti -sUDI vacce sopArI jevI thaI che. tene manabhAvatuM khAvAnuM maLatuM nathI. bhUkha lAge tyAre ene kaMdamULa khAvA paDe che. paraMtu zAMkutalanA mADhavyanI mAphaka e phariyAda karatA nathI. paNa tenI kALajI lenAra koI hetuM nathI, e vAta kharI. piTamAM bhUkha lAgI hoya te vakhate te zuM kudaratanuM sauMdarya nIhALe ? ke nAyakanI virahayAtanAo jue che jyAre nAyakanA lagna nakkI thAya che, tyAre tene khUba ja AnaMda thAya che. nAyaka tApasavRtti cheDI daI vaivAhika jIvanamAM praveze ene AnaMda te khare ja, paNa te sAthe vivAhanA nimitte jarA dharAI ne jamAze ene ene vizeSa AnaMda thAya che. uparAMta, jamAInA mitra tarIke chokarIvALAo taraphathI tene vizeSa satkAra karavAmAM Ave che. tene mATe atyaMtra snAnanI vyavasthA karavAmAM Ave che. tene bheTa tarIke sArAM sArAM vacce ApavAmAM Ave che, ane gaLAmAM paheravA mATe phUlanI mALA ApavAmAM Ave che. paraMtu A bheTa vastuone lIdhe pitAne moTI muzkelIne sAmane karavo paDaze -ene Atreyane kyAMthI khyAla hoya ? bIba vidUSakaeNnI mAphaka Atreya kadarUpe che. te bIkaNa paNa che. viTa tene kapilamakasa kahI gALa Ape che. arthAt te vAMdarA je hevo joIe. AtreyamAM samayasUcakatA hoya evuM lAge che. malaya parvatanA pradezamAM te nAyaka sAthe pharato hoya che tyAM temanI nAyikA sAthe mulAkAta thAya che. nAyikA zaramAIne nAyaka sAme AvatI nathI e Atreya jANe che. te AgaLa AvI Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 viduSaka nAyikAne mazkarImAM pUche che, kema bena, ghera AvelA atithine zabdothI paNa satkAra karavAmAM na Ave evI tamArI tapovanamAMnI rIta jaNAya che !" nAyaka malaya parvatanA pradezamAM rahetA hoya che, te vakhate tenI nAyikA sAthe mulAkAta thAya che, ane prathama daSTie ja e tenI tarapha AkarSAya che. tyAra pachI mitrAvaru pitAnI bena mATe nAyakane puchavA Ave che, ane tene pitAnI bena svIkAravAnI vinaMtI kare che. paNa Atreya nAyakane mitrAvarunI vinaMtI na svIkAravAnI salAha Ape che. temAM Atreyane ekaniSTha premanI vadhu kadara hoya evuM lAge che, jo ke nAyakanA vyaktigata sukha vizenI tenI kALajI paNa ApaNane emAM jaNAI Ave che. ekanA premamAM paDyA pachI bIjI sAthe vivAha karavAmAM Ave te baMne duHkhI thAya, e Atreyane mata vyavahAru ane yogya ja che. paNa nAyakanI preyasI e ja mitrAvasunI bena hoya che ene khyAla te vakhate koIne hete. nathI. tethI gerasamajane lIdhe nAyaka mitrAvarunI bena sAthe vivAha karavAnI nA pADe che. tene lIdhe nAyikA nirAza thAya che. tene mUcha Ave che. Ama nAyaka eka yuvatIne mAnasika AghAtanuM kAraNa bane che. paNa Atreya mitrAvarune A bAbatamAM nAyakanA mAtApitAnI salAha levAnI, ane temane vinaMtI karavAnI sUcanA kare che. AtreyanI A vyavahAru buddhine lIdhe nAyakane mAthe koI doSa AvatuM nathI, tema ja mitrAvaru ane nAyikAnA manamAM pAchuM AzAnuM kiraNa - Atreya nAyakano mitra che. saMskRta nATakanI rUDha paddhati pramANe teNe nAyakane tenA premamAM madada karavI joIe paNa nAgAnandana nAyaka jImUtavAhana tApasavRttithI rahe che. sAMsArika sukha karatAM saMnyasta ane tapomaya jIvana tene vadhu pasaMda che. tethI Atreyane nAyakane tenA premamAM madada karavAnI jhAjhI taka maLatI nathI. chatAM Atreya jImUtavAhana joDe carcA kare che. mRtyunI vATa jotA gharaDA mAtApitAnI sevA karI vakhata pasAra karavAmAM te potAnuM yauvana barabAda karI. rahyo che ema Atreya kahe che. potAnI sAme rahela rAjavaibhavanuM sukha ane rAjakArabhAranI javAbadArI tarachoDI ahIM vanamAM vRddha mAtApitAnI caraNasevA, karI chavana vItAvavuM Atreyane pasaMda nathI. paNa, pitAnuM jIvana bIjAne madada karavAmAM vItAvavuM e jImUtavAhane nizcaya karyo che. jImUtavAhana sAthe carcA karyAthI kaI phAyadA thatuM nathI e jANuM Atreya nirAza thAya che, chatAM jImUtavAhananuM mana sAMsArika bAbata tarapha vALavAnA Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAya pitAnA prayatna te cAlu rAkhe che. malaya parvatanA ramaNIya pradezamAM te jImUtavAhana sAthe Ave che. tyAMnA suSTisauMdaryanuM varNana te atyaMta rasikatAthI kare che. caMdanavRkSonI sugaMdha ane nirjharonA jalakaNonI zItalatA laI vahetA malayAnila priyAnA AliMgana je AhAdadAyaka ane romAMcakAraka che. tapovananA ghaTadAra vRkSAnI gADha chAyAmAM aneka prANIo sukhathI besI rahyAM che. bIjI bAjue yonI AhutinA sugaMdhI dhumADAe AkhuM vAtAvaraNa bharI dIdhuM che. dUrathI saMgItanA madhura svara saMbhaLAya che. pitAnA mukhamAMnA kALiyA khAvAnuM bhUlI jaI haraNe e saMgItane AsvAda mANe che. Atreya utsAhapUrvaka AjubAjunA prasanna vAtAvaraNanuM varNana karI jImUtavAhananuM dhyAna te tarapha doravAno prayatna kare che, paNa tenI jImUtavAhananA mana upara jhAjhI asara thatI nathI. "vAha ! sarasa" eTaluM kahI e zAMta bese che. kudaratanuM A sauMdarya ene na AkarSe che te ThIka, paNa je sauMdaryadevatA tyAM madhura gIta gAI rahI hatI tene paNa joIne jImUtavAhanane dila para pahelAM te koI asara thatI nathI. chevaTe, Atreya tene hAtha kheMcIne nAyikA pAse laI jAya che. saubhAgyathI, nAyikAne najIkathI jotAM ja tenuM hRdaya parivartana pAme che. te nAyikAnA sauMdaryathI AkarSAya che. yauvananI mIThI. laharIo tenA zarIrane vyApI vaLe che, ane thoDI vAra te pitAnA mAtApitAnI sevA ane tapazcaryA bhUle che. jImUtavAhana malayavatInA premamAM paDe che. pachI, tenI virakyAtanAo zarU thAya che. nAyikAnI prApti thAya tyAM sudhI tenuM mana asvastha rahe che. te vakhate tenA manane sukha ApavA zuM zuM karavuM tene Atreya vicAra kare che. premanuM pAgalapaNuM bAjue mUkI pharI mAtApitAnI sevA karavAmAM jImUtavAhane pitAnuM mana parovavuM evo mUrkha upadeza te pahelAM kare che. paNa pachI virahayAtanAo zAMta karavA zItala sAmagrIne upayoga karavAnuM tene sUjhe che. te jImUtavAhanane caMdanalatAgRhamAM laI Ave che. tene agnidAha zAMta karavA tyAM te tene caMdramaNi zilA upara besADe che, ane nAyikAnuM citra doravA uttejana Ape che. pachI nAyaka ane nAyikAnuM milana. thAya che. baMne ekabIjAne cAhatA hoya che. nAyaka nAyikAne hAtha hAthamAM le che. te vakhate Atreyane vinoda karavAnI eka taka sAMpaDe che. te nAyakane kahe che. sta, te te pANigrahaNa ja karyuM ! A tamAre gAMdharva vivAha-premavivAha thaye ! haM have choDa ene hAtha !' paNa Atreyane A nATakamAM mazkarI karI vinoda nirmavAnI athavA nAyakane tenA prema sAphalyamAM madada karavAnI jhAjhI taka maLatI nathI, kAraNake nAyaka Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAyikAnA vivAha temanAM mAtApitA dvArA ja nakkI thAya che. rAtavAhananA mAtApitA mitrAvanI vinaMtI svIkAre che, ane malayavatIne potAnI vahu banAve che. tethI nAyakanA mitra tarIke Atreyane kAMI karavAnuM rahetuM nathI. nAyaka- nAyikAnA milana mATenI kaI yojanA karI potAnI buddhinuM pradarzana karavA mATe, athavA temanI mazkarI karI vinoda karavA mATe Atreyane kaI taka maLatI - nathI. tethI, AtreyanA pAtrane A nATakamAM kaI sthAna nathI. paNa tethI kadAca AtreyanuM hAsyAspada citraNa karavA mATe nATakakAra prerAye haze. Atreyane bIjAnI mazkarI karavA mATe koI prasaMga nathI maLatuM; paNa dareka prasaMge te pite hAsyane viSaya bane che. badhA tenI mazkarI kare che. nAyaka ane nAyikAnA vivAha prasaMge "jamAIrAjanA mitra tarIke AtreyanuM khUba sanmAna karavAmAM AvyuM hatuM. tene navAM vastra bheTa maLyAM hatAM. zarIre lagADelA sugaMdhI dravyonI suvAsa te haju mANI rahyo hato. vivAhamAM maLela puSpamAlA teNe mAthe bAMdhI hatI. te khuza hate. atyAre te nAyakane maLavA mATe * udyAnamAM AvI rahI hate. paNa udyAnamAM pravezatAM ja tenA zarIra paranA suMgadhI - dravyone lIdhe, ane mAthA paranI puSpamALAne lIdhe bhamarAo tenI tarapha AkarSAya che ane tene satAve che. Atreya khijAya che. paNa te zuM karI zake? duSTa madhukarane gALo ApIne zuM vaLavAnuM hatuM ? tene khyAla Ave che ke vivAhetsavamAM kanyA pakSa - taraphathI karavAmAM Avela satkArane pariNAme tene A musIbata veThavI paDI hatI. paNa tarata ja tene eka yukti sUjhe che. bheTamAM maLela vastra te pitAne zarIre vIMTALe che. pachI e bhamarAo zuM karavAnAM hatAM? pitAnI cAlAkI upara Atreya khuza thAya che. te ja vakhate dArU pIne matta banela viTa potAnI preyasI navamAlikAne zodhate tyAM Ave che. viTa phakta madirAnI sattAne mAne che. hari, hara jevA dene page paDavA te taiyAra nathI. alabatta, gusse thayelI navamAlikane preyasIne-manAvavA te game te karI zake che, ene page paDI zake che. Atreya tyAM potAnA zarIre vastra vIMTALI Ubho hate. viTa tene navamAlikA samaje che, ane tene AliMge che. te tenuM praNayArAdhana kare che. viTanA mukhamAMthI AvatI daranI vAsa ane teNe zarU karelA A premacALA Atreya sahana karI zakatA nathI. - eka prakAranA bhamarAonA trAsamAMthI teNe potAnI jAtane jema tema bacAvI, -ti A bIjA bhamarAe tene herAna karyo hate ! Atreya mUMjhAI jAya che, Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eca gabharAI jAya che. paNa dArUnA ghenamAM bhAna bhUlela viTa te ema ja mAne che ke haju navamAlikAne gusso Utaryo nathI. tenI mAphI mAMgavA te tene page paDe che. A bAju navamAlikA potAnA priyatamane maLavA tyAM Ave che. zekharaka. viTane te cAhe che. gusse thaI teNe pUrI rAta potAnA priyatamane virahanI zikSA karI hatI. tene maLavA te vahelI savAre ahIM udyAnamAM AvI hatI. paNa udyAnamAM. viTane kaI bIjI strIne manAvate joIne te pAchI gusse thAya che. A bAju, viTa karela atiprasaMga sahana na thavAne lIdhe Atreya viTane dArUDiyo (mattapAlaka) kahI gALa Ape che, ane jarA AMkha kholI kyAM che. navamAlikA te jovAnuM kahe che. Atreyane avAja sAMbhaLatAM ja navamAlikA tene oLakhe che. te badhI vAta tarata ja jANI jAya che. tene paNa AyanI mazkarI. karavAnI IcchA thAya che. te pitAnuM gussAnuM nATaka cAlu rAkhe che. viTane nakara ceTa navamAlikAne jue che, ane pitAnA mAlikane A. bAja kharI navamAlikA AvI hevAnuM kahe che. navamAlika pitAno gusso cAlu rAkhe che. te ja vakhate Atreya vITALeluM vastra pheMkI de che, ane tethI. viTane pote ATalI vAra kene manAvato hato tenI jANa thAya che, tene lAge che. ke Atreye pitAne banAvavA sAruM jANI joIne strIne veza karyo hovo joIe.. tethI te gusse thaI jAya che. "kapilamarkaTa kahI te tene eka gALa Ape che, ane ceTane seMpI de che. pachI te navamAlikAnuM praNayArAdhana karavAnI zarUAta kare che. viTa navasAlikAnuM praNayArAdhana karavAmAM mazagula hoya che. thoDIvAra koInuM pitAnI tarapha dhyAna nathI evuM jeI Atreya nAsI javAno prayatna kare che, paNa tyAM ja ceTa tene pakaDI pADe che. baMnenA dhamapachADAmAM AtreyanI janoI tUTI. jAya che. ceTa Atreyane gaLe pitAne khesa bAMdhI barAbara pitAnI jagyAe kheMcI ANe che. pitAne nAsI javAno prayatna niSphaLa nIvaDyA pachI Atraya. zAMta thAya che, ane pitAne choDAvavA te navamAlikAne karagarIne vinaMtI kare che. navamAlikA ene rephamAM pitAne page paDavAnuM kahe che. e sAMbhaLI Atreya khijAya che. tenuM brAhmaNanuM abhimAna jAgrata thAya che. te kahe che, "huM rAjAne mitra, brAhmaNa, tArA jevI rAMDane page paDuM ? navamAlikA hasIne kahe che, "IzuM keNa kane page paDe che !" Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ potAnA manamAM koI yojanA karI navamAlikA vidUSakane choDI de che. pachI te viTa tarapha vaLe che. prasanna thaI viTa sAthe te premathI vAta kare che ane kahe che, "A Atreya ApaNuM mahArAjanA jamAIne mitra che. tenI sAthe ApaNe A pramANe vatIzuM te mahArAja ApaNuM upara gusse thaze. tethI Atreyane trAsa ApavAnuM choDI ApaNe tene sanmAna ApavuM joIe." navamAlikAnuM kahevuM viTa mAnI le che. preyasInI AjJA pramANe viTa Atreya pAse AvI tenI mAphI mAMge che, ane kahe che, "mA DuM na mAnata, e te. "ApaNo samajI jarA mazkarI karI, !" paNa viTane Atreye Apelo "dArUDiyo e gALa manamAM sAle che, ane tethI te ene pUche che, "zuM tuM mane kharekhara dArUDiye mAne che ? Atreya game te rIte pitAne bacAva thAya ema Icachane hAI kahe che, "nA re, e te huM paNa mazkarImAM ja belyo hate !" viTane tethI saMteSa vaLe che. - potAnI preyasInuM ane A brAhmaNanuM sanmAna karavAno vicAra karI viTa zilAtala upara potAne khesa pAthare che, ane tenA upara temane besADe che. pachI te dArUne yAlo bhare che, aMdara phulo nAMkhI tene sugaMdhita kare che, ane e pyAle navamAlikA sAme dhare che. navamAlikA eka ghuMTaDo le che ane pyAle pAcho Ape che. pachI viTa e hAla Atreya sAme dhare che ne kahe che, "A madirAne. svAda haju sudhI keIe cAkhyo nathI. navamAlikAnA mukhasparzathI tene svAda ora vadhI gayA che. emAM sugaMdha umerAI che. le, Ane svAda le. AnAthI vadhu huM tArI zI kadara karI zakuM? pitAnuM, eka brAhmaNanuM AvuM sanmAna thaze ene AToyane khyAla na hate. e viTane pite brAhmaNa hevAnuM yAda karAve che. viTa ene pUche che, "bhalA mANasa, tuM brAhmaNa che e ame kevI rIte jANIe ? tArI joI kayAM che ? bicAra AToyA enI janoI ceTa sAthenA dhamapachADAmAM ja tUTI gaI hatI. e zuM kare ? e pitAnuM brAhmaNapaNuM kevI rIte batAve ? navamAlikA kahe che ke janeI nathI te kAMI nahIM, eka be maMtro te belI batAva ! paNa A te vadhAre agharuM kahevAya ! AToya maMtro kayAMthI bole ? hAjarajavAbI Ameya kahe che, "tArI dArUnI vAsamAM mArA vedamaMtro DhaMkAI gayA che. viTane barAbara javAba vALyo hoya te paNa badhAnI vacce pite ughADo paDI gayo e Atreya jANe che. pote brAhmaNa hovAnuM siddha karavA Atreya pAse kaI sAdhana nathI. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ata rA chevaTe, A brAhmaNa navamAlikAnA page paDe che. Ama, navamAlikA pitAnI vAta kharI kare che. AtreyanI ATalI badhI mazkarI karavAnI navamAlikAne IrachA na hatI. tethI tenI dayAjanaka paristhiti joI te viTane tene choDI devAnuM kahe che. te pite AtreyanA page paDe che, ane te brAhmaNa hovA vizenI viTane khAtrI Ape che, ane tene AtreyanI mAphI mAMgavAnuM kahe che. preyasInI AjJA pALate viTa dArUne ghenamAM pote Atreyano guno karyo hovAnuM kabUla kare che. pachI viTa ane navamAlika AnaMda mANavA dArUbhaThThI tarapha cAlyA jAya che. potAne chUTakAre thayo tethI Atreya hAza kare che. dArUDiyAnA sparzane lIdhe te abhaDAI gayo hatuM. tethI te snAna karI zuddha thAya che ane nAyakane maLavA jAya che. paNa kamanasIbe AtreyanI muzkelIo haju pUrI thaI nathI. kusumAkara udyAnamAM nAyaka, nAyikA ane dAsI beThAM hoya che. nAyaka Atreyane moDuM kema thayuM te vize pUche che. kharuM kAraNa kahevA jeTalo Atreya bhUkha nathI. te gaDuM mAre che ke vivAhaprasaMgane nimitte badhAM siddha ane vidyAdhare bhegA thaI madyapAna karatA hatA. temane jotAM rastAmAM vakhata cAlyo gayo ! pachI badhA tamAla vIthI tarapha jAya che. cAlavAnA parizramathI malayavatI thAkI jAya che. Atreya jItavAhananuM te tarapha dhyAna dere che. jImUtavAhana malayavatInI prazaMsA karate kahe che, "AvuM asAmAnya saundarya ghere hoya te pachI bAgamAM AvavAne parizrama nirarthaka ja kahevAya !" nAyakanA premabharyA AkarSaka zabdo sAMbhaLI malayavatInI dAsI khuza thAya che. Atreyane khijavavA te kahe che, "sAMbhaLyuM rANIsAhebanuM kevuM varNana karavAmAM Ave che ? Atreya ciDhAIne kahe che, "kaI strInuM saundarya varNave, tenAthI ATaluM badhuM khuza thavAnuM keI kAraNa nathI, samajyAM ? puruSamAM paNa saudarya nathI ema koNa kahe ? paNa IrSyAne lIdhe puruSanuM sauMdarya keI varNavatuM ja nathI !' AtreyanI mazkarI karavAnI eka sArI taka catura dAsIne (enuM nAma paNa caturikA hoya che !) sAMpaDe che. te Atreyane kahe che, "le huM Apane varNavuM !" dAsIe vAparelA "vaMyAmi' zabdanA be artha thAya che. Atreyane lAge che ke dAsI tenuM citra cItaravAnI che. tethI te khUba khuza thAya che. Aja sudhI badhAe tenA rUpanI mazkarI ja karI hatI. "Atreya lAla mAkaDA jevuM che. e pelA mAkaDA je vagere udgAre sivAya teNe bIju kAMI sAMbhaLyuM na hatuM, Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viTa ane ceTa tene kapilamarkaTa' kahyo hato tethI enA dilane lAgI AvyuM hatuM. tethI dAsI pitAnuM citra cItaraze e kalpanA ja tene harSaghelo banAvI. de che. te dAsIne pitAnuM citra deravAnI khAsa vinaMtI kare che. dAsI AtreyanI vAta mAne che. pachI AtreyanuM kevuM citra deravuM e. prazna Ave che. dAsI kahe che, ke vivAhetsavamAM jyAre badhA leke jagatA. hatA, tyAre Atreya mAtra AMkho mIMcI jhokAM khAte hatA. te vakhate te khUba suMdara, lAgatuM hatuM. Atreya je pAcho evI rIte AMkha mIMcI bese te enuM citra sAruM derI zakAya. Atreyane e vAta gamI jAya che. citra deravA mATe AmanI pasaM.. dagI karavAmAM AvI te mATe mUtavAhana tene abhinaMdana Ape che. pachI, dAsIe kahyA pramANe Atreya AMkho mIMcI bese che. pachI dAsI haiDA tamAlapatra laI Ave che, ane temane cALIne tene kALA raMga AtreyanA. mee paDe che ! dAsIe pitAnI karelI nila jaja mazkarI thoDI ja vAramAM AtreyanA dhyAnamAM Ave che. te khijAya che ane pitAnI lAkaDI ugAmI dAsIne. mAravA deDe che. AtreyanuM "rUpa" joI malayavatIne paNa hasavuM Ave che. bhUtavAhana ene sAtha Ape che. rAjakulamAM ja potAnA upara AvI vItI ane nAyake: paNa ene pitAnI samaMti ApI, e joI Atreyane keAIne paNa phariyAda. karavAnI taka rahetI nathI. te nAyakane kahe che, "tamArI sAme A raDe joyuM mAruM kevuM apamAna karyuM ? have huM zuM karuM? huM A cAlyo Ageyane khUba gusse thayela joI dAsI tene samajAvavA prayatna kare che. paNa Atreya pitAnuM kALuM meM laI jAya che te pAcho raMgabhUmi upara Avato nathI nAgAnandamAM varNavelA vidUSakanA A prasaMge hAsyakAraka hoya te paNa enI ahIM hada karatAM vadhAre mazkarI karelI jaNAya che. harSe vidUSakanuM AvuM mazkarIbharyuM pAtra zA mATe cItaryuM hovuM joIe ? zuM teno uddeza phakta hAsyanirmANa karavAne hato ? ke pachI, emAM kaI sAmAjika hetu samAyela che ? vidUSakanA brAhmaNapaNanI mazkarI te badhA ja nATakakAroe karI che, paNa ahIM enI hada AvI gaI che. AtreyanI jAI tUTI jAya che, tenI sAme dArUne hAle dharavAmAM Ave che, tenuM meM kALuM karavAmAM Ave che. harSanA jamAnAmAM bauddhadharmanuM punarujajIvana thayuM tenI asara ahIM vidUSakanA pAtra upara. nahIM thaI hoya ? Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 vaikhAnasa vidUSakaH- idAnIM prAptayajyAnAM azitvA pItvA tiSThatAm / sArI- ya aa aa ta aaN karyAM -komudImahetsava, 5 rANI vijayabhaTTArikAe lakhelA kaumudI mahotsava nAmanA nATakamAM vidUSakanuM nAma vakhAsa che. nipuNikA nAmanI dAsI khAnasane pahelI vAra joI evuM mAne che ke te dekhAve vAMdarA jevo che ane ene avAja gadheDA jevo che. nipuNikAnA A udgAro hAsya nirmANa kare, te paNa te dvArA khAsa eka vidUSaka che eTaluM ja sUcita thAya che. vidUSakanI bhajanapriyatA lekhikAe jarA vistArapUrvaka varNavI che. jamIna upara kIMmatI ratnane hAra ekaTho thaI paDayo hato. vidUSakane te thALImAM piraselA bhAta jevo lAge che. bIjA aMkamAM te ekale ja Amatema pharate. heya che. koI tenI tarapha dhyAna ApatuM nathI. sainikenI chAvaNImAM jema ke mahemAnanI kadara na thAya, tema pitAnI paNa ahIM koIne kadara nathI ema vaikhAnasane lAge che. pachI te dAsIne jue che, tyAre bhUkhyAne jamaNa mATenuM AmaMtraNa maLyAne AnaMda te anubhave che. trIjA aMkamAM nAyaka nAyikAnuM citra deravAmAM mazagula hoya che. paNa tenI bAjumAM vaikhAnasa bhUkhathI vyAkuLa thayele jaNAya che. pAMcamAM aMkamAM, udvigna banela nAyaka manane AnaMda ApavA kayAMka javA mATe khAnasane kahe che, tyAre kAlidAsanA mANuvaka pramANe te ene rasoDAmAM javAnI vAta kare che. nAyakane pote gumAveluM rAjya pharI maLe che. te vakhate vakhAnasa tene jUnuM prema prakaraNa bhUlI jaI, have rAjyaprAptinA AnaMdamA khAI pI mA karavAne upadeza Ape che. tethI nipuNikA tene kahe che ke je tuM rAjA thAya, te mane lAge che ke tuM khAvApIvA sivAya bIjo koI rAjaya kArabhAra saMbhALe ja nahIM ! vakhAnasa bIkaNa che. vIMTALeluM citraphalaka tene sApa jevuM lAge che ane tethI te gabharAya che. te dAsIthI paNa gabharAya che. eka vakhata te dAsIne pitAnuM citra deravA kahe che, paNa dAsI te ene khaMkherI nAMkhe che. vaikhAnasa bicAre. gabharAI jAya che, ane dAsIne khuza karavA tene ratnahAra bheTa Ape che. 18 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 vidUSaka nAyakane sahacara hovAne lIdhe khAnasane tene vize sahAnubhUti hovA chatAM te nAyakanI mazkarI karavAnuM choDato nathI. nAyaka pitAnuM rAjya gumAve che, ane pachI vakhata jatAM eka chokarInA premamAM paDe che. khAsa kahe che ke jema keI AMdhaLe kUvAmAM paDe tema A thayuM kahevAya." vaikhAnasa nAyakanI A avasthA trAsadAyaka mAne che. nAyikAe nAyakanuM citra devuM hoya che. nAyaka te ekacittathI jotA hoya che. vaikhAnasa ene kahe che ke, "tame citramAMnI kalA upara mugdha thayA che ke pitAnA sauMdarya upara nAyaka viraDanI yAtanAo sahana karI zakatA nathI. tenA zekegAra sAMbhaLI vimAnasa kahe che, "ekalA paDelA ziyALa jevI A cIse have baMdha kare. jarA mArI sAthe paNa bele'. khAnasa nAyakanI mazkarI kare te paNa ene nAyaka vize sahAnubhUti che. jamIna upara paDelo ratnahAra levo e cerI che ema samajI te pahelA lete nathI, paNa nAyake Agraha karyA pachI te laI le che. pite nAyikAnI dAsIne ratnahAra zA mATe Ape che enuM samAdhAnakAraka kAraNa te nAyakane Ape che. nAyi. kAnuM citra doravA te nAyakane protsAhana Ape che, potAnA prema vize nAyakane belavAnI pharaja pADI tenA manane bhAra e haLavo kare che. nAyakanuM mana bahalAvavA te ene udyAnamAM laI jAya che. chellA aMkamAM, ratnAhAra joI nAyakanI AMkhamAM AMsu AvI jAya che. vaikhAnasa tene sAMtvana ApatA kahe che, "sajajana mANasanI kathA koIpaNa mANasanuM dila pigaLAvavA samartha che. enA alaMkAro. jotAM mANasanI AMkhamAM AMsu Ave e svAbhAvika che." aMte nAyakanA premane saphaLatA maLe che. potAnA sadbhAgya upara nAyakano vizvAsa besatuM nathI. vaikhAnasa ene kahe che, "are tArA zarIranA A rUMvATAM khaDAM thAya che e te tuM mAne che ke nahIM ?" nAyaka vaikhAnasanA khoLAmAM mAthuM mUkI suI jAya che e nATakamAMne ullekha nAyaka ane vidUSakanI paraspara maitrInI dRSTie noMdhavA jevo che. nATakanA kathAvikAsamAM vaikhAsa koI mahattavane bhAga bhajavatA nathI, paNa kathAvastumAM ene kaI sthAna nathI evuM nathI. te ghaNAM nAnAM kAma kare che. nAyakanI dhAtrI vinayaMdharA parivAjikAne veza laI nAyikAnA parivAramAM sAmela thAya che. vinayaMdharAne maLavAno mahatvanI kAmagIrI khAnasane soMpavAmAM AvI hatI. jhAjhA prayatna karyA vagara ja tenI vinavadharA sAthe mulAkAta thAya che. pitAnuM kAma saphaLa thayAne khAnasane AnaMda thAya che, ane loke pitAne mUrkha mAnatA hoya te paNa pite snAtaka thayo heya, kRtakRtya thayo hAya, e AnaMda te anubhave che, pitAne maLela ratnahAra te nAyikAnI dAsIne Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAnasa ra75 - - Ape che. tethI nAyaka ane nAyikA vacce eka prakAranuM baMdhana nirmANa thAya che. tevI ja paristhiti citralekhanI bAbatamAM "ya che. nAyakanI premavihavalatA te nAyakanI dhAtrIne samajAvIne kahe che, ane tethI tenI pAsethI citralekha laI nAyakane ApI Ave che. eTaluM ja nahIM paNa dhAtrI taraphathI te nAyakane sAMtvana ApI dhairya rAkhavAnuM kahe che. te nAyakane nAyikAnuM citra doravA prere che. tene lIdhe nAyikA vizenI nAyakanI premabhAvanA dRDha thAya che, ane Ama apratyakSa rIte khAnasa nAyakane madada kare che. nAyikAnuM mana vaLAvavAnuM kAma dhAtrIne karavAnuM hoya che. paNa eka ja citraphalaka upara, nAyikAe dorelA nAyakanA citra pAse have nAyake nAyikAnuM citra deryuM hovAne lIdhe, e citralekha nAyaka ane nAyi. kAnA milananuM pratIka bane che. te ja pramANe ratnAhArane paNa premacihnanuM mahatva prApta thAya che. vakhAnasa purohita pAsethI hAra laI Ave che, ane te nAyakane Ape che, Ama nAyakanA prema sAphalyamAM vaikhAsa mahatvanI kAmagIrI bajAve che. abhijAta nATakamAM jaNAI AvatAM vidUSakanI tulanAmAM vaikhAnasanuM pAtra taddana phikakuM lAge che. kAlidAsanA mANavaka ane mADhavyanI mAphaka vaikhAnasa bhajanapriya che. temaNe karelA vinodanI te punarAvRtti kare che. khAnasa mUkha che. paNa tenI mUrkhatAno upayoga hAsyanimiti mATe athavA te kathAvikAsa mATe thaI zakyo nathI. nAyaka vize tenA manamAM lAgaNIo haze, paNa tenI bhAvanAomAM kayAMye udAttatA jaNAtI nathI. "pratijJAyaugadharAyaNamAM kArAvAsamAM rahelA udayananI mulAkAta levAnuM mahattvanuM kAma yaugadherAyaNa vasaMtakane sope che, ane te e kAma bahu kuzaLatAthI kare che. ahIM amAtya maMtragupta nAyakanI dhAtrIne maLavAnuM kAma vaikhAnasane soMpe che paNa te mATe vaikhAnasane keAI kaSTa veThavAM paDatAM nathI. manane AnaMda ApI muktahAsya nirmANa karanAruM vidUSakanuM bAghApaNuM, athavA ApaNane Azcarya pamADe evI enA vinodabuddhi ApaNane vaikhAnasamAM jovA maLatI nathI. saMskRta nATakanI rUDhi pramANe nAyakane eka vidUSaka mitra hovo joIe e niyamAnusAra vaikhAnasanuM pAtra citaravAmAM AvyuM che. Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 kapiMjala IdRza rAjakulaM dUre vandyatAM yatra dAsI brAhmaNena samaM pratispardhA karoti / tadadyaprabhRti nijavasundharAbrAhmaNyAH caraNazuzrUSakaH bhUtvA gRhe eva sthAsyAmi / -kapUramaMjarI, 1 rAjazekharanA prAkRta saTTamAM vidUSaka "kapiMjala brAhmaNa" tarIke oLakhAya che. tenA nAma uparathI, tenA mAMkaDA jevA lAla caherAne ApaNane khyAla Ave che. arthAta vidUSaka vAMdarA jevo kurUpa che. paraMtu kapila pitAnA rUpa vize je ullekha kare che, te pramANe tene lAMbI dADhI ane sUpaDA jevA moTA kAna hoya. evuM lAge che. nATakamAM eka vakhata, pAMjarAmAMne popaTa tene tenI coTalI kheMcI kADhavAnI dhamakI Ape che. te uparathI tene brAhmaNa jevI eTalI hovI joIe ema kahI zakAya. brAhmaNa bhUkhathI vyAkuLa thAya, te te lADavAnA svapnAM dekhe' evuM kapiMjala mAne che. siMdhuvAranAM phUlo tene dUdhapAkamAM raMdhAyelA bhAtanA narama dANu jevA lAge che, ane jUInA phUlene te bheMsanA dUdhanI upamA Ave che. rANI vize bolatAM eka vakhate te dUdha ane chAzano ullekha kare che. A ullekha kapiMjalanI. bhejanapriyatAnA nidarzaka che. kapiMjale adhyayana karI akSarane nakAmo trAsa Apyo hoya evuM lAgatuM nathI. arthAta pitAnI vidvattAnI lAMbI-moTI vAte te te haMmezA karatA jaNAze. tene sasarAnA sasarA eka paDitane ghera pustake UMcakavAnuM kAma karatA hatA ! vicakSaNa nAmanI dAsIe enuM pANI barAbara mApI lIdhuM che. jema trAjavAnI ADI dAMDI upara vajananI nizAnIo hotI nathI te ja pramANe kapiMjalamAM vidvattA nathI ema samajavuM ! dAsI kahe che ke je kapiMjalane vidvattA sAthe koI saMbaMdha hoya te te ADakatarI rIte, kazAkanA anvaye AvyuM che. joIe, pratyakSa nahIM. e sAMbhaLI kapiMjala ciDAya che, ane kahe che ke enA jevA "akAlajalada' nAmanA kuLamAM janmelAne buddhi anvayathI ja, eTale ke. vaMzaparaMparAgata vArasAmAM ja maLatI hoya che. paNa e uparathI baMnemAM laDavADa, Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kakiMjala jAme che. kapiMjala potAnI vidvattA, potAnI kavanazakti puravAra karavA taiyAra thAya che. kastUrI kaI divasa gAmaDAmAM ke nirjana vanamAM vecAtI nathI, ane -sonAnI kasoTI sanInA paththara sivAya bIje kyAMya thatI nathI e kapiMjala barAbara jANe che. chatAM "kuvAmAM hoya to ja havADAmAM Ave e AtmavizvAsa tenA manamAM hovAne lIdhe te rAjA ane rANI samakSa pitAnA jJAnanI parIkSA ApavA taiyAra thAya che. kapiMjala ane vicakSaNa nAmanI dAsI vacce kAvyahariphAI javAmAM Ave che, ane baMnee vasaMtaRtunuM varNana karI batAvavuM evuM nakakI karavAmAM Ave che. kIpiMjalanA mitra tarIke rAjAe tenA pakSamAM rahevuM joIe evI kaI apekSA kare, te paNa kapiMjalane e bAbatamAM nirAza ja thavuM paDe che. kAraNa ke, vicakSaNAnI kavitA vadhu suMdara hovAnuM rAjA pote kabUla kare che. kapiMjala khijAya che, ane pitAnA upara baLe che. kapiMjala pAse kamaLa zabdo vAparavAnI zakti che, paraMtu teNe te zakti nakAmA viSayo upara geravyAjabI rIte khacI nAkhI che, evuM vicakSaNA mAne che, paNa kapiMjalanuM tethI jarAye samAdhAna thatuM nathI. te dAsIne gALa Ape che. dAsI paNa tene vaLatuM parakhAve che. Ama baMnemAM paraspara gALonI Apale thAya che, ane te mArAmArImAM pariName che. kapiMjala dAsIne tenA kAna kheMcI kADhI meM raMgI nAkhavAnI dhamakI Ape che te dAsI tene tenA hAtha teDI nAMkhavAnI dhamakI Ape che. chevaTe kapaMjala trAsI * jAya che, ane potAnI phajetI thayelI joI rAjakuLamAM pitA upara AvelA kharAba divase vize zaka kare che. te kahe che, "dArU ane paMcagavya je eka ja vAsaNamAM rAkhavAmAM AvatAM hoya, dAsI ane brAhmaNone je barAbara lekhavAmAM -AvatAM hoya, te te rAjakuLamAM badhe goTALe cAlato hovo joIe. evA rAjakuLane te dUrathI ja namaskAra ! enA karatAM te ghera besI bairInA paga dAbavA zA khoTA ?" kapiMjala khAlI jozamAM bela nathI. rAjA ane rANIne namaskAra karI te potAno rasto pakaDe che. te joI rANIne duHkha thAya che. kapiMjala na hoya te rAjamahelamAM zAnI majA ! rANI kapiMjalane vinavI pAchA bolAvavAne prayatna kare che, paNa dAsIne temAM koI artha jaNAtuM nathI. kapila paNa dUrathI ja moTethI kahe che. huM nahIM AvuM ! rAjamahelamAM je vidUSaka ja joIto: hoya, to dAsIne ja dADhI ane lAMbA kAna coMTADe, ane name ene vidUSakanI Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 vidUSaka jagyAe !" Ama dAsI ane vidUSakanI laDavADa aMte vidUSakanI phajetImAM pariName che. e prasaMge vidUSaka pAcho pharatuM nathI. paNa pachI, koI bIje prasaMge te pAchA phare che. ane pachI dAsI joDe e evuM vartana kare che ke koIne khyAla. paNuM na Ave ke eka divasa emanI laDavADa jAmI hatI. * rAjA kapUramaMjarInA premamAM paDe che. ane eka mitra tarIke kapiMjala tene madada karavA taiyAra thAya che. te dAsI upara vizvAsa rAkhatA nathI, kAraNa ke dAsIne koIne chetaravAnI, athavA koinI mazkarI karavAnI Teva che evuM te mAne che. paNa eka vakhata dAsI tene "mazkarIne vakhate mazkarI ane kAmane vakhate kAma karavAnI khAtrI Ape che. tyAre te dAsI sAthe pharI eka thaI jAya che. ane baMne maLIne rAjA ane kapUramaMjarInA milana mATenI yojanA ghaDe che. Ama baMne vacce samAdhAna thayA pachI vicakSaNa ane tenI meTI bena kAvyakalAmAM pitA karatAM zreSTha hovAnuM kapiMjala pote ja kabUla kare che, eTaluM ja nahIM paNa vicakSaNane pRthvI paranI kAvyadevatA' ane sulakSaNAne "trilokamAMnI kAvyadevatA" evA vizeSaNo te Ape che. pitAnA dhaMdhAne anusarIne kapiMjala ghaNIvAra rAjanI mazkarI kare che. trIjA aMkamAM rAjA ekale potAnI preyasI vize svagata bolatA hoya che te sAMbhaLI kapijala tene pUche che ke, bairIne dabAyeluM hoya ema zuM manamAM ne manamAM babaDe che?" pachI rAjA ene potAnuM svapna kahe che, tyAre kapiMjala tene enA karatAM savAyuM ane dIrghasUtrI svapna varNave che. AthI rAjAne khAlI kilAo. bAMdhavAne koI artha nathI e vAtane khyAla AvI jAya che. Ama kadAca koI prasaMge kapiMjala rAjAnI mazkarI kare te paNa ekaMdare tenI vRtti rAjAne madada karavAnI che. dAsInI madada laI, tema ja potAnI hiMmata upara te rAjAne premaprAptimAM sArI madada kare che. te jAdugarane khuza karI, kapUramaMjarIne tenA dezamAMthI laI AvavAnuM tene kahe che. rANInA kahevA pramANe te kapUramaMjarIne potAnI vAta kahevA uttejana Ape che. potAnA khesanI gaDI karI tene Asana tarIke besavA Ape che. dAsInI sUcanA dhyAnamAM laI te rAjAne marakatazilAtala pAse laI Ave che. tyAM jhulA para hIMcakA khAtAM rAjAne kapUramaMjarI nihALavAnuM sukha prApta thAya che. thoDI vAra pachI te rAjAne tamAlavRkSa pAchaLa laI jAya che. tyAMthI rAja kapUramaMjarIne vadhu pAsethI joI zake che. jherIlI rANIne bAjue mUkI rAjA ane kapUramaMjarInA milana mATe kapi jale Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 kapiMjala karelA prayatna kharekhara parAkrama jevA ja hatA. jayAre rAja kapiMjalane te badala dhanyavAda Ape che, tyAre kapiMjala DAhyAnI mAphaka kahe che, "e gharaDI bilADIne (rANIne) ApaNe chAza pivaDAvIe te paNa e te mAne che ke pote dUdha ja pIe che ) premanuM varNana karavA mATe athavA preyasI sAthe saMbaMdha vadhAravA mATe kapiMjala rAjAne uttejana Ape che. te vakhate tenI vAcALatAne keAI maryAdA rahetI nathI, ane tenA jevA brAhmaNane athavA vidUSakane zobhe evAM ja vAka te bole che. paraMtu kapiMjala pAse kavanazakti hoya che tenI mUrkhatA ane viduSaka bhUmikA sAthe visaMgata che. rAjA ane kapUramaMjarInuM athavA temanI premavivalatAnuM atyaMta kAvyamaya suMdara varNana te kare che. caMdrodayanuM ane utsava nimitte karavAmAM Avela nATayapraganuM varNana karavAnuM kAma tene soMpavAmAM Ave che. tenA varNanamAM AkAra che, vistAra che. eka vakhate kapiMjala pote ja rAjAne sUtrakAra ane pitAne tenA bhASyakAra sAthe sarakhAve che. rAjA mATe te nokaranA paNa kAma kare che. rAjAne premajvara zAMta karavA te zItala sAmagrI levA jAya che. baMdha jagyAe nAyikA jyAre parasevAthI rebajheba thAya che tyAre te tene pavana nAkhe che. rANIe kapUramaMjarIne kedakhAnAmAM nAkhI hevAnuM te pite kahevA jAya che. rANuM kapUramaMjarIne kedakhAnAmAM purI tenA upara kaDaka najara rAkhe che tyAre tenuM ane rAjAnuM milana kevaLa jAdugaranI karAmatane lIdhe ja thAya che. te ja pramANe e baMnene vivAha paNa jAdugarane lIdhe ja thaI zake che. chatAM nAyaka ane nAyikAnA saMbaMdhe vadhAravAmAM kapiMjala ane dAsIe temane khUba madada karI hoya che, e kabUla karavuM joIe. vidUSakanI madada keTalI amUlya che tene rAjAne barAbara khyAla che. te kahe che, "mAruM kAma bIjo keNa karI zake ? caMdra vinA sAgaramAM bharatI keNa ANI zake? chevaTe jyAre rAjA ane kapUramaMjarInA lagna thAya che tyAre kapiMjaya gorapada saMbhALe che. rAjA tene dakSiNa tarIke se gAma InAma Ape che. paraMtu rAjAne prema saphaLa karavAmAM, lagna vakhate gorapada saMbhALavAmAM, athavA kAvyamaya suMdara varNane karavAmAM kapiMjale pitAnI yogyatA puravAra karI Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 viduSaka heya, to paNa te janmajAta vidUSaka hoya evuM ApaNane jarAye lAgatuM nathI. bAkInA nATakamAM to nAyakanA sAmAjika jIvanamAMnA tenA eka mitra tarIke, athavA to rAjAnA sahAyaka tarIke te kAma karatA jaNAya che. vidUSaka rAjAne mitra ane sahAyaka hoya che emAM zaMkA nathI, paraMtu pahelAnA nATakamAM vidUSakanI A prakAranI Dividha bhUmikA be bhAgomAM vaheMcAyelI ApaNane jaNAtI na hatI. arthAta kapiMjala A nATakamAM kevaLa vidUSakane dhaMdhe karate hoya evuM lAge che. tene lIdhe tenA vinodamAMnI majA mArI gaI che. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 cArAyaNa hI ho bho ete khalu paNDitA alIkavikalpaiH vismRtaphalA iva markaTA mUlamalabhantaH pallavagrAhiNo bhavanti / murkhAH punaH panasavanapAlakA iva mUlamanusarantaH phala prApnuvanti / -viddhazAlabhaMjikA, 2. cArAyaNa dekhAve sAva vidUSaka jevo che. TopalA jevA kAna hovAne lIdhe te vAMdarA jevo lAge che, te rAjAne kelikailAsa nAmanA kIDAmaMdiramAM laI jAya che. tyAM aneka citro hoya che. te paikI eka citramAM pAMjarAmAM eka vAMdaro pakaDAyelo citaravAmAM Avyo hato. vidUSaka rAjAne e citra batAve che, tyAre rAja kahe che, "dasta A tAruM ja citra lAge che !" te sAMbhaLI vidUSaka khijAya che, ane durjananAM vacano tarapha ApaNe dhyAna na ApavuM joIe ema kahI pitAnuM moM bIjI bAju pherave che. paraMtu A prasaMga uparathI ApaNane cArAyaNanuM rUpa konA jevuM che tene khyAla AvI jAya che. bIjA eka prasaMge te pitAne mAthe TAla hovAnuM kabUla kare che. cArAyaNa brAhmaNa che. rAjA eka divasa svapnamAM eka suMdara yuvatI jue . che. tyAre cArAyaNa pitAnI janeI upara hAtha rAkhI tene tenuM svapna kharuM thAya evo AzIrvAda Ape che. brAhmaNa hevAne lIdhe cArAyaNane bhajanamAM khAsa ruci che. chatAM nATakamAM tene khAudharApaNAne jANI joIne koI ullekha karavAmAM Avyo nathI. paraMtu tenA bolavAmAM vividha khAdyapadArthonA ullekho Ave che. (1) rAjAne premanuM rahasya jANavA mATe prayatna karavo paDaze evuM tene lAge che. te kahe che ke rasa kADhavo hoya te goTalA sApha karavA ja paDe. (2) pAkI javAne lIdhe phATI janAra dADama pramANe tenuM hRdaya kutUhalathI phATI jatuM hatuM. (3) svakhamAM jeelI suMdarIne AmaMtraNa ApavA nIkaLelA rAjAne cArAyaNa svapnamAM lADavA jovAne lIdhe AkhA gAmane jamaNanuM netaruM ApanAra mANasanI upamA Ape che. dakSiNAmAM maLatI bheTa svIkAravA te haMmezA taiyAra hoya che. vivAhaprasaMge rAjA vararAjAne veza caDAvI prasAdhana karI sajaja thayA pachI, je vastro tathA sugaMdhI dravyo vadhe che te cArAyaNa laI jAya che. uparAMta rAjAnA mitra tarIke vividha vastuonI bheTa maLavAnI te AzA rAkhe che. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 viduSaka - pite abhaNa heI pitAne lakhatAM ke vAMcatA AvaDatuM nathI ema te kahe che. te kadAca kharuM haze. cArAyaNanuM pitAnuM jayAre bIjuM lagna thAya che, tyAre . te maunavrata pALe che. rAjA tene kAMIka pUche che. te vakhate te jamIna upara kAMIka lakhI javAba Ape che. te joI rAjA kahe che. "mane aDhAra lipio AvaDe. che, paraMtu huM tArA akSara oLakhI zakatA nathI !' tADapatra upara lakhele kAvyamaya patra te rAjA pAse vaMcAve che. tethI cArAyaNane lakhatA vAMcatA nahI AvaDatuM hoya evuM lAge che. premamAM paDyA pachI rAjA rANIne bhUlI javAno prayatna kare che. cArAyaNa tene bhaNele pATha bhUlI janAra ALasu vidyAthInI upamA Ape che. te pote keTalA vidvAna che e kahevAnI jarUra nathI. cArAyaNa bIkaNa hoya evuM banAve che. sphaTikanI bhIMta pAchaLa avAja saMbhaLAya che, tyAre tyAM keAI bhUta-pizAca haze evuM ene lAge che. ene bhaya TALavA te rAjAne potAnI coTalIne gAMTha mArI ApavA kahe che. cAlatAM cAlatAM teo pelI bhIMta pAse AvI pahoMce che, ane dhyAna na hovAne lIdhe teo bhIMta sAthe athaDAya che. bhIMta sphaTikanI hevAne lIdhe temane athaDAvAnuM kAraNa jaNAtuM nathI. cArAyaNane tyAM keI adazya bhUta haze evuM lAge che. tethI potAnI lAkaDI ugAmI te pitAnuM zaurya batAvavAno prayatna kare che. evAmAM tyAM koI belatuM hoya e avAja saMbhaLAya che, tyAre tyAM koI brahmarAkSasa haze evuM tene lAge che, kAraNa ke e enimAMnA jIvone rAta priya. hoya che e te jANe che. kharI rIte tyAM bhUtabUta hetuM nathI paraMtu sphaTikanI . bhIMta pAradarzaka hevAne lIdhe badhe geTALA vaLe che. vidUSakanA badhA guNe cArAyaNamAM jovA maLe che. te kurUpa che. te brAhmaNa. che. maphatIyA khAvA maLatuM hovAne lIdhe masta banela brAhmaNomAM jaNAtI azikSitatA tenAmAM che. khAudharApaNuM ane dakSiNa meLavavAnI lAlaca paNa tenAmAM jaNAya che. te bIkaNa che, baDAIkhera. che. uparAMta, sAmAnya rIte vidUSakane bairI. hevAno ullekha jaNAtuM nathI, paraMtu cArAyaNa vivAhita ane bacaravALa che. cArAyaNa vidUSakagIrI barAbara kare che. te rANIe karelI mazkarIne bhegA bane che. eka vakhate rANI ane mekhalA nAmanI dAsI rAjamahelamAMnA eka nAnA chokarAne navoDhAnI mAphaka zaNagAre che, ane cArAyaNanuM tenI sAthe lagna karavAnuM kAvatru race che. nATakanA nAyaka vidyAdharamallanA darabAramAM mRgAMkavarmA nAmane rAjA hoya che. tenA purohitanI kanyAne vivAha karavAnuM hoya che, ane te mATe Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArAyaNa cArAyaNane vinaMtI karavAmAM Ave che. chokarInuM nAma aMbaramAliko heI tenA mAtApitAnA nAma anukrame mRgatRhiNukA ane zazazRMga hoya che. vidUSakanI mazkarI karavA khAtara AkhI yejanA ghaDI hovAnuM jhaTa nAyakanA dhyAnamAM Ave che. paraMtu kanyA vize badhI mAhitI meLavI hovA chatAM cArAyaNane tene khyAla. AvatI nathI. te lagna mATe taiyAra thAya che. vararAjAnI mAphaka potAne zaNagAre che. pachI lagnavidhi zarU thAya che. maMtroccAra karatI vakhate vadhU banele chokaro bhUlathI pitAne ulekha puliMgamAM kare che, paNa cArAyaNane kAMI khaTakatuM nathI. te vadhUnI bhUla sudhAravAno prayatna kare che, ane vadhUe pitAne ullekha strIliMga gamAM karavo evI zikhAmaNa Ape che. chevaTe, e chokaro jyAre gabharAIne ghUMghaTa phekI de che, tyAre cArAyaNanI bhejamAM AkhI vAta Utare che ! pachI te khUba gusse thAya che ane rANIne ane dAsInI chokarI mekhalAne--ke jemaNe A bAjI ghaDI heya che--gALo Ape che, paNa kAMI vaLatuM nathI. badhA enI hAMsI uDAve. che. Akhare e tyAMthI cAlyA jAya che, ane navamAlikAjanI pAchaLa zaramAIne, nIcI Doka karI UbhA rahe che. paraMtu harSanA AtreyanI mAphaka cArAyaNa bAgho nathI. rANI ane dAsIe karelI mazkarInuM vera vALavAno te vicAra kare che. tarata ja tene eka yukti sUjhe. che. rAjamahelamAMnI sulakSaNA nAmanI dAsIne te vizvAsamAM le che, ane AkhuM kArastAna race che. tenI bAjI A pramANe hoya che.-rAtane vakhate sulakSaNAe pramodavanamAM kesaravRkSanI pAchaLa saMtAI javuM. pachI, mekhalA tyAMthI pasAra thAya. tyAre teNe aMdhArAmAM gaNagaNatA AvAjamAM besavAnI zarUAta karavI. mekhalAnuM e avAja tarapha dhyAna jaze. te vakhate, "tAruM vaizAkhasuda pUnamane divase mota. nIpajaze' evI sulakSaNAe gheSaNa karavI. mekhalA e avAja ane ghaNuM sAMbhaLI gabharAI jaze. jhADa pAchaLa kaI bhUta haze ema mAnI, be hAtha. joDI bhUtanI te prArthanA karaze. te vakhate sulakSaNAe pharI pelA gaNagaNatA avAjamAM kahevuM ke gAMdharvavedamAM niSNAta hoya evA keI brAhmaNanI sanmAna sAthe. vidhipUrvaka pUjA karI, ene page paDI, enA be paga vaccethI je e pasAra thAya. to enuM meta che. cArAyaNe racelI bAjI saphaLa thAya che. jyAre e prasaMga bane che tyAre mekhalA sAthe rANuM hoya che. te paNa e banAvaTathI chetarAya che. mekhalA rANInA. parivAramAMnI dAsI hovAne lIdhe tenA uparanuM saMkaTa TALavA bhUte kahelI vidhi karavAnI rANI taiyArI kare che. paraMtu gAMdharvavedamAM niSNAta e brAhmaNa kayAMthI, Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 vidUSaka maLe ? rAjA emane khAtrI Ape che ke gAMdharvavedamAM cArAyaNa niSNAta che. pachI mekhalA cArAyaNanI sanmAna sAthe pUjA kare che, ane hAtha joDI enA page paDe che. cArAyaNa moTA avAje kahe che, "enA jevo gAMdharvavedamAM niSNAta brAhmaNa jAte hAjara hoya te kaI bhUtanI chAtI nathI ke e mekhalAne vALa vAMke kare !" tethI badhAne hiMmata Ave che. AkhI vidhi kahyA pramANe pUrI karavAmAM Ave che. mekhalA cArAyaNanA be paga vaccethI pasAra thavA lAge che. cArAyaNane eTale badhA - AnaMda thAya che ke e moTethI babaDavAnI zarUAta kare che, "oha ! huM te madananA ratha upara ArUDha thayo chuM ! aMtaHpuranI krIDAdAsI kevI mArA paga vacce phasAI gaI ! mane chetarIne mAruM lagana karAvavuM hatuM kema ? mekhalA ! je karyuM ene badale !' AkhI paristhitine mekhalAne khyAla Ave che, ane te raDavAnI zarUAta kare che. rANI paNa zaramAI jAya che, te gusse thAya che. "bicArInI AvI nirlajaja mazkarI karavAnuM koI kAraNa na hatuM." ema te kahe che. paNa cArAyaNa kahe che ke rAjAnA mitra evA mArI tame game tevI mazkarI karI zake, to tamArI mekhalAnI huM evI mazkarI kema na karI zakuM?" rANI ane bIjI strIo khUba gusse thAya che ane khUba baLe che. paNa cArAyaNane tenI kAMI paDI nathI. e te pitAnA vijanmAdamAM ja mazagUla che. cArAyaNa jherIle che. ene gusse thatAM vAra lAgatI nathI. rAjAnA vivAhaprasaMge pitAne bheTa maLavI joIe ema te kahe che. dAsI kahe che ke, "tene te jarUra bheTa maLavI joIe--ardha caMdra !" cArAyaNa tethI pAcho khijAya che, ane -gussAmAM kahe che ke, "rAjamahelamAM tamArA jevI dAsIonAM me te huM evA karI nAMkhyuM ke tamArA dhaNIne jotAM zarama Ave. zuM samaje cho ?' eka dAsI kahe che cArAyaNa durvAsA jevo kepiSTa che. cArAyaNano svabhAva joIe te dAsInuM kahevuM barAbara lAge che. kharI rIte vidUSakamAM ATalo badho kapa hoya e eka AzcaryanI vAta kahevAya. potAnI mazkarI thayA pachI kaI gusse thAya e svAbhAvika che, paNa tene badale levA mATe kArastAna racavuM e vidUSakanI vizeSatA nathI. zAkAra jevA jherIlA khApuruSanuM citraNa hAsyakAraka rIte karI zakAya. te -potAnA verane badale laI zake. paNa cArAyaNa zakAra je khalapuruSa nathI. te viduSaka che. paNa je A paNe cArAyaNanuM pAtra jhINavaTathI tapAsIe te tenuM vidUSakapaNuM -nakalI lAge che. te vidUSaka hovAnuM nATaka kare che. svapnamAM joyelI strIne uddezIne Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArAyaNa rAjA bhAvavivaza banI jyAre premadhyAra kADhe che tyAre cArAyaNa tenI mazkarI kare che. premaghelo rAja potAnI jAta para kAbU gumAve che ane athaDAtA athaDAte cAle. che. tyAre cArAyaNa tene bhAra kheMcatA baLadanI upamA Ape che. rAjA potAnA janma vicAromAM eka ThekANe stabdha ubho rahe che tyAre cArAyaNa kahe che ke "jhADa jevA. eka ThekANe ubhA rahI tame vadhavAnA hova te huM A cAlyo" ! mekhalAnuM vera : vALavA te je asabhya yukti race che te joI rANInI AMkhamAM AMsu Ave che.., rANIne raDatI joI rAjAne lAgI Ave che, paNa cArAyaNa kahe che ke, "raDavA de emane. kAMI hirAmANeka nathI vahetAM AMkhamAMthI." mRgAMkAvalIne puruSane veza paherAvI? kuvalayamAlAnuM tenI sAthe lagna karavAmAM Ave che. tethI rAjA kuvalayamAlA sAthe saMbaMdha vadhAratAM saMkoca anubhave che, paNa cArAyaNa ene kahe che, "emAM sakeca zAne ? sALAnI vahu e ApaNI paNa aDadhI vahu thAya !" cArAyaNanI jIbha eTaluM ja kahI baMdha thatI nathI. jyAre kuvalayamAlAnA lagnanuM pila bahAra phUTe che ane enuM kharuM lagna rAjA sAthe thAya che tyAre cArAyaNa rAjAne kahe che ke, "kuvalayamAlA have tArI aDadhI hatI te pUrI vahu banI che !" Ama cArAyaNe AkhA nATakamAM jyAM tyAM pitAnuM DahApaNa haLyuM hoya te paNa tenA mukhamAMthI ghaNI vakhata suMdara vAkyo paNa nIkaLe che. rAjA nAyikA sAme pahelI vAra jatAM gUcavAca che, paNa cArAyaNa kahe che, ke "caMdra pitAnA zItala kiraNe pAtharavAnI zarUAta kare eTale rAta piyaNAM kyAM sudhI bIDAI rahe ?" nAyikA sAthe prema karatI vakhate rANI tarapha paNa dhyAna rAkhavAnI rAjAne salAha ApatAM te rAjAne "Aje rokaDA kAle udhAra' nuM mahatva samajAve che. te kahe che ke "Aje maLanArI tittirI AvatI kAle maLanArI suMdara Dhela karatAM vadhu mahatvanI che." bIjA aMkamAM nAyikAne maLavA mATe te rAjAne protsAhana Ape che. te vakhate te kahe che ke, "caMdrakAMta maNinI DhIMgalI caMdrane joyA pachI pIgaLyA vinA rahe ja nahIM !" trIjA aMkamAM nAyikAnA vadhu AkarSaNane lIdhe rAjA rANuM tarapha bedarakAra bane che, emAM cArAyaNane rAjAnI bhUla jaNAya che. te rAjAne bhaNatara vize niSkALajI karanAra ALasu vidyAthI sAthe sarakhAve che. eka vAra te rAjAne kahe che, "kApaNa karyA vagara khetaramAM navuM anAja pAke nahIM, kasturI mRga hamezA kumaLA pAna khAvA mATe vanamAM dUra dUra kare che. tene nAnAzA khetaramAM pUrI rAkhe zuM thAya ?" Ama cArAyaNa vAcALa hoya te paNa ghaNuM vakhata enA belavAmAM DAhapaNabharyo artha samAyele ApaNane jaNAya che. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -286 vidUSaka - rAjAnA mitra tarIke cArAyaNa haMmezA tenI sAthe rahe che. rAjA premamAM paDe che, tyAre te rAjAne vividha sthaLe laI jAya che. paraMtu rAjAnA premaprakaraNamAM e kaI pratyakSa madada karatA nathI. je pramANe nAyikAprApti mATe te rAjAne koI khAsa madada karatA nathI, te ja pramANe pitAnI mUrkhatAne lIdhe rAjAnA premamAM badhA ANavAnuM ane tethI nATakakAranI kathA vikasAvavAnuM vidUSakI kAma paNa te karatuM nathI. rAjAnA sacara tarIke te haMmezA rAjA sAthe rahete heya te paNa nATakamAMnI tenI bhUmikA rUDhigata che. teNe karelA vinoda athavA teNe uccArelAM DaDApaNabharyA vAkyo maulika lAgatAM nathI. tenuM kAma dhaMdhAdArI vidUSaka jevuM - lAge che. enI AjubAju gUMthavAmAM AvelA prasaMge paNa nATakakAre jANa jeIne UbhA karyA hoya evA lAge che. kevaLa hAsya nirmANa karavA khAtara e prasaMgAnI yojanA thayelI lAge che. nATaka sAthe temane kaI pratyakSa saMbaMdha nathI. cArAyaNanI mUrkhatA paNa nakalI lAge che. mukhatAne e Dhaga kare che. pite bharyo nathI. pote nirakSara che evuM batAvavAne e prayatna kare che. tenuM belavuM-cAlavuM DAhyA mANase jevuM, bhaNelA mANasa jevuM lAge che. kudaratanuM te kAvyamaya varNana kare che, eTaluM ja nahIM paNa anubhava ane artha athavA bhAva ane rasane anusarIne te vividha vRttonI racanA potAnA kAvyamAM kare che. rAjA sAthe te saMskRta kAvyamAM bole che. tethI rAjAne paNa Azcarya thAya che ane e kahe che, "vAha ! tane saMskRta paNa AvaDatuM lAge che !" cArAyaNa dharmazAstramAMnA vacane TAMke che. mULa avataraNa e prakRtamAM bolate hovAne lIdhe mRgAMkavarmAne kaMcukI tene hase te paNa cArAyaNe ApeluM avataraNa keIpaNa bhUla vinAnuM, zuddha hoya che. rAjA pote cArAyaNa gAMdharvavedamAM niSNAta hevAnI khAtrI Ape che. mekhalA pAsethI te gAMdharvavedavicakSaNa tarIke sanmAna prApta kare che. rAjAne vivAha prasaMge e nAce che ane gAya che. enI e kriyA mUrkhAIbharI hoya te paNa enuM nAcavuM athavA gAvuM sAva mUrkhAIbharyuM nathI. TUMkamAM, cArAyaNa mUkhatAnuM nATaka kare che. bAghApaNuM e tenA dhaMdhAno eka bhAga bane che. vidUSaka veza paherI lekenI majAmAM, kene AnaMda ApavAmAM te jIvanane AnaMda anubhave che. te kahe che "A jagatamAM DAhyA mANase nakAmI moTI meTI kalpanAo kare che. tethI teo vAMdarAnI mAphaka jhADanA phaLa nahIM paNa phakta pAna ja meLave che. paNa mUrkhAo apanasanI vADInA rakhevALanI jema mULa sAthe saMbaMdha dharAve che, ane tethI teo jhADanAM phaLa meLave che." Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArAyaNa 287 A nATikAmAM ApaNane cArAyaNa vize je mAhitI maLe che te pramANe cArAyaNa vivAhita che. te potAnI brANamAM kALajI rAkhe che. te bacaravALa che. kadAca rAjadarabAramAM tenI vidUSaka tarIke nimaNUka thaI hovAne lIdhe pitAnA "dhaMdhAne anusarIne te vidUSakanAM kAmo karate hovA joIe. paNa tene lIdhe tenI vidUSakanI bhUmikAmAMnI mauliktA mArI gaI che. tene vinoda, tenI mUrkhatA, tenuM DihApaNa kRtrima lAge che. bIjAnuM vera levAnI vRtti ApaNane temAM jovA maLe che. bIjAnI athavA pitAnI nirdoSa mazkarI karI nirmaLa AnaMda nirmANa karanAra janmajAta vidUSakamAM ApaNane je udAtta kheladilI jovA maLe che, te A vidUSakamAM jovA maLatI nathI. pitAnA buddhivabhavane lIdhe gautame prApta kareluM sthAna cArAyaNa meLavI zake tema nathI. te pramANe te thakAra jevo duSTa banI zake tema paNa nathI. potAnI mazkarI thAya te paNa AnaMdita rahevAnI zakAmAM jaNAtI vRtti paNa ApaNane temAM jaNAtI nathI. cArAyaNa mazkare che, paNa tene bIjAe karelI potAnI mazkarI pasaMda nathI. cArAyaNumAM jaNAI AvatI A visaMgati vivedI pAtrane poSanArI visaMgati nathI. rAjazekharanA A vidUSakano mULa pAye kAce che. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 kaNasuMdarImAne vidUSaka gSa samrAtaH ma ra trAhaorvinA -karNasuMdarI, 4 bihaNe lakhela karNasuMdarImAM vidUSakane keI viziSTa nAma ApavAmAM AvyuM nathI. te brAhmaNa che e vize zaMkA nathI. rAjA ane rANI tene ulekha Adara sAthe karatA na hoya, te paNa teo tene brAhmaNa tarIke oLakhe che. A vidUSaka paraNele che. tenI patnIne ulekha brAhmaNI tarIke karavAmAM Avyo che. vidUSakanI keTalIka vizeSatAo A vidUSakamAM jovA maLe che. tumula yuddhanuM varNana sAMbhaLI te dhruje che. bhajana ane dakSiNane tene lobha che. eka vakhata rANI gusse thaI jAya che. tene gusso zAMta thayA pachI te vidUSakane lADavA mekale che. tethI vidUSaka khuza thaI jAya che. rAjA ane nAyikAne prema saphaLa karavA mATe rANInuM mana vaLAvI tenI anumati meLavavA vidUSaka tene svastivAcananI eTale ke lADavAnI chAbaDI mokalavAne nirdhAra kare che. rAjA ane nAyikAnA lagnaprasaMge te svastivAcananI mAgaNI kare che. uparAMta, rAjAnA jUnAM ghareNuM te tene maLe che ja ! viduSaka bAghA jema varte che ane mUkhanI jema bole che. rAjA eka divasa svapnamAM eka vidyAdharasuMdarIne jue che. tenA sauMdaryathI te AkarSAya che. ane virahamAM Itara vakhate sukha ApanAro bAga tene saMtApadAyaka lAge che. rAja vidUSakane A vAta kahe che, tyAre vidUSaka kahe che, "eha! tamane bAgane trAsa thAya che ? te pachI, bAganuM ApaNe zuM karIzuM ?" eka vakhata te rAjAne kahe che ke, badhA leke suMdara strIne meM sAme joI bolavAnuM choDI daI, enI tirachI najara zA mATe pasaMda kare che e kAMI ApaNane samajAtuM nathI !' nAyikA pitAnI benapaNIne potAnA premanI vAta kahe che. te vakhate temanI sAme hAjara thavAnI sUcanA vidUSaka rAjAne kare che. rAjAne vidUSake karelI sUcanA mUrkhAIbharelI lAge che, ane tethI te vidUSaka tarapha dhyAna ApatA nathI. ghaNI vakhata vidUSakanuM vartana bAliza lAge che. rAjA bhAvavivaza thaI, ene kaMI pUchavA jAya, tyAre te pitAnA ja AnaMdamAM mazagula thaI khAlI capaTImAM ja Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaNasuMdarIne vidaSaka vagADe che. rAja yuddhamAM vijaya meLave che te samAcAra maLatAM ja vidUSaka AnaMdathI nAcavAnI zarUAta kare che. rAjA vidUSakane mUrkha kahe che te khoTuM nathI. paraMtu vidUSakanI bAlizatA ane mUtA kRtrima lAge che. vidUSakane dhA karatA hoya tema e badhAM kAma kare che. ene eka dAkhalo ApaNe joIe. sAmAnya rIte vidUSaka dAsIthI gabharAya che, ane bane tyAM sudhI e ene TALavAne prayatna kare che. paNa eka vakhata te dAsIne kamaLataMtu ane keLanAM pAna DhAMkIne laI jatI jue che. vidUSakane TALavAne te prayatna kare che. paNa vidUSaka tene pakaDI pADe che. e ene dhamakAve che. dAsI game tevA javAba Ape che, paNa vidUSaka jhaTa eNe pAlava taLe saMtADelI vastuo bahAra kADhe che. pachI dAsIne sIdhI rIte kabUla karavuM paDe che ke nAyikA premavarathI pIDAtI hAI tene mATe A zItalasAmagrI Avazyaka che. Ama vidUSaka dAsI pAsethI nAyikAnuM premarahasya jANI le che. pachI dAsI ene badhI vAta chAnI rAkhavA vinaMtI kare che. vidUSaka kadAca koI vakhata rAjAnI mazkarI kare te paNa ene madada karavAnuM te bhUlatuM nathI. te rAjAne pitAnuM premaprakaraNa jarA bAju para mUkI pahelAM rANIne khuza karavAnI salAha Ape che. te rAjAne kahe che ke, "tuM rANI sAthe mIThA zabda bele, athavA tene page paDe che te tArA upara khuza thAya. paNa mane te e duSTa brAhmaNa kahe che. e badhuM vera mArI upara vALaze." karNasuMdarI paNa rAjAne cAhe che e samAcAra jyAre te rAjane kahe che tyAre rAjA atyaMta AnaMdita thAya che, eno vidUSake kahelI vAta upara vizvAsa besatuM nathI. tyAre vidUSaka kahe che ke, A "premamAM paDelA mANasonAM mAthAM pharyA lAge che. pratyakSa purAvo ApIe to paNa emane vizvAsa besatA nathI !" pachI rAjAne pitAnI vAta upara vizvAsa bese te mATe te pitAnI brAhmaNonA paganA sogaMda khAya che. Ama, vidUSaka rAjAnI thoDI mazkarI kare, te paNa te rAjAne madada karavAnI tenI haMmezanI tarakIbe yoje che. te rAjAne bAgamAM laI jAya che. madane dAna ane taraMgazAlA e be zItasthAne pAse te rAjAne laI jAya che. bIjA aMkamAM te rAjAne lIlAvanamAM laI jAya che. tyAM sarovara pAse rAjA karNasuMdarIne maLe che. trIjA aMkamAM te rAjAne saMketasthAne laI jAya che. viSaka pahelethI ja rANI vize sAvadhAna rahe che. rAjAne te rANuM AvyAnI vakhatasara sacanA kare che. rANInA AgamananuM amaMgaLa bhaviSya vartAvanAra 19 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A brahmaLa upara rAjA khijAya che, paNa vidUSakanI sUcanAne lIdhe ja pachIne apriya prasaMga TaLe che. trIjA aMkamAM sajA ane karNasuMdarInA milana vakhate rANuMacAnaka tyAM AvI pahoMce che. te Avaze evo te vakhate rAjAne ke viSakane baMnene khyAla hetuM nathI. chellA aMkamAM teNe rAjAne lananI - janA kare che. vidUSaka rAjAne rANuM kahe tema karavA kahe che. rANIne bhANe barAbara karNasuMdarI jevuM lAgatuM hatuM. tene strIveza paherAvI rAjAnA enI sAthe lagna karI rAjAnI phajetI karavAne rANIne vicAra hata. vidUSaka badhI vAta pahelethI jANuM jAya che. te rAjAne phakta rANunI badhI vAta mAnya karavAnI salAha Ape che. viduSaka rAjA mATe ghaNuM nAnAM kAmo kare che. dAsI pAsethI nAyikAnA prema javaranI vAta te kuzaLatAthI jANI le che. karNasuMdarIe lakhele premapatra te rAjane ApavA jAya che. rAjAne te premamAM protsAhana Ape che. rAjAnI premadazAnuM athavA bAgamAM kudaratanA sauMdaryanuM te kAvyamaya varNana kare che. te ja pramANe te rAjAnA aneka nAnAmAM kAma karI apekSAnusAra rAjAne madada kare che paNa rAjAnI premasaphaLatAnuM athavA tenA karNasuMdarI sAthenA vivAhanuM zreya vidUSakane maLI zake tema nathI. rAjA ane karNasuMdarInA milana mATenA prasaMge vidUSake jayA nathI. rAjAne premaprakaraNamAM madada karavAne nakAmo dhaMdhe karyAne rANIe tenA upara mUkele AkSepa barAbara nathI. pitAnA bhANA sAthe rAjAnuM lagna karavAnuM rANue raceluM kAvatru niSphaLa nIvaDe che, paNa enuM zreya paNa vidUSakane ApI zakAya evuM nathI. rANInA bhANAne palAyana karI enI jagyAe kharI karNasuMdarI hAjara karavAnI vyavasthA mahAmaMtrI kare che. rANIe kAvavuM racyuM hoI te niSphaLa karavA mATenAM keI pagalAM bharavAmAM AvyAM che eTaluM ja bahu te vidUSaka jANatA ho joIe.' Ama, ahIM vidUSake rAjAne tenA premaprakaraNamAM koI vizeSa madada karI che athavA te vize kaMI yejanA ghaDI che. ema kahI zakAya nahI. te vidUSaka hovA chatAM tenA saMvAdamAM athavA kAryomAM vidUSakI vinoda jaNAtuM nathI. kharI rIte te vidUSaka hoya te paNa rAjAnA eka sAmAnya sahAyakanuM kAma te kare che. te kAvyamaya varNane kare che. keTalIka vAra te saMskRta paNa le che. bIjA viduSakonI mAphaka rAjAne vAca kahI saMbedhavAne badale te eka be vakhata rAjane je kahI saMbodhe che. arthAta keAI sevaka pitAnA mAlika sAthe varte te pramANe te vata che. tethI vidUSaka rAjAnA viTa, ceTa jevA sahAyake paikI eka heya evuM lAge che. rANI tenuM varNana "IT viTa' kare che. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 cakora ho, vidhatAcAra vidyAsa: . -caMdralekhA, 1. rAjazekharanA kapUramaMjarInI mAphaka rudradAse "caMdralekhA" nAmanuM prApta saTTaka lakhyuM che. temAM vidUSaka "cara brAhmaNanA nAme oLakhAya che. cakara brAhmaNa hovAne lIdhe khAudhare hoya e svAbhAvika che. nATakakAre ghaNe ThekANe tene khAudharApaNAnuM varNana karyuM che. eka vakhata cakAra caMdrikA nAmanI dAsI sAthe kAvyanI hariphAImAM utare che. te vakhate mahAnagarInuM varNana karatAM te badhI khAdyaviSayaka upamAone upayoga kare che. keyalanA paMcamasUrane te khUba khAvAne lIdhe phUlI gayela peTavALA brAhmaNanA avAjanI upamA Ape che. uDatA bhamarAone te raDAmAMthI bahAra AvatI dhumrasera sAthe sarakhAve che, temaja phUlanI suvAsane te vaghAramAM nAkhelI rAInI vAsa sAthe sarakhAve che. ciMtAmaNi ratna dvArA rAjAne nAyikA jevI suMdarInA darzana thAya che. tethI ciMtAmaNine upayoga pUro thavAne lIdhe, jema DAMgaramAMthI cokhA kADhI cheDAM pheMkI devAmAM Ave tema, te rAjAne ciMtAmaNi ratna pheMkI devAnI sUcanA kare che. rAjA nAyikAne maLavA mATe talasI rahyo hato. nAyikA udyAnamAM vApI pAse hevAnuM cakerane jANavA maLe che. tethI te rAjAne kahe che, "khAMDa ane dUdhamAM rAMdhelA bhAtanuM miSTAnna (pAsa) tamArI sAme thALImAM pirasAyeluM hoya te pachI raDIne zA mATe vakhata pasAra kare che ?" cakAra nAyikAnuM varNana karatI vakhate kahe che, "enA zabda kAna mATe jANe amRtathALa pirasatA hoya evA ane enuM rUpa jANe A mATe mijabAnI hoya evuM che." khAudharAne khAvA sivAya kAMI jaNAya nahIM evuM kAlidAse kahyuM che te barAbara che. cAra baDAIkhera che. dAsIe karelA nagarInA varNanamAM khAlI bhabhaka che evuM cakera mAne che. arthAta pitAnA varNanamAM maulikatA che evuM tene sUcavavuM che. eka vakhata rAjAnI jamaNI AMkha pharake che. pitAnI brAhmaNapaNanI moTAI sAthe cakera kahe che ke e sArvabhaumatvanA zubha zakuna che. cAra rAjA pAsethI kavitvazakti uchInI mAMgavA taiyAra thAya che, paNa caMdrikA pitAnI meLe ja ene kAvya Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viASaka zakti ApavA taiyAra hoya te paNa te levA taiyAra nathI, kAraNa ke caMdrikA te halakI dAsI kahevAya ! te kahe che, "pArijAta vRkSa choDI eraMDa pAse koNa jAya? cakerane vidagdhavilAsa je eka vakhata rAjA tenI prazaMsA kare che. cAra ene tarata ja kahe che, vyAsane lipivinyAsa, vAlmIkinA padabaMdha ane brahaspatinA lAguSya jema tenI vidagdhatA heya e kAMI AzcaryakAraka nathI." arthAta cakeranI vidvattA paNa emanA jevI ja svAbhAvika che. eka vakhata rANu tAMbUla (pAnasopArI) ApI cakeranuM svAgata kare che. tethI rAjA rANInI prazaMsA karavA jAya che, paNa cakora tyAM ja vacamAM bele che, "emAM navAIbharyuM kAMI nathI. nAradanA AgamanathI zuM IndranI paTarANIne AnaMda nahi thatuM hoya? vasiSTha AvatAM ja lakSmI enI stuti nathI karatI? pitAnI jAtane vasiSTha ane nArada sAthe sarakhAvanAra cakeranI baDAI joI le. cakera vidUSaka che, tethI te viSakI kAryo paNa kare che. eNe karelA mahAnagarInA varNanamAM enI mUrkhatA pratibiMbita thaI che. ciMtAmaNi ratna mananI irachAo pUrI karI zake ke kema e badala cauranA manamAM zaMkA che, kAraNa ke game te kahIe te paNa e te pathare ! acetana paththara mananI maherachAo kevI rIte pUrI karI zake ? nAyikAnA milana pachI te rAjAne ciMtAmaNi ratna pheMkI devAnuM kahe che. paNa rAjA ciMtAmaNi ratnanI devAlayamAM sthApanA kare che, ane cakerane "baLada zabdathI navAje che e vadhArAmAM ! rANInA mahelamAM cAra pitAnI mUrkhatA pradarzita kare che. te UMghamAM babaDe che. tene lIdhe rANune rAjA ane nAyikAnA milana vizenI khabara paDe che. pachI rANI nAyikA upara cAMpatI najara rAkhe che. che. eka vakhata cAra pite pitAnI mUkhatA vize A pramANe cekhavaTa kare che. e kahe che ke, bApadAdAo taraphathI cAlI AvelI mArI vidatta ane kavitvazakti meM peTImAM baMdha karI pUrI rAkhI che. e peTIne tALuM vAsI upara mudrA lagADI che, ane e peTI mArI bairInA ozikA pAse rakSaNa mATe mUkI dIdhI che. pitAnI sAthe pitAnI buddhi laI pharavuM jokhamakAraka che, kAraNa ke rastAmAM lUMTAra keTalA vadhI paDyA che." cakerane bIjA pAsethI buddhi uchInI levI paDe che tenuM A eka kAraNa che. ' cakore ApelI samajUtI hAsyakAraka hoya, teNe kahyA pramANenI mUrkhatA ApaNane tenI vartaNUkamAM jaNAtI hoya, te paNa ghaNI vakhata ethI viraha, asA Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra mAnya heziyArI ane buddhinI tINatA ApaNane caramAM jovA maLe che. dAsI ane cakeranI kAvyahariphAIne ja prasaMga laIe. hariphAI zarU thAya te pahelAM cAra A pramANenI zarata mUke che-sphoka sadharAvRttamAM hevo joIe, temAM camaka hevAM joIe, malayAnila e ene viSaya he joIe. Ama kAvyaracanA vizenA tenA zaMDA jJAnano khyAla ApaNane teNe karelI zarate uparathI Ave che. ciMtAmaNi ratnanA abhuta sAmarthya vize zaMkA pragaTa karatAM te kahe che ke, eka acetana ratna mANasanA manoratha pUrNa karI zake evuM mAnavuM e zazazRMga, AkAzapuSpa tathA mRgajaLanuM astitva mAnI levA barAbara che." rAjA eka vakhata tene nAyikA vize kAMIka pUche che. vidUSaka jANI joIne ja nAyikAnI vAta ja kADhate nathI, ane rANI vize ja bese che. te kahe che. je jhADanuM mULa na jANe te pAnane zuM oLakhe ? jhaverI kaI divasa paNa kAcanA TukaDA vecata jaNAta nathI ! jeNe brahmajJAna meLavyuM che tene mATe IndrajAla zA kAmanI ?' rAjA ene nAyikA vize kaI khabara maLI che ke kema te pUche che, cakora kahe che "kasturI koI divase gAmaDAmAM vecAya kharI ? yajJamAMnA puraDAzane prasAda bhaladhANakAne apAya? paMcagavya keI divasa keIe kAgaDAne ApyuM che?" daSTAMta ApavAnuM caranuM A sAmarthya joI rAjA dimUDha banI jAya che ! paNa vyAsanA lekhanakauzalya, vAlamIkinI kAvyapratibhA ane bRhaspatinI nipuNatA vize jemAM Azcarya thavAnuM kAraNa nathI, tema cakAranI vidagdhatA vize paNa Azcarya thavAnuM kAraNa nathI. mitra tarIke te rAjAne badhI madada kare che. DhAMkIne ANavAmAM Avela ciMtAmaNi ratnane ughADavAnI sUcanA cAra kare che. ciMtAmaNinA sAmarthya vize te avizvAsa pragaTa kare che. tene lIdhe ja badhAne maNinI parIkSA karavAnuM sUjhe che. maNinuM sAmarthya tapAsI te rAjAne uttama strIratna prApta thAya evI IcchA pragaTa kare che. nAyikA rAjA sAme AvI UbhI rahe che, tene mATe paNa apratyakSa rIte cakerane ja javAbadAra gaNI zakAya. rAjA nAyikAnA premamAM paDe che e cAra tarata ja jANe che. virahane lIdhe rAjA sUkAI jAya che. cakeranA hRdayamAM rAjA mATe sahAnubhUti che. rAjAnA asvastha manane saMteSa ane sukha ApavA te tene nisarga ramya sthaLeAe laI jAya che. cAra pate nAyikAnA sauMdaryanuM varNana kare che ane rAjAne paNa pitAnI preyasInuM varNana karavA prere che. rAjA ane nAyikA ekabIjAne maLyA pachI zI vAtacIta kare che te jANavA mATe rANI eka yukti race che. milana Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthaLe te DhIMgalInA gaLAmAM eka menA bAMdhI tyAM mUke che. menA rAjA ane nayikane saMvAda sAMbhaLe che. ane te ne te rANIne te kahI saMbhaLAve che. arthAta e premasaMvAda sAMbhaLI rANuM gusse thaI jAya che. paNa kera rAjAne dhIraja Ape che ane tenuM sAMtvana kare che. cakora rAjAne vakhatovakhata nAyikA vize mAhitI ApavAnuM kAma kare che. te nAyikAne patra rAjA pAse laI Ave che. premIonI mulAkAta thAya te mATe te rAjAne udyAnamAM vAvaDI pAse laI jAya che. eka vakhata rAjA ane nAyikAnA milana prasaMge vidUSakane raNa AvyAnI jANa thAya che ane te tarata ja rAjane tenI khabara Ape che. paraMtu bIjA prasaMge te pote ja UMghamAM babaDI rANI AgaLa rAjAnuM premarahasya jAhera karavAnI bhUla kare che. je ke e bhUlanuM kaI bhayaMkara pariNAma AvatuM nathI. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 mahedara katha adya nartitavyam / athavA ITazI eva dujIvikA zailUSopajIvakAnAm / -azrutadarpaNa, prastAvanA, vidUSaka na kevalaM mama kAmataMtreSu sacivaH, api tu mahArAjyataMtreSu api / -abhUtapaNa, 6, mahAdeva kavie lakhelA, rAmAyaNakathA upara AdhArita "abhutadarpaNa nAmanA uttarakAlIna saMskRta nATakamAM vidUSaka eka naTa tema ja nATakanI eka pAtra tarIkenI bevaDI bhUmikA bhajavatA jaNAya che. nATakanI prastAvanAmAM ja te praveza kare che. tene sutradhAra sAthe je saMvAda thAya che te pramANe vidUSakanuM kAma karatA naTanuM nAma remanthaka hoya che. tene vidUSakanuM-rAvaNanA "mahAdara' nAmanA narmasacivanu-kAma seMpavAmAM Ave che. sUtradhArane brAhmaNanA svabhAvane pUre khyAla hevAne lIdhe, pahelethI te tene lADavA jamADI nATakamAM kAma karavA mATe taiyAra kare che. tethI vidUSaka khuza thAya che, kAraNake pUrvaraMga zarU thAya te pahelAM, brAhmaNa tarIke tenI peTapUjA karI agrapUjAnuM mAna tene ApavAmAM Ave che. paraMtu tenI phariyAda e che ke peTa bharyA pachI raMgabhUmi upara kAma karavuM tene jhAjhuM pasaMda nathI. peTa mATe veTha karavI paDatI hovAne lIdhe tene A naTane dhadhe pasaMda nathI. sUtradhArane ja raMgabhUmi upara nAcavAnI "paDI che" ema kahI te sUtradhArane lAgI Ave evA zabdo bole che. paraMtu sUtradhAra ene samajAvatAM kahe che ke tene (vidUSakane) pAMcamAM aMkamAM rAvaNa praveze tyAM sudhI koI kAma ApavAmAM AvyuM nathI, tema je te brAhmaNa haivAne lIdhe tene agahAranuM--eTale ke mRtyenuM kAma ApavAmAM AvyuM nathI. tene te phakta thoDA saMvAdo je belavAnA che. A pramANenuM AzvAsana maLyA pachI vidUSakane zaiDI dhIraja maLe che, ane pitAnuM kAma Ave tyAM sudhI "jarA ADo paDavA" te aMdara cAlyA jAya che. te prastAvanAmAMnI nAnI bhUmikAmAM paNa, khAudharApaNuM sanmAna mATenI lAlasA, zarIrane trAsa na ApavAnI vRtti-jevI vidUSakanI vizeSatAo nATakakAre batAvI che. pAMcamAM aMkamAM mahedaranI bhUmikAmAM ramanthaka be hAtha vaDe potAnuM meTuM peTa paMpALa paMpALate raMgabhUmi upara praveze che. mAMsa, carabI, lADavA Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 viASaka ane vividha miSTAne vaDe teNe potAnI udarapUrti karI hoya che. koIpaNa jAtanI zarama vinA peTa bharIne khAvAnuM teNe kAma karyuM hovAne lIdhe tenuM mAM paNu vAMkuMcUMku banI jAya che. te ThIka zvAsa paNa laI zakatA nathI. ane AvI vyAkuLa avasthAmAM tene dhImI cAle cAlavuM paDe che. vidUSakanuM A rUpa tenI paraMparAne anurUpa che. tenuM mahedara nAma tenA hAsyAspada svarUpane zobhe che. addabhutadarpaNa nATakamAM eka mAyAnATikA batAvavAmAM Ave che. temAM lakSamaNa badhA vAMdarAone laMkA gheravAne hukama kahe che. te sAMbhaLI mahedara gabharAyA che ! rAvaNa tene "A te nATaka cAle che ema kahe che tyAre tenI bIka ochI thAya che. A prasaMga vidUSakane bIkaNa svabhAva pradarzita kare che. rAvaNane vidyujijahuva' nAmano maMtrI hoya che. tene azokavanamAM jaI sItAne saMdezo laI AvavAnuM kAma soMpavAmAM Ave che, paNa azokavanamAM puruSone praveza karavAnI paravAnagI hotI nathI, tethI vidyujiva mahedarane azokavanamAM jaI sItA zuM kahe che te jANuM lAvavAnuM kahe che. puruSane javAnI paravAnagI na hovA chatAM vidyujive pitAne A kAma soMpyuM tethI mahedara khijAya che. ane tene kahe che, huM puruSa nathI evuM Apa mAnatA haze, paNa dara varase jene suvAvaDa Ave che evI brahmarAkSasI kuMDadarI nAmanI mArI patnI mAruM pauruSa barAbara jANe che, samajyA ? A udgAromAM koI paNa bAbatamAM nakAmI haTha karavAnI vRtti, baDAIkhara svabhAva, azlIla vineda karavAnI irachI vagere viSakanA guNa vyakta thAya che. paraMtu vidUSakanA pAtramAM batAvelA A guNe te eka rUDhi heI batAvavA pUratA ja batAvavAmAM AvyA hoya evuM lAge che. dareka vidUSakane pitAnuM viziSTa nAma hovA chatAM saMskRta nATakamAM tene ulekha vidUSaka e sAmAnya nAmathI karavAmAM Ave che. paraMtu ahIM mahedarane kayAMye vidUSaka zabdathI ullekha karavAmAM Avyo nathI. uparAMta paraMparA pramANe vidUSaka nAyakane mitra heya che, paraMtu ahIM mahekarane pratinAyakane rAvaNane-sahacara batAvavAmAM Avyo che. je ke mahedarane narma suhata" nimamitra" vagere zabdo dvArA saMbodhavAmAM Avyo hoya te paNa ahIM tenI hAsya nirmANa karavAnI vRtti karatAM tenI cAlAkI, hoMziyArI tathA buddhimattA jevI vizeSatAo adhika batAvavAmAM AvI che. je kuLamAM rAvaNa janme che, te brahmarAkSasa kuLane mahedara purahita che. te kAmazAstramAM niSNAta che. kAmataMtrasaciva tarIke rAvaNa tenuM gaurava kare che. rAvaNe yuddhamAM Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - mahodara 2 jItelI strIone vaza karavAmAM mahedarane saMpUrNa saphaLatA maLI che. mahedaranI e zakti dhyAnamAM laI rAvaNu tene pitAnI meLe, athavA vidyujivane madada karI, sItAne vaza karavAnuM kAma sepe che. rAvaNa sItAne meLavavA talase che. eka sahacara tarIke mahedara haMmezA tenI sAthe rahe che. sahacara tarIkenI pitAnI bhUmikA bhajavatI vakhate mahedara je kAma kare che, te dvArA tenI buddhimattA ane hoMziyArI jaNAyA vinA rahetAM nathI. mahAdaranuM kahyuM rAvaNe mAnyuM che te tene vinAza thato aTaka heta. sItAne vaza karI potAnI kAmatRpti karavA karatAM, e kAmecchAne che aMta Avaze tene pite vicAra karavo joIe evuM te rAvaNane kahe che. sItAne meLavavAnI rAvaNanI ka9panA aMdhakAra ane prakAzanA saMganI kalpanA karavA barAbara che ema te mAne che. mahedara rAvaNa sAthe e vize je carcA kare che, temAM tenI buddhi ane taka kuzaLatA jaNAI Ave che. rAma pAse pratyakSa athavA mAyAvI sItA mokalI prastuta yuddha TALavuM joIe ema mahedara kahe che. paraMtu rAma sAthe saMdhinA karAra karavAmAM Ave to vibhISaNane aDadhuM rAjya ApavuM paDe ane e ISTa nathI ema rAvaNu mAne che. mahAdara kahe che ke saMdhi karatI vakhate vibhISaNane rAjyane darane khuNo ApI devAnuM nakkI karavAmAM Ave to laMkAnA bhAgalA karavAne savAla upasthita thaze nahIM. paraMtu vibhISaNane evuM rAjya ApavuM e potAne mATe kAyamane zatru nirmANa karavA barAbara che evuM rAvaNane lAge che. te vakhate modara rAvaNane nizcayapUrvaka jaNAve che ke rAma ane kAma e bemAMthI koI ekane jItyA vinA zAMti sthApI zakAya nahI, ane rAmane jItavuM azakya hovAne lIdhe rAvaNe kAmane chatI pitAne vinAza re joIe. sItAprApti vizenI AkhI samasyA mahAdara rAvaNu AgaLa zRMgApatti dvArA spaSTa kare che. te kahe che ke rAma jIvatA hoya tyAM sudhI sItA meLavavI ApaNe mATe azakaya che, ane rAma mare te sItA jIvatI rahe e azakaya che. A pramANe rAma hoya ke na hoya te paNuM rAvaNa sItAne meLavI zake nahIM. mahedare karelI A dalIla tarkazuddha che emAM zaMkA nathI. sItAne meLavavA mATenA rAvaNanA prayatna cAlu hoya te vakhate mahedara tenI sAthe A pramANenI carcA kare che. rAma pAse eka adbhuta darpaNa-jAduI arIse- heAya che. te dvArA rAma ane lakSmaNa rAvaNanI "mAyAnATikA' joI zake che, tema ja rAvaNa ane mahAdarane saMvAda sAMbhaLI zake che. rAma ane lakSmaNa Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vipaka jadaranI prasaMzA kare che. lakSamaNa maharine rAvaNuM karatAM vadhu buddhimAna mAne che. paNa rAvaNa kAmabANathI viddha thayo hovAne lIdhe sItA vizenI tenI kAmecchA rekI zakAya tevI nathI. tethI te kupurahita mahedarane page paDe che; ane tene keIpaNa hisAbe sItAne vaza karavAno mArga zodhI kADhavA vinaMtI kare che. rAvaNane yogya mArga upara lAvavA mATe pitAthI banatuM karyA pachI, tenA kAmataMtrasaciva ane eka sahacara tarIke, mahedara rAvaNane madada karavA, tema ja hiMmata ApavA pitAnA prayatna Adare che. A bAbatamAM rAmane pahelethI paka Dyo hota te ThIka thAta evuM tene lAge che, paraMtu sItA nArAja na thAya mATe rAvaNane tema karavuM yogya lAgatuM nathI. rAvaNa pAse addabhuta zakti hevAne lIdhe keAI banAvaTI athavA mAyAvI sItA te rAma pAse mekalI zakyo hota, paraMtu e ka95ne paNa rAvaNane pasaMda nathI, kAraNake tema karavAthI azokavanamAMnI sItA pitAne vaza thaze ke kema te kahI zakAya nahIM. chevaTe mahedara sItA upara baLAtkAra karavAnuM rAvaNane sUcave che; paraMtu A upAya paNa rAvaNa svIkArI zake tema nathI. keI paNa strInI IcchA viruddha tenI upara baLAtkAra karavo nahIM evo Adeza rAvaNane potAnA pitAmaha-brahmA pAsethI maLyuM hatuM. rAmanuM rUpa laI sItA pAse javuM ane tene vaza karavI e upAya paNa zakya nathI, kAraNa ke sItA AgaLa tenuM kapaTa cAlI zake nahIM. laMkAnI sImAe yuddhanI taiyArIo cAlatI hoya te paNa kedakhAnAmAM sItA AnaMdita rahe ema rAvaNa irache che. sItAnA mukha upara AnaMdanI rekhAo jaNAya te paNa rAvaNe saMtuSTa thaI utsAha sAthe raNamedAnamAM yuddha laDhavA taiyAra che. rAvaNanI A manasithati joI mahAdara tene kIDAparvata upara laI jAya che. tyAM trija ane saramAe mAyAnATikAne prayoga karI yuddhamAMnA prasaMgo kapaTa dvArA sItAne batAvavAnI yejanA karI hatI. A kapaTaprayoga cAlu hoya che te ja vakhate rAvaNa ane mahAdara tyAM AvI pahoMce che. mahAdara rAvaNane rijhavavAne prayatna kare che, kAraNake sItA vizenI abhilASAne lIdhe rAvaNanuM mana asvastha hoya che. mahedara tenuM dhyAna nATakamAMnA da tarapha dere che. jhADImAMthI pasAra thatAM rAvaNane mugaTa DALIomAM phasAI jatuM hoya che. rAvaNane e vAnarane upadrava hoya evuM lAge che. tethI te gusse thAya che, paNa mahedara ene e nATaka hevAnuM yAda karAve che. nATakano eka dazyamAM lakSmaNa evuM kahe che ke rAvaNa bIkathI saMtAIne yuddha TALavAnI irachA rAkhe che. te sAMbhaLI rAvaNa pharI khijAya che; paNa mahedara kahe che, "tArA jevA zailevIra prabhAva eka satya Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahodara 299 bace zuM jANI zake ?" Ama te rAvaNane sAMtvana Ape che. te rAvaNanA parAkramanuM varNana karI tenI prasaMzA kare che. A rIte rAvaNane khuza karavA te ghaNuM prayatna kare che. paraMtu mAyAnATakanI kathA rAvaNane sukha Ape tevI nathI. rAvaNane dhIre dhIre thato adha:pAta, tema ja tenA sainikone vinAza e nATakamAM batAvavAmAM AvyuM hatuM. tethI rAvaNa trijaTA ane saramA upara khijAya che. temaNe tene chetaryo che evuM te mAne che. tethI te temane mAravA doDe che. rAvaNanuM mana koIpaNa bAbatamAM parovI rAkhavAne mahedara prayatna kare che, paNa tenA prayatna Akhare kayAM sudhI cAle ? trijaTA ane saramAnI keAI khera na hatI ! rAvaNe temane sahelAIthI aMta karyo hota, paraMtu mAyA nATakamAM kuMbhakarNa ane indrajitane vadha thayela joI rAvaNane AghAta pahoMce che, ane te muccha khAI paDe che. tethI trijaTA ane saramA te vakhate bacI jAya che. mahAdara rAvaNane sAMtvana Ape che. te pachI rAvaNa tarata ja yuddhabhUmi upara jAya che. yuddhabhUmi upara jatAM pahelAM rAvaNa mATe zubhecchAo vyakta karavAmAM Ave che, ane e nimitte badhA brAhmaNane svastivAcana ApavAmAM Ave che. pitAne bhAge AvelA svastivAcanane lADavA khAI pAchA AvavAnuM mahedara tene AzvAsana Ape che. paraMtu raMgabhUmi upara AvavAne mahedara mATe koI prasaMga Avata nathI. yuddhamAM rAvaNa hAre che. rAma badhA rAkSasane nAza kare che, paraMtu temaNe pitAnuM vartana sudhAravuM joIe evuM nATakamAM kahevAmAM AvyuM che. Ama mahe-- darane pharI raMgabhUmi upara AvavA koI laka rahetI nathI. . ke ." - kharI rIte, mahadara mukhyataH kAmatatrasaciva che. te rAjanItinuM paNa sAruM jJAna dharAve che, tenI vidUSakanI bhUmikA kRtrima lAge che. paraMparAne enuM sarIne tene vidUSaka banAvavAmAM AvyuM hoya to paNa temAM viSakanA prANuM nathI ! Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAraziSTa vidUSakanI TopI-ajaMTAnA eka bhitticitramAM vidUSakanA mastaka paranA paheraveza mATe bharate trizikhanuM vidhAna karyuM che. A trizikha" eTale amuka rIte goThavelA vALanA traNa guccha hoya, athavA te te "trizikhaMDaka hoya. trizikhaMDaka e traNa khUNAvALI TapI hatI. vAsudevazaraNu agravAle mathurAnI eka prAcIna pAkI mATInI takatImAM te oLakhI batAvI che. saMskRta raMgamaMca para vidUSaka TopI sAthe ke TopI vinA dekhAte hAya-bharatane A bAbatamAM kazo asaMdigdha nirdeza nathI. A saMbaMdhamAM e hakIkata rasaprada che ke jyAre ogaNIzamI zatAbdImAM marAThI nATakane saMskRta nATakanA anuvAda ke anukaraNa rUpe udaya thayo, tyAre te veLAnI raMgabhUmi para vidUSakanuM -ane anya kaI paNa brAhmaNanuM pAtra mAthA para cappaTa besADelI, gALa, lAla ane baMne kAna paranI kAra upara vALelI evI TopI paherIne ja AvatuM. evo saMbhava che ke A kAnaTepI Do. agravAle mathurAnI takatImAM joyela trizikhaMDakane ja vikAsa hoya. ajanTAnI kamAMka 1 vALI guphAmAM je kamAMka 16 vALuM bitticitra che (grIphIthanI pustaka pramANe citra naM. 4 ena, yajhanInA pustaka pramANe naM. 25), te cAreya jAtakanA trIjA prasaMgane lagatuM che. temAM nAgarAja cAMpeya vArANasInA rAja ugrasenane bauddhadharmanuM tattava samajAve che e prasaMga aMkti thaye che. citramAM nAgarAjanA rAjamahelanuM dazya che. rAjanA sabhAkhaMDamAM vacce nAgarAja cAMpeya rAjA ugrasenane dharma samajAvate dekhAya che. temanI AsapAsa bAra AkRdhatio (nava strIo ane traNa puruSo) upasthita che. DAbI bAjunA jUthamAMnAM -eka apavAde sau ekAgra bhAve vAtacIta sAMbhaLatAM dekhAya che. mAtra temAM je eka ThIMgujI vAmananI ramUcha AkRti che, tenAM bhavAM kheMcAyelAM che ane te A dharmacarcAmAM kaze rasa dAkhavate lAgatuM nathI. jamaNI bAjunA jUthamAM pAMca -strIo ane puruSa che. temAM be strIo beThelI che ane vAtacIta sAMbhaLavAmAM mana che. UbhelI traNa strIomAMthI be strIonA UMcA karelA eka eka hAthanI Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hatheLI para thALa che. temanI vacce je AkRti UbhI che te puruSanI che. tripaM uparathI te brAhmaNa hovAnuM jaNAya che. yajhadanI tene cahero AbAda kAzInA brAhmaNanA je hevAnuM kahe che. brAhmaNanI Akho citramAM bhUMsAI gaI hovAthI teno mukhabhAva nakkI karI zakAtA nathI. je rIte thALa laI UbhelI eka dAsI tenI pAse UbhelI bIjI dAsIe UMcA hAthe karelA saMkatathI pitAnuM DAku DAbI tarapha vALIne pelA brAhmaNa sAme joI rahI che, te uparathI evI aTakaLa mATe pUrate AdhAra che ke e brAhmaNa te viSaka heya, ane tenI baMne bAju UbhelI dAsIoe UMcalA thALamAMnA eka thALamAMthI teNe kazuMka (kUla ke pachI nAstA mATenI mIThAIne TukaDo) gUpacUpa uThAvI lIdhuM haiya-tenI bAjumAM UbhelI dAsInI najare A pakaDAI jatAM, te A aMge thALavALInuM dhyAna kheMcatI hoya. TUMkamAM citramAMne brAhmaNa rAjasabhAmAM upasthita rahete vidUSaka heya. A. AkRtie kAnaTopI paherelI che.* teno raMga sapheda che. marAThI raMgabhUmi para vaparAtI AvI TapI kaMtAnanI ane lAla hoya che, ane tenI kAna paranI kinArI UMcI caDAvelI hoya che, paNa jarUra paDe tyAre te nIcI karIne kAna DhAMkI zakAya. che. eTale ja kAnaTopI kahevAya che. - ajanTAnA bhitticitramAM maLatuM kAnaTopInuM A citra e daSTie mahattvanuM che ke mathurAnI takatImAM maLatA trizikhaMDaka ane arvAcIna kAnaTopI-e benI vaccenI kaDI te pUrI pADe che. pAMcamI zatAbdInI guptayugIna citrakalAmAM maLatuM A vidUSakanuM trizikhaMDaka e tene atyAra sudhImAM prApta sauthI prAcIna citrA-- tmaka purAvo che. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dha viASakajI. ke. bhaTa, prakA ne oDa buka kaMpanI, amadAvAda, 150 karo 1. "gupta ArTa,' vAsudevAraNa agravAla, AkRti 1 mAMdha, pR. 36-37. vadhumAM jue "dha viSaka, pR. 54,58, : - 3. "dha vidUSaka, pR. 58. . :- 4. ejana-pR. 58. : pa. "ajanTA, bhAga trIjo, okasapharDa yunivarsiTI presa, 1930. - pariziSTa 6, juo "cAMpeya jAtaka, pAli TeksTa sesAyaTI, graMtha trIje, naM. 506; kovelane anuvAda, pR. 281-286. A jAtakanI saMkSipta vArtA mATe juo yajhadanInuM ajanTA' pustaka, lakhANa, bhAga prathama, pR. 38-39, 7. saMpUrNa citra mATe juo yajhadanInuM "ajanTA' pustaka, bhAga trIje, leTa naM. 25. A pariziSTa sAthe ke pheTa chApavAmAM Avyo che te mULa citramAMthI brAhmaNa ane cAra dAsIonA juthane dharAvatA jamaNI bAjunA bhAgane che. 18. ejana, lakhANa, bhAga prathama. 9. "ajanTA' pleTa 16 N (4 N) upara jahona riphithanuM TippaNa; vadhumAM juo nAgAnanda, aMka trIjo. 30. "ajanTA,' lakhANa, bhAga prathama, pR. 42. Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zAha-sUcI 1 graMtha ane thakAre (aMke pRSTha-saMkhyA darzAve che. TippaNamAM AvelA zabdonA pRSThaka kausamAM mUkyA che) agravAla, De. vAsudevazaraNa IMglIza kemeDI (34) 55, (60), 300 uttararAmacarita (50, 51), 72, (73, agnipurANa 99, (105), 110, 112, 165), 190, 118, (122), upAdhe, (Da) 55, (60, 89) acana, anujana 92, (94) suda 18, 19, 21, 38, (50) abhutadarpaNa 29, 44, 54, (60), enjoyamenTa opha lAphaTara (15). 72, (73), 86, 110, 176, erisToTala 143, 148, 145, 177, (181), 295 153, 166, 167, abhinava pa5, 26,91, 110, 112 erisToTalasa thiyarI opha (121, 124), 140, (150), pieTrI eMDa phAIna ArTa (151) 171, (180) erisTeTasa pioeTikasa (12) avimAraka 13, 58, (60), 8, 84, erisTophensa 183, 184 95, 9, (103-4), 115, eliyaTa, (sara) 43, (50) (125), 127, 156, 159, ese ena kemeDI-(151, 162) (163-65), 172, (179, ese ona guNAya eMDa dha bRhatkathA 180), 197, ' (192) azvaghoSa 14, 22, 82, 102, 171, atareya AraNyaka 21 AuTalAina opha hyumara (34) okSapharDa lekacarsa (193) Ina peIjha opha komeDI (34,151, orijina opha eTika komeDI - 162, 192) (49, 179) isTamena, mekasa (15) kathAsaritsAgara 82, 86, (89) IglIza zremIka kerekaTarsa (13) karamarakara (AcAra) , 71 (e Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vika karNabhAra 25, 75 - kornapharDa, epha. ema. (49),(179) karNasuMdarI 170, 174, 176,(180, kaumudI mahotsava pa3, 83, 86 181), 288 (182) ra73. kapUramaMjarI 22, (33) 55, 26, kSemIdhara 174 (60) 173, 176, 177, khADIlakare 93 (179, 181, 181, 182) guNADhaya 184 276. gupta ArTa (60) kAma 70 goe 146 kAThakasaMhitA (32) gohena, jeje 30, 31 (33, 34) kANe, (Da.) (123) (151), 167, (179, 192) kAtyAyana zrautasUtra 21, (32) gheSa, manamohana (32, 33, pa0, kAmasUtra 44, 45, 47, (50, 51), 67, 121, 123, 124) 77, (80), 88, (89) cakauzika 174 kAlidAsa 19, 21, 26, 38, 40, candralekhA (89, 100, 181, 182) 47, 13, 72, 84, 114, 291 115, 12, 133-35, 137, cArudata 25 154, 159, 168, 18, 184, cembarsa, i. ke. (49) 186-89, 241. jagannAtha, (paDita) 111, 174 kAvyaprakAza (50) jAgIradAra (1992) kirloskara (30) jesana 145 kItha, (Da.) 13, 14, 17, 19-20, jAtirIzvara (94) (32 33,) 37, 85, (94). DrAmA Ina saMskRta liTarecara (1992) kumArasaMbhava (74). thIyarI opha lAphTara (150-51) kumArasvAmI, e. ke (33) tharnaDAIka, (B) 30 kRSNamenana, vI. ke. (150-51) dazarUpaka (105, 122, 180) kRSNarjana yuddha 95 dhanaMjaya 99, 118 takara, ku godAvarI (33). dhUrtasamAgama 92, 93, (94) keraLa thiyeTara (81) nAgAnanda pa3, 54, 58, 83, 114, kerekaTara opha phalasTApha (193) 115, 12, 128, 157, 160, kenAu 16,pa6, (180) (164,167, 172, 173, 265 keparakara, (s.) (8) nATalakSaNaratnAza (80, 88, 105-6) Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda-sUcI 30. nATayadarpaNa (61, 67, 80, 89, 94, 106, 107, 121,122,124). nATayazAstra (33, 50, 59, 60, 61, 67, 80, 81, 89, 93, 94, 104, 121, 22, 123,124, 150, 151, 179) nirukata (50) paumariya pa5, (60), 86, pataMjali 15, 28, 38, 39 parIkha, je. TI. (33, 180) paMDita, zaM. pA. 70, (73) pANini 15, (33, 89) pizaroTI, ke. zama (81) pizela 15 * pieTIksa opha erisToTala (15) pratijJAyauga dharAyaNa 68, 7, 82 90, 92, 98, 11, 127, . 132, 155, 169, 204. priyadarzikA 68, 42,83,101,114, . (124), 128, 134, 157, 159, (163-64),168,253 prisTale, je. bI. (193). pleTo 143, 144 (151) philebasa (151) phImalamena jemsa 30, (151, 162, 163, 192) bargaseM 145, 148, 149 (151) bANabhaTTa 42 bAlacarita 95, 96, (103) bihaNa 170, 174, 175, 176. (100) bucara (150, 162) bRhatkathA 184 beka Tu meghuselA (13) be valakara, (Do.) 77, (80) badhAyana kavi 92 eDale, e. sI. (193) bhagavadajajakIya 92, (94), 185 bharata trigata vize 87, 108, 109 daMDakASTha" (kuTilaka) vize 58 naTo paranA zApa vize 41,42,45 nATakamAMnA pAtro vize 75, 76" nATakanA pahelA prayoga vize 28, 39 nATayakalAnA AraMbha vize 35 38, 30, 48, -nATayazastra 13, 26, 108 * nAyakanA prakAre vize 64; 66, 90 pUrva vize 108 pratizire (ziraSTana) vize 55, 56, 57. viduSaka vize -25, 26, 27, 29 31, 35, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, para, 55, 26, pa7, 2, 3, 75, 82, 87 90, 92, 99, 100, 101, 108, 109 110, 112, 118, 119, 126, 138, 153, 166. sutradhAra vize 26, 38 20 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 viduSaka, hAsyasiddhAMta vize 138, 139, 140, 141, 166 bhavabhUti 394 8, 72, 77, 161, 172, 190, -bhAMDArakara, (Do.) 78 bhAvaprakAzana (pa9, 61, 74, 88, 94, 103, 104, 105, 107, 121, 122, 12, 180) 'bhAsa 25,46, 82, 81, 95, 96, 120, 137, 154, 160, 168, 171, (179), 186, mahUka mUkta (Rgaveda) (50). mathurA myujhIyama citrAvalI (6) manuM 4 manusmRti (50, 81) mammaTa (50). mahAdeva kavi29, , 86, 110, 176, 177 mahAbhArata 15, 44, (181), mAlatImAdhava, 39, 172, 190, mAlavikAgnimitra (33), 53, 69. 70, (74),83, 9, 87, 112,(124), 127, 157, (163-64-65) 167, 171, 215 sudharAkSasa 19 mRchakaTika ra2, 25, 29, 44, 45, 58, (60), 64, 68, 72, (73) 83, 84, 92, 98, 110, 116, (125), 127, 130, 63-64-65), 172, 184, 242. meghadata pa3, (60) meDivala sTeja (49, 10) mereDitha, jorja 145, 146, 147, 148, 149 (151, 162) mena, merIsa (193) meliyara 148, 179, 190 myularahasa, I. 15 yAska 46 ratimanmatha 44, 91, 95, (100), 111, 174, (100) ratnAvalI 53, 58, 68, 82, 83, 114, (125), 128, 130, 134, 154, 157, 168, 259 raviNa pa5, () rasANa sudhAkara (188106,123) 2manAtha 70, (15) rAITa, themasa (34) rAisa (15) rAjazekhara 22,53, 54, 55,56, 57, 58, 12, 120, 158, 16, 16, 171, 173, 174, 175, 176, 177, 178,. (179) 276. rAmacaMdra 57, (67), 75, 88, 9, 91, 100, 10, 110, 118,119 rAmAyaNa 44 rudradAsa 176 178, (18) rUdrabhaTTa 99, 12, (105,123) Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda-sUcI 307 laTakamelaka 185 lAketa 184, (192) lAvyAyana zrautasUtra 21, 24, (2) lAyamana 56 lAsena, se. (94) lekeka, sTIphana (151) levI, silavan 15, 16 vAIDa, ekara 190 vikramorvazIya 38, pa3, 69, 70, (73, 89, 105) 115 116, 128, 130, (164-65) 160, 11, 148, 228, vijaya bhaTTArikA 86, 273 vidaSaka, thiyarI eMDa prekiTasa (pa9, 182 vizvazAlabhaMjikA 22, 5 (60), 77, (81), 87, 86, 114, 129, 131, 158, 170, 17 (19, 81 281viharaNa, 93 vilsana IlevalejIkala vephacarsa (81) viMTaranidra, (.) 92 vindaza 14 vimalasUri 25 vizvanAtha (41), 8, 100 102, 116 113, 118, 173, " veNusaMhAra ra01 velara, (phe) eca.DI. (32) vesa, kerolIna (3) ha, TI.e. (1992) volapela, heresa (151) vyAkaraNa mahAbhASya 28, (33), 38, 39, (89) zAkuMtala 38, 47, 14, (60, 7) 69, 20,71, (73), 84, (89), 10, 114, 116, (124,125), 12 8, 130, 157(163,165) 173, 184, 23. zAbarabhASya (181) zAradAtanaya 57, (61). 73, 82, 90, 91, 95, 96, 99, 102, 110, 113, 114, zAriputraprakaraNa 14 zAkhAyana AraNyaka 21 zimbhUpAla 57, (61), 82,100. 101, 110, 113 (123) zIra 13, 2 4 ,52,72, 120, 137, 15, 16, 184, 184, 186, 188, 189 zRMgAratilaka (105, 123) rokaspIyara 30, 157, 148, 18, 18 191 zephaspIrIyana kemeDI (33, 33,15, 19, 192) ze, mana (13) cUlara 16, 17, (32) saMskRta DrAmA (32, 33, 94) - sAgaranandI 57, 75, 101, 113 sAhityadarpaNa (81, 88, 106, 123, 18.0). saubhadra 30, 95 svapnavAsavadatta 68, 82,97, 98, 116, (124-25) 127, (130-31-32, (163, 165155, 168, 208. Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 vidUSaka harSa 39, 53, 54, 58, 82, 83, 114, 134, 157, 160, 168, 170, 178, 265. harSacarita kara hAsyArNava 185, 186, (193) hilebrAMTa 16 homsa, Tomsa 142 hyumara eMDa hyumenITI (151) 2. viSayo aMkamukha (137) Amukha 110 aMkAvatAra (137) Ayu pa3, rara8 aMgahAra 295 ArayikA 253, 255, 256, 25% aMbaramAlikA 283 258. akAlajalada 276 IdivarikA 256, 257 animitra 97, 113, 115, 133, indra 25, 46, 76, 112, 233, ra9ra. 135, 155, 161, 215, Indrajita 299 217-221 223226 Indradhvaja (qjamaha) 28 ajaMTA (nA bhitticitrA) 300,301 Indramaha 39 -adbhuta darpaNa (jAduI arIsA)297 IpesTara 167 : . anaMgasenA 93 .. 'IrAna 15 . . . anayasiMdhuH 185 . . . ? irAvatI 97,113, 114,1ra7,133, ", anvaya ra76 - - apUpa (mAlapUDA) 70 135, 215-20, rara3rarapa.. : ujjayinI 132, 206, 211, 212, amRtamaMthana 28 " avaMtisuMdarI 214 che ke udayana 92, 98, 116, 117, 131amAraka 97, 114, 117, 127, 133, 136, 26, 208 156, 16, 197, 198, , 214, 253, 267, 27pa 199, 200, 201, 2002 . azekavana raka6, 298 umattaka 68, 155, 204, 2015azvamegha (yajJa) 24 uvazI 39, 44, 97, 101, 115, 116, 128, 130, 135, asajUjAti mizra 92, 93 228-233 ahalyA 233 erona 166. Atreya 58, 69, 70, 83, 114, 120, 128, 10, 161, 168, AkAra 112. ra65, 266, 267, 268, 269, olDa mIrekaTasa (33) 270, ra71, ra72, 283 kaMsavadha 28 : 250, Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda-sUcI 09 kaThaputaLIne khela 15, 16. kapijala 53, 54, 83, 176, 177, (178), 276-280. kaNuM 76 karNasuMdarI 28, 290 kapUramaMjarI 18, 278-279 kaliMgarAja 258 kAMcanamAlA 267 kAkapada para kAtyAyanI 206 kapileya 83 kAmandI 190 -kompitya 212 kuMDadarI 296 phatibheja 197, 202 kuMbhakarNa 299 kuTilaka 58, 119 'kuTuM 79, 111 kumudagala 14 kuraMgI 97, 114, 127, 156, 162, 198-201 kuvalayamAlA 285 "kusumAkara (udyAna) 128, 271 keraLa (raMgabhUmi) 51, 79, 111, 179 kelikailAsa 281 kelesa 36 kaMkaNa (raMgabhUmi) 111, 112 kAMDa 43 kesTanTInepala carca 36 komeDI 13, 35, 37, 143, 144 kemosa 35 kaumudagaMdha 82 kauzAmbI ra08, 267 kauzikA 86 kalAuna 13, 30 gaNadAsa 42, 97, 130, 217, rara1, 222 gaNikA 22, 162 gaNikAnATaka 14. guptayugIna citrakalA 301 guphAonA citra 31 gomukha 184 gautama pa3, 69, 72, 83, 96,97, 100, 101, 102, 113, 115, (124), 127, 130, 133, 135, 157, 159, 160, 11,167, 168,171, 186, 192,215-227, 287 grIka (nATaca) 14, 15, 24, 128, 185 ghaTotkaca 30 caMdravaMza 228 caMdrikA 197, 199, 200, 291, 292 cakera 176, 281-294 caturaka mudrA 118 caturikA 271 carcarI 259 cANakaya 91 cArAyaNa 53, 54,58, 83, 114, 129, 158, 160, 168,17, 176 (179,180) 281-287 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 viASaka cAdara 58, 68, 92, 97, 98, 116, 117,127, 133,136, _156, 162, 192, 242-251 citralekhA 232 cUlikA (137). jatuketu 185 jarjara (daMDakASTha) 58 javanikA 15 jAvA (nATaya paraMparA) 24, 25, 76 amRtavAhana 101, ra6pa-ra68, ra71-72 jUrNa vRddha 130 jayupITara 35 jhe TAyapesa 15 TacasTona 168, 191, ra49 DAyenisan 35 Dima 28 Dephice erakan 35 taraMgazAlA 289 tAMDava 21 tAla 119 trigata (67), 87, 108, 19, 110, 111, 129 trijaTA 298, 299 trivendrama (mAM maLI Avela bhAsanA nATaka) 13 trizaMka 155 trizikha, trizikhaMDaka 300, 301 daMDakASTha 58 dardaka 185 darzaka 208, 213 duHkhAbha nATa (Tragedy) 136 durguNa 30, 144 duryodhana 91 284 duSyanta 44, 47, 97, 101, 12, 114 116, 117, 128, 130,133-137,162,173, 235-241 daDhavamena ra54, 258 devAsura 28, 29 dvipadI khaMDa 69, 259 dhAriNI 97, 113, 115, 133, 171, 215-219, rara1-rara4, dhUtA 116, 251 dhUrta 167 namasaciva 112, 13 nalinikA 199-201 navamAlikA ra68-ra71 nahuSa 41, 43, (50) nAndI 28, 211 nAgarAja cApeya 300 nATa5 nivedaka nI 128 nATaya veda 28, 41 nArada 40, 41, 48, 49, 61, 76, - 91, 95, 9, 101, 292, nipuNikA 215, ra73 nehA(nI vahu) 30 paMcagavya 293 paka 191-192 patAkA 173, ( 10) padmAvatI 68, 97, 98, 102, 130, 131, 132, 136, 208-214 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "zabda-sUco parivrAjaka (bhagavAna) 92 paritrAjikA 216, 217, 226. pAripAzvika 27, 63, 108, 19, 11. pIThamarda 44, 99, 10, 112, 172 paMthalI 20-24 putrapiMDa pAlanavrata 240 pururavA 44, 97, 116, 17, 135, 160, 228, 229, 231, 233 puroDAza 93 purohita 85, 86 puchapa karaMDaka jIrNodyAna 127 pakaraNa (ceTI) ra01 pUrva raMga 26, spa, 63, 108-111 perejAITa 14 prakaraNa 44, 113. pratizIrSaka 55-56 pradyota 206 amadavana 127, 128, 130, 131, 209, 210, rara3, 239. procanA 109-111 prastAvanA 110-111 prAkRta nATaka 23 priyaMvadA 187 priyadarzikA 257-158 priyaprasAdana vrata rara9 phIsTa opha phUlasa (mUrkhAe.ne meLe) 36, 37 philasTApha 153, 191, 19ra. badhu 185 badhuvaMcaka 92, 93 bakulAvalikA 218ra0,223. baphUna 166, 167. balibaMdha 28 bRhaspati 22, 293 mekasa 35 bauddha nATake 3, 5, 13, 14, 15 bauddha zramaNuka ra05 baudhAyana 83, 174 brahmacArI 20-24 brahmadara 212 brahmarAkSasa kuLa 29 , zraddhA 28, 299 bhagavAna parivrAjaka 92 bharata-putra 38, 41, 42, 45 bhAva 140 bhAvAvAsa 140 bhAsanA nATaka 13, 15 bhIma 91 maMtragusa 275 makaraMda 172, 190 makaraMda udyAna 128, 129, 262, 263 magadha 208 madanamaMjarI 185 madanikA 173 madanedyAna 289 madayantikA 172 manAramAM 253-255 manmatha 91, 95 marAThI raMgabhUmi 301 malayavatI 267, 268, 471, ra7ra. mahAvrata 20-24, 36 mahAdara 53, 54, (73), 83, 86, - 176, 285. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra viSaka maheruM pada mAsa 15 mADhavya pa3, 54, 83, 84, (88, 89) 97, 115, 116, 117, (25), 128, 130, 133, 134, 135,10, 11,12, 168,235-241, 265, 275, mANuvaka 83,(88-89), 97, 101, 115, 128, 13, 135, 160, 161, 168, 228-234 273, 275 mAtali 38, 54, 134, 137, 157, 241, mAdhavikA 25. mAyAnATikA ra85, 26, 298. mArica Si 233 mAlavikA 72,96,97, 115, 128, 133, 135, 15, 160, 161, 215-226. mitrAvasu 266, 28. milesa glorisan 14 mUrkhAone meLo 36, 37 mRgatRSNakA 283 mRgAMkalekhA 186 mRgAMkavarmA 282, 286 mRgAkAvalI ra85 mekhalA 170, 282-286 matreya 13, 47,53, 58, 68, 70, 72, 83, 84, (89), 97, 98, 100, 101, 116, 117, (125), 1ra7, 130, 133, 135, 136, 154 156, 159-162, 168, 184, 186, 191, 192, - 227, 242-252. yauga dharAyaNa 90, 92, 98, 127, 132, 133, 206-208, 267, 275 raNajabuka 186 raMgale 43 rati 140 ratnAvalI 130 ratyAbhAsa 140 radanikA 155, 156, 24. cama 297, 298 rAvaNa 30, 72, 176, 242,295 299, dazamukha 56. relilaka 24ra remana mUka nATaya 15, 24 rAmanthaka 177, 295 rahasena 251 laMkA ra8pa-ra67. lakSmaNa 296, 298 lakSmI rara lakSmI svayaMvara 30, 40 laya 119 lAvANaka 208 lAsya 21 leka nATaya 16, 17. vasarAja ra57 vasaMtaka 82, 83 (pratijJAyAgadherAyaNamAM) 82, 9ra, 98, 24-207, 275, Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda-sUcI (priyadarzikAmAM) 82, 101, (124), 168, 253-258 (2nAvalImAM) 82, 120, 229-264 (svapnavAsavadattamAM) 82, 117, (124),161, 181, ra08-214. vasaMtasenA rara, 45, 68, 72, 101, 116, 127, 130, 133, 140, 155, 156, 173, 242-250. vasaMtasenA gaNikA (bhagavadajajukayamAM) 185. vasaMtetsava 38. vasiSTha 46, ra92. vasumatI 134, 238, 241. vArANasI 300. vAlamIki 77, 292, 293. vAsavadattA 68, 7, 98, 12, 116, 132,133, 136, 206, 208-214, 253-255, 258, 262, 264. vAstavavAda 145. vicakSaNuM 276, 277, vijayasenA 261. viTa 14, 44, pa3, 9, 103, 112, 158, 172, 176, 184, 265, 289. viduSakaH avanati- 166-190. utpatti asuramAMthI 28, 29, 30, 48 kaThaputaLI khelamAMthI 15, 16 grIka nATakamAMthI 14, 15 dhArmika vidhimAMthI 20, 21, 22, 23, 37, 38 nAradamAMthI 40,41,48,49,91,96 pratyakSa jIvanamAMthI 44, 45 prAkRta nATakamAMthI 16, 86 brAhmaNanI mazkarImAMthI 17, 37, 43, 46, 48, 62, 63, 66, 76, 85, 86 remana mUkanATyamAMthI 15 - lokanATyamAMthI 16, 17, 18, 23 vRSAkapimAMthI 18, 19, 21 zudramAMthI 21, 45, 42 jAti 20, 23, 24, 27, 45, 62-67, 83, 85, 86, 159, 160, 204, 216, 228, 275, 242, 253, 259, 265, 27, 281, 288, 291, 295. kAryo - kathAvikAsanuM kArya 131-135 darabArI mazkarA tarIke 43, 44, 45, 46, 130-131 nATyanivedakanuM kArya 26, 27, 126-129, 179, bhAvanAsaMtulananuM kArya ( 135-137 bhASyakAranuM kArya 88, 134 135, 191, 249-2para sevakanuM kArya 129-130 hAsyanirmiti 17, 26, 88, 118, 120 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 Sika khorAka- 68, 19, 70; (mAMsAhAra) 70, 71, 72, 73, 295 guNo- alIla bhASAzu 98 kapriyatA 95, 6, 12, cabarAkapaNuM 101, 12, cAritryanI zuddhatA 64, 9, 101, 172 nATyavi6 96 nAyakabhakti- 101, 101, 112-118 vinodI ane mArmika bhASaNa 65, 6, 88, 9, 100, 118, 12, 14, 135, 2, 148, visaMgati 79, 175 vedaviANuM 9, 10, 101. hAsya utpanna karavAnI zakti 95, 96,98, 99, 10, nAmAbhidhAna- vidUSakanI vyutpatti 23, 85- 88, ("mANuvakanI vyutpatti) (88-89) vidUSakanA nAmejAti sucaka- 83 mAnasika guNadoSacaka 84 zArIrika khoDa sucaka 83 amAtyane vidUSaka-90,92,88 devane vidUSaka 40, 41, 2, 90, 1, 5, 96 brAhmaNane viSaka 90, 90, 93 rAjane vidUSaka 44, 45, 90, 92, 93, 9, 7 vaNika nAyakane viASaka 98 erisToTala pramANe 16-17 gArDana pramANe 167. navIna 168-19 bhASAbhASA 17, 18, 23, 24, 2, 47, 75-81, 8, 10. (saMskRta) 2415, 76 - bhUmikA- 27, 64, 95, 6, 7, 98, 100, 101, 102, 108-137, (kupita strInuM prasAdana 115, nATakamAM nAyakane sahacara 112-13, nAyikAnI prAptimAM madada 113, premapUrtimAM madada 113, premamAM urojana 114 premano virodha 115-116, virahAvasthAmAM vidana 116117.) kAmasaciva- 113 narmasaciva 99, 112-113, vinadamaMtrI-(09) prAyogikatrigatamAM, pUrva raMgamAM 63, 108, 109, 110 kapriya bhUmikA-hAsya utpAdana 118, 119, 5, 40, 2, 90-94, 166-168. vagIkaraNa- bharata pramANe Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda sUcI 315. rUpa kadarUpatA-para, 54, 118, 159, 15, 215, 228, 242, 259, 281, 285 kAkapada-52, 53, 56 khUdha-54 coTalI-53, 276 TAla-para, 53, 56, TopalA jevA kAna-54, pada, 276 moTuM peTa-14, 295, 296 vAMdarA je-19, 53, 83, 215, 228, 259, 271, 272, 273, 276, 281. vezabhUSA alaMkAre 58 kuMDaLa-260, cIra-17, cIvara-57 TopI-papa, 57, 307, 301 daMDakASTha (kuTilaka) pa8, 59 dADhI-56, 57, 130, 276 dhotI-57 banAvaTI vALa-56 phUle-58 bhagavAM vastra 57 mahArapa5, 26, 27, 130 yajJopavItta-58, 159, 258, 70 rezamI vastra-26 lAkaDAnA kAna-55 raMbhabhUSA-para, pa3, 54,57, 50, (123). lAkSaNikatAo - ArAmapriyatA-133, 29 210, 213, 228, 235 242, 253, 195 bIkaNapaNuM-155, 156, 17, 161, 211, 212, 230 - 235, 24, 241, 244 256, 265, 282, 288. brAhmaNIya abhimAna-15, 160, 204, 228, 253, 263, 276, 291. janapriyatA-68-74, 160, 197, 204, 29,216, 228, 253, 259, 25, 273, 276, 281, 291, 295. mukhatA- 131, 134, 153, 158, 166, 16, 168, 198, 199, 200, 16, 217, 218, 230, 231, 234, 235, 239, 240, 244, 245, 257, 259, 2U1, 272, 235, 286 288, 29ra, vikAsa- 45-49. | vinoda- 15ra-162 prasaMganiSTha 155-158 mAnasika 153. zAbdika ra54-155 zArIrIka 153 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 vidUSaka sAmAjika 154 svabhAvaniSTha 158-162 saMbodhana 101, 120, 177, 290, 295, vidyAdharamala 282 vidyujiha (73), ra96, 287 vinayaMdharA 274 vida-maMtrI 99 vibhISaNa ra97 vizvanagara 93 . vizvAmitra 174 vRSAkapi 18, 19, 21 -sUkata 18, 19, -veyAMga orAMga 25 vaikhAnasa 53, 83, 273-275 vyAdhisidhu 185 - vyAsa 292, 297 zabUka 85 zakAra 24, 29, (125), 140, 156, 161, 167, 185, 242, 244,6pa1, 284, 287. -zakuMtalA 44, 97, 114, 117, 128, 130, 133, 134, 135, 173, 235-240 zarvilaka 133, 156, 173, 245. -zalya 76 zazazcaMga 283 zAMDilya 92 -zArIputra 14 ziva 21, 28, 206 ziSya 185 ziSyavara 93 zukrAcArya 93 zekharaka 269 zetAna 30 zailUSa 42 zramaNuka 155 zrIkRSNa 30 zrIkhaMDadAsa 262 saMghakaLI 78 saMtuSTa 13, 47, 53, 58, 84, (89), 117, 120, 154, 156, 10, 12, 148, (179) 186, 197-202 sadaka 22, 176, (180), 276 samavakAra 28, 112, samudragraha 97, 130, 133, 211, 213, 215, 219, 224. saramA 288-299 sarasvatI 11, savsa kayurensa 14, 15 sAMkhyayana 83 sAgarikA pa3, 128, 259, 262-264 sItA 296, 297, 298. subhadrA 30 sulakSaNA 283 susaMgatA pa3, 261, 264. senApati 130, 237. samakayaNuM 20, 21, 85 somayAga 20 saudhAtaki 46, 189 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda-sUcI 31 sauvIra 196 snAtaka 93 svastivAcana ra29, 253, 288,299. haMsapadikA 54, 115, 128, 134, 137, 238, 241 hara 112 haradatta 42, 7, 217, hari 268 harizcandra 174 hAsa 139 hAsya- 138, 147, 141, 14ra. Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha-graMtha-sUcI 1. mULa nATake -2424EUR19 : Bruchstuck Buddhistischer Dramen, Luders, 1911. kAlidAsa : abhijJAna zAkuntala (1) saMpA. ema. Ara. kAle, muMbaI 1934, A. 7mI (2) saMpA. e. bI. gajendra gaDakara, surata 1950, A. 4thI (3) saMpA. esa. re, kalakattA 1920, A. pamI mAlavikAgnimitra (1) saM5. ema. Ara. kAle muMbaI, 1933 A. 3jI vikramorvazIya(1) saMpA. zaMkara pAMDaraga paMDita, bee gavana. senTrala buka De, muMbaI, 1879 (2) nirNayasAgara AvRtti-muMbaI 1914, (3) saMpA. Ara. DI. karamarakara, punA, 1932 A. rajI. kSemIzvara, Arya : caMDakauzika, kalakattA, 1884. jagannAtha, paMDita ratimanmatha prakA. nepAla nArAyaNa, muMbaI, (2) bihaNaH karNasundarI, kAvyamAlA-7, muMbaI, 1888. bhavabhUti : uttararAmacarita (1) marAThI bhASAMtara ane TipaNu sAthe, belavalakara, esa. ke, punA, 181pa. (2) aMgrejI anu, TippaNu ane prastAvanA sAthe saMpA. bhaTTa, jI. ke, surata, 1953. mAlatI mAdhavasaMpA. kAle, ema. Ara., muMbaI, 128 A. rajI. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha-gatha-sUcI 29 bhAsa : bhAsa nATakacake, saMpA. devadhara, sI. Ara. orienTala buka ejansI, punA 1937 avimAraka, bAlacarita, cArudatta, karNabhAra, pratijJA gandarAyaNa, svapnavAsavadatta-saMpA jI. ke. bhaTa, surata, 1952. mahAdeva kavi : adbhutadarpaNa kAvyamAlA-55, muMbaI-1096 rAjazekhara : kapUramaMjara(1) saMpA. sTena kene, aMgrejI anu. sI. Ara. lemAna, hArvaDa ori. sIrIjha ve-4 kebrIja, 1801 (2) kAvyamAlA naM.-4, muMbaI 1887. vizAlabhaMjikA- kalakattA, 1873, 1883. dradAsa H candralekhA saMpA. upAdhe, De. e. ena., bhAratIya vidyA sirIjha-6, muMbaI, 194pa. vijaya bhaTTArikA: kaumudI mahatsava, saMpA. zakuntalA rAva zAstrI, muMbaI, 15ra zaka : mRcchakaTika saMpA. Ara. DI. karamarakara, punA, 1937, a. 1 harSa : nAgAnanda-saMpa. Ara. DI. karamarakara, muMbaI, 1923, A. 2 priyadarzikA-saMpA. ema. Ara. kAle, yueI 1928, A. 2 ratnAvalI , cha , muMbaI, 1925 A. 2. 2. nATasiddhAMta viSayaka mULa granthA agnipurANa AnandAzrama AvRtti, punA, 1900 dhanaMjaya : dazarUpaka-saMpA. hAsa, nyurka, 1912 bharata : nATayazAstra (1) gAyakavADa eri. sIrIjha, je. 1 1926 (A. 2, 1956) 1934, 3, 1954 vaDodarA (2) kAvyamAlA naM. 42, muMbaI, 1894., . . 2 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viASaka (3) kAzI saMskRta sirIjha, na- 61, banArasa, 1928 (4) aMgrejI anuvAda, manamehana zeSa, biblika InDikA na-15, pada, kalakattA, 1951 mammaTa : kAvyaprakAza (jhalakIkaranI TIkA sAthe) punA, 1933, A. 5 rAmacandra ane guNacandraH nATayadarpaNa, gAyakavADa eri. sIrIjha-48, vaDodarA 1828. ruddhabhaTTaH zRMgAra tilaka, kAvyamAlA-3, muMbaI, 1887 vAsyAyana : kAmasatra (kAzI saMskRta sIrIjha, kra. 29, banArasa, 1928, (2) aMgrejI anuM. sAthe, saMpA. De. bI. ena. basa, (1943) saM. esa. ela. zeSa, 6 A. 1945 kalakattA. vizvanAthaH sAhitya darpaNa, (1) nirNaya sAgara, muMbaI 1922 - (2) saMpA. pI. vI. kANe, muMbaI 1923, zAradAtanaya : bhAvaprakAzana, . gAyakavADa eri. sIrIjhana-5, vaDodarA, 1930. ziMga bhUpAla : sArNava sudhAkara trivendrama saMskRta sIrIjha naM-50 trivendram 1916. sAgaranandira nA lakSaNaratnakeza, .1 saMpA. mAIksa Dilena, epharDa yuni. presa, laMDana, 1937 3. udbhUta mULagraMtha aSTAdhyAyI pANiniRveda saMhitA-naidika saMzodhana maMDaLa, punA, 1933-41 kathAsaritsAgara-madeva, muMbaI,1889, 1930. kAThaka saMhitA-saMpA. Dara licchIga 1800-1812. Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha-graMthasUcI kAtyAyana zrautasatra-caukhambA saMskRta sIrIjha-15, banArasa, 1973. kumArasaMbhava-kAlidAsa ( nirNaya sAgara, muMbaI, 1886, A rajI. kautuka sarvasva-(kItha-dha saMskRta DrAmA) dhUrta samAgama-jotirIzvara, enthalejiyA saMskRtikA, saMpA. sI. lAsena, bena, 1838. nirakta-mAska saMpA. bhaDakamakara, muMbaI, 1942 pahemacariya- vimalasari saMpA. eca. jekebI, bhAvanagara, 1914 padmacarita- raviNa saMpA. darabArIlAla, muMbaI 1928 manusmRti-muMbaI, 1950 meghadUta-kAlidAsa, nirNaya sAgara, 8mI A. muMbaI, 1912. . bhagavadajujakIya-dhAyana, saMpA. pI. anujana acanA : gha pAliyama menyuskrIpTa lAyabrerI, jayamaMgalama 1928 De. viMTaraniTsanI prastAvanA) Takamelaka- zaMkhadhara, kAvyamAlA-20, muMbaI-1899. lATavAyana zautasatra billikA InDikA, nyusIrIjha 181, kalakattA-1870. vyAkaraNa mahAbhASya-paMtajali, saMpA. di9hena, muMbaI, 1880, 1883. zAbara bhASya - hAsyANava-jagadIzvara bhaTTAcArya, kalakattA, 1886, A. racha ' - 4. saMskRta nATayasiddhAMta vivecana upAdhe, De, e. ena. 1. candralekhA, InTeDaphazana, muMbaI, 1945.. 2. viSaphajha Ibarsa... InDiyana hisTarIlA kavArTaralI, va.8.naM. 4, (Dise. 1932). " kItha, e.bI. -dha saMskRta DrAmA, ephaI, 1924. . Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra viSaka ketakara, ku. godAvarI-bhAratIya nATayazAstra (marAThI) cipalAva (jI. ratnAgIrI) 1928 keparakara, De. 3. jI. 1 "prAca, dha DAyAlephaTa opha dha viSaka-buleTIna opha dha Dekkana keleja - risarca InsTITyuTa, ve. 4,1943, punA. 2. vara dha vikraSakajha opha kAlidAsa nena vejITIriyana - ema. jI.I. esa. garlsa koleja megejhIna, vora, punA, mArca 1948. zeSa, manamohana1. dha nATayazAstra, aMgrejI anu, biblika InDikA- 1559, kalakattA, 1951, 2. keniTrIbyuzana Tu dha hisTarI opha hindu DrAmA-Isa orIjIna enDa Diphayujhana, kalakattA, 1957 jAgIradAra,Ara.vI.-DrAmA Ina saMskRta liTarecara, muMbaI- 1947. parIkha, e. je. TI. 1. saMskRta kAmika kereTarsa, surata, 19para 2. dha viSaka thiyarI enDa peTIsa, su, 1953 . dha brahmacArina jaina dha pharsTa Ta opha dha vanavAsavadatama buleTina opha dha cunIlAla gAMdhI vidyAbhavana, naM. 2, 1955, surata. piroTI, ke. rAma-raLa thiyeTarsa-janala eka annamalAI yuniva siTI, va. 3, ne, 2, ekaTa, 1934 rAmAnujasvAmI, pI.vI.-hyumara Ina saMsakRta plejha, jarnala opha zrI veMkaTezvara Ari. InsTI. .5, naM. 1, jena 1944, tirupati. rAva, yu. kaTakRSNa-bhAse 3 vikI , jnI rinTelisTa, ve. 18, jAnyueka. 1953 lAkAta- esa ena guNahatya e gha bRhatkathA agrejI bhASA-TI.e. - vArDa, beMgAra, 1923. ' yUlara, ema. (juni)-"dha orIjIna eka vidUSaka enDa dha eNpleyamenTa opha dhIsa kereTara Ina dha hejha epha he deva che , " Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha graMtha sUcI 32 jarnala opha dha amerikana orienTala sosAyaTI, va. 20, sekanDa hApha, nyuyorka, 1899, 5. sAmAnya vivecanAtmaka agravAla, Do.vI.esa- 1. "gupta ArTa'--yu.pI. hisTorIkala saMsAyaTI, lakhanau, 1948. 2. jarnala opha dha InDiyana sesAyaTI opha orienTala ArTa, . 10, kalakattA, 194ra. IsTamena, mekasa-dha enjayamenTa opha lAphaTara, laMDana, 1937. erisToTala-1. dha poeTikasa epha erisToTala, saMpA.esa, eca. bucara, laMDana, 1898, 1928. 2. erisToTalsa thiyarI opha pioeTrI enDa phAIna ArTa, eDinabare, 1894 (A.1lI) Dovara, nyuyorka 1951 (A.4 rIprInTa) eliyaTa, sara volTara-ona dha kereTarisTIsa opha dha piyulezana opha senTrala InDiyA jarnala opha dha enelejikala sosAyaTI opha laMDana, 1.94 (1869) kumAra svAmI, e.ke.-"nATsa ona dha jAvAnIjha thIeTara" rUpama-7 (ullekhaH manamehana ghoSa, hisTarI opha dha hindu DrAmA.) kenapharDa, epha.emadha orijina opha eTika komeDI, kembrIja, 1934. gArDana, jarja-zekaspIrIyana kemeDI enDa adhara sTaDIjha, laMDana, 1944. cembarsa, I.ke-dha meDivala sTeja, vo 1-2, laMDana, 1925 : DAuDana, eDavarDa-zephaspIara : hIjha mAInDa enDa ArTa, laMDana, 1880 (A. 16 mI) thornaDAIka, e.e.eca.--Iliza komeDI, nyuyorka, 19ra9 presTale, je.bI.-dha Igliza kemika kerekaTarsa, laMDana, 1928, pleTa-philebasa" dha vakarsa opha pleTa, TrAnsaleTeDa bAya jorja bargesa, laMDana, 1883. phabalamena, jemsa-Ina eIjha opha kemeDI, laMDana, 1939. breDale, e.sI.okasapharDa lephacarsa ena poeTrI, laMDana, 1934, 1950 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 vidUSaka bhAMDArakara, Ara.jI.-vilsana phAIlelachala lekacarsa, muMbai,1914 menana, vI.ke. kRSNa-e thiyarI opha lAphaTara, laMDana, 1931 mereDitha, jeje-ena ese ona meDI, mAIkalahAma eDI, laMDana, 1927, rIprInTa 1934 morgana, merisa1. ena ese ona dha DrAmATIka kerekaTara opha sara jona phalasTApha, dha varlDa kalAsIkasa-212. 2. zekaspIyara kriITIsIjhama, e sIlekzana. okasapharDa yuni. presa, 1916 (A. 1lI) lepha, sTIphana-hyumara enDa hyumeniTI, laMDana, 1937 velaNakara, pra.eca.DI.-hIsa Tu indra Ina maDala Tena-jarnala opha dha yunivarsiTI opha bekhe, vo.12. pArTa-2 sapTe. 1953 velsa, kerolIna-ena AuTalAIna epha hyumara nyuyorka, 1923. vila, heresa zephaspIyara-ejha yu lAIka ITa, dha orDana zepharsapIyara, laMDana, 1920 ze, barnADa - beka Tu meghuselA prophesa, laMDana, 1949, Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatraka azuddha junI Chunlial Vidyabhavan pRSTha-paMkita 1 - 15 8 - $ vAddha - jUnI Chunilal Gandhi Vidyabhavan joIe june pramANe grIsa deza kaThaputaLI | | | | | - 23 jaIe 7 - 12 june 8 - 27 prAmANe 15 - 15 grIka deza 15 - 30, 32 kaThaputalI 16 - 5, 6 kiM bahunA jarUrI che. kAtyAyane zrAta26. naramaMDaLI kasita 31 - 4 AlIve 31 - 7 dhaMdhAdhArI brAhmajAtinuM kAmasUtrakAra para - 5 lIlAza para - 7 zAradA para - 19 khalatiH 70 - 29 AcArya karamakara 72 - 27 jema 81 - 1 vidUSakanI jAta jarnara opha menyurijharTa | | | | | | kiM bahunA jarUrI che.* kAtyAyana zrotanaTamaMDaLI ullasita AvelI dhaMdhAdArI . brAhANujAtinuM kAmasUtrakAra lAlAza - zAradA khalli : AcArya karamarakara jevA.' ' vidUSakanI bhASA jarnala opha menyuriTa | | 81 - 10 | 24 | Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 3ra6 viduSaka zuddha pRSTha-paMkti 98 - 24 azuddha vaNika nAyakanA guNe - 1 115 - 27 hasAdika 117 - 25 jAta 128 - 8 maNIharyo 128 - 15 haMsapAlikA 13 - 11 bharavAmAM 134 - 13,15 zaMkutalA 137 - 12 relief, 137 - 16 aGkamuranya 138 - 9 teo dazarUpaka 142 - tathA kathita 145 - - 26 khaMkhera 15ra - eneka 153 - nineda 154 - 3 taLIo - 32 20 prakAro..teo - 10 bAMya dharI rAkhavAnI , - 3ra astitvanuM 190 - 10,11 pAzcAtya nATakanI 192 - 13 aMdhArAne - 11 prAle, 200 - 25 hAtha dhare che, 201 - 2 avimAraka pramANe 206 - 21 padyotaka* pote yaugandharAjaNa 207 - 2 tuM vasaMtaka che 210 - 1ka chavatamAM 217 - 22 gAMDA 238 - 11 tapAsakanyAo vaNika nAyakanA vidUSakanA guNa haMsAdikA jAna maNiharya haMsapadikA karavAmAM zakuMtalA relief gura te dazarUpaka tathAkathita baMDakhora aneka : viveda tALIo 10 prakAro te bAMya pakaDI rAkhavAnI astitva pAzcAtya nATakakAronI aMdhArAthI beDale, hAtha pakaDe che, avimAraphanI jema pradyote yoga-dharAyaNa tuM vasaMtaka che. jIvataramAM gADe tApasakanyAe Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatraka 27 pRSTha-paMkti 241 - 16 24ra - 21 249 - 28 254 - 8 >> - 19 256 - 14 - 19 271 - 17, 273 - 18 285 - 19 289 - 20 azuddha haMsapAdikA relilakAnuM zakAya sAce bahu DAhyA che paNa kaviAtmA DubAve. che - tamAla vIthI mANuvaka pramANe rAta piyaNuM ene digmaDha haMsAdikA relikanuM zakIe sAthe bahu DAhyo che. kaviAtmA paNa DubAve che. tamAlavIthI mANavakanI jema rAta-poyaNAM ene diksaTa 18 295 - 2 29 - 3 >> - 8 cha - 26 22 - 8 khAvAnuM tene kAma karyuM teNe khAvAnuM kAma karyuM. kahe che. kare che. narma sahuta namahata A paMkita pUchanA mathALe samajavI Page #345 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #346 -------------------------------------------------------------------------- _