Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
(D)
De
De.
the the ine (0)
(0)
*
VIVY*
ઠળીયા મંડન પ્રગટ પ્રભાવી સાચાદેવ શ્રી ઋષભદેવ સ્વામિને નમો નમ: ક શ્રી શાસનકંટકોદ્ધારક ગ્રંથમાલા ગ્રંથાંક ૧૨ મે
- શ્રીપરમ ગીતાર્થવર્ય અનેક શાસ્ત્રોના પ્રણેતા વિદ્વદ્દ શિરોમણી બહુશ્રત ' પૂ. મહામહોપાધ્યાય શ્રી ધર્મસાગરજી ગણિવર કૃત સ્વપજ્ઞ શ્રી તત્વતરાગિણી ગ્રંથરત્નનો અદ્વિતીય...અક્ષરશઃ.....સુવિશુદ્ધ
અ નું વાઇ
કર્તા :શા....સ....ન....કે.. કે....હૃા....૨.. ક પૂજ્ય ગણિવર્ય શ્રી હંસસાગરજી મહારાજ
ON YO YO YO
))
-: પ્રકાશક અને પ્રાપ્તિ સ્થાન :શ્રી શાસનકટકાદ્ધારક જ્ઞાનમંદિર
વ્યવસ્થાપક : શાહ મોતીચંદ દીપચંદ જી. ભાવનગર, વાયા તલાજા, મુ. ઠળીયા [ સૌરાષ્ટ્ર ]
કિંમત રૂા. ૮-૫૦
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
ક ઠળીયા મંડન પ્રગટ પ્રભાવી સાચદેવ શ્રી ઋષભદેવસ્વામિને નમો નમ:
F શ્રી શાસનકંટકોદ્ધારક ગ્રંથમાલા-ગ્રંથાંક ૧૨ F રામ ગીતાર્થ—અનેક પ્રોઢ ગ્રંથોના પ્રણેતા-વિદ્વશિરોમણિબહુશ્રુત|ી પરમ પૂજય મહામહોપાધ્યાયશ્રી ધર્મસાગરજી ગણિવર કૃત સ્વપજ્ઞ–
5
શ્રી તવતરંગિણી ગ્રંથ રત્નનો
અક્ષરશઃ –
અદ્વિતીય
– સુવિશુદ્ધ
ક અનુવાદ ,
અ નુ વા દ ક - શ્રી દેવસૂર તપાગચ્છ સામાચારીના અજોડ સંરક્ષક-ધ્યાનસ્થ સ્વર્ગતપ. પૂ. આગમોદ્ધારક આચાર્યદેવ શ્રી આનંદસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીના
પટ્ટપ્રભાવક ન્યાય-વ્યાકરણ વિશારદ-સ્વગતપ. પૂ. આચાર્ય શ્રી ચંદ્રસાગરસૂરિજી મહારાજશ્રીના સુવિય
શાસન સંરક્ષક-સિદ્ધહસ્ત લેખકપૂ. શાસનકટકોદ્ધારક ગણિવર્ય શ્રી હંસસાગરજી મહારાજ
••• કા•• શ••• ક:શ્રી શાસનકંટક દ્ધારક જ્ઞાનમંદિર, વ્યવસ્થાપક - શાહ મેતીચંદ દીપચંદ
છે. ભાવનગર – વાયા તલાજા – મુ. ઠળીયા – [સૌરાષ્ટ્ર] [ પ્રથમવૃત્તિ ] કિં. રૂા. ૮-૫૦ [ કેપી ૧૦૦૦ ] }
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
.
..
...
....
પ્રા.પ્તિ..સ્થા...ન શ્રી શાસનકંટકોદ્ધારક જ્ઞાનમંદિર | સર્વ હક્ક વ્યવસ્થાપકઃશા, મોતીચંદ દીપચંદ
છે. ભાવનગર–વાયા તલાજા
મુ. ઠળીયા [સૌરાષ્ટ્ર) તથા– પ્રસિદ્ધ બૂક્સેલર પાસેથી પણ મળશે.
વીર સં. ૨૪૮૯ – વિ. સં. ૨૦૧૯ સને ૧૯૬૩ - શાકે ૧૮૮૪ આગામે દ્ધારક સં. ૧૩
13
પ્રથમવૃત્તિ : – નકલ ૧૦૦૦
કિં. રૂા. ૮-૧૦
F
સ્વપજ્ઞ શ્રી તત્ત્વતરંગિણુ ગ્રંથરત્નના
ર....ચ...યિ...તાપ. પૂ. બહુશ્રુત મહામહેપાધ્યાય શ્રી ધર્મસાગરજી ગણિવર
પ્રથમ-સંશોધક – પૂ. આગદ્ધારક આચાર્ય દેવેશ શ્રી આનંદસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજા.
અનુવાદક – પૂ. શાસનકંટકે દ્ધારક ગણિવર્ય શ્રી હંસસાગરજી મહારાજ
દ્રવ્ય સહાયક:રૂા. ૧૦૦મોરબી શ્રી જૈન છે. મૂ. પૂ. તપાગચ્છ સંધ તરફથી રૂ. ૧૦૧] આ અનુવાદ ગ્રંથ જેઓશ્રીની પ્રથમ પ્રેરણાને આભારી
છે તે પૂ. 9. શ્રી કૈલાસસાગરજી ગણિવરના સદુપદેશથી એક સંગ્રહસ્થ.
Comoros
જયંતિ ઘેલાભાઈ દલાલ, વસંત પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ. ધીકરા, ઘેલાભાઈની વાડી-અમદાવાદ
.......
....
...
..
...
.
... .com
.. n
o
. . . certo
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે ૫.પૂ.ધ્યાનસ્થ સ્વર્ગત-આગમ દ્વારક-આચાર્ય દેવેશછે શ્રી આનંદસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીના ચરણે Fિebel સા...દ...ર-સ... મ...N...ણ...+ Boad
જે બહુશ્રુત મહાપુરૂષ-સંયમયાત્રા દરમ્યાન અહેનિશ જ્ઞાન-ધ્યાન-વાચન-મનન પરિશીલન-પઠન-પાઠનાદિમાં અપ્રમત્તપણે રહીને-અનેક હસ્તલિખિત પ્રતેનું તથા તાડપત્રીઓનું સંશોધન કરીને–આપણ પૂ. પવિત્ર ૪૫ આગમ-ચૂર્ણિ-નિર્યુક્તિઓ-ભાળેટીકાઓ–પયન્નાઓ-પ્રકરણ-શાસ્ત્રો આદિ સેંકડે ને એકલા હાથે શોધીને મુદ્રિત કરાવ્યા છે, તેમજ શ્રી સંઘના જીવનપ્રાણસમા તે ૪૫ આગમાદિ શાસ્ત્રોને સંગેમરમરમાં તથા તામ્રપત્રોમાં કેતરાવવા પૂર્વક આગમમંદિરમાં પધરાવીને યાવચ્ચદ્રદિવાકરી બનાવ્યા છે!
જે મહાપુરૂષે, ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે આપણું પવિત્ર આગમનું સાંગોપાંગ અને દીર્ઘકાલીન સંરક્ષણ કર્યું, તેવી જ રીતે જીવનના ભેગે પણ શ્રી સમેતશિખરજી-મક્ષીજી
પાવરજી-ચારૂપજી આદિ અનેક તીર્થોનું સુંદર રક્ષણ કરવા સાથે સ્વ-પર પક્ષના અનેક કુમતવાદીઓને શાસ્ત્રો તથા પ્રાચીન પરંપરાના આધારે આપવા પૂર્વક પરાસ્ત કરીને વીતરાગ પરમાત્માના શાસનનું તે સર્વસ્વના પણ ભોગે સંરક્ષણ કરેલ છે, તે મહાપુરૂષના શાસન રક્ષણ અંગેના તેવા અનેક ભેગમાંના એક ભેગને અનુલક્ષીને અત્રે જણાવવું ફલિત થાય છે કે
સેંકડો વર્ષોથી જેન ટિપ્પણના અભાવે આપણું શ્રી તપાગચ્છ સંઘે આરાધનાની તિથિઓ મેળવવા સારૂ ચંડાશુગંડુનામનું જોધપુરી પંચાંગ સર્વાનુમતે ગ્રહણ કર્યું હતું. તે પંચાંગમાં પર્વતિથિઓની ક્ષય-વૃદ્ધિ આવે તેને આપણ અપવાદશાસ્ત્રના આધારે આપણે આરાધનામાં પૂર્વ કે પૂર્વતર અપર્વતિથિઓની ક્ષય-વૃદ્ધિ કરીને ઉદયાત અને એક તિથિ રૂપે બનાવતા હતા, અને તે તિથિઓને જ જેની તિથિઓ તરીકે આપણે પ્રતિવર્ષે જૈન ભીંતીયાં પંચાંગમાં પ્રસિદ્ધિ આપતા હતા. આથી સકલ સંઘની આરાધના સં. ૧૯૯૨ સુધી એકરૂપે સુખે પ્રવર્તતી હતી.
વિ. સં. ૧૫ની સાલમાં જ્યારે ચંડાશુગંડુ પંચાંગમાં ભા. શુ. અને ક્ષય આવ્યું ત્યારે ભા. શુ ૩ ને ક્ષય ગણને ભા. શુ ૪-૫નું તે જોડીયું પર્વ બે દિવસ જોડે સંલગ્ન રાખવું એ પૂનમ-અમાસના ક્ષયે કરાતા તેરસના ક્ષયવાળા દષ્ટાંતથી ન્યાયી હતું છતાં તે વખતે કેટલાક મુનિરાજેએ, તે ન્યાયને અનુસરવું છોડી દઈને શ્રી સંઘે નહિં માન્ય કરેલ એવા ભા. શ. ૬ ના ક્ષયવાળા બીજા જ ટીપણાને ગ્રહણ કરવા વડે શ્રી સંઘે સર્વમાન્ય ઠરાવેલા “ચંડાશુગંડુ પંચાંગને અવગણ્યું, અને તે વખતની સંવત્સરી શ્રી શાસન-સંઘથી જુદી કરી.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
- વિ. સં. ૧૯૫૨ની તે સાલમાં પેટલાદ મુકામે ચાતુર્માસ બિરાજેલા આપણુ આ પૂજ્ય શાસનપ્રાણ આગદ્ધારક સૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીએ તેઓશ્રીને તેવું ઉલટું નહિ કરવાની પ્રથમ તકે પ્રેરણું આપી હતી. “બારેય માસ ચંડાશુગંડુને માનવું અને આ પ્રસંગ આવતાં તે પંચાંગને માત્ર એક દિવસ માટે છોડી દેવું! અને વળતે દિવસે તે પાછું તે જ “ચંડાશુગંડું પંચાંગ ગ્રહણ કરવું! એ હાસ્યપાત્ર રીત આરાધક માટે જરાય શોભાસ્પદ નથી” ઈત્યાદિ પણ સમજાવ્યું હતું
ત્યારબાદ વિ. સં. ૧૯૯૧ તથા વિ. સં. ૧૯૮૯ની સાલમાં પણ “ચંડાશુગંડુ” પંચાંગમાં ભા. શુ. ૫ને ક્ષય આવ્યું, ત્યારે પણ “ચંડાશુગંડુ છોડનારાઓને મુખ્યત્વે આપણા આ શાસનપ્રાણ પૂજ્યશ્રીએ જ-વિવિધ નુકશાને જણાવવા પૂર્વક તેવું ઉલટું વર્તન નહિ કરવા ખૂબ-ખૂબ વિનવ્યા હતા. પરિણામે તેમાંના છેડા પૂજ્ય પુરૂષએ તે એ સત્યને સ્વીકાર્યું. જે પૂજ્ય પુરૂષએ તે સત્યને હેતું સ્વીકાર્યું તે પણ તે સત્યથી કઈ વિપરીત સમજણના બળે નહિં; પરંતુ માત્ર સમૂહબળે જ નહોતું સ્વીકાર્યું! - તેવામાં વિ. સં. ૧૯૯૨માં- “ચંડાશુગંડુ'માં સોએક વર્ષમાં નહિ આવેલ ભા.શુ. બે પાંચમ આવતાં પાંચમના ક્ષય પ્રસંગની તે પૂર્વોક્ત સલાહ નહિ માનનારા પૂજ્યવરે મુંઝવણમાં મૂકાયા. ભા. શુ. ૫ ના ક્ષયે. ભા. શુ. ૬ ના ક્ષયવાળું બીજું પંચાંગ પકડવાનું ઉદાહરણ હાથમાં હોવા છતાં તે ઉદાહરણના જોરેય ભા. શુ. ૬ ની વૃદ્ધિવાળું અન્ય પંચાંગ પકડવાની પહેલ કરવાની કેઈની પણ હિંમત ન ચાલી! એટલે શ્રી રામચંદ્રસૂરિ અને તેના સમુદાય સિવાયના શ્રી સંઘના પિણી સેળઆની ભાગે તે વખતે ચંડાશુગંડુને જ વળગી રહીને શાસનમાન્ય સંવત્સરી જ કરવાનો નિર્ણય જાહેર કર્યો.
તેનું પરિણામ- તે સત્ય હકીક્તને નહિ અનુસરનાર શ્રી રામચંદ્રસૂરિજી માટે એ આવ્યું કે-તેમણે પણ ચંડાશુ, ને તે વળગવુંજ પડ્યું, છતાં તેમાંથી આરાધના માટેની ૬૦ ઘડી પ્રમાણ જેની તિથિ માનવાનું સદાને માટે બંધ કરવું પડ્યું! અને પોતે જૈનાચાર્ય હેવાની વાત ગૌણ કરીને સદાને માટે લૌકિક પંચાંગગત અજૈની તિથિઓને જ જેની તિથિઓ ગણીને ચાલવાની કરૂણ સ્થિતિમાં-એ મિથ્યા સ્થિતિને કાયદાનું રૂપ આપીનેગોઠવાઈ જવું પડયું! કે-જેનાં નુકશાને, આજે તે તેઓ સહિત તેઓને અનુસરનારાઓ પણ અનુભવી રહેલ હેવાનું શ્રી સકલ સંઘને પ્રત્યક્ષ છે. ' - એવા તે સ્વ-૫રહિતકારક એવી સત્ય હકીકતના સ્વામી–પરમ ગીતાર્થ–ધ્યાનસ્થ સ્વગત–પરમ પૂજ્ય આગદ્ધારક સૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીના પસાયથી જ હું આ ગ્રંથરત્નને ૭૫ ટીપ્પણીઓ અને ૧૦૧ સચોટ પ્રશ્નોત્તરી યુકત સાવંત શુદ્ધ અનુવાદ કરવા શકિતમાન. બનેલ હોવાથી આ પ્રભુશાસનની શાસનાંતમુડી સમાન આ ભવ્ય ગ્રંથરત્ન; તેઓશ્રીને સેવા ભાવે સમર્પતાં કિંચિત્ ઋણમુક્તતાને આનંદ અનુભવું છું. હંસસાગર :
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્વત શિરોમણી–પૂ.ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવેશ
શ્રી માણિક્યસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજા પ્રતિ– » આ....ભા...૨ .... ..... 3 જેઓશ્રીએ- ધ્યાનસ્થ સ્વર્ગત પૂ. આગદ્ધારક આચાર્ય દેવેશશ્રી આનંદસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજાશ્રીની પાસે શિશુ વયે ચારિત્ર અંગીકાર કરીને તેઓશ્રીની પવિત્ર નિશ્રામાં વ્યાકરણન્યાય-કાવ્ય-કેશ–પ્રકરણ-આગમાદિ શાસ્ત્રો વગેરેને તલસ્પર્શી અભ્યાસ કર્યા બાદ દર્શન શાસ્ત્રોનું પણ વાંચન-મનન અને પરિશીલન કરવા વડે જેનાગમ ને સૂક્ષમ અવધ પ્રાપ્ત કરેલ છે, એવા જ્ઞાનગંભીર– ' જેઓશ્રીને-સ્વ. પૂજ્ય ગુરૂદેવશ્રીએ, પંન્યાસપદે–પાઠકપ્રવરપદે–અને છેલ્લે પિતાની પાટે આચાર્યપદે પણ સ્વહસ્તે જ સ્થાપીને ગચ્છાધિપતિ બનાવેલા હેઈને જેઓશ્રીની એકછત્રીય આજ્ઞામાં આજે શ્રીમત્ સાગર ગચ્છના લગભગ ૩૫૦ [ સાડી ત્રણસો] સાધુસાધ્વીજી મહારાજે, પ્રામાનુગામ અવ્યાબાધ પણે વિચરીને જ્ઞાન–ધ્યાન–વત-તપ-નિયમસંયમાદિની સુંદર આરાધના કરવા સાથે અર્થગંભીર દેશનાઓ દ્વારા ચગરદમ ઓછ– મહત્સ-ઉપધાને-ઉદ્યાપને પ્રતિષ્ઠાઓ–અંજનશલાકાઓ–પ્રવ્રયાઓ-ગોદૃવહન કરાવવા સાથે શાસનરક્ષા–તીર્થરક્ષા–જિનમંદિરે-જીર્ણોદ્ધારે તથા ઉપાશ્રયે આદિના કાર્યો કરાવવા પૂર્વક અનેક શાસનહિતવર્ધક સંસ્થાઓ અને પાઠશાળાઓ વગેરે સ્થાપવા વડે શ્રી સંઘ ઉપર મહાન્ ઉપકાર કરી સ્વ-પર આત્માઓનું કલ્યાણ સાધી રહેલ છે, ? જેઓશ્રીએ-મને આ પ્રૌઢ ગ્રંથરત્નની વાચના, ગ્રંથકારમહર્ષિના હાર્દને ખેલવાપૂર્વક સુંદર શૈલીએ આપેલ હવાના પ્રતાપે આ વિદગ્ય પ્રૌઢતમ ગ્રંથરત્નને પણ સર્વાગ સુંદર અનુવાદ કરવા ભાગ્યશાળી બનેલ છું અને એ વિકાસના પ્રતાપે તે આઅનુવાદને અંતે આ ગ્રંથગત ચર્ચાને અનુરૂપ એવી “પવીતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી” સંસક ૧૦૧ પ્રશ્નોત્તરી પણ રજુ કરી શકેલ છું, એવા પરમેપકારી- તેઓશ્રીએ-આ સમસ્ત અનુવાદ ગ્રંથની પ્રેસકપીનું પિતાના કીમતી ટાઈમને ભેગ આપીને બારીકાઈથી અવલોકન કરી આપવા સાથે કીમતી સુધારા પણ સૂચવીને મારા ઉપર મહાન ઉપકાર કરેલ છે! એવા ગુણગંભીર- તે પ્રશાંત-દાંત-મહંત પરમપૂજ્ય ગીતાર્થ પ્રણ ગચ્છાધિપતિ આચાર્ય વર્ય શ્રી માણિકયસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીને અત્ર આભાર રજુ કરવા વડે કિચિત્ ઋણમુકત થત બાલ કિ.ક..૨–
હંસસાગર..
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર ઠળીયા મંડન શ્રી ચિંતામણી પાર્શ્વનાથાય નમે નમઃ | પ્ર.... કા.........કી.......નિ............ન
આજથી ૪૦૦ ઉપરાંત વર્ષો પૂર્વે – શ્રી વીતરાગ પરમાત્માના શાસનાલંકાર શ્રીમત્તપાગચ્છમાં થયેલા શ્રીમત્ –તપાગચ્છગગનદિનમણી પરમ પૂજ્ય બહુશ્રુત મહામહોપાધ્યાયજી શ્રી ધર્મસાગરજી મહારાજશ્રીએ રચેલ “સ્વપજ્ઞ શ્રી તવતરંગિણી? નામના પ્રૌઢ અને ટંકશાળી ગ્રંથરત્નને ૭૫ ટીપ્પણીઓ અને ૧૦૧ શાસ્ત્ર અને સુવિશુદ્ધ પરંપરાનુસારી પ્રશ્નોત્તરીથી સુવિશુદ્ધપણે સુશોભિત એ-આ ભવ્ય અને ભગીરથ અનુવાદ ગ્રંથ “શ્રી શાસનકટકેદ્ધારક ગ્રંથમાલાને ૧૨ મા ગ્રંથાક તરીકે પ્રસિદ્ધ કરી આજે શ્રી સંઘના પવિત્ર કરકમલે પધરાવતાં અમે અતીવ આનંદ અનુભવીએ છીએ.
શ્રી મહાવીરદેવના- શાસનની અંદર અદ્યાપિપર્યત પૂજ્ય અનેક મહાસમર્થ શાસન સંરક્ષક જ્ઞાની મહાપુરૂ થઈ ગયા છે, વર્તે છે અને વર્તશે. એ મહાપુરૂષના પ્રતાપેજ ભગવંતનું શાસન પ્રવત્યું છે, પ્રવર્તે છે અને હજુ ૧૮પ૬૧ વર્ષ સુધી ચાલવાનું જ છે. છતાં દુઃષમકાલ હોવાથી આ કાલમાં તો ભગવંતના-“મારા શાસનમાં અનેક મત મતાંતરે થશે, શાસન ચાલની જેમ ચળાશે.” ઈત્યાદિ વચનેને આપણે ફલિતાર્થરૂપે અનુભવીએ છીએ, અને તે સહુ કઈ કલ્યાણકામી આત્માઓને માટે ભારે દુઃખને વિષય છે. છતાં પ્રભુશાસન સ્વ–પરને હિતકારી હોવાથી તે દુઃખને અવગણીને પણ પ્રભુ શાસનનું યથાશક્તિ સંરક્ષણ કરવું એ સૌ કોઈ આરાધકની ફરજ થઈ પડે છે. - તદનુસાર–આ પૂજ્ય બહુશ્રુત મહાપુરૂષ મહામહેપાધ્યાયજી શ્રી ધર્મસાગરજી ગણિવરશ્રીએ પિતાના સમયે વર્તતા-શાસન વિઘાતક અનેક કુમત પાક્ષિકેને શાસ્ત્રબળે એકલા હાથે પણ સજજડ પરાભવ કરીને પ્રભુનાં શાસનનું પ્રાણસટોસટ રીતે આબાદ રક્ષણ કરેલું છે. પ્રખર વિદ્વત્તાને વરેલા તેઓશ્રીએ, અનેક પ્રૌઢ ગ્રંથની પણ એવી તે સુઘડ-પ્રૌઢ અને સુંદરતમ રચના કરેલ છે કે-જેમાંની કેઈ જ એકાદ પંક્તિનેય અદ્યાપિ પર્યત એકાદ પ્રતિપક્ષી પણ અસત્ય ઠરાવી શકેલ નથી. એ મહાપુરુષની પંકિતઓના યથાર્થભાવમાં નિજ ગચ્છના તત્કાલીન અને વત્તમાનકાલીન કેટલાય વિદ્વાનને ચંચપ્રવેશ અશકય જણાયે છે! - ઉપરોકત હકીકતનું તેઓશ્રીકૃત આ “પજ્ઞ શ્રી તવતરંગિણી, નામના ગ્રંથ તે નાનું જ છતાં સબલ ઉદાહરણ છે. જેમકે-“તપાગચ્છની અવિચ્છિન્ન સામાચારીને પ્રમાણિક લેખાવનાર આ ભવ્ય ગ્રંથને વિક્રમની સત્તરમી સદીમાં ખરતરના પગલે શ્રી સિંહવિજયજી નામના તપાગચ્છના સાધુએજ “સાગર બાવની'માં-“કુમતિકાલ'ને “તત્ત્વતરંગિણી, પાણીમાંહિ બન્યા, એમ કહેવાની કરેલી મૂર્ખામી, આ ગ્રંથમાં તેઓનો ચંચપ્રવેશ જ નહિં થવા પામેલ હોવાનું સૂચક છે, અને (આ અનુવાદ ગ્રંથનું દત્તચિત્તે વાંચન કર્યા બાદ હરકેઈ શાસનપ્રેમી કહી શકે તેમ છે કે-) વર્તમાન નવાતિથિમતી તપાગચ્છીય વિદ્વાને માંના તે એક પણ વિદ્વાન મહાશયને આ ગ્રંથની પંકિતઓને સત્ય અર્થ સૂઝ જ નથી.”
આ ગ્રંથરત્નમાં–પર્વતિથિ કોને કહેવી, માનવી અને આરાધવી? એ બાબત સુંદર સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવેલ છે. આશા છે કે-“આપણા સમાજમાં પર્વતિથિની આરાધના
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭ ] બાબતમાં છેલ્લા પચ્ચીશેક વર્ષથી મૂલ માર્ગથી ભૂલા પડેલા કલ્યાણકામી મુમુક્ષુઓ, આ અભૂતપૂર્વ ગ્રંથરત્નનું જે સૂક્ષ્મદષ્ટિએ અને મધ્યસ્થપણે વાંચન-મનન અને પરિશીલન કરશે તે જરૂર પાછા મૂલમાર્ગે આવી જવા ભાગ્યશાળી બનશે.”
શ્રી તત્વતરંગિણું ગ્રંથરત્નને–આ અક્ષરશઃ સુવિશુદ્ધ અને અદ્વિતીય અનુવાદ, પૂ. શાસનકંટકેદારક ગણિવર્ય શ્રી હંસસાગજી મહારાજશ્રીએ ત્રણ વર્ષના સતત પરિશ્રમે તૈયાર કરીને શ્રી શ્રી શાસનકટકે દ્ધારક સંસ્થા દ્વારા અને પ્રસિદ્ધ કરવા સુપ્રત કરેલ છે, તે બદલ અત્ર અમે પૂ. ગુરૂદેવશ્રીને પરમ આભાર વ્યક્ત કરીએ છીએ.
આ ગ્રંથરત્નના-સમસ્ત વિષયને વ્યવસ્થિત ગોઠવનાર–પૂ. શાસનકટકેદ્ધારક ગણિવર્યશ્રીના શિષ્યરત્ન-શાંતમૂર્તિ પૂ. મુનિરાજ શ્રી મુનીન્દ્રસાગરજી મહારાજશ્રીને તથા આ મૂલ સંસ્કૃત ગ્રંથરત્નની અનેક હસ્તલિખિત પ્રતે મંગાવીને મૂલ મુદ્રિતપ્રત સાથે મેળવીને તારવેલા અનેક પાઠાંતરો કે જે-આ ગ્રંથરત્નમાં પ્રસિદ્ધ કર્યા છે] તારવીને અશુદ્ધિઓ દૂર કરવા પૂર્વક મૂલગ્રંથગત લખાણની સાથે જવાનું અને તે પાઠાંતરે સહિત તૈયાર બનાવાયેલા મૂલ સંલગ્ન સંસ્કૃત લખાણ પરથી પૂગુરૂદેવશ્રીએ તૈયાર કરેલા આ અનુવાદને સાવૅત તપાસી જવાનેર પણ કેપીઓ કરવા પૂર્વક પ્રેસકેપી તૈયાર કરવા તેમજ બારીકાઈથી સમસ્ત પ્રફે તપાસવાને ત્રણ વર્ષ સુધી સતત પરિશ્રમ ઉઠાવનાર પૂ. તિવિંદુ વિદ્વદ્દવર્ય સુનિરાજ શ્રી નરેન્દ્રસાગરજી મહારાજશ્રીને પણ અત્ર આભાર વ્યક્ત કરવામાં આવે છે.
આ ગ્રંથરત્નને- સુવિશુદ્ધ બનાવવામાં ઉપયોગી નીવડેલ શ્રી સુરત જૈનાનંદ પુસ્તકાલય, શ્રી ખંભાત વિજયનેમિસૂરિજી જ્ઞાનભંડાર તથા સુરેન્દ્રનગર શ્રી જૈન સંઘના જ્ઞાનભંડારમાંથી પ્રાપ્ત થયેલ શ્રી તત્ત્વતરંગિણીની હસ્તલિખિત પ્રતે બદલ તે તે પ્રતે એકલનારા દરેક વહીવટદાર મહાશયને પણ અત્ર આભાર માનવામાં આવે છે.
આ ગ્રંથરત્નને- છપાવવાની વ્યવસ્થા કરી આપનાર તેમજ પિતાના કિંમતી ટાઈમનો કેવળ સેવાભાવે જ અને વારંવાર પણ સતત ભેગ આપ પડેલ હોવા છતાં કદિય ખેદ નહિં ધરાવવા પૂર્વક આવા મોટા ગ્રંથના દરેકે દરેક પહેલાં અને છેલ્લાં બુફે કાળજી પૂર્વક તપાસનાર તથા ફિલ્ડીંગ તેમજ બાઈડીંગઅને જેકેટ વગેરે પણ સમસ્ત કાર્ય કરાવી આપનાર અમદાવાદ નિવસિ પરમ સેવાભાવી-ધર્મપરાયણ સન્નિષ્ટ-તપસ્વી શ્રાદ્ધવર્ય-શેઠ શ્રી સારાભાઈ પોપટલાલ ગજરાવાળાને તથા આ મહાન ગ્રંથ, દસેક મહિનામાં પૂર્ણ લાગણીથી સુંદર રીતે છાપી આપનાર-અમદાવાદ વસંત પ્રેસના એકવચની માલીક શ્રીયુત્ જયંતિલાલ ઘેલાભાઈ દલાલનો પણ અત્ર આભાર માનવામાં ગૌરવ અનુભવીએ છીએ.
અંતમાં શ્રી સકલ સંઘને-વિજ્ઞપ્તિ કરવામાં આવે છે કે આ ગ્રંથમાં આપણા શ્રી સંઘમાંના કેઈપણ વિદ્વાન મહાશયને સરલ બુદ્ધિએ કોઈપણ સ્થળે અશુદ્ધ-અયોગ્ય-અસંબદ્ધ કે ગુટક અર્થ જણાયતે તેઓશ્રીએ વિગતથી અમને જાતે જ જણાવવા કૃપા કરવી. કે-જેથી બીજી આવૃત્તિમાં તેઓશ્રીને આભાર માનવા પૂર્વક સુધારો કરી શકાય. આ ગ્રંથરત્નમાં-દષ્ટિદેષ કે પ્રેસષથી કયાંઈ અશુદ્ધિ રહી જવા પામી હોય તો તે વાચકોએ સુધારીને વાંચવા વિનંતિ છે.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ. શાસનકટકીદ્ધારકશ્રીએ સુધારેલા અનેક પ્રકાશકોના
કર ગ્રંથ તથા બેંકોની યાદી. કા
2
નંબર ગ્રંથનું નામ
કર્તા વિગેરે
પ્રકાશક ૧ તાત્ત્વિક પ્રશ્નોત્તર ભા. ૧ લે પૂ. આગમ દ્વારકસૂરીશ્વરજી મ. આગદ્ધારક સંસ્થા સુરત ૨ સિદ્ધચક્ર આરાધન વિધિ સં. પં. શ્રી ચંદ્રસાગરજી મ. ઋ. છ. ની પેઢી ઉજજૈન ૩ દેશના સંગ્રહ વિ. ૧ લે. સં. પં. શ્રી હેમસાગરજી મ. ગાંધી ર. પા. વેજલપુર જૈન–સૂકત–સંદેહ;
સં. ઉ. શ્રી કૈલાસસાગરજી મ. વિજાપુર જૈન જ્ઞાનમંદિર ૫ શાસ્ત્રીય પૂરાવા સંગ્રહ: ભા ૧ સં. મુનિ ચંદસાગરજી મ. ગી. દુ. મણીયાર મુંબઈ ૬ પર્વતિથિ પ્રકાશ તિમિર ભાસ્કર સં. મુનિ વૈલોક્ય સાગરજી મ. સા. મે. દી. ઠળીયા ૭. શાસ્ત્રીય પૂરાવા સંગ્રહ; ભા. ૨ સં. મુનિ ચંદનસાગરજી મ. પ. કે. ઝવેરી મુંબઈ ૮ પ્રશ્નોત્તર વાટિકા ભા. ૧ : સં. મુનિ જિતેન્દ્રવિજયજી મ. જૈન તત્ત્વ. વિદ્યાપીઠ પૂના
સ..ણ..સ..ણ....જ.વાબ લે. મુનિ ક્ષેમકરસાગરજી મ. પ. રૂ. વખારીયા સુરત ૧૦ સૂતક વિચાર ભા. ૧, પ્રત. સં. મુનિ ચંદનસાગરજી મ. ચં. સા. જ્ઞાનભંડાર વેજલપુર
પ્રારંભિક–પા..ય..ક્ર... સં. મુનિ જિતેન્દ્રવિજ્યજી મ. જૈન તત્વ. વિદ્યાપીઠ પૂના ૧૨
અસ્વાધ્યાય વિચાર ભા. ૨. પ્રત. સં. મુનિ ચંદનસાગરજી મ. . ચં.સા, જ્ઞાનભંડાર વેજલપુર ૧૩ પ્રાથમિક-પા..ય..ક.મ. સં. મુનિ જિતેન્દ્રવિજયજી મ. જૈન તત્વ. વિદ્યાપીઠ પૂના તેર–કાઠીયાનું-સ્વરૂપ
લે. પં શ્રી સુશીલ વિજયજી . ને.લા. જ્ઞાનમંદિર બોટાદ પ્રવેશ – પાઠ્યક્રમ. વિ. ૧ લે. સં. મુનિ જિતેન્દ્રવિજયજી મ. જેન તત્ત્વ વિદ્યાપીઠ પૂના શાશન – જય – પતાકા. લે. વિદ્વાન ૯૩ પંડિત. શેઠ ઝ. રા. નવસારી
જીવ - તત્ત્વ – વિચાર. લે. ચીમનલાલ. દ. ગાંધી મણિવિ.જૈન ગ્રંથમાલા.લીંચ | સ્નાત્રપૂજા – અને – સ્તવને. સં. મા. છગનલાલ.દે.મહુવા ગાંધી. ફ.ખે. ભાવનગર ૧૯ નમસ્કાર મહામંત્ર નિબંધ રિસકંપિકા] પરિચય ભા. ૩ જૈન તત્વ. વિદ્યાપીઠ પૂના ૨૦ તત્વાર્થ પ્રશ્નોત્તર ભા. ૧લે. લિ. તથા પ્ર.શ્રી શંકરલાલ ડાહ્યાભાઈ કાપડીયા મુંબઈ : ૨૧ પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી વિજયકુમુદસૂરીશ્વરજી મ. નું જીવન ચરિત્ર: લે. મુનિ શ્રી મેરવિજયજી મ. ૨૨ પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી વિજય સુરેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ. નું જીવન ચરિત્ર. લે. મુનિ યંતવિજ્યજી મ.
આરાધનામાં અમાવાસ્યાદિ બે પર્વતિથિ કરાયજ નહિં ...લે. મુનિ શ્રી વિમળસાગરજી મ.
તપાગચ્છની આચરણું આગમ અને પરંપરાનુસારી છે. સં. પં. પ્રેમવિજયજી મ. ૨૫ દેવસૂર તપાગચ્છીય શ્રી ચતુર્વિધ સંઘને સૂચના. લે. મુનિ શ્રી વિમળસાગરજી મ. ૨૬ તિથિ ચર્ચાનું તારવણ [પાલીતાણામાં થયેલ દુઃખદ પરાજ્ય] પા. ૩. વખારીયા. સુરત. ૨૭ સરલાબહેનનું પુનિતપંથે પ્રયાણ યાને–આદર્શ પ્રત્રજ્યા [પ્ર. કોઠારી કીરચંદ શીવલાલ.
ગૃહપતિ શ્રી પાનાચંદ ઠાકરશી જેન બોડીંગ સુરેન્દ્રનગર) ૨૮ ઠળીયા–ભાવનગરના દીક્ષા મહોત્સવની ભવ્યતા [પ્ર. દેશી હઠીચંદ મેઘજી તથા
ગાંધી ફતેચંદ ખોડીદાસ] ઠળીયા. ૨૯ આદર્શ—જીવન-સૌરભ. [ સ્વ.પૂ. સાધ્વીજી શ્રી રંજનશ્રીજી મ.નું જીવન ચરિત્ર પ્ર. શા. મે. દી. ઠળીયા. ૩૦ થી ૩૨ વિદ્યા સંગીત સારિતા. આ. ૧ થી ૩. પૂ. સાધ્વીજી શ્રી વિદ્યાશ્રીજી મ.કત ] પ્ર. શા. મો. દી. ઠળીયા.
+
&
A
છે
જ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવસૂર તપાગચ્છ સામાચારી સંરક્ષક–ગીતાર્થ સાવભેમ–ધ્યાનસ્થ સ્વર્ગત પૂ. આગમાદ્ધારક આચાર્યદેવેશ શ્રી આનંદસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીનાપટ્ટપ્રભાવક ન્યાય વ્યાકરણ વિશારદ સ્વ. પૂ આ શ્રી ચંદ્રસાગરસૂરિજી મ.ના
| વિનેયરત્ન સિદ્ધહસ્તલેખક શાસનસંરક્ષક
જન્મ :
વિ. સં. ૧૯૫૪ T કાર્તિક વદિ ૬ સેમ
ઠીયા
શાસનકુટદ્વારક? બિરૂદની પ્રથમ
જાહેરાત વિ. સં. ૨૦૦૭ મહા શુદિ ૧૩
સૂર્યપૂર
દીક્ષા Mા વિ. સં. ૧૯૮૭ કાર્તિક વદ ૩
મુંબઈ
‘શાસનકેદ્ધારક બિરૂદ સમર્પણ વિ. સં. ૨૦૦૭
મહા વદિ ૫ મોટી ટાળી જૈન સંધ પાલીતાણા
વડી દીક્ષા વિ. સં. ૧૯૮૭ માગ૦ શુદિ ૧
મુંબઈ
ગણિપદ વિ. સં. ૨૦૧૫ મહા વદિ ૧૩ ગુરૂ ચાણમા
પૂ. શાસનકટકેદ્ધારક ગણિવર્ય શ્રી હંસ સાગરજી મહારાજ
- જે... ...શ્રી. એ શ્રી પિંડનિયુક્તિ આગમગ્રંથને શ્રી શ્રાદ્ધપ્રતિક્રમણુસૂત્રને તથા શ્રી તત્વરંગિણીગ્રંથરત્નોનાં
સુવિશિષ્ટ – અક્ષરશઃ – અનુવાદ કર્યો છે.
દીપક પ્રિન્ટરી : અમદાવાદ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઢળીયા મંડન શ્રી શખેશ્વરજી પાર્શ્વનાથાય નમઃ
* પ્ર....તા.........ના
------
-----
પ્રભુશાસનના નાયક શ્રી સુધર્માંસ્વામીની સીધી પાટપર'પરાને ભજતા શ્રીમત્તપાગચ્છને વિષે પ્રવર્ત્તતી પદ્મરાધન વિષયા સામાચારી, ‘પ્રાચીન અર્વાચીન સમસ્ત ગીતા પુંગવા દ્વારા પ્રભુશાસનની આદિથી પ્રચલિત હાવારૂપે તેમજ શાસ્ત્ર અને પર પરાથી પણ સુવિશુદ્ધ હાવારૂપે પ્રભુશાસનમાં અનેકવાર સિદ્ધ થએલ છે’ એમ કલ્યાણકામી વિદ્વાચકને આ ગ્રન્થના પરિશીલનથી સહેજે સમજાય તેમ છે.
આ ગ્રન્થનું વાચન અને વાચન માદ મનન કરનાર વિદ્વરે આ ગ્રન્થમાં સહેલાઈથી પ્રવેશ થાય એ સારૂ ગ્રન્થનું વાચન કરતાં પહેલાં આ નીચે દર્શાવાતી સાત હકીકતાને ગ્રંથનું વાંચન કરતી વખતે ખાસ ધ્યાનમાં રાખવાની છે.
ગ્રંથવાચનમાં હરપળે ધ્યાનમાં રાખવાની સાત હકીકતા
(૧)–આપણામાં જૈન જ્યોતિષશાસ્ત્રો ઉપરથી પ્રથમ જૈનપંચાંગા બનાવવામાં આવતા હતા અને તે પછી તે પંચાંગામાં આવતી અશપ્રમાણ અધૂરી મૂલ તિથિને જૈની ૬૦ ઘડીની આરાધના માટેના દિવસ પ્રમાણની પૂરી જૈની તિથિએ મનાવાતી હતી. કાલદોષે જૈન જયેાતિષશાસ્ત્રના કેટલાક ભાગ નષ્ટ થવાને લીધે વર્ષમાં ‘છ’ તિથિને ક્ષય જ દર્શાવનારાં તેવાં જૈનપચાંગા બનાવવાં અશકય અન્યાં!
(૨)–આ રીતે બનવા પામેલ આપણાં પંચાંગના અભાવમાં પણ આપણે મહિનામાં દિવસના ચાવીશેય કલાક આરાધવાને યાગ્ય ગણાતી ખીજ-પાંચમથી માંડીને પૂનમ-અમાસ પ ત આવતી ૧૨ પતિથિ તા આરાધનાને માટે પ્રાપ્ત કરવી જ રહી.
*
(૩)–આથી તે તિથિએ મેળવવા સારૂ (પૂ. હ`ભૂષણગણ નામના મહાપુરુષે વિક્રમસ’વત્ ૧૪૮૬ માં રચેલા શ્રી પર્યુષણા-સ્થિતિવિચાર' સંજ્ઞક પ્રાચીન અને પ્રમાણિક ગ્રન્થમાંના—“ અતિ ધ વિષમજાજાનુમાવાîટિપ્પન વ્યછિન્ન, સતપ્તપ્રવૃત્તિ खंडित-स्फुटित तदुपर्यष्टमीचतुर्दश्यादिकरणे तानि सूत्रोक्तानि न भवन्तीत्यागमेन लोकैश्च समं परं विरोधं विचार्य सर्वपूर्वगीतार्थसूरिभिरागममूलमिदमपीति प्रतिष्ठादीक्षा दिसर्वकार्यमुहूर्त्तेषु लौकिक टिप्पनकमेव प्रमाणीकृतं, 'सुनिश्चितं नः परतंत्रयुक्तिषु, स्फुरन्ति याः काञ्चन सूक्तिसंपदः ॥ तवैव ताः पूर्वमहार्णवोद्धृता, जगुः प्रमाणं जिनवाक्यविपुषः ॥ १ ॥ सिद्धसेन दिवाकर वाचानत् अतः सांप्रतगीतार्थसूरिभिरपि तदेव प्रमाणीक्रियमाणमस्ति ॥”
૧
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૦ ] એ ટંકશાળી વચન મુજબ ) આજ પૂર્વેના પૂજ્ય સર્વગીતાર્થપંગોએ જૈન તિષશાસ્ત્રથી વિરુદ્ધ પણે તિથિઓની વૃદ્ધિ પણ દર્શાવનારા લૌકિકટિપણાને લૌકિક માનીને નહિ; પરંતુ આગમમૂલક માનીને પ્રમાણ કર્યું. તદનુસાર વર્તમાનમાં પણ શ્રીસંઘ, તે ટિપ્પણાને આગમમૂલક માનીને પ્રવર્તે છે.
(-આરાધનાને અંગે તિથિ નહિ, પરંતુ તિથિને અંગે આરાધના હેવાથી આ ધકને આરાધના માટે પ્રથમ તકે સૂર્યોદયથી બીજા સૂર્યોદય સુધીની ૬૦ ઘડી પ્રમાણુવાળી પર્વતિથિ નક્કી કરવી રહે છે. જ્યારે લૌકિકટિ૫ણામાં તે તિથિઓ, કે પૂર્વાણકાલથી તે કઈ મધ્યાહ્નકાલથી તો કોઈ અપરાણકાલ આદિથી શરૂ થતી હોય છે; પરંતુ સૂર્યોદયથી શરૂ થતી તે કઈ જ તિથિઓ હોતી નથી, તેમજ દિવસની ૬૦ ઘડી પ્રમાણુની આરાધના માટે જોઈતી ૬૦ ઘડીની પૂર્ણ પણ હોતી નથી.
(૫)–આથી જૈનોમાં લૌકિકટિપ્પણમાં દર્શાવેલી તિથિઓ, આરાધનાની તિથિઓ તરીકે સ્વીકાર્ય બનતી નથી, પરંતુ આરાધનાની તિથિઓ પ્રાપ્ત કરવાના સાધનરૂપે સ્વીકાર્ય બને છે. એ સાધન તરીકેની લૌકિકતિથિઓનું સાધ્ય આરાધના માટેની ૬૦ ઘડીના પૂરા પ્રમાણુવાળી જેની તિથિઓ હોય છે. તેવી જેની તિથિએ, અનવસ્થિતપણે શરૂ થતી અને અપૂર્ણ એવી તે મૂળ લકિક તિથિઓને સૂર્યોદયથી અન્ય સૂર્યોદય સુધીની ૬૦ ઘડીની પ્રમાણપૂર્ણ લેખાવે તે જેની અપવાદ લાગુ કરવામાં આવે તે જ પ્રાપ્ત થઈ શકે.
(૬)-આથી આરાધના માટે તેવી પૂર્ણ જેની તિથિઓ પ્રાપ્ત કરવા સારૂ આપણું પૂર્વાચાર્યોએ, લૌકિકટિપ્પણુગત તિથિઓની (પૂર્વાણકાલવ્યાપિનીમધ્યાહ્નકાલવ્યાપિની વગેરે) અનવસ્થાને તથા અપૂર્ણતાને દૂર કરીને એક સૂર્યોદયથી બીજા સૂર્યોદય સુધીની અવસ્થા તથા ૬૦ ઘડીની પૂર્ણતા લેખાવે તેવું-“ડાિ ના તિથી ના ઉનાળ, રીડ (पूर्वाहकालव्यापिनी-अपराहण्यापिनी०) कीरमाणीप ॥ आणाभंगऽणवत्था मिच्छत्त विराह of mધે ” એ જેની અપવાદસૂત્ર રચેલ છે. એ જેની અપવાદસૂત્રથી જોતિષજન્ય લૌકિક તિથિઓને પ્રભુશાસનની આદિથી સંસ્કાર અપાત રહેલ છે અને તેમ કરીને તગત લૌકિકપણું દૂર કરવા પૂર્વક તે લૌકિક તિથિઓને એક સૂર્યોદયથી બીજા સૂર્યોદય સુધીની આરાધ્ય જેની તિથિઓ બનાવવામાં આવે છે એ પ્રકારના સંસ્કાર પછીથી જ તેને આરાધ્ય તિથિઓ માનવામાં આવે છે, અને જેમાં તે જ તિથિઓની જૈની તિથિ સ્વરૂપે આરાધના કરવામાં આવે છે. લૌકિકતિથિઓ તેવા પ્રકારની નહિ હોવાથી જેમાં તે આરાધવા ગ્ય મનાતી નથી અને તેથી તેની આરાધના કરવામાં આવતી નથી. આ વસ્તુથી એ હકીકત પણ સ્પષ્ટ થાય છે કે “જેને માં જે ઉદયાત્ તિથિ માનવાનું કહેવાય છે તે કઈ મૂલસૂત્રને આધારે કહેવાતું નથી, પરંતુ મૂલ નહિ એવા આ “વયંતિ ” અપવાદસૂત્રને આધારે જ કહેવાય છે. મૂલ તે લૌકિક ટિપ્પણુગત તિથિએ જ છે.” એ અપવાદસૂત્ર પણ ટિપ્પણની તિથિઓમાંની જે તિથિએ સૂર્યોદયવખતે વર્તતી હોય છે તે તિથિઓને જ તેવી જેની તિથિ બનાવવા સમર્થ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧] છે. જે તિથિઓ સૂર્યોદય વખતે વત્તતી ન હોય કે બે સૂર્યોદયને પામેલી હોય તેવી પર્વતિથિ એને તે એ જેની અપવાદસૂત્ર પણ સૂર્યોદયથી બીજા સૂર્યોદય સુધીની જૈનીતિથિ બનાવવા
સમર્થ નથી.
| (૭)-આથી [ પૂર્વોક્તરીત્યા લૌકિક ટિપ્પણામાં જેની તિથિઓ નહિ હોવાથી જેમ તે ટિપ્પણમાં સૂર્યોદય વખતે વર્તતી તિથિઓમાંથી એ-“વયં”િ વાળા અપવાદસૂત્રથી જ આપણામાં પૂર્ણ જેની તિથિઓને પ્રાપ્ત કરવામાં આવે છે તેમ] લૌકિક ટિપ્પણામાં સૂર્યોદય વખતે નહિ વર્તાતી તથા બે સૂર્યોદયને પામેલી પર્વતિથિઓને પૂર્ણ જેની તિથિ તરીકે પ્રાપ્ત કરવા સારૂ લૌકિક ટિપ્પણામાંની તેવી ક્ષીણ-વૃદ્ધ પર્વતિથિઓને–એ “કમિ” વાળા અપવાદસૂત્રના પણ અપવાદસૂત્ર તરીકેપ્રાચીન પૂજ્ય જૈનાચાર્ય મહારાજે રચેલ “ પૂર્વ તિથિઃ - જાણ તથ ” એ સૂત્ર લાગુ કરવા વડે તેમાંની ક્ષીણ તિથિને તે ક્ષીણ તિથિવાળા સૂર્યોદયથી બીજા દિવસના સૂર્યોદય સુધીની તથા બે સૂર્યોદયને પામેલી વૃદ્ધ તિથિને તેમાંની બીજા દિવસે પહોંચેલી તિથિવાળા બીજા સૂર્યોદયથી તે પછીના બીજા સૂર્યોદય સુધીની તિથિરૂપે જેની તિથિઓ પ્રાપ્ત કરવામાં આવે છે તેમ કરવામાં એ “કમિ .” અપવાદ, તે “ પૂર્વા ' અપવાદને ઉત્સર્ગ પણ બને છે.
અત્રે એક વાત વધુ ખ્યાલમાં રાખવી આવશ્યક છે કે-આ બન્ને અપવાદ ટિપ્પણામાંની એકવડી પર્વતિથિના ક્ષય-વૃદ્ધિ પ્રસંગને જ અનુલક્ષીને લેવાથી ટિપ્પણની ૧૪૪૧૫, ૧૪૪૦) અને ભા. શુ. ૪૪૫ જેવી જેડીયા પર્વતિથિમાંની અંતિમ પર્વતિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ પ્રસંગે લાગુ કરવાના હતા જ નથીઃ એકવડી પર્વતિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ પ્રસંગે જ લાગુ કરવાના હોય છે. તેવા જડીયા પર્વ પ્રસંગે તે- “ ક્ષે પૂર્વો પૂર્વા, થાવર્તમાતાત્તિ' ઈત્યાદિ સૂત્રોને અનુસરીને વર્તતા શ્રી હરિપ્રશ્નના “ગોવશાતુરો,” સંવત ૧૬૬૫ના ‘અથઇ છુ ક્ષિ ઉમરે ?િ” તથા શાસ્ત્રીય પૂરાવાઓમાંના “થોરા પ૦
તીવાય પારા' ઈત્યાદિ પાઠો મુજબ તેરસ અને ત્રીજી જ ક્ષય-વૃદ્ધિ કરીને તે જેડીયાં પર્વો તે સંલગ્ન બે દિવસ જોડે જ રાખવાની અવિચ્છિન્ન પરંપરાને અનુસરવામાં આવે છે.
એ હકીકતોથી રૂઢ સામાચારી આજે શાસ્ત્રોમાં પણ મોજુદ છે.
પૂર્વના આપણા પૂજ્ય આચાર્યપંગ આદિ સમસ્ત ગીતાથપુંગવેએ અવિચ્છિન્નપણે આચરેલી એ હકીકતથી પરિપૂર્ણ શ્રીમત્તપાગચ્છીયા સામાચારી પ્રતિ વિક્રમસંવત્ ૧૨૦૪ આદિથી નીકળેલા ખરતરાદિના આક્ષેપોને પરિહાર કરવા પૂર્વક તે સામાચારીને ભગવંત શ્રી સુધર્માસ્વામીજીની ૪૪મી પાટે વિક્રમની તેરમી શતાબ્દિની આદિમાં થએલા “તપ” બિરૂદધારી પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી જગચ્ચન્દ્રસૂરીશ્વરજીમની પાંચમી પાટે પંદરમી શતાબ્દિની આદિમાં થએલા સ્થાવર-જંગમવિષાપહારી શ્રી દેવસુંદરસૂરીશ્વરજી વિનય જ્ઞાન સમુદ્ર પૂજ્ય જ્ઞાનસાગરસૂરીશ્વરજીમના સિદ્ધાંતાલાપકે દ્ધારક ગુરુબંધુ] પૂ. આચાર્ય પ્ર૪ શ્રીમાન કુલમંડન
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૨ ] સૂરીશ્વરજી મહારાજે “શ્રી વિચારામૃતસારસંગ્રહ” નામના ગ્રન્થને વિષે, અલ્મી પટે થએલા તે પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી દેવસુંદરસૂરીશ્વમાની પાટે ગણના સ્વામી તરીકે નિયુક્ત થએલા પૂજ્ય શાસનધુરંધર આચાર્ય શ્રી સોમસુંદરસૂરીશ્વરજી મ.ના સહસાવધાની પ્રથમ શિષ્ય પૂ. આચાર્યપ્રવર શ્રી મુનિસુંદરસૂરીશ્વરજી મહારાજે “ગુર્નાવલી ને વિષે તથા તે પછીનાં પ્રાચીન ગીતાર્થપ્રવરોએ, પર્યુષણસ્થિતિવિચાર – શાસ્ત્રીયપૂરાવા... ગત અનેક પ્રત અને શ્રી દેવસૂરપક' વગેરેને વિષે કષ્ટથી સંગ્રહિત કરેલી અને શોધેલી મોજુદ છે. જે કે- આવી અવિચ્છિન્ન પ્રાચીન આચરણ, પિતે જ પ્રમાણિક લેખાતી હેવાથી તેને શાસ્ત્રાધારની અપેક્ષા જ રહેતી નથી, છતાં આ સામાચારી તે વિદ્યમાન શાસ્ત્રોથી પણ પ્રમાણ છે. અને તેથી આ સામાચારીને શાસ્ત્રશુદ્ધ નહિ હેવાને બહાને પણ ગાઢ મિથ્યાત્વી સિવાય કોઈ જ નિવી શકે તેમ નથી.
આ ગ્રન્થના કર્તાની અજોડ મહત્તા. આમ છતાં પણ આ મૂલમુદ્રિતગ્રંથના ઉપક્રમ અનુસાર–“કાલક્રમે કરીને તેની પહેલાના તેમજ પછીને શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતના શાસનના પ્રત્યેનીકવાદીઓ, અનેક પ્રકારે કૂટ વાત ઉપજાવી કાઢીને શ્રી જિનેશ્વરભગવંતના સત્ય ગણાતા શાસ્ત્રવચનને પણ અસત્ય લેખાવતા થકા પિતાનાં છેટા રૂપીયા જેવા જૂઠા અને અસંબદ્ધ વચનને પણ આગમાદિનાં વચનો તરીકે જણાવતા હતાજે સત્તરમી શતાબ્દિમાં શ્રીમત્તપાગચ્છપ્રાસાદના સ્તંભ સમાન આ મહા સમર્થ શ્રીમન્મોપાધ્યાયજી શ્રી ધર્મસાગરજી મહર્ષિ ન થયા હોત તો શ્રીમત્તપાગચ્છ કઈ જ દશાને પામ્યો હોત? એ વાત વિવેકીહુદયથી સમજવા જેવી છે. આ વાત અબુધજનેને સ્વને પણ સમજાય તેમ નથી. ૪૪૪”
પૂ. મહેપાધ્યાયજીનાં વચનોની અવ્યાહતતા અંગે હાયવરાળ.
શ્રીમાનું મહેપાધ્યાય ધર્મસાગરજી મહર્ષિનાં વચનોનું અવ્યાહતપણું હેવાથી જ= તેઓશ્રીનાં વચને કોઈપણ ઉપાયે ખોટાં ઠરાવી શકાય તેમ નથી એમ લાગવાથી જ તેઓશ્રીને પ્રત્યુત્તર આપવાની અસમર્થતાને લીધે દ્વેષાગ્નિથી સળગતા અંતઃકરણે ઘરમાં જ ગાજીને નાચવાની કરૂણ સ્થિતિમાં મૂકાએલા કુપક્ષી ઘુવડોએ, પિતાના કબજામાંનાં તેઓશ્રીનાં વચનને પિતાનાં સ્થાનમાં જ જળમાં નાખીને (વર્તમાનવત) પોકાર્યું કે તેમની ઉક્તિઓ જલશરણ કરી છે!' પરંતુ આજે પણ જોવાય છે કે-એ મહાપુરુષનાં સમસ્ત વચને અને શાસનપ્રદીપક કાર્યો, શ્રી શાસનસંઘમાં સૂર્યવત્ પ્રકાશમાન હોઈ પ્રતિપક્ષીઓને ચૂપ રહેવાની ફરજ પાડી રહેલ છે. ઉદાહરણ– મતાવિજ્ઞાંગુઠીમન્નતિમિતfજ' વગેરે.
આ ગ્રન્થની રચના, ખરતરીય માન્યતાના નિરાસ અર્થે છે. તેવા–પ્રભુશાસનને છિન્નભિન્ન કરનારા દરેક કુવાદીઓનાં મુખને નિરપવાદ બંધ કરવું
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૩] . પૂર્વક પ્રભુકથિત વચનને નિજ પ્રતિના તે પ્રાયઃ સાવ દિફ આક્રમણ સમયે પણ અજોડ નીડરતાથી ટકાવનાર આ તત્કાલીન વિદ્વચ્છખર–શાસ્ત્ર પ્રાણ-શાસનસ્તંભ પરમ પૂજય શ્રી ધર્મસાગરજી મહોપાધ્યાયજીએ, તિથિવાદમાં ખરતરને અર્ધજરતીય ન્યાય સ્વીકારતા જોઈને તેમની માન્યતાઓના નિરાસ અથે આકાશગંગાની જેમ નિર્દોષ સ્વરૂપ પદ્ધત્તિવાળી અને સ્વયં રચેલ વૃત્તિથી શોભતી એવી આ “શ્રી તત્વતરંગિણું” મહાગ્રંથની અવ્યાહત વાક્યરચના પૂર્વક ભવ્ય રચના કરેલી છે!
પ્રવચનપરીક્ષાની મહત્તા સંજ્ઞક પુસ્તક વાંચવું આવશ્યક છે. - પૂજ્ય મહેપાધ્યાયજીએ આ શ્રી તત્ત્વતારગિણ ગ્રંથ, પિતે રચેલા શ્રી પ્રવચન પરીક્ષા મંથના મૂલસૂત્રો રચ્યા તે પછીથી અને તે સૂત્રની પણ પિતે જ રચેલી દસ હજાર ઉપરાંત શ્લેક પ્રમાણ (દસ કુમતને સચોટ નિરાસ કરનારી) ભગીરથ અને ભવ્ય ટીકાની રચના પહેલાં રચેલ હોવાની વાત તે આ મૂલગ્રંથના પૃ. ર૯ ઉપરની ૩૪ મી ગાથાની ટીકામાંના-પિતાતુ મતાત્તિવિવારથifમાપૌષધચવથાપકથારંતવ્ય” વગેરે આ ગ્રંથગત વચનેથી વિશેષ છૂટ છે. આ પૂજ્ય મહામહોપાધ્યાયજીએ, સેંકડો ગ્રંથો રચ્યા હોવાની વાત તે અતિ પ્રસિદ્ધ જ છે. આ પૂજ્ય શાસનસ્તંભ મહામહેપાધ્યાયજી મહર્ષિને ચિત્તાકર્ષક સત્ય ઇતિહાસ વગેરે જાણવાની જિજ્ઞાસાવાળા વાચકવરેએ
શ્રી પ્રવચનપરીક્ષા” નામના ભગીરથ ગ્રંથના ઉદ્દઘાતમાં જણાવેલ “પ્રવચનપરીક્ષાની મહત્તા” નામનું ગૂર્જર ભાષામાં શેભતું પૂ. આગદ્ધારકશ્રી વિરચિત પુસ્તક વાંચવું અતિ આવશ્યક છે. કે-જેથી “શ્રી વિજયતિલકસૂરિરાસાદિમાંનાં દ્વેષ અને અજ્ઞાન મૂલક કથન વગેરે વડે આ મહાપુરુષના અદ્દભુત પ્રતાપને હીણ ઓળખાવવાની સમાજ છેતરપીંડી કરનારા પામર આત્માઓ, સત્યના ખુલ્લા શત્રુઓ હવા રૂપે તરત જ ભાસે તેમ છે.
આ ગ્રન્થની સર્વોપરિતા આ કમતવાદિકુંજરકેસરી–પરમપૂજ્ય શ્રીમત્તપાગચ્છીય મહામહોપાધ્યાય શ્રીમાન ધર્મસાગરજી ગણિવરે આપણી શ્રીમત્તપાગચ્છીય પ્રાચીન સામાચારીને નવપલ્લવિત બનાવ નારા આ ટંકશાળી ગ્રન્થરત્નની અદ્દભૂત રચના, વિક્રમ સંવત ૧૬૧૫માં કરેલી છે. આજની જેમ તેઓશ્રીના સમયે પણ લૌકિકટિપ્પણુમાંથી આરાધનાને માટે તે [આ લખાણના અગ્રભાગે જણાવેલ કલમવાર સાત હકીકત મુજબ] ૬૦ ઘડી પ્રમાણવાળી જેનીતિથિએને જ પ્રાપ્ત કરવામાં આવતી હતી અને પછીથી જ તે તિથિએની આરાધના કરવામાં આવતી હતી, એ વાતની આ પ્રૌઢતમ ગ્રન્થ, અતીવ સ્પષ્ટ સાબીતી આપે છે. આનું મુખ્ય કારણ એ છે કે–પૂજ્ય ગ્રંથકાર મહર્ષિએ, આ ગ્રંથમાં-“ટિપ્પણની આઠમચૌદશના ક્ષયે સાતમ અને તેરસનું નામ પણ લેવું બંધ કરીને આઠમ અને ચૌદશ જ કહેવી, એ વગેરે વર્તમાન આચરણ મુજબ અતીવ સ્પષ્ટ કર્યું છે અને કહ્યું છે.”
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪] ગ્રંથકારશ્રીના સમયે પણ ચાલુ આચરણા જ હોવાનું પ્રમાણ
આ ગ્રંથરત્નને વિષે એ પ્રકારે ખરતરાદિ સાથેના જ તિથિવાદાદિ સિવાય શ્રીમત્તાગચ્છીય તિથિવાદાદિની તે ગંધ સરખીયે નહિ હોવાથી આ ગ્રન્થરત્નનું આમૂલચૂલ પરિશીલન કરી જનાર કેઈપણ મધ્યસ્થ વિદ્વાનને કબૂલ કરવું પડે તેમ છે કે “આ પૂજ્ય ગ્રંથકારમહર્ષિના સમયે પણ આપણે શ્રીમત્તપાગચ્છમાં વિરાજતા તે વખતના સમસ્ત પૂ. ધુરંધર, પર્વતિથિની આરાધના બાબતમાં તે આપણી વર્તમાન પ્રાચીન આચરણ મુજબ ટિપ્પણની તિથિઓ ઉપરથી આરાધનાને યોગ્ય ૬૦ ઘડીની આરાધ્ય જેનીતિથિ બનાવીને જ પ્રવર્તતા હતા.”આ વાત ‘મિઢિગ વછરે કરણ બિમારો.” એ આગમવચનથી, સંવત ૧૫૮૭ના શ્રી આનંદવિમલસૂરીશ્વરજી મ.ના પટ્ટકથી અને શ્રી વિજયહીરસૂરીશ્વરજીમના “થોશી જતુ. જિય' પાઠ વગેરેથી પણ સાબીત છે.
એટલું જ નહિ, પરંતુ આ ગ્રન્થકારમહર્ષિની હયાતિ બાદ તેર વરસે એટલે કે-સંવત ૧૬૬૫ વર્ષે ખરતરગચ્છીય શ્રી ગુણવિનયે રચેલ “ઉત્સુત્રખંડન” ગ્રંથમાંનું “વૃત્તી પતિ હિરે જ વિમ? "=બે પૂનમ-અમાસ વખતે પહેલી પૂનમ-અમાસે પાક્ષિક કરે છે, એ શું?” એ તપાગચ્છની આચરણ અંગે તપાગચ્છીને ખરતરે જણાવેલું આક્ષેપક વાક્ય પણ પૂરવાર કરી આપે છે કે–તે સમયે પણ તેવા પ્રસંગે શ્રી તપાગચ્છમાં આપણું વર્તમાન બે તેરસવાળી આચરણ જ અવિચ્છિન્નપણે પ્રવર્તતી હતી. 1 નવે તિથિમત અને તેની આચરણા તો સંઘવંચના જ છે.
આ દરેક સ્પષ્ટીકરણ પ્રતિ બારીક લક્ષ્ય આપીને આ ગ્રન્થનું મનન કરવા પૂર્વક પરિશીલન કરવાથી સુજ્ઞ વાચકને સ્પષ્ટતયા ખ્યાલમાં આવશે કે- “આ ભવ્યતર ગ્રંથમાં તપાગચ્છીય તિથિભેદની તે ગંધ પણ નહિ હોવા છતાં અને ટિપ્પણાગત તિથિની ક્ષયવૃદ્ધિ પ્રસંગે પણ આરાધનામાં તે આપણું પ્રાચીન અને અવિચ્છિન્ન આચરણ મુજબ મહિનામાં બાર પર્વતિથિને એક સૂર્યોદયથી બીજા સૂર્યોદય સુધીની જેની તિથિ બનાવીને તે પછીથી જ તે તિથિઓને આરાધ્ય ગણવાનું સ્પષ્ટતર જણાવેલ હોવા છતાં સંવત ૧૯૨થી લૌકિક ટિપણાની જ તિથિ માનવાને સ્વેચ્છાએ નવો તિથિમત કાઢનાર વર્તમાન તપાગચ્છીય આ૦ શ્રી વિજયરામચંદ્રસૂરિજી અને તેમને ગતાનુગતિએ અનુસરનારાઓએ, તે નિમૂલ મતને અને તે કપિલકલ્પિત મતાનુસારી પિતાની ઘર ઘર કલેશકારી આચરણને સાચી લેખાવવામાં આધાર તરીકે મુખ્યત્વે-“આરાધનામાં તે જૈનીતિથિ જ માનવાનું સ્પષ્ટ કરી આપનારા”—આ ગ્રંથરત્નને જ અદ્યાપિપર્યત આગલ કરે રાખેલ છે અને તેમ કરીને નિજના તે કલ્પિતમત આદિને જ તપાગચ્છીય મત અને આચરણ તરીકે લેખાવે રાખેલ છે તે, આ ગ્રંથગત પંકિતઓના તદ્દન ખોટા અર્થો કરીને જ તેવું અઘટિત કાર્ય કરે છે, અને તેથી તેઓનું તે કાર્ય શ્રીમત્તપાગચ્છીય ચતુર્વિધ સંઘ સમસ્તની ખુલ્લી વંચનારૂપ જ છે.”
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૫ ]
શ્રી જમૂવિની તા વધારે સંધવચના ખ્યાલમાં આવશે !
તદુપરાંત[ તે કલ્પિત તિથિમતને (આ પ્રસ્તાવનામાં દર્શાવેલ ન॰ ત્રણવાળી હકીકતમાં રજુ કરેલ સં૦ ૧૪૮૬ના શ્રી હષ ભૂષણ ગણિકૃત ‘શ્રી પર્યુષણાસ્થિતિ વિચાર ’ ગ્રંથગત લખાણને પણ આધાર હેાવાનું લેખાવવા સારૂ ) શ્રી જખ્રસૂરિ (?) એ તેાવિ સ૦ ૨૦૦૬ (?) માં બહાર પાડેલ‘ સપરિશિષ્ટ તત્ત્વતર ગણીટીકાનુવાદ' નામની બ્રૂકના પેજ ૬૬ ઉપરની તે પ`ષણાસ્થિતિવિચારમાંની ખરતરને જણાવેલી– “ નૈત્રિ—ન થવચ્છિન્ન તતાत्प्रभृति खण्डित-स्फुटित तदुपर्यष्टमीचतुर्दश्यादिकं करणे तानि सूत्रोकानि न भवन्ति " એ છઠ્ઠી–સાતમી પંક્તિના થતા “ જૈનટિપ્પણું બ્યુચ્છિન્ન થયું તેથી ત્યારથી માંડીને જે તિથિ ક્ષય કે વૃદ્ધિ પામી હોય તેની ઉપર અષ્ટમી ચતુર્દશી વગેરે કરવામાં (એટલે–ટિપ્પણાની સાતમે આઠમ અને તેરસે ચૌદશ આદિ કરવાને બદલે સાતમે રહેલી ક્ષીણુ અષ્ટમી ઉપર આરાધનાની અષ્ટમી, અને તેરસ આદિમાં રહેલી ક્ષીણ ચૌદશાગ્નિ ઉપર આરાધનાની ચૌદશાદિ તથા ટિપ્પણાની એ આઠમ એ ચૌદશ આદિમાંની પહેલી આઠમ ચૌદશાદિ ઉપર આરાધનાની આઠમ ચૌદશ આદિ કરવામાં ) તે તે તિથિએ સંબંધિની દૈવસિક પ્રતિક્રમણાદિ ક્રિયાઓ સૂત્રોક્ત બની શકતી નથી.” એ સાચા અને, પેાતાની પ્રસ્તુત અનુવાદ બૂકના પેજ ૬૦ ઉપરના અત્યવિભાગે–“ જૈનટિપ્પણાના વિચ્છેદ થએલા છે ત્યારથી તેમાં જે આઝમ ચૌદશ આદિ ક્ષીણ અથવા વૃદ્ધતિથિએ થએલ હેાય ( · તેની ઉપર ’ને બદલે ) તેને બદલી અન્ય કઢિપત આઠમ-ચૌદશ આદિનું કરવું તે નથી તેા સૂત્રોકત થતું, તેમ નથી લાકેાત્તર થતું. ” એ પ્રમાણે પેાતાના (પ*તિથિની ક્ષય વૃદ્ધિ વખતે પણ પૂતિથિને નહિ બદલવાના ) કુમત મુજબના જૂઠો અથ ઉપજાવી કાઢવા વડે–શાસ્ત્રકારશ્રીને અન્યાયપ્રદ, અસંબદ્ધ, અસત્ય અને શુદ્ધ સામાચારીન્ન એવું કારનું પગલું ભરવામાં પણ સંકોચ નહિ રાખીને શ્રી ચતુર્વિંધસ ંધની બેધડક વચના કરી છે!] એ ખ્યાલ પણ સ્પષ્ટ આવી જશે. વૃત્તિ રામ્ ॥
મુનિ હંસસાગર ગણી
વિ. સ. ૨૦૧૯ ભાદરવા શુદ્ધિ ૧૦ બુધવાર. તા. ૨૮–૮–૧૯૬૩-મારખી જૈન ઉપાશ્રય.
}
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર જોડાણો માળવાયા પરમગીતાર્થપૂ. મહામહોપાધ્યાયશ્રીધર્મસાગરજી મહારાજવિરચિત “સ્વપજ્ઞ શ્રીતત્ત્વતરંગિણીગ્રંથરત્નમાંના
સાક્ષી ગ્રંથની યાદી.
૧-અનુગદ્વાર ચૂર્ણિ, ૨-અનુયાગદ્વારસૂત્ર, ૩-અનુગદ્વાર સૂત્રવૃત્તિ, ૪-આવશ્યક બૃહદવૃત્તિ, પ-આવશ્યકસૂત્ર, આવશ્યકસૂત્ર ચૂર્ણિ, ૭-ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર, ૮- સૂત્રકકદાલ, ૯-ઉમાસ્વાતિ વાચકકૃત પ્રષિ, ૧૦-કલ્પસૂત્ર, ૧૧-કુમતકૌશિક સહસકિરણ, ૧૨છવાભિગમસૂત્ર, ૧૩-તત્ત્વાર્થસૂત્રટીકા, ૧૪-તત્વાર્થસૂત્ર ભાષ્ય, ૧૫-તિલકાચાર્ય ટીકા, ૧૬-તીર્થોદુગાલિક પ્રકીર્ણક, ૧૭-દશવૈકાલિકસૂત્ર વૃત્તિ, ૧૮-દશવૈકાલિકસૂત્ર, નિશીથ ભાષ્ય, ર૦-નિશીથસૂત્ર, ૨૧-નિશીથસૂત્ર-ચૂર્ણિ, રર-નંદિસૂત્ર, ર૩-નંદિસૂવ-ચૂર્ણિ, ૨૪પાક્ષિસૂત્ર ચૂર્ણિ, ૨૫-પૌષધવિધિ પ્રકરણ, રદ-પંચાશિકા ટીકા, ૨૭–પ્રતિકાકલ્પ, ર૮પ્રમાણનય-તત્ત્વાકાલંકાર, ર–બૃહત્કલ્પસૂત્ર-ણિ, ૩૦-ભગવતીજી સૂત્ર, ૩૧-મહાનિશીથસૂત્ર, ૩૨-રત્નકેશ, ૩૩-લલિતવિસ્તરા-ટિપ્પણી, ૩૪-વિચારામૃતસંગ્રહ, ૩૫વિજ્ઞક્ષિત્રિદશ-તરંગિણી, ૩૬-વિધિપ્રપા, ૩૭–વિશેષાવશ્યક-વૃત્તિ, ૩૮-વીરચરિત્ર, ૩વ્યવહાર-ભાષ્ય, ૪૦-વ્યવહારસૂત્ર–ચૂર્ણિ, ૪૧-વ્યવહારસૂત્ર ટીકા, ૪૨-શત્રુંજયમાહાભ્ય, ૪૩-સમવાયાંગસૂત્ર, ૪૪-સૂત્રકૃતાંગનિર્યુક્તિ, ૪પ-સૂત્રકૃતાંગસૂત્ર, ૪૬-સ્થાનાંગસૂત્ર,
૪૭–સ્યાદ્વાદમંજરી.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૭ ] આ ટંકશાલી અનુવાદ ગ્રંથમાં અનુવાદક પૂ. શાસનકંટક દ્ધારક શ્રી કૃત
ટીપ્પણીઓમાંના સાક્ષી ગ્રંથોની યાદી ૧-આગમેદ્ધારક કૃતિ સંદેહ ૨-આચારપદેશ, ૩-ઉસૂત્રખંડન, ૪-જૈનધર્મપ્રકાશ, પ-દશાશ્રુતસ્કંધ-નિર્યુક્તિ, ૬-દેવસૂરિજી પટ્ટક, ૭-નિશીથચૂર્ણિ, ૮-પર્વતિથિ નિર્ણય, ૯–પૌષધ પરામર્શ, ૧૦-પૌષધ વિમર્શ, ૧૧-પ્રવચન પરીક્ષા, ૧૨-મહાનિશીથ સૂત્ર, ૧૩યોગશાસ્ત્ર, ૧૪-વિચારસારપ્રકરણ, ૧૫-વ્યવહારપીઠિકાચૂર્ણિ, ૧૬-શાસ્ત્રીય પૂરાવા, ૧” શ્રાદ્ધવિધિ, ૧૮-સિદ્ધચક, ૧સૂત્રકૃતાંગસૂત્ર, ૨૦-સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ, ૨૧-સેનપ્રશ્ન, ૨૨સ્થાનાંગસૂત્ર, ૨૩-હીરપ્રશ્ન. આ અનુવાદ ગ્રંથને અંતે આપેલ પૂજ્ય શાસનકટકેદ્વારકશ્રી વિરચિત–
“શ્રી પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરીમાં આધારભૂત શાસ્ત્રાદિની યાદી.
૧-આચારપ્રકલ્પચૂર્ણિ, ૨-આચારદશા-ચૂર્ણિ, ૩-આચારપદેશ, ૪-આવશ્યક-પૂર્ણિ, પ-ઉત્સુત્રખંડન, ૬-ઉત્સુત્ર-ઉદ્દઘાટન-કુલક, ૭-કમ્મપયડી, ૮-કલ્પકિરણવલી, ૯કાલલોકપ્રકાશ, ૧૦-મુમતાહિવિષ-જાંગુલીમંત્ર-તિમિર-તરણી, ૧૧-ચૈત્યવંદનભાષ્ય, ૧૨જતકલ્પભાષ્ય, ૧૩-જૈનતત્વાદ ૧૪-જૈનધર્મ પ્રકાશ, ૧૫-જૈનપ્રવચન, ૧૬-જોતિષકરંડક, ૧૭-જંબુદ્વીપ-પ્રજ્ઞપ્તિ, ૧૮-તવંતરંગિણી, ૧૯-તિથિચર્ચાને–ખાસ–અંક, ૨૯તિથિચર્ચાનું-તારવણ, ર૧-તિથિ-વિચાર વિ. સં. ૧૫૭૩], ૨૨-તિથિહાનિવૃદ્ધિ-વિચાર, ર૩-તીર્થોદ્દગાલિકાય, ૨૪-દેવસૂરપટ્ટક, ૨૫-દ્વાર્વિશ -દ્વાદ્વિશિકા, ૨૬-ધર્મરત્ન પ્રકરણ, ર૭-ધર્મસંગ્રહ, ર૮-નવામતનું સચોટ અને સરલ-નિરસન, ર–પર્વતિથિ નિર્ણય, ૩૦પર્વતિથિને ઈતિહાસ, ૩૧-પ્રતાપસૂરિજીની પત્રિકા, ૩ર-પ્રવચન-સારોદ્ધાર, ૩૩-પ્રશ્નોત્તર રત્ન ચિંતામણી, ૩૪–ભગવતીજી સૂત્ર, ૩પ-મહાનિશીથસૂત્ર, ૩૬-ગશાસ્ત્ર, ૩૭-વિજ્ઞપ્તિત્રિદશતરંગિણી, ૩૮-વિધિપ્રપા, ૩૯-વિષ્ણુપુરાણ, ૪-વ્યવહારસૂત્રની પીઠિકા, ૪૧શાસન સુધાકર, કર-શાસ્ત્રીય પુરાવા, ૪૩-શ્રાદ્ધદિન કૃત્ય, ૪૪-શ્રાદ્ધવિધિ ૪૫-સયાજી વિજ્ય, ૪૬-સાડાત્રણસો ગાથાનું સ્તવન, ક૭-સિદ્ધચક્ર, ૪૮-સુધા સામાચારી, ૪૯સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ, ૫૦-સેનપ્રશ્ન, ૨૧-સ્થાનાંગસૂત્ર, પર-હીરપ્રશ્ન, ૨૩-ઉપદેશમાલ-ઘટ્ટી ટીકા, ૫૪-કલ્પસૂત્ર, ૫૫-તપાગચ્છ શ્રમણવંશવૃક્ષ, ૫૬તત્વનિર્ણયપ્રાસાદ, ૫૭–દ્રવ્યસપ્તતિકા, ૫૮-પર્યુષણાસ્થિતિવિચાર, ૫-પ્રવચનપરીક્ષા, ૬૦-પ્રશમરતિપ્રકરણ, ૬૧-વ્યવહારસૂત્ર, ૬૩-શાસન સુધાકર,
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ठलीयामंडन मूलनायक श्री आदिनाथाय नमो नमः मुद्रित श्री तत्त्वतरंगिणी ग्रन्थरत्नना पाठान्तरो.
से....शो....घ....कःपू. शासनकंटकोद्धारक शिष्यरत्न ज्योतिर्विद् पू. मुनि श्री नरेन्द्रसागरजी म.
પૃષ્ઠ–પંક્તિ મુદ્રિત પાઠ
હસ્તલિખિત પાઠ १ १ श्रीस्याद्वादवादिने नमः श्री स्याद्वादवादिनेऽहते नमः १ ४ तत्ततरंगिणि जहासुतं
तत्ततरंगिणिमहामुत्तं १ ५ तत्त्वतरंगिणी
तत्त्वतरंगिणीx १ ८ सा लक्ष्मीः तीर्थंकरपादसेवा तयाराति सां लक्ष्मी तीर्थंकरपादसेवात आरातिx १ ८ एकार्थतया (च)
एकार्थतया वा* २१० केचित्पंचदश्यां पाक्षिकत्वेन केचित्पंचदशी पाक्षिकत्वेन* ५ ५ युक्तमेव, चतुर्दशी ( अह चउइसी तो युक्तमेव । चतुर्दशीमन्तरेण तत्कृत्यस्य निषि
पक्खिय) पडिकमिय साहुविस्लामणं द्धत्वात्। यदुक्तं पौषधविधिप्रकरणे। जह तमि कुणइत्ति (भवदाप्तोक्तेः) दिणे चउद्दसी तो पक्खियं चाउम्मासियं अह
न तो देवसियं संवच्छरियं पडिक्कमिय साहु
विस्सामणं कुणइ त्ति ।* ६ २ (वा) कनकरत्नशानं भ्रान्तं कनकरत्नशानं वा भ्रान्तं* ६ ११ युक्तिरिक्तत्वात् , न च
अत्र च युक्तिरिक्तत्वात् तव ६ १२ तत्स्थित्यै
तत्स्थितये* ७ ३ यतस्तत्संबन्ध्यपि
यतस्तत्संबद्धमपि ७ ६ वेति गम्यं
चेति गम्यं* ७ ७ एवं त्रुटिततिथिसंयुक्ता तिथिः एवं त्रुटिता-तिथिसंयुक्ता तिथिक ८ १ तत्कार्यप्रसाधनाभावात्-तत्कार्य तत्कार्यप्रसाधनाभावात् रत्नकार्यox ९ १ सर्वस्यापि कारणं
सर्वस्यापि कार्यस्य कारणं ९ २ पूर्णिमाभावश्चतुर्दश्या
पूर्णिमा तावश्चतुर्दरबार ९ १३ तदाराधनं हि तावद्भवितु० तदाराधनं हिताय भवितु ९१३ एवेत्यादिः लोकप्रसिद्धो
एवेत्यादिलोकप्रसिद्धो १० ३ राजलोकैरिति गम्यम् ,
लोकैरिति गम्यम् ।* १० ४ स्यादित्याद्यपि
स्यादित्यपि १० ७ पाक्षिककृत्यं
पाक्षिककृत्यं कर १० ८ आशायुक्तता चात्र
आज्ञा चात्र* १० १२ इत्यन्वयव्यतिरेकहेतुगभितं इत्यन्वयव्यतिरिक्ते हेतुगमितंक ११ ६ किंतु किं पुनः
किन्तु पुनः* ११ ६ चतुर्मास्यस्तिनः पौर्णमास्य चतुर्मास्यास्तिनः पौर्णमास्यर
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१८] પૃષ્ઠ પંક્તિ મુકિત પાઠ
હસ્તલિખિત પાઠ १२ ३ एकादिन्यूनाधिक०
किंचिन्यूनाधिक० १२ ३ विंशत्युत्तरशतसाध्यारिका विंशत्युत्तरशतसाधारिका* १२ १४ 'क्षये पूर्वा तिथिह्या' तस्मिन्नेव भये पूर्वा तिथिह्या। यतस्तस्मिन्नेवर १३ २ अथ तद्विषये
अथैतद्विषयेक १३ ५ तत्संबंधिनि
तत्संबंधिनि च* १३ ११ जेणं पुरोऽवि
जण्णं पुरा विक १३ १२ अद्यः पूर्णा तिथिर्यत्रैवविध अद्य पूर्णा तिथिर्यत्रैवंविधो* १४ २ तिथेराधिक्य ?
तिथेराधिक्यं ?* . १४१० भास्वन्त पव
तावन्त एव* १५ ८ विषानुषंगेणैव
विषानुषंग्येवर १५ ९ चतुर्मासकं युक्तं,
चतुर्मासकरणं युक्तम्भ १५ ९ प्रयोदश्यां तद्वयपदेशाभावेन त्रयोदश्यां,तु तदादेशाभावेन* १५ १० श्रोत्रपथ्यभवद्भवान्
श्रोत्रपथोऽभवद्भवान* १५ १३ भो विद्वद्वरै ! यत्तावदुक्तं 'क्षीणायां भो! विद्वद्वरैर्यत्तावदुक्तं क्षीणायां प्राचीना
प्राचीना तिथिह्या' ननु तथैव, तिथिह्या तत्तु तथैव* १६ ५ विराधकत्वापत्तेः
विराधकत्वापत्ति १७ १० कालचूला युग०
कालचूला युगे* १८ ५ पर्युषणा (दि) पर्वसंबंधिन्यः पर्युषणादिपर्वसंबंधिन्यः १८ ६ सांवत्सरिकं पर्युषणा०
सांवत्सरिकं च पर्युषणाox १८ ७ पौरुष्यादिप्रमाणचिन्ता
पौरुष्यादिप्रमाणचिंता चिन्त्या । १९ १० बारह मास चउवीस पक्ख बारह मासं चउवीसं पक्खं* २० ६ युक्तमिति
युक्तमिति भ्रान्तिर्भत्रति* २० ७ तं सच्चं
तं सव्वं २० ९ दिनैरभिगृहीतं-गृहीतं
दिनैरभिगृहीतंx २० १३ अवस्थानलक्षणाभिग्रहणे
अवस्थानलक्षणाभिग्रहग्रहणे* २१ ४ अप्पणो
अप्पणा* २१ ९ गिहिनातं करिति ?
गिहिनातं करिति आरतो न करितिक २१ १३ अनभिग्गहिते
अभिग्गहिते* २२ ११ न च खरतरीयाणामेषां
न च खरतरीयाणामेषा* २२ १४ विधिप्रपाग्रन्थकर्ताप्युदा० विधिप्रपाग्रन्थकतैवोदा २३ १ विशेषणविशिष्टं
विशेषेण विशिष्टंक २३ २ यत्नः
यत्ने २३ ३ साषाढपौर्णमासी
साषाढपौर्णमास्याःx २४ १४ जं वायणंतरं पुण
जं वायणंतरे पुण* २५ ५/६ इत्यादितीर्थोद्गारादिषु भणितमि- इत्यादितीर्थोद्गारादिसंमत्या
त्यादिसंमत्या
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२०] પૃષ્ઠ-પંક્તિ મુદ્રિતપાઠ
, હસ્તલિખિત પાઠ २६ १ न तु कृत्यस्येति,
नतु तत्कृत्यस्येति* २६ ५ तत्तपः
यत्तपःx २७ ११ प्रतिनियतदिवसशब्दस्याप्यनेनैव प्रतिनियतदिवसशब्दस्य कोऽर्थ इति चर्च्यते । ग्रहणं ? एवमपि तवाकूतासिद्धेः, न तावश्चतुःपर्येव, कल्याणकतिथीनामग्रहण
प्रसंगात् । नापि कल्याणकतिथयश्चतुष्पवीं चेत्युभयं, पर्युषणातिथेरग्रहणप्रसमात् । नापि पर्युषणादिवसशब्दस्याप्यनेनैव ग्रहणं, एवमपि तवा
कूतासिद्धेः।* २८ १ पौषधत्रयकारित्वेन
पौषधत्रयकारित्वस्यक २८ ३ अगृह्यवचनत्वात्
अग्राह्यवयनत्वात् * २८ ६ तव का क्षतिः ?
न काचित्क्षतिः २८ ६ यतस्तवानिष्टमिति
यतस्तवानिष्टं इष्टं चास्माकमितिक २८ ११ एवादिदिवसे
एव दिवसेx २८ १२ न गृहन्ति
न ग्राह्यन्ते* २८ १४ अधिकमप्यतस्तदर्थव्यवस्थापकं वचनं अधिकमप्येतदर्थव्यवस्थापकं वचनं निशमय*
निशामय २९ ४ सिद्धान्तः, विस्तरस्तु
सिद्धान्तविस्तरस्तुx २९ ५ भवत्वेवकार०
भवत्वेवमेवकारox ३० ८ वक्ष्यमाणलक्षणं ज्ञेयमिति वक्ष्यमाणलक्षणं भवतीति शेयमिति ३० ८ आस्तामिह (पर) लोकेऽपि आस्तामिहलोके परलोकेऽपि* ३० १० अस्मज्ञानादिहितेभ्यः
अस्मशानादिहीनेभ्यः ३० १३ कुर्वन्तीति
ब्रुवन्तीतिर ३१ १ गच्छालंबनभूताः सोऽस्माकमेष गच्छालंबनभूताः स्मोऽस्माकं च एष गच्छोऽगच्छोऽपीति
पि पवं ३२ ३ निशामयत
निशमयतx ३२ १३ प्राणदेश
घ्राणदेश* ३३ ३ सेऽवि पुण
से विय णं* ३३ ७ तदिवसं केसिंचि निव्वीयं तहिवसं केसिंचि अभत्तहो भवइ केसिंचि
मायंबिलं केसिंचि निब्बीयं* ३३ १० यद्भाद्रपदशुद्ध
यद्भाद्रपदशुक्लम ३४ ६ गच्छान्तरीया संस्था
गच्छान्तरीयाः सभ्या* ३४ ७ स्थापिते
व्यवस्थापितेx ३४ ७ समानसामाचारी०
सम्मतसामाचारीox ३५ २ छिन्नः (श्रुतोदितः)
छिमः प्ररूपित:* ३५ ४ सप्तमविश्रामे राकौष्ट्रिको बहिस्संस्थौ सप्तमविश्रामेऽपि-राकोप्टिको बहिस्संघात् *
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ]
I
પૃથ્વ–પંક્તિ મુદ્રિતપાઠ ३५ ५ विज्ञप्तितरंगिण्यां ३५ ८ वकुमप्यशक्यं ३५ १३ पौषधप्रकरणादिषु ३५ १४ विधिप्रपायां च तत्कर्त्ता ३६ ३ पर्वतिथिष्यतिरिक्ततिथिषु ३६ ३ पौषधनिषेधप्रसंग भीत्या ३६ ५ पर्व सामायिकपौषधादिषिध्योस्त्रि० ३६ ९ ०णादिरुक्तः, ३६ १० कचिदनल्पप्रसिद्ध दोष पोषितानि ३६ ११ तत्र प्रभावत्यादिस्त्रीकृता ३७ ८ ०ति नियमात् ३७ ८ सामान्यमपि ३७ १० पौर्णमासीरमावास्याश्च ३७ १४ भ्रातः ! ३८ ४ ऽन्यथादर्शनाच्च दृष्टप्रलाप०
३८ ६ तवाकृतत्राणस्य ३८ ८ सामायिक क्रियात्बे ३८ ८ तस्यास्तस्क्रियात्वे प्रसंगः
ऽन्यथादर्शनाचादृष्टप्रलाप०* तवाकृत तृणस्य* सामायिके सामायिक क्रियात्वे *
तस्यास्तत्तत्क्रियात्वे प्रसंगः* तावदीर्याप्रतिक्रान्तिः *
शक्नोत्येव x
३८ ९ तावदीर्याप्रतिक्रान्तेः ३९ ४ शक्तोऽस्त्येव ३९ ५ नञ्द्रयविशेषण० ३९ १२ जइ कस्सति ण धरेति
क्षुद्रयविशेषणox जवि अ केणइ समं विवाम्रो नत्थि जा
૩૦ १ जहा साहूए ४० ७ इति चेत् ४० ७ छलधीधनैस्तु ४० ११ मुखमुद्रा ४० १९ नमस्कृतिदर्शनेन ४० १२ भवितुमर्हतीत्यवगच्छन् ४० १४ ० नध्याहारेणात्यन्तव्याकुल० ४१ १ साधुसाक्षिकं
कसरि (वि) ण धरेतिx जहा साहू भासाए* इति चेन्न * स्थूलधीधनैस्तु * मूर्खमुखमुद्रा चैत्यनमस्कृतिदर्शनेनx भवितुमईतीत्यनवगच्छन् * ०नध्याहारेणात्यन्तं व्याकुल० * साधुसाक्षिकं यावत् *
४१ ३ वचावः
यदायः*
४१ ४ सामाचारीलक्षणसमाश्रित० ४१ ८ ०दिनकृत्यधर्मरत्नप्रकरणरचयितृभिः
હસ્તલિખિત પાઠ विज्ञप्तित्रिदशतरंगिण्यां* वक्तुमशक्तेः x पौषधविधिप्रकरणादिषु x विधिप्रपायां पर्व तिथिव्यतिरिक्त तिथिषु पौषधादिप्रतिषेध
परायणेन * पर्युषण पर्व पौषधनिषेधप्रसंगभोत्या * पवं सामायिकपौषधादिविधौ त्रिο* ०णादिविधिरुक्तः* कचिदनल्पप्रसिद्धदूषण दूषितानि * तत्र यथा प्रभावत्यादिना च कृता ०ति न्यायात् * सामायिकमपि x पौर्णमासीरमावासीश्च* भोः !*
सामाचारीलक्षणक्षमाश्रित०x ०दिनकृत्यं धर्मरत्नप्रकरणं च विवृण्वद्भिः *
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२२] १४-५ति भुदिता
હસ્તલિખિત પાઠ ४१ १० निबंधे चा (मेदा) भावात् निबंधे बाधाभावात्* ४१ १० तदनुष्ठाताऽध्येतव्यः
तदनुष्ठाताऽध्येष्टव्यः ४१ १३ चाचार्येणावश्यक
चाचार्येणावश्यमावश्यकox ४१ १३ पंचाशिकातदावश्यक
पंचाशिकासूत्रावश्यकox ४१ १४ सूत्रकृदभिप्रायेण कृताया सूत्रकृदभिप्रायेण एव कृताया* ४२ १ सामाचार्यासीदशुभकोलाञ्च सामाचार्यासीदमुककालाच* ४२ २ श्रीसुधर्मस्वामिनोऽ
श्रीसुधर्मस्वामितोऽx ४२ ४ सामायिक ठाहं (संदि-क्षमा-इच्छा. सामायिक संदिसावओ इच्छं क्षमा० इच्छा० सामाले)
सामायिक ठाहं* ४२ ९ तद्वयवच्छेदे
तयच्छेदेx ४२ १० सत्कथं स्यात्तर्हि ?,
संकथं स्यात्तहि । ४२ १३ प्राक्तयुक्तिमादाय
प्रागुक्तयुक्तिमादाय* ४३ ३ विधिः क्वाप्युपलभ्यते इति, विधिः परंपरागतगणे क्वाप्युपलभ्यते इति* ४३ ४ सर्वेषामप्यत्यन्तानीहशत्वात् सर्वेषामप्यत्यन्तानिष्टत्वात्* ४३ ५ वा तं विधि
वामुं विधिंx ४३ ११ किंतु ईर्यादिविधिायुक्तः क्रियते किंत्वीर्याविषयकशूायुक्तः
(किंत्वीर्याविषयकायुक्तः) ४४ ४ स्वयमुदरमामर्थ
स्वयमुदरमामृद्य ४४ ७/८०नुसारेण सामाचारी०
०नुसारेण वृद्धवादेन च सामाचारी , ४४ १० केन नाम्ना? जिनदत्तादेरेव इति। यद्वा ईर्याद्वयमपि जिनदत्ताचार्यादेवावगं
तव्यं पौषधविधिप्रकरणस्य त्वलीक (क)
तन्नाम्ना जिनदत्तादेरेव* ४४ १२ ईर्यावयमपि जिनदत्ताचार्यादेरेव- नथी*
गंतव्यं ४४ १४ तद्वैरिणीव
तद्वैरिणि च* ४५ ६ श्वेन विवादास्पदत्वं ब्रूमः वेन विवादास्पदत्वात्कथं निर्णय इति चेत् न ।
प्रवचनाविरोधे कथंचिद्भेदसद्भावेपि विवादास्पदत्वाभावात्सुखेन निर्णयात् । न हि केवलं
मेवमात्रेण विवादास्पदत्वं ब्रूमः* ४५ ७ कापि सामाचारी
काचित् सामाचारी* ४६ १ उपधानरहितादिविषये
उपधानवाहनादिविषये* ४६ ३ °भावात्, सिझति घरणरहिमा भावात् प्रवचनोपघातेन बोधिनाशप्रसंगाश्च ।
यद्यपि क्रियां कर्तुमशक्तास्तथापि बोधिस्तु रक्षणीयैव । यत उक्तं दसणभट्ठो भट्ठो दसणभट्ठस्स नत्थि निव्वाणं। सिजति चरणरहिआ*
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃષ્ઠ—પ ક્તિ મુક્તિપાઠ
४६ ५ यतस्तदीयैश्चैवो० ४६ ७ ननु भो एवं विचारे
४७ ३ तं दहूण विरुद्धा
४७ ४ सुज्झप ४७ ४ ४७ ६
४७ १०
किं तहय कीरप तेहिं ?
यया सिद्धान्तविरुद्धं
करणानि च साधकतमानि किरिआकरणओ
४७ १२
४७ १३ केचित्युनर्यथातथादर्शनेन
४८ ६ ग्रन्थविरोधमाह
४८ ९ ० चूर्णमिति क्षिपन्
४८ १० कृताष्टापदे प्रतिष्ठेति गम्यं भरता
दिश्रावकैः
४८ १४ स निहन्ति
४९ १ सप्तत्यधिकचतुःशत०
[ २३ ]
४९ २ ग्रन्थसंवादक परंपरामाह
४९ १० संभवात् प्रतिष्ठानन्तरमेव ४९ १३ स्वर्णरत्नमयीः
५० ८ नो मन्यते स वर्ज्य:
५१ ३ एवं तव० तिहिआराहण० ५१ ११ पदानि विभक्तयन्त०
५१ १४ ये, ते के ?
હસ્તલિખિત પાઠ
यतस्तदीयैरेवो० ननु भो एवं
तं
विट्ठ
*
जुज्नप*
किथं कह करए तेहिं
यथा सिद्धांतविरुद्धंx करणानि तत्साधकतमानिx किरिआकरणत्राण ओ
केचित्पुन ग्रन्थान्तरादर्शनेन * विरोधमाह
०चूर्ण विनिक्षिपन् *
कृता प्रतिष्ठेति गम्यं । न भरतादिश्रावकैः *
स मथ्नाति*
सप्तसप्तत्यधिकचतुःशत०* ग्रन्थसंवादिकां परंपरामाद्द* संभवात् । यतः प्रतिष्ठानन्तरमेव स्वर्णरत्नमय्यो *
नो मन्यते । नांगीकुरुते स त्याज्यः*
एवं तव वाइपडिवा० तिहिआरोहण० बाण०* पदानि गूढविभक्त्यन्तoर्फ
येsah*
*
*
મુદ્રિત તત્ત્વતર ંગિણી ગ્રંથના સશોધનમાં નિમ્નાક્ત હસ્તલિખિત પ્રતાના ઉપયોગ કરેલ છે. १- सुरेन्द्रनगर नैनज्ञानलडअर डा. नं. १७, अत नं. ३४१, थाना उं०
સત્તરમી શતાબ્દિના પૂર્વાર્ધમાં અતિશુદ્ધ લખાએલી આ પ્રતના પાઠાંતરોની સત્તા
रामेल छे.
૨-ખંભાત વિજયનેમિસૂરિ જ્ઞાનભડાર પ્રત નં. ૧૦૯ પાના ૨૨
સત્તરમી શતાબ્દિના ઉત્તરાહ્માં લખાએલી અને અશુદ્ધિ બહુલતાવાળી આ પ્રતના પાઠાંતરેાની સત્તા × રાખેલ છે.
૩–ઉપરની બન્ને પ્રતાના સરખા પાઠેની સંજ્ઞા ન રાખવામાં આવી છે.
૪–એ ઉપરાંત સુરત જૈનાનંદ પુખ્તી પ્રતના યોગ્ય પાઠાંતરીને પણ આ અનુવાદમાં યેાજેલ છે.
**
*
*
*
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૪ 1
આ સુવિશુદ્ધ અનુવાદ ગ્રંથદ્વારા નવામતિના ખંડન કરવામાં આવેલા પુસ્તકાની યાદી. [કે—જે પુસ્તકામાંના લખાણા–પંચાંગી આગમ-શાસ્રો અને પ્રાચીન પરંપરાથી વિપરીત છે.
નામ
૧ પતિથિ પ્રકાશ ૨ પતિથિ ચર્ચા-સંગ્રહઃ ૩ સાંવત્સરિક પતિથિ વિચારણા ૪ હીર–પ્રશ્નોત્તરાણિ.
૫ તિથિ સાહિત્ય દર્પણું.
૬ નિત્યનિયમા વિ. આ. ૧ લી ૭ પ્રશ્નોત્તર હાંતરી ૮ હીરપ્રશ્નોત્તરાનુવાદ. હું નિત્યનિયમે વિ. આ. ર જી ૧૦ તત્ત્વતર ંગિણી બાલાવખાધ
૧૧ તત્ત્વતર ંગિણી ટીકાનુવાદ ૧૨ તપા—ખરતર ભેદ ૧૩ આદર્શ જીવનની ચાવીએ ૧૪ સત્યનું સ્પષ્ટીકરણ
૧૫ પ્રશ્નોત્તર શતક વિશિકા ૧૬ પતિથિ શાસ્ત્રદણું
લેખક વગેરે
પ્રકાશક
પ્રસિદ્ધિ કાળ
ઉ. શ્રી ભૂવિજયજી પં. શ્રી કલ્યાણવિજયજી શ્રી જનકવિજયજી સં॰ શ્રી વિક્રમવિજયજી ઉ. શ્રી જંબૂવિજયજી ઉ. શ્રી જંબૂવિજયજી ઉ. શ્રી જમૂવિજયજી શ્રી ચિદાનંદવિજયજી ઉ. શ્રી જંબૂવિજયજી ભા. ઉ. શ્રીજ મૂવિજયજી ઉ. શ્રી જંબૂવિજયજી ઉ. શ્રી જ’ભૂવિજયજી ઉ. શ્રી જંબૂવિજયજી આ. શ્રી અમૃતસૂરિજી ઉ. શ્રી જ’ભૂવિજયજી
મુક્તાબાઈ જ્ઞાનમ ંદિર. ડભાઈ વિ. સ. ૧૯૯૩ ક. વિ. શાસ્ત્ર સમિતિ. જાલાર વિ. સ. ૧૯૯૩ જૈન શ્વે. મૂ. પૂ. સ ંધ. ભાભેર વિ. સં. ૧૯૯૩ લબ્ધિસૂરિજી જ્ઞાનમંદિર. છાણી વિ. સ. ૧૯૯૪ મુકતાબાઈ જ્ઞાનમ ંદિર ભાઈ વિ. સં. ૧૯૯૬ મુકતાબાઈ જ્ઞાનમ ંદિર ડભાઈ વિ. સ. ૧૯૯૭ મુકતાબાઈ જ્ઞાનમંદિર ભાઈ વિ. સં. ૧૯૯૮ મુકતાબાઈ જ્ઞાનમ ંદિર ડભાઈ વિ. સ. ૧૯૯૯ મુકતાબાઈ જ્ઞાનમ ંદિર ભાઈ વિ. સં. ૨૦૦૩ મુકતાબાઈ જ્ઞાનમ ંદિર ભાઈ વિ. સં. ૨૦૦૫ મુકતાબાઈ જ્ઞાનમંદિર ડભાઈ વિ. સં. ૨૦૦૬ મુકતાબાઈ જ્ઞાનમ ંદિર ભાઈ વિ. સં. ૨૦૦૬ મુકતાબાઈ જ્ઞાનમંદિર ભાઈ વિ. સ. ૨૦૧૧ હ`પુષ્પામૃત ગ્રંથમાલા લાખાબાવળ વિ. સં. ૨૦૧૩ મુકતાબાઈ જ્ઞાનમ દિર ડભાઈ વિ. સ. ૨૦૧૨ સ. શ્રી જિતેન્દ્રવિજયજી પુષ્પામૃત ગ્રંથમાલા લાખાબાવળ વિ. સં. ૨૦૧૪
સં.
આ ગ્રંથરત્નદ્વારા થતા ઉપરોકત ચાપડીયાના સચાટ ખંડનની સાથે આજ સુધીમાં નવામતવાળાઓ તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલા–અને તે મતની પુષ્ટિમાં પ્રસિદ્ધ થયેલા-પી. એલ. વૈદ્યનું લખાણુ, અહં તાતિથિભાસ્કર, પ્રકાશનાં કિરણા, વિધિસમય દણુ, સત્યના ભાગે શું સમાજ શાંતિ અપનાવાય ?, જૈનજાગૃતિલેખમાળાના પાંચ મણકા વગેરે ચાપડીયા તથા જૈન પ્રવચન, વીરશાસન, મહાવીરશાસન, વિ. છાપાએમાં આવેલા લેખા તથા નવામતમાં શરમ ધર્મે ભળેલા આ. શ્રી લબ્ધિસૂરિજી, આ. શ્રી પ્રેમસૂરિજી, આ. શ્રી અમૃતસૂરિજી વિ. તથા બહુ માટે ભળેલા આ. શ્રી સિદ્ધિસૂરિજી, આ. શ્રી ભદ્રસૂરિજી, આ. શ્રી કનકસૂરિજી વગેરે તરફથી તથા તેમના સમુદાયાના સાધુએક વગેરે તરફથી પ્રગટનામે કે ઑગસનામે રસ્તે-રફતે પ્રસિદ્ધ થયેલા નિવેદન, પત્રા, હેન્ડીલા, લેખા, પ્રસ્તાવના વગેરે તમામ પ્રકારોના નવા તિથિમતી લખાણાનું સર્ચાટ ખંડન આપે।આપ જ થઈ જવા પામતું હાવાથી આ ગ્રંથરત્ન, માગ સ્થિત મુમુક્ષુઓને મિથ્યામત રૂપી અંધકારમાં મહાન પ્રદીપની ગરજ સારે તેમ છે. પ્ર...કા.......ૐ.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથરત્નની સંક્ષિપ્ત વિષયાનુક્રમણિકા વિષય
| પૃષ્ઠ ૧ જેકેટ તથા મુખપૃષ્ઠ ઉપર ગ્રંથરત્નનું નામાભિધાન વગેરે ૨ ગ્રંથકાર-અનુવાદકવ્યસહાયક-પ્રાપ્તિસ્થાન વગેરે. ૩ પૂ. આગમેદ્ધારક આચાર્યદેવેશ શ્રીને સમર્પણ. ૪ પૂ. ગચ્છાધિપતિ આ૦ શ્રી ભાણિયસાગરસૂરીશ્વરજી મ. શ્રીનું આભારદર્શન, ૫ ૫ પ્રકાશકીય–
નિવેદન, ૬ પૂ. શાસનકંકોદ્ધારકશ્રીએ સુધારેલા અનેક પ્રકાશકોના પુસ્તકોની યાદી. ૮ ૭ પૂ. શાસનકંટકોદ્ધારક ગણિવર્ય શ્રી હંસસાગરજી મહારાજશ્રીની પ્રતિકૃતિ. ૯ વચ્ચે ૮ શ્રી તત્વતરંગિણી અનુવાદગ્રંથરત્નની-મસ્તાવ..ના.
૯થી ૧૫ ૯ શ્રી તત્ત્વતરંગિણી મૂલગ્રંથાંતર્ગત સાક્ષીગ્રંથની-નામાવલી ૧૦ આ અનુવાદ ગ્રંથાંતર્ગત ટીપ્પણીઓમાંના સાક્ષીગ્રંથની-નામાવલી. ૧૭ ૧૧ શ્રી પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરીમાંના આધારભૂત સાક્ષી ગ્રંથો આદિની યાદી. ૧૭ ૧૨ મુકિત શ્રી તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથરત્નના પાઠાંતરેની યાદી.
૧૮થી ર૩ ૧૩ આગ્રંથરત્નમાં ખંડન કરવામાં આવેલા નવા મતવાળાના પુસ્તકોની યાદી. ૨૪ ૧૪ આ અનુવાદ ગ્રંથરત્નના સમસ્ત વિષેની સંક્ષિપ્ત વિષયાનુક્રમણિકા. ૧૫ શ્રી તરૂતરંગિણ ગ્રંથરત્નના અનુવાદની વિષયાનુક્રમણિકા.
૨૬થી ૨૯ ૧૬ “ પૂર્વાની પૂ. આગમ દ્વારકશ્રીએ કરેલ દંપર્યા. ૧૭ આ અનુવાદ ગ્રંથાંતર્ગત ટિપ્પણીઓનાં વિષયની અનુક્રમણિકા.
૩૦ થી૩૩ ૧૪ શ્રી પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરીના વિષયોની અનુક્રમણિકા.
૩૪ થી ૩૮ ૧૯ શ્રી તત્વતરંગિણું અનુવાદ ગ્રંથરત્નનું–શુદ્ધિપત્રક ૩–૪૦ ૨૦ શ્રી તત્વતરંગિણી ગ્રંથરત્નને અક્ષરશ: સુવિશુદ્ધ અનુવાદ,
૧થી૮૨ ૨૧ શ્રી...૫ર્વિતિ ..થિ....................રી.
૩થી ર૭૨ ૨૨ શ્રી પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી ગત પ્રશ્નોત્તર ૧૮ની પૂરવણી. ૨૩ પુંઠા તથા જેકેટ ઉપર પૂ.શાસનકટકોદ્ધારક ગણિવર્ય શ્રી હંસસાગરજી મહારાજશ્રી
વિરચિત—તથા–સંકલિત–ગ્રંથની નામાવલી ૨૪ ગ્રંથરત્ન મેળવવાનાં વિશેષ પ્રાપ્તિસ્થાને.
૨૭૪
૨૯
૨૭૩
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
5252
સા...મા..ચા.રી...મ...ડ...ના...મ...ક
શ્રી તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથરત્નના અનુવાદની 17 વિષયાનુક્રમણિકા –
વિષય
ગાથા લી
મંગલાચરણ અને વિષયકથન. ગાથા રજી–પ્રાયશ્ચિત્ત પીએ.
૧ થી ૨
૨ થી ૩
(૧) અષ્ટમી—ચતુર્દશી અને જ્ઞાનપંચમીને ઉપવાસ, ચેામાસીનેા છ તથા સંવત્સરીને અઠ્ઠમ ન કરે તે પ્રાયશ્ચિત્ત.
525
(૧) ચૌદશના ક્ષયે તેરસ આરાધ્ય નથી અને પૂનમ આરાધ્ય છે.' એ ભ્રાંતિથી પણ પૂનમે ચૌદશ કરવી યુક્ત નથી.
1
(૨) આગમમાં પક્ષી સંબંધીના મૃત્યા ચૌદશમાં રસાયણ્. જ જોવાય છે, પૂનમમાં નિહ.
ગાથા ૩૭ જિનેશ્વરા અવંદને પ્રાયશ્ચિત્ત.
(૨) તેવું ઉલટુ વન કરવામાં રહેલી અનેક આપત્તિઓ.
5252
2525
વિષય
પૃષ્ઠ
(૩) આઠમના ક્ષયે સાતમને ફેરવીને આઠમ માતા છે તેમ ચૌદશના ક્ષયે વર્તા.
ગાથા ી–ક્ષીણતિથિ, પૂર્વની તિથિએ જ કરાય. ૨૨ થી ૨૪
(૧) શાસ્ત્રકારે ખરતરને પાંચમી ગાથામાં આપેલ ઔષધને પચાવવા સારૂ આ ગાથા દ્વારા આપેલું
૩
એ જ પતિથિઓમાં દેવ-ગુરુ અવંદને પણ પ્રાયશ્ચિત્ત.
ગાથા ૪થી—પ ક્ષયે ઉભય સંમતપ`તિથિ. ૩ થી ૧૦
ΟΥ
(૧) પાયે આરાધનામાં પૂર્વાંતિથિને અને પવૃદ્ધિએ આરાધનામાં પછીની તિથિને જ પતિથિ તરીકે કરવી. હ
(૧) ચેાથી ગાથામાં દર્શાવેલ–‘ ચૌદશ જ કહેવી ’ એ સિદ્ધાંત બલ જણાવેલ યુક્તિપ્ત સામાન્ય ન્યાયનું અનુસરણુ,
(૨) ચૌદશના ક્ષયે પૂનમે પક્ષી પ્રમાણ નથી. (૩) અષ્ટમીના ક્ષયે સાતમના દિવસે આમ કરો છે. તેમ ચૌદશના ક્ષયે તેરસના દિવસે ચૌક્શ કરા,
|
(૨) ચૌધ્નના ક્ષયે તેરસે ચૌદશ જ કરવાના સિદ્ધાંતના સમનમાં છટ્ઠીગાથામાં જણાવેલ અન્યસંગી રત્નનાં દૃષ્ટાંતની જેમ આ ગાથામાં જણાવેલ–‘ ઇચ્છિતવસ્તુનાં સ્વરૂપને અબાધક એવી અન્યવસ્તુથી મિશ્રિત કાઈપણ વસ્તુનું જણાવનારૂં' બીજું દૃષ્ટાંત. ગાથા ૮મીશંકા અને સમાધાન.
પશુ ઉલટા ન વ‡.
ગાથા પમી–આરાધ્યનું બ્હાનુંય યુક્ત નથી. ૧૦ થી ૨૨
(૨) ચેાથી ગાથામાં દર્શાવેલ— ચૌદશના ક્ષયે આરાધનામાં તેરસને જ ચૌદશ કહેવી-' એ સિદ્ધાંતના સમ`ન રૂપે ત્રાંબાદિથી મઢેલ કે વીંટાએલ રત્નનું દૃષ્ટાંત. ગાથા ૭મી–એ વાતનું વિશેષ સમર્થન. ૨૪ થી ૨૫
૨૫
(૧) “ ચૌદશના હાયે તેરસને જ ચૌદશ કહેવામાં આપેલ એ બે દૃષ્ટાંતા, ‘ધી'ના અર્થી દૂધ ગ્રહ કરતા હેાવાથી નિશ્રિત કેમ ગણાય ? '' એ શંકાનું— ‘ધી’તેા અથી દૂધ ગ્રહણ કરવા છતાં દ્વાર અથવા ઉપચારથી ‘ધી’ જ ગ્રહણ કરે છે' એ સમાધાન,
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૭] ' વિષય
પૃષ્ઠ |
વિષય ગાથા ૯મી-વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ. ૨૫ થી ૨૬ ક્ષણતિથિની વ્યવસ્થા જણાવી, હવે વૃદ્ધિ બાબત (૧) ગાથા ૮માં જણાવેલ દ્વાર અને ઉપચારની | ગાથા ૧૭ મી-વૃદ્ધિમાં ઉત્તરતિથિ જ પ્રમાણુ
વ્યવસ્થા જણાવે છે, આ ગાથાગત મોક્ષાર્થીપણુરૂપ દ્વારના તથા કાઇમાં
૩૧ થી ૩૪ પાલે એ ઉપચારના દૃષ્ટાંત કરવામાં આવેલ
(૧) વૃદ્ધિ વખતે સંપૂર્ણને બહાને પહેલી તિથિન સ્પષ્ટતા.
જ લેવાય. ગાથા ૧૦મી-કાલનું કારણુપણું સંગત નથી. ૨૬ | ગાથા ૧૮મી-લેકમાં પણ સમાપ્તિનિ જ પ્રમાણ (૧) પૂર્વોક્ત રીત્યા–દ્વાર અને ઉપચારથી ક્ષીણ
મનાય છે. ૩૫ થી ૩૬ ચૌદશ તેરસે જ થાય” એમ સિદ્ધ થયું. એટલે ક્ષીણ | (9) વૃદ્ધિ વખતે વધારે અવયવને બહાને પૂર્વચૌદશને પૂનમે જ કરવાના આગ્રહીએ “કાલ’ની શંકા | તિથિને માનનારથી તે પર્વતિથિના ક્ષય પ્રસંગે પણ ઉઠાવી! તે તે શંકાને પણ નિરાસ.
પૂર્વતિથિના તે દિવસે ક્ષીણતિથિને જ અવયવ વધારે ગાથા ૧૧મી-કારણનાં લક્ષણને અભાવ. ૨૬ | હેવાથી તે ક્ષીણતિથિને ક્ષીણ જ માની નહિ શકાય.
(૧) કાર્યનું કારણ પૂર્વભાવી જ હોય છે. ગાથા ૧૯મી-વૃદ્ધિમાં પહેલી તિથિને પૂર્ણ કહેવી તે ગાથા ૧રમી-તેરસે જ ચૌદશ ની ચાલુ વાત. ૨૭
અસત્ય વચન છે. ૩૭ થી ૩૮ (૧) ચોથી ગાથામાં–ચૌદશના ક્ષયે તેરસે જ ચૌદશ
(1) “અલ્પની વિવક્ષા ન કરાય” એ ન્યાયનું
અલાબની અપેક્ષાએ જ થતું પ્રવર્તન. કરવાના જણાવેલ સિદ્ધાતનું ક્રમે-રત્ન, દ્વાર અને ઉપચારાદિથી સમર્થન ર્યા બાદ આ ગાથા દ્વારા
ગાથા ૨૦૪૨૧-માસીની પકખીને ક્ષયે પણ પૂનમે રાજાના દષ્ટાંતપૂર્વક તે જ સિદ્ધાંતનું ચાલુ અધિ
ન જવાય. ૩૮ થી ૪૧ કારમાં યોજન.
(૧) ચોમાસીની પકખીના ક્ષે પણ ચોથી ગાથાના ગાથા ૧૩મી–તે દષ્ટાંતની બીજી રીતે ઘટના. ૨૮] અધિકારમાં જણાવ્યા મુજબ તેરસે જ ચૌદશ કરવાનું
| અને આગમને બહાને પણ પૂનમે તે નહિ જ કરવાનું (1) રાજા હોય ત્યાં જ રાજપર્ષદા, તેમ તેરસે |
વિધાન. બનતી ચૌદશે જ ચૌદશનું કૃત્ય.
(૨) હેલાં ચોથી ગાથામાં—“ચૌદશના ક્ષયે તેરસનું ગાથા ૧૪મી-આચરણામાં પફખી, પૂનમે કદી હતી. | નામ જ નહિ લેવાનું અને તે તેરસને ચૌદા જ
૨૯) કહેવાનું નક્કી કર્યું હોવા છતાં ચૌદશના ક્ષયે તેસને ગાથા ૧૫૪૧૬-ચૌદશના તપાદિ અને પૂનમની ચેમાસી | તેરસ જ કહે છે તેને આશ્ચર્યમાં ગણવું.
- ર૯ થી ૩૧ | ગાથા ૨૨મી-માસવૃદ્ધિ વખતે પહેલે માસ નપુંસક. (૧) પખીનું કૃત્ય, ચૌદશે જ કરવાનું સમર્થન.
- ૪૨ થી ૪૪ (૯) આ વાતથી એ પણ નકકી થાય છે કે–ચોદ
(૧) અધિકમાસ, કાલની શિખારૂપ હોવાથી ચૂલાની
જેમ માસી–સંવત્સરી આદિનું પ્રમાણ વિચારવામાં શના ક્ષયે પાક્ષિકકૃત્ય જેમ અપાક્ષિક એવી પંચાંગની
જુદે નહિ ગણાતો હોવાનું સ્પષ્ટીકરણ. તેરસે થાય છે તેમ પૂનમ અને પાંચમા ક્ષયે પણ અપાક્ષિક અને બીનસંવત્સરી એવા તેરસ અને ત્રીજના
| ગાથા ૨૩મી-અધિકમાસ, લૌકિકપમાં પણ દિવસે (“ ક્ષે પૂર્વ પૂર્વાવાળા તંત્રન્યાયથી ચૌદશ
અપ્રમાણ. ૪૪ અને ચોથ કરીને) થાય છે.
(૧) દિવાળી આદિથી દીવાળી આદિ સુધીના
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૮ ]
પૃષ્ઠ
વિષય પ્રમાણવિચારમાં લૌકિકમાં પણ અધિકમાસની અપ્ર
માણતા.
ગાથા ૨૪૨૫-‰માસ અપ્રમાણ બદલ લૉકેાત્તર
વન. ૪૪
[
(૧) અઠ્ઠાઇ એ, કલ્યાણુઢ્ઢા, ત્રણેય ચામાસી, પેરિસી આદિના પ્રમાણમાં તથા નવકલ્પી વિહારના નવ ભાગે। વગેરેમાં અધિકમાસની નિષ્ફલતા. ગાથા ૨૬મી િિળયું . એવ મોFળ' અપવાનું સ્થલ. ૪૬ થી ૪૭ ગાથા ૨૦મી–તે પ્રમાણે નહિ વનારને અનિષ્ટ પ્રસગ
(૨) અક્રમાદિ તપ ચૈત્યવંદન—ગુરુવંદન વગેરે ક્રિયાવાળી પર્યુષણા શ્રાવણમાસે કરનારને શ્રી કલ્પસૂત્રાદિના પાઠા લેાપવાના પ્રસંગ.
(૩) વિધિપ્રપાનાં સવચનેને અપ્રમાણ માનવાનું
કારણ.
(૪) ખરતરા પણ વિધિમ્રપાને— યા ચ નલિયા, પન્નતિની વર્॰' પાઠ સ્વીકારતા નથી. ગાથા ૩૦મી-કલ્પસૂત્રીય અપવાદ જોડે પંચક ક્રમની અસંગતતા
વિષય
પૃષ્ઠ
(૨) પ્રભુની આજ્ઞા અને કરણી બન્નેયની ઉપાદેયતા. (૩) વાદીએ અહિં પ્રમાણુ તરીકે પ્રભુની કરણીને આગલ કરી એટલે જ ‘આજ્ઞાનું જ પ્રમાણપણું છે’ એમ કહેવું.
|
૪૭
ગાથા ૨૮-૨૯–શ્રાવણમાં પર્યુષણાના ભ્રમને નિરાસ. | ગાથા ૩૪મી–શેષતિથિઓમાં તપની ભજનાનું
૪૭ થી પર (૧) આગમમાંનું અભિવદ્વૈિતવષે વીસ દિવસે પર્યુષણાનું કથન, સ્વાભિગૃહીત અને ગૃહિનાત = અવસ્થાનરૂપ પર્યુષણા અંગેનું જ હાવાની સ્પષ્ટતા.
સ્પષ્ટીકરણ. ૫૭ થી ૬૩ (૧) અપવે પણ પૌષધનું પ્રતિપાદન. સુબાહુકુમારનું દૃષ્ટાન્ત.
=
૬૩
ગાથા ૩૫મી—વિધિવાથી પણ અપવે પૌષધનું પ્રતિપાદન, ગાથા ૩૬મી અપવે પૌષધને નિષેધ દુરાગ્રહરૂપ છે.
|
ગાથા ૩૭મી—તેવા દુરાગ્રહીઓનું સ્વરૂપ. ગાથા ૩૮મી–તેવાઓના તે અભિપ્રાયની નિંદ્યતા. ૬૪ ગાથા ૩૯મી—તેવા તે દુરાગ્રહીઓના આશયના
પર
ગાથા ૩૧મી-ચેાથ-ચૌદશની સંવત્સરી–ચામાસી, તે જિનાજ્ઞા.
૫૩
(તાત્પર્ય એ છે કે—પ્રમાણ આપવામાં વિધેય તરીકે-પ્રભુની આજ્ઞાને આગલ ધરાય; પરંતુ પ્રભુનાં કૃત્યને આગળ ન ધરાય. ) ગાથા ૩૩મી તિથિવિચારને ઉપસંહાર.
૫૬
(૧) ઉક્ત તિથિઓને। તપ, પ્રભુએ નિયમરૂપે અવશ્ય જણાવેલ હાવાનું અને શેષતિથિઓમાં ભજના હાવાનું સ્પષ્ટીકરણ.
૬૪
of of on
૬૪
અન્ય પ્રકાર.
૬૪
4
૪
ગાથા ૪૦મી—તેવાઓને એવેશ આશય શા કારણથી હાય છે? ગાથા ૪૧મીતે આશયવાળા ભેાળાઓને લાગતા દોષ.
૬૪
ગાથા ૪૨મી–તેવા પેાતાને ક્ષ મનાવવા શું કરે છે? ગાથા ૪૩મી—તેવા તે આશયવાળા જતાતે ખીજી રીતે અભિપ્રાય.
૪
ગાથા ૩૨મી–આચરણા જિનાજ્ઞા જ ગણાય. પ૩ થી ૫૬ (૧) આ ગાથાને તેની ટીકાસહિત શ્રીજબૂવિએ | ગાથા ૪૪મી—તેવા આશયવાળા જતાની માન્યતા. ૬૪ પેાતાના પ્હેલા અનુવાદમાં અપ્રમાણ ગણાવીને બીજા ગાથા ૪૫સીબધી સામાચારી અપ્રમાણિક ન અનુવાદમાં પ્રમાણ માની !
મનાય.
૬૪
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૯].
ગ્રન્થના આધારભૂત ક્ષયે પૂર્વોટ વાક્યને
પૂ આગમ દ્વારકશ્રી કૃત એદંપર્યાર્થ આ પ્રષિ તિથિ પ્રકરણમાં હોવાથી તિથિને વિધાયક અને નિયામક છે. અને તેથી ટીપ્પણામાં જ્યારે પર્વતિથિને ક્ય હોય ત્યારે તે પ્રાપથી તે પર્વતિથિપણે પહેલાંની તિથિ કરવી એમ કહીને અપ્રાપ્ત પર્વતિથિનું વિધાન કરવા વડે એ પાઠ વિધાયક થાય છે.
અને તેવી જ રીતે ટીપણામાં પર્વતિથિની વૃદ્ધિ હોય ત્યારે ટીપણાની અપેક્ષાએ બન્ને દિવસ તિથિપણું આવવાથી પ્રઘોષના બીજા પાદ રૂપ બીજે પાઠ, નિયમ કરીને જણાવે છે કેપર્વતિથિપણે ઉત્તરની તિથિ જ કરવી કે લેવી, અર્થાત ટીપણાની અપેક્ષાએ ઉભયમાં જ રહેતું અષ્ટમી આદિ પર્વતિથિપણું હતું, તેને ઘતી જા તથોત્તરના વાક્યથી જ નિયમિત કરીને એ પ્રઘોષથી પહેલી તિથિમાંથી અષ્ટમી આદિપણું કાઢી નાખ્યું અને ટીપ્પણની બીજી તિથિમાં જ પર્વતિથિપણું રાખ્યું.
એકાકી પર્વની હાનિ-વૃદ્ધિ પ્રસંગે જેમ આ વિધાયક અને નિયામક વાક્યો પ્રવર્તે છે, તેવી જ રીતે પર્વનન્તર પર્વની તિથિના ક્ષય–વૃદ્ધિ પ્રસંગે તે વાક્યનું નિમિત્ત " ચહ્યું તુ વિનિમિત્તનત’ એ નિયમથી પર્વતિથિની ન્યૂનાધિકતા ટાળવા માટે અને નિરંતરતા રાખવા માટે
કરી પણ તે વાક્યોની પ્રવૃત્તિઓ કરવી પડે છે. અને તેથી જ શ્રી દેવસૂર તપાગચ્છમાં સદીઓથી. છે ચાલતો આવેલે “ટીપ્પણાની પર્વ કે પર્વનન્તર તિથિના હાનિ-વૃદ્ધિના પ્રસંગે પૂર્વ કે પૂર્વતર
અપર્વ તિથિની હાનિ-વૃદ્ધિ કરવાનો રીવાજ શાસ્ત્રને અનુસરતા અને ઘણો જ વાજબી છે.” [સિદ્ધચક્ર. વર્ષ ૦ અંક ૩ પૃષ્ઠ ૫૧].
વિષય પૃષ્ઠ |
વિષય ગાથા કમી–સામાચારીના લક્ષણની વિશેષ ગાથા પ૧મીપ્રવચનને અંશ પકડી વિપરીત સ્પષ્ટતા. ૬૭ થી ૬૦
કેમ પ્રરૂપે છે? ગાથા ૪૭મી–અપ્રમાણુ સામાચારી. ૬૦ થી ૮૫ ગાથા પર થી ૫૪-સાધુને પ્રતિષ્ઠા કરવાની આજ્ઞા. ૮૬
(૧) ખરતરીય તરુણપ્રભે કલંકિત કરેલી સૂય- ગાથા ૫૫મી સ્થાપનાચાર્યાદિની પ્રતિષ્ઠા તેઓ ગડાંગસૂત્રની ટીકા.
કેમ કરાવે છે?
૮૬ (૨) અરિઆવહિપૂર્વક સામાયિક આદિ કૃત્યની ગાથા ૫૬મી–એથી શ્રાદ્ધો, આચાર્યો પાસે સિદ્ધિ.
પ્રતિષ્ઠા કરાવે છે. ૮૬ (૩) “વઝા રિબાવત્રિા” પાઠને સ્પષ્ટ અર્થ. | ગાથા પ૭મી–આ ગ્રંથમાંના દે, સુરપુ ગાથા ૪૮મી-હવે સામાચારી અશુદ્ધતાના ચિહ્નો.
જરૂર શેળે.
૮૯ ૫ થી ૮૯| ગાથા ૫૮મી–આ ગ્રન્થરચનાને શુદ્ધ જાણે અને ગાથા ૪૯મી-શાસ્ત્રમાં કહેલ હોવા છતાં કહ્યું જ ન માને તથા જે માને તેની યોગ્યતાનું વર્ણન. ૮૯
નથી” એમ બોલવું. ગાથા ૫૦થી ૬-ગ્રંથના ઉપસંહારરૂપ ચૂલિકા. ૯૦ ગાથા ૫૦મી-પર્વતિથિએ જ પૌષધાદિને ઉપદેશ | (૧) ગ્રંથકર્તાની પ્રશસ્તિ. શા માટે?
૮૫] (૨) ગ્રંથ અનુવાદકની પ્રશસ્તિ.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથાન્તગત ટિપ્પણીઓનીવિષયાનુક્રમણિકા મા
ટિપ્પણી નં.
વિષય
૧ ‘ક્ષયે પૂર્વા॰' ના મૌલિક અ
૧ ક્ષયે પૂર્વા એ વિધિવાક્ય, ‘સ્થંમિ ’નું
અપવાદ વાક્ય છે.
૨. રૃઢો. શર્યા તયોત્તર ' એ નિયામકવાય છે. ૩ અષ્ટમીના યે ખરતર પણ સાતમે આમ
કરે છે.
૪ ભાગની વાત, ખરતરતે માત્ર આપત્તિ પૂરતી
જ છે.
ક્ષીણપ`તિથિને ભાગ, પૂના અપને પ
બનાવી શકતા નથી.
૫ પક્ષયે એક દિવસે એ તિથિનું આરાધન અપ્રમાણ છે.
૬ પક્ષયે . આરાધનામાં પૂર્વતિથિના ક્ષયને
વ્યવહાર.
>
૭ ‘અવવિધ અવરા વિ॰ ' ના વાસ્તવિક અ. ૮ પ્રાચીન ‘અદ્ નર વિ॰ ' ગાથાના વાસ્તવિક પરમા.
પૃષ્ઠ | ટિપ્પણી નં.
વિષય
પૃષ્ઠ
૪ | ૧૪ અહિં સાતમે ‘ અષ્ટમીનું કૃત્ય' નહિ પણ ‘ અષ્ટમી ' કહી છે.
મર્દ નર્॰ ગાથાની ટીકાની અસારતા.
૯ ‘અવવિ॰ ’ પદના નવા વગે કરેલા ભ્રામક અ.
૪
૪
४
४
४
પ
૫
૫
૧૦
૧૫ ત્રણ પૂનમ માનવાની વાત ચિરતાનુવાદ રૂપ છે. ૧૦ સ પૂર્ણિમાની આરાધ્યતા.
૧૧
.
૧૬ ‘તેમમાં આઠમનું કૃત્ય ' નહિ; પરંતુ ‘ આમ' કહી છે.
૧૧
૧૭ ક્ષીણુ અષ્ટમીને ચતુષ્પવી માંની આઠમ કહી છે. ૧૨ ૧૮ ક્ષીણ ચૌદશને ચતુષ્પવીમાંની ચૌદશ કહી છે. ૧૨ ૧૯ ચૌદશના ક્ષયે ‘ પૂનમે ચૌદશ ' નહિ કહેતાં ‘પૂનમ જ કહેલ છે.
૧૨ ૨૦ ભા. શુ. ૫ ના ક્ષયે ત્રીજના ક્ષય ફલિત થાય છે. ૧૩ ૨૧ નવા વગે ખરતરીય માન્યતાને તપાગચ્છીય લેખાવી છે.
રર પૂનમ-અમાસ અને ભા. શુ. ૫ ના ક્ષયે તેનું કૃત્ય પૂર્વની તિથિમાં સમાતું હોવાની નવાવની વાત કલ્પિત છે.
૧૩
૧૩
પ
૬ | ૨૩ ચૌદશના ક્ષયે પૂનમે પકખી કરનાર વર્ગ પણ
પૂનમે ચૌદશ અને પૂનમનાં બે પ્રતિક્રમણ થતા હાવનું કહેતા નથી.
૧૪
૨૪ ચૌદશના ક્ષયે ચૌદશ-પૂનમને જોડે આરાધ
વાની છે.
૧૦ ‘ચતુષ્પી ની નવા વગે કરેલી વિપરીત
વ્યાખ્યા.
૧૧ ગૌણુમુખ્યભેદે પણુ ક્ષીણપની જ મુખ્યતા. ૧૨ પક્ષયે પૂર્વાંની અપ`તિથિનું તેા નામ જ ન લેવાય.
૧૪
૧૩ ખરતરા પણ આઠમના ક્ષયે સાતમે આઠમ માને છે.
૯ | ૨૬ પૂનમના ક્ષયે ?? કહેવામાં એકપ ને લાપ. પ ૨૭ પૂર્ણિમાના ક્ષયે ગ્રંથકારના સમયે પણ તેરશના ક્ષય થતા હતા.
૧૦
૧૫
'
૧૪
૯ | ૨૫ પક્ષયે ગ્રંથકારના સમયે પણ પૂર્વના ક્ષય
કરાતા હતા.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૧ ] પૃષ્ઠ | ટિપ્પણી ન
ટિપ્પણી નં.
વિષય
૨૮ ‘તંત્ર ચોરવિ વિદ્યમાનસ્ત્રેન॰' પાઠ, પૂર્ણિમાક્ષયે ચૌદશે ચૌદશ અને પૂનમ તેનું આરાધન થવાનું કહેતા જ નથી.
૧૬
‘તળ્યા અત્તિ આરાધન જ્ઞાતમેવ ’ને વાસ્તવિક અ.
૧૬ | (૬)
૨૯ શાસ્ત્ર જણાવેલ પૂનમના ભાગને ઉદય લેખાવનારૂ નવા વર્ગનું કૂટ.
૩૦ પૂનમના ક્ષયે તેનું આરાધન ચૌદશે થઈ જવાનું કહેવું એ મૃષા છે.
૩૧ ચૌદશના ક્ષયે તેરસે તેરસ–ચૌદશની જણાવેલી સમાપ્તિ, કૈવલ ચૌદશને જ સાધવા માટે છે. ૧૮ ૩૨ ક્ષીણુતિથિ જે દિવસે સમાપ્ત થાય તે દિવસે તેની ‘ આરાધના ' નહિ પણ તે - તિથિ કરવાનું કથન.
૧૮
૩ એ પ્રશ્ન, ક્ષીણકલ્યાણકપને પૂર્તીની કલ્યાક તિથિમાં સમાવવા રૂપે નથી, ઉદ્દયાત્ બનાવવા રૂપે છે.
૧૭
૧૭
૩૪ કલ્યાણકપ, એ કા પર હાવાથી કાલપીની જેમ એક દિવસે એક જ નહિ, ઘણાં પણ આરાધાય છે.
૧૯
૩૫ પૂનમે ચૌદશ કરનારને અને ચૌદશે પૂનમ કરનારને એક પર્વના લેાપ થાય છે તેમ એક દિવસે એ આદિ આવેલ કલ્યાણકપર્વમાંના પાછ્યા પક્ષયે બનતું નથી. ૩૬ (૧) જોડીયા પĆમાંની આગલી તિથિના ક્ષયે પાછલી તિથિમાં બન્ને તિથિનું આરાધન થઈ જવાની કલ્પિત વાત.
૧૯
૨૦
વિષય
' પૃષ્ઠ
(૫) એક દિવસે રહેલા ધણા પશુ કલ્યાણુકાના
તપનું પચ્ચકખાણ એક દિવસે લઈ શકાય છે; પરંતુ આરપીમાંની એક પીંના દિવસે એ પૌષધાદિ લેવાતા નથી.
(ર) ખારપીના ક્ષયની વાતમાં કલ્યાણકનાક્ષયની વાતને જોડાય નહિ. (૩) કલ્યાણકપર્વી પૌષધથી આરાધવાની હોતી
२०
નથી.
(૪) કલ્યાણકા એક વિસે ધણાયે હાય. જ્યારે ખારપીમાંની પર્વી એક દિવસે એ પણ હાતી નથી.
૨૦
२०
આ ચર્ચા મુખ્યત્વે પૂર્ણિમાના પૌષધ અંગે
જ છે.
२०
૨૩
૧૮ | ૪૧ ક્ષીણુચૌદશના પૌષધ, તેરસના સૂર્યોદય પહેલાં લેવાતા વિધિ હાવાથી તે તેરસ આરાધનામાં તેરસ કહેવાય જ નહિ. પૌષધ ચૌદશના જ કહેવાય.
૨૩
२०
(૭) પૂનમના ક્ષયે ચૌદશે કેમેય પૂનમ થતી નહિ હાવાથી આધુનિક ચતુષ્પવીમાં ગણાતી પૂનમને જ ઉડાડી દેવાના કરેલા નિંદ્ય પ્રયાસ! ૨૦ ૩૭/૩૮ આધુનિક–નિજની માન્યતાને શાસ્ત્રીય
લેખાવવા સારૂ તપાગચ્છને નામે ચઢાવી દીધેલી ખરતરીય ના અભિગ્રહની વાત. ૨૦ ૩૯ ‘અવનિમાયાચન૦' પાઠને મૌલિક કહેનારી આધુનિકની અશુભવૃત્તિ.
૪૦ ચોશના ક્ષયે ત્રાંબા જેવી તેરસના રત્ન જેવી ચૌદશ સાથે વ્યવહાર ન કરાય.
२२
૪૨ મુક્તાબાઈના બાલાવબેાધ, અપૂર્ણ અને સમજ–અસમજમિશ્ર છે.
૨૩
૪૩ ચૌદશના ક્ષયે આરાધનામાં ૧૩/૧૪ નહિ; પરંતુ ચૌદશ જ ગ્રહણ કરેલ છે. ૪૪ પૂનમ, ચૌદશનું કારણ નહિ હાવાથી પૂનમે ચૌદશનું કા થઈ શકે નહિ.
૪૫ ચૌદશના ક્ષયે આરાધનામાં ૧૩ કહેવી એ મૃષાભાષણ છે.
૨૭
૪૬ આધુનિક, મુદ્રિતપાઠને અશુદ્ધ કહીને પાછા શુદ્ધ જણાવ્યા !
આગ
૧૮
૪૭ પૂનમીઆએ પૂનમે પાક્ષિક મનાવવા મમાં પણ ખાટું લખ્યું ! ૪૮ ચૌદશના ક્ષયે ખરતરા પણ ‘ પૂનમમાં ચૌદશ ફરી' એમ કહેતા નથી,
૫
ನ
૨૬
૨૮
૧૮
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
[૩૨] હિણી નં. વિષય | પૃષ્ઠ | ટિપ્પણી નં. વિષય પૃષ્ઠ ૪૯ નવા વર્ગે મુકિત ઉપયોગી પાઠને નિરુપયોગી | પ૭ વૃદ્ધિમાં વધારે અવયવને બહાને પહેલી તિથિ
લેખાવ્યા બાદ અને ઉપયોગી લેખાવ્યો! ૩૦ | માનનાર ખરતરને ક્ષય વખતે ક્ષય માન ૫૦ (૧) શ્રીજબૂવિનું બે તિથિઓની ૧૨૦ ઘડી જ મુશ્કેલ છે. ગણાવનારું ડહાપણ!
() “ક્ષીળત્તિથાપિ' પાઠથી એક દિવસે (૨) બાલાવબોધકારની હેતુ અને સાથની અવિ- |
બે તિથિનું આરાધન લેખાવવા સારૂ આધુનિકે વક્ષાને આધુનિકે સિદ્ધાંત લેખાવીને તે એક
ઉલટાવી નાખેલો તે પાઠને અર્થ! ૩૫ તિથિના ક્ષય પ્રસંગની વાતને જેડીયાપર્વની
(ગા) “સમાપ્તિવાળી તિથિને જ માનવી' એમ વાતમાં જોડી દેવાની કરેલી કળા ૩ર |
કહેનાર નવ વર્ગ, પૂનમ આદિના ક્ષય વખતે પી એવડી પર્વતિથિની ક્ષય–વૃદ્ધિપ્રસંગે ખરતરને
ઉદય અને સમાપ્તિ એ બનેવાળી ચૌદશ માત્ર આપત્તિરૂપે જણાવેલી સમાપ્તિસૂચક
આદિને તે લેપ જે કરે છે. ૩૬ ઉદયની વાતને આધુનિકે જેડીયા પર્વમાંની અંતિમ પર્વતિથિની ક્ષય–વૃદ્ધિવાળા પ્રસંગમાં
() ૧૫ × ૦))ના ક્ષયે ચૌદશે મનરવીપણે જ જોડી દેવાની કરેલી ચેષ્ટા..
૩૨
બે તિથિનું આરાધન લેખાવવા સારૂ આધુનિકે, પર સમાપ્તિવાળી તિથિ માનવાનો ક્ષય–વૃદિ
ક્ષીણતિથિ એટલે ભેગી થતી બે
પર્વતિથિ એવો નિજને મૂર્ખશેખર પ્રસંગનો નિયમ, બધી જ તિથિને જોડવો તે ઇરાદાપૂર્વકનું અસત્ય છે. ૩૩
લેખાવનારે કરેલે અર્થ !
૩૬ પ૩ બારપવીમાંની પણ એકવડી જ પર્વતિથિના (૬) સંવત ૨૦૦૬માં ભૂલે સુધારીને “સપરિ
લય–વૃદ્ધિ પ્રસંગના તે સમાપ્તિના નિયમને શિષ્ટ તત્ત્વતરંગિણી–ટીકાનુવાદ ” પ્રસિદ્ધ કર્યો ! આધુનિકે જેડીયાપર્વમાંની આગલી તિથિ
છતાં “પુર્વ ભૌતિથાપિ' પાઠના અર્થમાં આદિના ક્ષય-વૃદ્ધિવાળા ભળતા જ પ્રસંગ તે ગઢવી ઘેરના ઘેર જ !
૩૬ સાથે (પાઠનો અર્થ એળવીને પણ ) જોડી
૫૮ (૧) આ ગ્રંથને પાઠ અને મૂળ વાતને ઉડાવીને દીધો!
૩૩ |
ઉલટી જ વાત રજુ કરવા વડે આધુનિકે ૫૪ બારપર્ણીમાંની પણ એકવડી પર્વતિથિના
કરેલી પગનાં આભૂષણને કંઠનું લેખાવવાની ક્ષય-વૃદ્ધિ પ્રસંગે નક્કી તિથિ જણાવવા
ચેષ્ટા. શાસ્ત્રકારે બાંધેલે–જે તિથિ જે વારવાળા દિવસે સમાપ્ત થાય તે દિવસ તે તિથિ તરીકે
(૨) ભૂલ સુધારીને બહાર પાડેલી “સપરિશિષ્ટ
તત્ત્વ”માં વળી એ ઉડાવેલ પાઠને પાછો સ્વીકારવો’ એ નિયમ પણુ ક્ષીણતિથિને
લીધે! અને “સદગડું'ની ઉલટી વ્યાખ્યા“ક્ષ પૂર્યા 'ની જેમ ઉઠ્યાત જ બનાવે છે. ૩૩
માંથી સમાપ્તિની વાત પણ રદ કરી : ૫૫ “ક્ષથે પૂર્વ નો અર્થ પહેલાંથી જ એ પ્રમાણે થતો આવેલ છે.
૩૪
છતાં જંબૂવિએ કસમાં પણ તે વાતમાંની
ઉભી રાખેલી શેષ અસદું વ્યાખ્યા. ૪૦ ૫૬ પૂનમ-અમાસના ક્ષયે ચૌદશના એક જ દિવસે
૧૪૪૧૫-૧૪૪ ૦)) એ બંનેનું આરાધન | (૩) સિદ્ધચક્રપાક્ષિકમાં જે વાત જ નથી તે વાત. થવાની પિતાની કલ્પિત વાતને આધુનિકે, આધુનિકે તેની સુધારેલી બૂકમાંના “વિશેષઆ ગ્રન્થકારના નામે ગોઠવી દેવાને કરેલે
વિચાર' નં. ૮માં સિદ્ધચક્ર પાક્ષિકના નામે લપ્રપંચ !
ચઢાવી દેવાની કરેલી તરકીબ!
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટિપ્પણી નં.
વિષય
(૪) મતાગ્રહ ખાતર આધુનિકે આગમગ્રંથના પણ ‘અત્તિાત્ર’શબ્દના કરેલા જુઠો અ! ૫૯ (૧) જોડીયાપ માંની આગલી તિથિની વૃદ્ધિને આરાધનામાં પણ વૃદ્ધિરૂપે જ માનવાના નિજના કલ્પિતમતને આધુનિક શાસ્ત્રથી સાચા લેખાવવા સારૂ પ્રવચનપરીક્ષા ’ના પાઠના અર્થાત પણ રજુ કરેલાં કલ્પિત અને ભ્રામક નીચેાડ !
(૨) તેવા ભ્રામક નીચેાડ રજુ કરવા સારૂ આધુનિક શાસ્ત્રની પંક્તિમાંના ‘ તરખર ' શબ્દની જ કરેલી ઉપેક્ષા !
૪૨
*
[33]
પૃષ્ઠ | ટિપ્પણી નં.
(૩) તે ‘ તલ ખવર ' શબ્દમાં રહેલું—‹ અધિકમાસ, અધિક તિથિ, તેના નામ સિવાયના ચેામાસી માસી આદિ તપેામાં તેમજ સંસ્કાર પામીને આરાધનાની બનતી ચૌદશ, ભા. શુ. ૪, આચરણા મુજબ બનતી વૈ. શુ. ૩, ચૈ. શુ. ૧૩ વગેરેના કાર્યો કરવામાં તે સમ જ છે.” એ સ્પષ્ટીકરણ.
૪૦
૪૨
૪૨
૪૩
(૪) આધુનિકનું · માસવૃદ્ધિ અને તિથિવૃદ્ધિને અંગે આરાધના માટેના નિયમેામાં સમાનતા હેાવાનું’ કથન, શાસ્ત્રવિરુદ્ધ હાવાને ખુલાસા. (૫) તિથિવૃદ્ધિનું કારણુ, સૂર્યાધ્યની અધિકતા છે તેમ માસવૃદ્ધિનું કારણ સૂયૅધ્યની અધિકતા નહિ હાવાના ખુલાસા.
૪૩
(૬) આધુનિક સુધારીને પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરેલ મૂકમાંના ‘ વિશેષવિચાર ' નં. ૯ માં ઉડાવી દીધેલી તેમની માસવૃદ્ધિ—તિથિવૃદ્ધિ અ ંગેની આરાધનામાં સમાનતા જણાવનારી વાત ! અને પ્રસિદ્ધ કરેલા સાચેા અ! ૬૦ પતિથિપ્રકાશમાંના અસત્ય લખાણાને— સુધારીને પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરેલ ‘ સપરિશિષ્ટ’માં ઉડાવી જ દેવાનું વાપરેલ ડહાપણ | ૬૧ આ ગ્રંથકારના નામે ચઢાવેલી પેાતાની
માન્યતા !
પ
૪૩
વિષય
પૃષ્ઠ
૬૨ સંવત્સરી માટે ભાદ્રપદમાસની જરૂરીઆત. પî ૬૩ આ ગાથાને અપ્રમાણિક ગણાવવા આધુનિક ટીકા સહિત ઉડાવી દઈ તે તેનાં સ્થાને નંબર વગરની ગાથાને તેની ટીકાસહિત પ્રમાણિક લેખાવવાના કરેલા કૂટ પ્રયત્ન !
૪૬
રૃ૪ નવીને મૂળ પાઠમાં અને તેના અર્થમાં પણ વારંવાર કરેલા ફેરફાર !
૫૫
૬૫ (૧) પ્રમાણ કરેલ પાઠના અ` પણ ઉડાવીને અન્ય પાઠ અને તેના અનું ગેાઠવવું! (૨) નવાવગે, પ્રભુની કરણી અને કથનીને ભિન્ન માનવાની કરેલી ભૂલને ડહાપણ મનાવવાની આ ગ્રંથના નામે પણ કરેલી ચાલબાજી ! ૫૫ ૬૬ આરાધ્ધપણું તિથિનું હાવા છતાં તપનું લેખાવવું !
પટ્ટ
*૭ ‘ક્ષીણપ`તિથિને પૂર્વ પ્રબલ પતિથિમાં સમાવવા 'ની મનસ્વી વાતને અંતે પાતે જ ઉડાવી !
૬૮ ‘પ્રતિનિયતવિવસાનુઇએઁ' પાઠ, અપવે પણ પૌષધ કરવાનું જણાવે છે.
૫૪
૬૯ આધુનિકે, “ ૧૧ જ્ઞાનપંચમી, ૧૨-પૂનમ, ૧૨-અમાસ, ૧૪ × ૧પતા છઠ્ઠુ અને ‘ મુખ્યઇયા તૃતીયાતોઽટમાર્ચ: ' પાઠના પણ કરેલા લેપ.
પહે
૭૦ નવીને સૈદ્ધાંતિક ચતુષ્પવર્ષોંને કરેલા લાપ.૬૩ ૭૧ (૧) પૌષધવિચારથી વિરુદ્ધ વત્તન કરનારા. એની અયેાગ્યતા.
પ
(૨) પરની એ અપેાગ્યતાને તપાગચ્છીઓની અયેાગ્યતા તરીકે લેખાવવાની નવીને કરેલી બાલીશતા ! ૫
૪૬
૭૨ નવામતરૂપી વિષનું સર્વાં’ગી પરિણમન. ૬૭ ૭૩ તેનાં વચનશ્રવણથી પણ દૂર રહેવામાં કલ્યાણુ. ૬૮ | ૭૪ નવીનેાની આચરણાની પ્રવચને પધાતકતા. ૭૦ ૭૫ ચાલુ સામાચારી ઉપર પંદરમી શતાબ્દિની મહારાપ !
૫૮
પહે
૮૪
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું શ્રીતત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથાન્તર્ગત શ્રી પર્વતિથિબોધક પ્રશ્નોત્તરી છે
I વિષયાનુક્રમણિકા -
હ
પ્રશ્નન, વિષય પ્રણ પ્રશ્ન ન. વિષય ૧ શાસ્ત્રો સહુને માન્ય છતાં પરાધનમાં ૧૬ નવા વર્ગે શાસનને ફેંદી જ નાખવું ધાર્યું મતભેદ કેમ? | ન મનાય ?
૧૧૫ ૨ આપણે આગમાનુસારીને બદલે પરંપરાનુ- ૧૭ ઉત્સર્ગ અપવાદના વિશે સ્વરૂપથી વિશેષ સારી કેમ ?
લાભ નહિ? ૩ વર્તમાન પ્રભુશાસનને અલ્પ જ માનવું રહે ૧૮ ભા. શુ. પની ક્ષયવૃદ્ધિએ ત્રીજની ક્ષયવૃદ્ધિની તેનું કેમ?
પ્રવૃત્તિ નવી છે?
૧૧૭ ૪ ગૌણ લેખાતા શાસ્ત્રોથી વ્યવહાર કેમ કરાય? ૯૬ ૧૯ ઉધ્યતિથિને નિયમ, ક્ષય-વૃદ્ધિમાં માનવાને ૫ શાસ્ત્રથી શુદ્ધ કહેનારને તે શાસ્ત્રો બલવાન નથી ?
૧૨૦ ખરાં ને?
૯૮ | ૨૦ ભોગ અને સમાપ્તિની ઉપેક્ષા, આ શાસ્ત્રને ૬ છતવ્યવહારનું સ્વરૂ૫ શું?
૧૦૦ | સંગત છે? ૭ પરંપરા, “શાસ્ત્રનિરપેક્ષ છે' ઇત્યાદિ વાત | ૨૧ જૈનતિષશાસ્ત્રો મુજબ તિથિની કદિ સર્વસંમત છે?
વૃદ્ધિ હોય?
૧૨૫ ૮ કેટલેક વર્ગ, પરંપરાની અવગણના કરે છે
૨૨ નવા વર્ગને મળીને ચર્ચા કરવાને માર્ગ તેનું કેમ?
ગ્ય નહિ? ૯ ચાલુ પ્રાચીન પરંપરાને અપલાપ કરવાને
ર૩ “જિત્તી નો અર્થ “જેમાં જે મળી જતી હેતુ શું?
હાય” એ છે?
૧૩૦ ૧૦ નવવર્ગ, શાસ્ત્રાધાર વિનાની પરંપરા
૨૪ શ્રીહરિપ્રશ્નના પાઠના નવા વર્ષે કરેલા છે? માને છે ?
અર્થોમાં સાચો કહે ?
૧૩૧ ૧૧ તે વર્ગ, આટલી બધી શાસ્ત્રનિરપેક્ષ પરં
૨૫ ક્ષીણતિથિને આરાધના માટે ઉદયાત ન પરાઓને કેની આજ્ઞા તરીકે માનતે હશે? ૧૦૮
બનાવાય ?
૧૪૧ ૧૨ તે વર્ગને પરંપરાનું શાસ્ત્રીયલક્ષણ ખ્યાલમાં ૨૬ રે પૂર્વ “ક્ષયે પૂર્વતિથિ કરવી” એ ન હોય એમ ન બને?
૧૦૯ અર્થ, તે વર્ગાદિએ ક્યાંઈ લખ્યો છે? ૧૪૨ ૧૩ પરંપરાના કૃત્રિમલક્ષણના બચાવમાં આ ૨૭ નવા વર્ગની ત્રણેય બૂકના લખાણેને સાર, શાસ્ત્રની ૪૬મી માથાને અર્થ કર્યો છે તે
એક કેમ? સાચે છે?
૧૧૦ | ૨૮ નવીનની નવી આચર્યું તેના શિષ્યોને ૧૪ તેવી દૂષિતસામાચારીનું કઈ દષ્ટાંત છે? ૧૧૨ | જીત બને?
૧૪૪ ૧૫ સામાચારીને શુદ્ધ જાણે અને નિદે તે | ૨૯ નવા વર્ગે “તર ગોવશીવિ.' પાઠનો કરેલો આત્મા કેવો?
A , ૧૧૩ | અર્થ બરાબર છે?
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫] પ્રશ્નનો વિષય
પણ પ્રશ્ન નં. વિષય ૩૦ તેમણે “મરુ ન જવ” માથાનો કરેલ | ૪૧ “ટિપ્પણની પહેલી પાંચમે આરાધનાની અર્થ બરાબર છે?
ચેક કરવાનું કહેવું તે ખરેખર જુઠ જ ૩૧ નવા વર્ગે ન જ ' પંક્તિને કરેલે | છે' એ નવાવર્ગનું કથન બરાબર છે? ૧૬૪ અર્થ બરાબર છે?
૧૪૯ | કર નવા વર્ગ ચાલુ આચરણને અગીતાર્થ ૩ર તેંવર્ગ, સ્વમતના બચાવમાં તત્ત્વતરંગિણીના શ્રીપૂજેની કહીને અપ્રમાણુ કહી છે તે સભ્યન્ત વાક્યોને આગલ કરે છે તેમાં
બરાબર છે? કાંઈ તથ્ય ખરું?
૧૫૦ | ૪૩ વૃદ્ધિમાં પૂર્વની વૃદ્ધિ કરવાના શાસ્ત્રાધાર ૩૩ તે વર્ગે બે પંક્તિને અર્થ સંક્ષેપીને
બતાવ્યા નથી?
૧૬૭ પ્રશ્નાર્થમાં મૂકવાનું શું પ્રયોજન હશે? ૧૫૧
૪૪ “તત્ત્વતરંગિણીમાં પાંચમની વૃદ્ધિએ ત્રીજની જ તે વર્ગે “સદ તિથીનાં હાની વૃદ્ધી” |
વૃદ્ધિ કરવામો લેખ હોવાનું વચન હલાહલ પંક્તિઓ વડે શાસ્ત્રકારે બાંધેલ લક્ષણને કરેલે અર્થ બરાબર છે?
જુઠું છે.” એ કથન સાચું છે? ૧૬૭
૧૫૨ ૩૫ તે વર્ગ = = ગંમિ' પંક્તિને કરેલ | ૫ શ્રી આત્મારામજી મના નામે નવા વગે અર્થ બરાબર છે?
૧૫૩
એકવાર પાંચમને ક્ષય કરવાની અને ૩૬ તે વર્ગે “ક્ષય કે વૃદ્ધિ વખતે-શાસ્ત્રકાર
એકવાર છઠને ક્ષય કરવાની વાત લખી નિર્દિષ્ટ લક્ષણને નામે-સમાપ્તિ જ જોવાની,
છે તે શું બરાબર છે? પણ કોઈને બદલે કોઈની યવૃદ્ધિ નહિ | ૪૬ “શ્રી કલ્યાણવિજયજીત-પર્યપણા પ્રશ્નોત્તરકરવાનું જણાવેલ છે તે શાસ્ત્રસંગત છે? ૧૫૩ |
શતક'માં ભાગ્યે જ કોઈ પ્રશ્નોત્તર સાચો
હશે.” એમ કહેવામાં કઈષ ખરે? ૧૬૯ ૩૭ તે વર્ગે “તવિ હિતણે ટૂથો કિ’
પાઠને–એક જ દિવસમાં ૧૪૪૧૫ બંને ૪૭ ચાલુ ૪૦મા સમાધાનની કમી કલમની તિથિનું આરાધન કરાય છે એ પ્રમાણે
અન્ય કૌંસમાંની મોઘમ વાતનો વિસ્તરાર્થ કરેલ અર્થ શાસ્ત્ર અને પરંપરાને સંગત છે? ૧૫૪ શું છે? ૩૮ ગંગા ન૦િ પાઠમાં ૧૪/૧૫નું નામ | ૪૮ તિથિસાહિત્યદર્પણ', પર્વતિથિપ્રકાશની નહિ હોવા છતાં તે વર્ગે તે પાઠના અર્થમાં
પુનરાવૃત્તિ શી રીતે?
૧૭૩ તે તિથિનાં નામો કેમ જણાવ્યા હશે ? ૧૫૬ | ૪૯ શ્રીજંબૂવિ એ, બીજા ટકેલાં બે પ્રમાણો ૩૦ નવા વગે “ઇ ક્ષતિચાવ' પાઠને | તે પ્રમાણિક છે ને?
૧૭૬ તે દિવસે તે તિથિ મનાય” એવો અર્થ
૫૦ શ્રીજબૂવિએ આ પ્રમાણ પણ ખોટું રજુ કર્યો છે તથા “એક જ દિવસે બેય તિથિ મનાય” એવય અર્થ કર્યો છે! તે એક
પાઠના તે બે અર્થ બરાબર છે? ૧૫૭ ૫૧ શ્રીજવિએ તે પ્રમાણ પણ કાપીપીમે ૪૦. “તિથિચર્ચામાં હેતા પડ્યા ત્યારે પૂર | રજુ કર્યું છે?
આગમ દ્વારકશ્રી “ ક્ષયપૂર્વાને અમારી જેમ | પર “પૂઆગમદ્ધિારકશ્રીએ નવા મતની સાત જ અર્થ કરતા હતા.” એ નવા વર્ગનું કથન
માન્યતાનો સ્વીકાર કર્યો છે” એ જંબૂવિના ૧૫૮ કથનમાં કાંઈ તથાંશ ખરે?
૧૭૭
૧૭૬
૭૭
સાચું છે?
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૬] પ્રશ્નને વિષય
પૃષ્ઠ | પ્રશ્ન નં. વિષય પર “પૂ આગમોદ્ધારકશ્રી, હવે પર્યુષણાની | ૬૪ ક્ષય અને વૃદ્ધિ વખતે પણ “ચંમિને
અઠ્ઠાઈ, ચોથને બદલે પાંચમ સુધી સ્વીકારે | માનવાનું કહેનાર નવો વર્ગ, અનુદયને
છે. એ જંબૂવિનું કથન બરાબર છે? ૧૮૨ | આરાધવાની અને ઉદયાત્ તિથિને નહિ ૫૪ “ચૌદશની પ્રધાનતા સ્વીકારીને તેનાં સ્થાને આરાધવાની ભૂલ કેમ કરતો હશે? ૨૦૪ પૂનમ-અમાસની પ્રધાનતા કરે છે એ
૬૫ ગ્રંથકારે અષ્ટમીના ક્ષયે-સાતમ આઠમ - જંબૂવિનું કથન સાચું છે? ૧૮૬ | કરી આઠમનું કાર્ય કરવું” તથા “સાતમમાં પપ જંબૂવિએ “ક્ષયને બદલે ક્ષય અને વૃદ્ધિને આઠમનું કાર્ય કરવું’ એમ બે વાત કેમ બદલે વૃદ્ધિ કરનારા પિતાના સદ્ગત સમસ્ત
કરી હશે?
૨૦૭ વડિલેને પણ “શ્રીપૂ” કેમ લેખાવ્યા? ૧૮૬) ૬૬ ટિપ્પણા મુજબ જ તિથિ માનવામાં પ૬ ‘પૂઆગમ દ્વારકશ્રીએ પણ આરાધનામાં
સમક્તિ ખરું? બે ચૌદશ-બે અમાસને સ્વીકાર કર્યો છે... | ૬૭ પૂર્વતિથિએ ક્ષીણતિથિ કરવાની છે, પછી
એ જંબૂવિન્ની વાતમાં તથ્ય શું છે? ૧૮૭ સપ્તમ્મન્ત પ્રવેગે શું કામ? ૨૧૧ પ૭ પૂઆગમહારકશ્રીએ, ક્ષ જૂનો નિયમ ૬૮ બારપવીમાંની ક્ષીણતિથિની જેમ કલ્યાણકકલ્યાણકાદિ તિથિ માટેય સ્વીકારેલ છે એ
. તિથિમાંની ક્ષીણ તિથિને ઉદયાત કેમ જંબૂવિની વાતમાં ખોટું શું છે? ૧૮૮| બનાવાતી નથી?
૨૧૧ ૫૮ શ્રી સિદ્ધચક વર્ષ ૪ અંક ૨૪માં છપાએલ | ૬૯ શ્રીજંબૂએ કરેલે કલ્પકિરણાવલિના પાઠને લખાણને જંબૂવિજયે કરેલે ઉપયોગ
અર્થ બરાબર છે?
૨૧૨ બરાબર છે ?
૧૮૯ ૭૦ “શ્રી સેનસૂરિજીએ પકખીની આરાધના
માસીમાં સમાવી દીધી’ એ જંબૂવિનું , ૫૯ શ્રીજબૂવિ એ તેર બેસણાના લખાણ બદલ
કથન બરબર છે? 1.
૨૨ ભાયામૃષાવાદીપણું નક્કી કર્યું અને શાસ્ત્રીયપુરાવા વગેરેને અપ્રમાણ કહ્યા તેમાં | ૭૧ “ભગ વગરની તિથિ લેવાનું શાસ્ત્રકારે કહ્યું સત્ય શું છે?
૧૯૦ | જ નથી’ એ નવાવર્ગનાં કથન બાબત ૬૦ “એક જ દિવસે શું બે પૌષધ કરશે?” |
ખુલાસો શું છે?
૨૧૫ એ પ્રશ્નને જંબૂવિ એ જે રીતે અયોગ્ય | ૭૨ “જે તિથિને ભોગ પણ ન હોય તે કહ્યો છે તે રીત, શાસ્ત્ર અને પારંપરિક છે? ૧૯૧] આયુષ્યને બંધ થવામાં વાંધ આવે એ ૬૧ “ક્ષીણ-તિથિમાં ભેગી તથા પહેલી બીજી
| નવા વર્ગની વાત તથ છે? ર૧૬, બલવાનો સ્વીકાર કર્યો હોવા છતાં પૂ.
૭૩ જંબૂવિ.એ કરેલ આ શાસ્ત્રના પાઠ - આગમોદ્ધારકશ્રી નકામે વિગ્રહ જગાડે છે”
અર્થ બરાબર છે?
૨૧૭ એ જંબૂવિનું કહેવું વાજબી છે ? ૧
૭૪ “વૃદ્ધિમાં પાછલી તિથિની વૃદ્ધિ કરવા ૬૨ “રતુણ્ય ક્ષેત્ર” પાઠ ઉપર પૂ. આગમ
વૃદ્ધતિથિની ઘડીઓ પાછલી તિથિમાં દ્વારકશ્રીએ સં. ૧૯૯૩ સુધી ગોળા ગબ
નાખવી એ વગેરે, જાળ બીછાવવારૂપ છે? રર૦ ડાવ્યા છે.” એ જંબુવિ૦નું કથન સાચું છે? ૧૯| ૭૫ “ભા. શુ. પ-પૂનમની ક્ષય-વૃદ્ધિએ ત્રીજ ૬૩ શ્રીજંબૂવિને ‘યંમિ'ને અર્થ બરા- | અને તેરશે ચોથ-ચૌદશને સંપૂર્ણ ભેગવટો બર છે?
૨૦૪] નથી અને પહેલી પાંચમ-પૂનમે ચોથ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૭] પ્રશ્ન નં. વિષય પૃષ્ઠ પ્રશ્ન નં. વિષય
પૃષ્ઠ ચૌદશના ભાગની ગંધ નથી, માટે તે દિવસે | ૮૨ શ્રીજંબૂવિએ “માસીદમાં ચૌદશ ચોથ-ચૌદશ માનવા યોગ્ય નથી.” એ અવશ્ય લેવી અને ક્ષય-વૃદ્ધિના કારણે ચૌદશ
જંબૂવિના કથનમાં ખોટું શું છે? રરર | સાથે પૂર્ણિમા સ્વતંત્ર ન આવે તો કલ્પિત ૭૬ શ્રી જંબૂવિજ્યજીએ તે પંક્તિ કેમ ઉડાવી ન લેવી” એમ લખ્યા પ્રમાણે વર્તી તો દીધી હશે?
શક્તા નથી. તો પછી પર્વલેપક લખાણ શ્રી વિજ્યયશેદેવસૂરિજીને પત્ર અને કેમ કર્યું હશે ?
૨૪૫ ૨૭ થી રર૯ ૮૩ ચતુષ્પવમાંના પૂર્ણિમા પર્વને શ્રીસેનસૂરિ તેઓશ્રીના પત્રને ખુલાસે. રર૦ થી ર૩૩ છના નામે “બાતલ” શબ્દથી તિરસ્કાર એ મૂલસૂત્ર નથી, પરંતુ બનાવટી કરનાર વ્યક્તિમાં માર્ગાનુસારીપણુંય કેમ પદ્ય છે.
૩૪-૩૫ | ગણાય? તેઓશ્રીએ માગેલા ૪ પ્રશ્નોત્તરના ૮૪ શ્રીહરિપ્રશ્નના– પશુંપળોષવાર' પાઠને અર્થ
નીચે મુજબ પ્રશ્નોત્તરરૂપે ખુલાસા ર૩૫થી શ્રીજબૂવિએ વિપરીત કેમ કર્યો હશે? ૨૪૬ ૭૭ “અશાડ સુદ ૧૪નું પકખી અને પૂર્ણિમાનું | ૮૫ જંબૂવિએ આ ગ્રંથકારની “પૂર્વવત્'
માસી, એ બંને પ્રતિક્રમણ ભેગાં થતાં પંક્તિ-“અર્થાત તેરસ ગ્રહણ કરવી? હતાં એ ઉત્તર પ્રમાણિક છે ને? ૨૩૫ એમ કરેલે ઊલટે અર્થ જેમ શાસ્ત્રદ્રોહ ૭૮ “મૂલ તથા અપવાદસૂત્રને બાધ ટાળવા ગણાય તેમ “નાચાં ૨ કૂટિતા '
બંને પ્રતિક્રમણ ભેગાં ક્ય, તે રીવાજ પાઠને કરેલે જુઠે અર્થ પણ શાસ્ત્રદ્રોહ આજ ચાલું છે ન નથી.” એ ઉત્તર
ન ગણાય? તે પ્રમાણિક છે ને?
*| ૮૬ નવીને 'ચા વતુરવાં' પાઠને “૧૫૭૮ પૂનમ-અમાસની ક્ષયવૃદ્ધિએ તેરસની ક્ષયવૃદ્ધિ
૦))ની ક્ષય-વૃદ્ધિમાં ચામાસી કે કલ્પધરને માનવી ચાલુ રાખીએ તે “મૂલસૂત્ર
છદ્ર ચૌદશ સાચવીને ૧૩૪૧૪ આદિને અપવાદસૂત્ર–ગાઈ ધો' સૂત્ર-સમ્યકત્વ
કરવો, વચમાં પહેલી ૧૫ કે ૦)) આવે પર્યુષણસ્થિતિવિચારાદિ ગ્રંથો અને કલ્યા
તો તેને ખાધાવાર રાખી બીજી પૂનમનો કતિથિઓ વગેરેને બાધ પહોંચે છે” એ
કે કપધરને ઉપવાસ કરે, ૧૫૪૦))ની ઉત્તર તે પ્રમાણિક છે ને? ૨૪૧ | અવસ્યનિયમિતતાને આગ્રહ કરવો નહિ” ૮૦ “પૂનમ-અમાસની ક્ષય-વૃદ્ધિએ તેરસની એમ કરેલ અર્થ સાચે છે? ૨૪૮ ક્ષય–વૃદ્ધિવાળી આચરણાથી જિનેશ્વરની
૮૭ શાસ્ત્રાદિના શ્રદ્ધાલુ માટે જંબૂવિએ “પૂનમ મૂળભૂત આજ્ઞાઓને જ લેપ થાય છે”
| અમાસની ક્ષય-વૃદ્ધિએ છદ્રમાં ચૌદશ સાથે એમ હર્ષભૂષણગુણિને પાઠ પણ આપીને
પૂનમની અવશ્ય નિયમિતતા રહેતી નથી.” ઉત્તર આપેલ છે તે તે પ્રમાણિક છે ને? ૨૪૨
એવું સમજાવવા આપેલા પૂરાવા સબળ ૮૧ શ્રી જંબૂવિએ “પકખી આરાધના શ્રીસેન
અને બસ હેવાનું જણાવ્યું તે બરાબર છે? ર૪૯ સૂરિજીએ માસી આરાધનામાં સમાવી
૮૮ મતાગ્રહ ખાતરલૌકિકતિથિઓને જેની આ દીધી.” એમ જે શ્રીસેનપ્રશ્નનો પાઠ બતાવીને
તિથિઓ તરીકે અને ખરતરની માન્યતાકે જણાવ્યું છે તે બરાબર છે?. . ૨૪૩ ઓને તપાગચ્છની માન્યતા તરીકે લેખા
૨૪૭
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 3 ] મમન, વિર્ષ
પૃષ્ઠ | પ્રશ્ન નં. વિષય વનાર નવો વર્ગ, શુદ્ધ સામાચારી માટે જ શાસ્ત્રમાં શું બે પ્રકારની ચતુષ્પવ યદા તદા બોલે તે સહજ ગણાય; પરંતુ - કહેલી છે? ભા. શુ. પની ક્ષય-વૃદ્ધિએ ત્રીજની ક્ષય
૯૫ બીજી ચતુષ્પને ઉપજાવી કાઢેલ કેમ વૃદ્ધિ કરવાના ટેકામાં પૂ. આગદ્ધારકશ્રી કહેવાય ? પાસે તેરસની શ્ય-વૃદ્ધિ કરવાની શ્રીપૂજેની
૯૬ નવીને-“આજે જેઓ કેવલ ૧૫-૦))ની પ્રથા જ આધાર છે” એમ કહે તેમાં
ચતુષ્પવીના આગ્રહમાં અંધ બની ૮૪૧૪ની તવ્ય શું ?
૫૦
ચતુષ્પવન અલાપ કરે છે તેઓ પોતાના ૮૯ નવ વર્ગ, પહેલાં ક્ષયે પૂવને અર્થ
મિથ્યાભિનિવેશથી જૈનશાસનની મહા ક્ષયમાં પૂર્વતિથિ કરવી” એમ કહેતો હતો
આશાતના જ કરે છે” એમ લખ્યું છે તે અને સં. ૧૯૯૩થી “ક્ષયે પૂર્વની તિથિમાં આરાધના કરવી” એમ કહેવા લાગેલ; પરંતુ માન્યતામાં તો તેણે પહેલો જ અર્થ રાખેલ
૯૭ શ્રીહરિપ્રશ્નના-પૂમિડમાવાયોલી.” છે છતાં ક્ષયે પૂર્વાના તે કલ્પિત અર્થને
પ્રશ્નોત્તરને અર્થ, તે “હીરપ્રશ્નોત્તરાનુવાદ' અવલંબીને બીજી બૂક કેમ ઉભી કરી હશે? ૨૫૧ |
બૂકમાં પદરની પંક્તિઓ ઘુસાડવા પૂર્વક ૯૦ શ્રીજંબૂવિના શિષ્ય ચિદાનંદવિના નામે
વિપરીત કેમ કર્યો હશે?
૨૬ર છપાએલ “શ્રીહીરપ્રશ્નોત્તરાનુવાદ”માંના
૯૮ નવાવર્ગે, ઉછામણું બેલીને ગુપૂજા આદિવચન, અનુવાદ અને ૭૫ ટિપ્પણ
કરવાનું હીરપ્રશ્નોત્તરના ત્રણ પાઠ પણ સંબંધમાં શે અભિપ્રાય છે? સ્પર
આપીને સિદ્ધ જણાવ્યું છે, જ્યારે શાસનહા તે “આદિવચન'માંનું ચોથું લખાણ શી
પક્ષ તે તે રીતની ગુપૂજાને શાસ્ત્રવિરુદ્ધની રીતે વાહિયાત મનાય ?
જણાવે છે. તો તેનું પ્રમાણિક સમાધાન શું? ૨૬૩ હર તે આદિવચન” શીર્ષક લખાણના ૧૩મા ૯ શાસનપક્ષ, કલ્યાણકાને પર્વતિથિમાંથી પેજના ચોથા પિરાનું અને પાંચમા પેરાની
બાતલ ગણે છે?
૨૬૪ શરૂઆતનું લખાણ જોતાં તે “હીરપ્રશ્નોત્તરા- ૧૦૦ “સૂતકને વિષે ધર્મકરણીમાં અટકાયત નુવાદનું સમસ્ત લખાણજબૂવિકૃત સંભવે કરનારી હાલની પ્રવૃત્તિને શાસ્ત્ર તેમજ છે; પરંતુ પાંચમાં પિરામાં જે-“આ અનુવાદ
પરંપરાને મુદ્દલ ટેક નથી.' એમ શ્રીહીરશ્રી પ્રેમસૂરિજીએ પણ તપાસી આપે છે.
પ્રશ્નના પાઠના નામે લખીને નવા વર્ગો, ૪” તે જોતાં પ્રશ્ન થાય છે કે શ્રી
શાસનપક્ષનો જે ઉન્મત્તની જેમ અવર્ણન શ્રી પ્રેમસૂરિજીને પણ “આદિવચનમાંની સાત વાદી પ્રલાપ કરેલ છે, તેમાં કાંઈ તથ અને અનુવાદમાંના પહેલા જ પ્રશ્નોત્તરમાંની
ખરું? પણ સાત ભૂલ સુઝી નહિ! ત્યારે એ
૧૦૧ જે શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈ એ રીતે અને એ સિદ્ધાન્ત મહેદધિપણું કેવું?
ર૫૯ પ્રકારે શ્રમણોપાસક સંઘવતી નિર્ણય જાહેર હ૩ શ્રી શ્રાદ્ધવિધિગ્રંથમાંનાં સાર્થક “”
કરે તો તે બદલ આપનો શું અભિપ્રાય પાઠને તે પાઠમાંના ની જોડે પરનો
છે? વળી શ્રાવક સંઘને કરેલે નિર્ણય () ઘુસાડીને-“કુર' લેખાવવાની ગરબડ
શ્રી સંઘમાન્ય ગણાય? કેમ કરી હશે?
૨૬૦ | પ્રશ્નોત્તર ૧૮ની પૂરવણી
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુ....દ્ધિ....૫. .......ક
, પૃ. પં. અશુદ્ધ શુદ્ધ | પૃપં અશુદ્ધ. ૧૩ પ્રણીતા પત્તા- પ્રણીત પજ્ઞ- ૫૯ ૧૧ હેવાથી વિકલ્પમાં હોવાથી યોગ્ય નથી. ૩ ૧૮ ને જયારૂ नेवं कयाइ
બીજા વિકલ્પમાં ૫ ૨૦ વ્યવહાર
વ્યવહાર ૬૦ ૩૩ નિજના
નિજની ૫ ૨૬ પ્રમાણે
પ્રમાણે
૬૧ ૬ તે વર્ગના તે તે વર્ગના '૧૦ ૧૫ તે થાય છે ને? તો આરાધ્ય પૂનમે થાય છેને?! ૬૩ ૩૦ શાસ્ત્રકાસ્ના શાસ્ત્રકારના ૧૫ ૧૩ પાયામ વાતૃરયાભિમન્યતે | ૭૭ ૫ ઈર્યામાં ઉપયોગ ઈમાં સાધુની જેમ ૧૭ ૨૮ પણું શાસ્ત્રના પણ આ શાસ્ત્રના રાખતા થકે, ઉપયોગ રાખથકે, ૨૦ ૧૧ બધા તપનું બધા તપનું
સાધુભાષાએ ભાષાએ ૨૦ ૩૫ ર્ણિમાને પૂ પૂર્ણિમાનો ૭૮ ૯ ઉપાદેયપણું ઉપાદેયપણું તે ૨૧ ૧દ તેરસ અથવા ગ્રહણ તેરસ અથવા ૭૯ ૯ હેય તે છે. હોય છે.
વદ ૧ ગ્રહણ ૮૧ ૧૩ સામયિકવિધિ. સામાયિકવિધિ, ૨૧ ૨૦ ક્ષય પામતી આષાઢી ક્ષય પામતી ૮૪ ૨૮ ચૌદમી
પંદરમી દ્વિતીય આષાઢી ૮૪ ૩૦ નગુરો નવો વર્ગ નગુરા નવા વગે, ૨૨ ૧૦ સંબંધવાળું સંબંધવાળું ૮૪ ૩૨ કરે છે.
કરેલ છે. ૨૪ ૧ (ચૌદશી આદિના) (ચૌદશ આદિના) ૮૬ ૬ સાવિલાયા लोयविक्खाया ૨૭ ૧૧ નથ.
નથી. ८७ ३० मुनि
મુનિઃ ૩૨ ૨૫ એ જ તિથિની એક જ તિથિની ૯૮ ૩ સંપૂર્ણપરપરાગમવંત સંપૂર્ણ ૩૨ ૩૨ સમાપ્તિસૂચક ભગિની સમાપ્તિસૂચક ઉદ્યની
પરંપરાગમવંત ૩૫ ૨૭ fi ના
દિ ના
* ૧૦૧ ૨૨ લધુશાંતિ ૩૬ ૨૯ લેખાવીને એક વાક્ય એક વાકય લેખાવીને ૧૦૨ ૨૩ પ્રણાણે
પ્રમાણે ૩૬ ૩૩ ઓછું ન ગણાય. ઓછું ખેદજનક ન
૧૦૨ ૩૦ પાર્શ્વનાથ પાર્શ્વનાથ ૧૦૫ ૯ શસ્ત્રોક્ત
શાસ્ત્રોક્ત ૪૦ ૧૭ તેમને
તેમણે ૧૦૫ ૨૩ પ્રતિક
પ્રતીક ૪૨ ૧૬ આરાધનામાં આરાધનાના નિયમમાં ૧૦૫ ૨૬ શ્રાવકને
શ્રાવકને ૪૨ ૩૧ પામીને)
પામીને ૧૦૬ - શત
નત ૪૩ ૧૫ શસ્ત્રકારે
શાસ્ત્રકારે
૧૦૮ ૧૩ પ્રતિક્રમણમાં પ્રતિક્રમણમાં ૪૮ ૧૯ સાંવતરિકપર્વને સાંવત્સરિકપર્વને ૧૦૮ ૧૮ પ્રધષને
પ્રઘોષને ૫૧ ૧૯ ચોકસી
ચોમાસી ૧૧૧ ૨૫ સમાચારીનું સામાચારીનું ૫૩ ૩૦ ચેષ્ટા તે
૧૧૧ ૨૭ સમાચારી
સામાચારી
લઘુશાંતિ
ચેષ્ટા
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬૫માં
[૪૦] પૃ૦ પં૦ અશુદ્ધ શુદ્ધ | પૃ૦ પં. અશુદ્ધ. શુદ્ધ ૧૧૫ ૪ ૧૬૧૫માં
૧૮૯ ૧૮ તેરસની પણ બારસની પણ ૧૧૬ ૧૯ ઉત્સર્ગરૂપ
ઉત્સર્ગરૂપ, ૧૯૪ ૩૦ શ્રીસદ્ધાચલજીના શ્રી સિદ્ધાચલજીના “વરૂપવાલો અંગસૂત્રથી ૧૯૬ ૨૬ વળ્યું છે.
લખ્યું છે. વછીયાન' અંગસૂત્રથી
૧૯૭ ૧૯ પૂર્વત્તરતિથિની પૂર્વતરતિથિની ૧૧૬ ૨૦ એ ન્યાયે “સ્તવવાદો ૧૯૭ ૨૫ પૂર્વત્તર
પૂર્વતર
| २०६ २२ 'उदयंमि.' जा तिही 'उदयंमि जा तिही.' ૧૧૭ ૨૮ સમત,
સમત.
૨૧૮ ૧ તે જ દિવસે તે જ દિવસ ૧૨૮ ૨૨ થવું પડે છે” થવું પડે છે”
२२४ १ तित्तिथित्वेन तत्तिथित्वेन “એ પ્રમાણે એ પ્રમાણે ૨૩૧ ૨૪ આશયશુદ્ધિ જ આશયશુદ્ધિ ન જ ૧૩૩ ૧૭ તિથિાટિતા तिथिस्त्रटिता
ગણાય.
ગણાય. ૧૩૮ ૨ પૂવોક્તરીત્યા પૂર્વોક્તરીયા ૨૩૪ ૬ લેખેલ છે! અને ચોથ લખેલ છે! અને ચોથી ૧૪૭ ૨૫ ગ્રહમતિ
लभंति
૨૩૪ ૧૧ ભગવંતે પણ ભગવંતોએ પણ ૧૫૦ ૧૨ ત્રયોદશીટ્ટટ્ય સાચાં x
૨૩૭ ૪ (૩)
(૪) ૧૫૦ ૧૬ તેરસનું કાર્ય સાતમમાં ૪
૨૪૨ ૨૧ પાપ છે, પાપ કર્યું છે, ૧૫૧ ૨૬ વહેવાર
વ્યવહાર ૨૪૨ ૨૬ ૦ ડવિતા ૦ વિરુદ્ધ ૧૫૫ ૨૮ તસંવાવં
एतत्संवादकं च ૨૪૫ ૫ “ચોમાસીઈä' ચોમાર છઠ્ઠ’ ૧૬૦ ૧૪ “અભિવઢિમ' મવદ્વિમ”
| ૨૪૮ ૩૧ મુજબ અમાસને મુજબ કલ્પધરને ૧૬૬ ૧૬ ધૃષ્ટતા ધૃષ્ટતા
નહિ પણ અમાસને ૧૬૬ ૧૭ પૂઢમસિંહિ”
पढमतिही'
૨૫૧ ૮ અને દ્ધિમાં - અને વૃદ્ધિમાં ૧૬૬ ૨૯ ૩પય
उपादेयत्वं ૨૫૫ ૨૯ ત્યવચૈત્યમેવ स्ववन्द्यत्वमेव ૧૭૩ ૧૩ પ્રસિદ્ધ
પ્રસિદ્ધિ ૨૫૮ ૪ ઈત્યાદિ
ઇત્યાદિ લખાણ, १७४ २ रगविजयसक रंगविजयसत्क ૨૫૮ ૮ બીજું
એ બીજું ૧૫ ૭ શાસ્ત્રિય
શાસ્ત્રીય
૨૬૯ ૨૨ તમણે જે- તેમણે જે ૧૮૬ ૨૨ શીથિલાચારીઓના શિથિલાચારીઓના | ર૭૨ ૨૫ આનંદસાગર- આનંદસાગર૧૮૬ ૨૫ શીથિલાચારી શિથિલાચારી
સૂરિશ્વરજી સૂરીશ્વરજી
વિપ્તિ ત્રિ વાચક વર્યોને જણાવવાનું કે-ઉપરોક્ત શુદ્ધિપત્રકને ધ્યાનમાં રાખીને આ ગ્રંથરત્નનું વાચન-મનન અને પરિશિલન કરવા વિનંતિ છે.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
5 સકલ અનોવાંછિતપૂરક શ્રી શખેશ્વરજી પાર્શ્વનાથાય નમા નમ: ॥ ધ્યાનસ્થ સ્વર્ગ ત પૂ. આગમાદ્વારક આચાર્ય દેવેશ શ્રી આનંદસાગરસૂરીશ્વરેભ્યા નમ: । પરમપૂજ્ય મહામહાપાધ્યાય શ્રી ધર્મ સાગરછગણિપ્રણીતા સ્વાપજ્ઞા
શ્રી
તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથરત્નનો અદ્વિતીયઅક્ષરશઃ શુદ્ધ અનુવાદ
....તુ....વા...........
પૂ. શાસનકટકાન્ફ્રારક ગણિવર્ય શ્રી હંસસાગરજી મહારાજ 5 श्री स्याद्वादवादिने नमः 5
श्रीवर्द्धमानमानम्यानन्तविज्ञानभास्करम् ॥ अवाध्यवचनं दोषमुक्तं नाकिनमस्कृतम् ॥ १ ॥ श्रीमद्विजयदानाह्वान् सूरीशान् प्रणिपत्य च ॥ वृत्ति तत्त्वतरङ्गिण्याः स्वोपज्ञायास्तनोम्यहम् ||२||
અ: કેવલજ્ઞાન અને કેવલર્દેશન વડે સૂ*સમાન–નિરાબાધ વચનવાળા–સમસ્ત દોષોથી મુક્ત અને દેવા વડે નમસ્કાર કરાએલા શ્રી વમાનસ્વામીને ત્રિકરણાગે નમસ્કાર કરીને અને શ્રીમદ્ વિજય દાન નામના સૂરીશ્વરજી મહારાજને આદરપૂર્વક પ્રણામ કરીને મ્હારી રચેલ તત્ત્વતરગિણીની હું (મહેાપાધ્યાયજી) વ્યાખ્યા કરું છું. ॥ ૧-૨ ૫ (આ પ્રથમ àાકથી ગ્રન્થકાર મહાત્માએ પ્રભુના ચાર મૂલાતિશયાને વર્ણવેલા છે.)
અવતરણિકા:—આ ગ્રન્થના પ્રારંભમાં આ ઇચ્છિતગ્રન્થની સમાપ્તિ અર્થે વિન્નવિનાશક એવા ઈષ્ટદેવના નમસ્કારને કહે છેઃ
मूलम्:- नमिऊण वद्धमाणं तित्थयरं तस्स तित्थमवि सारं ॥ वृच्छामि तिहिविआरं, तत्ततरंगिणिमहासुतं ॥१॥
મૂલા :—શ્રેષ્ઠ એવા શ્રી વ માનસ્વામી તીથંકરને અને તે ભગવન્તના શ્રેષ્ઠ એવા તીર્થને પણ પ્રણામ કરીને જેમાં પતિથિના વિચાર રહેલ છે એવી તત્ત્વતરંગિણીને હું સૂત્રને અનુસારે કહીશ, ॥ ૧ ॥
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્વતરંગિણી ગ્રંથનો અનુવાદ ટીકાર્થ –તીર્થકર ભગવન્ત શ્રી વર્ધ્વમાનસ્વામીને અને તે ભગવન્તના તીર્થને નમસ્કાર કરીને શ્રી તત્વતરંગિણ નામના પ્રકરણને હું કહીશ. શ્રી વદ્ધમાનસ્વામી અને તેઓશ્રીનું તીર્થ કેવું છે? તે કહે છે કે શ્રેષ્ઠ અને અદ્વિતીય છે, અથવા તીર્થંકરપક્ષે જેઓ ચેત્રીશ અતિશય રૂપ લક્ષમી વડે શેભે છે, અથવા જેઓ આજ્ઞાતત્પરેને મોક્ષ રૂપ લક્ષમી આપે છે તે વારં-કયા શ્રી મહાવીર સ્વામીને અને તીર્થપક્ષે-સિદ્ધિરૂપ લક્ષ્મી, તીર્થંકર પરમાત્માની ચરણસેવા વડે (ચતુર્વિધ સંઘરૂપ તીર્થ) પ્રાપ્ત કરે છે તે સાંત્વના અસમાન એવા શ્રી મહાવીર સ્વામીનાં તીર્થને.” એ પ્રમાણે એ એકજ “રા' વિશેષણને ભિન્ન અર્થપણે અથવા એકાઈપણે કહેવું : કેવી તત્વતરંગિણીને કહેશે? તે કહે છે કેતિથિઓને આરાધ્યપણુ વડે કરીને જેમાં વિચાર રહે છે એવી તે તત્વતરંગિણીને જિનવચનનું ઉલ્લંઘન કર્યા વિના કહીશ.” અહિં નમસ્કાર કરેલ છે તે, ફલને બાધા ન પહોંચે તે પ્રકારના મન-વચન અને કાયાની એકાગ્રતા પૂર્વકને જાણે. વળી “અહિં વિશ્વવિનાશકપણું હેવાથી તીર્થંકર પ્રભુને જ નમસ્કાર કરે યુક્ત છે, પરંતુ તે પ્રભુનાં તીર્થને પણ નમસ્કાર કરે તે યુક્ત નથી.” એમ કહેવું નહિ. કારણકે–તે તીર્થનું પણ તીર્થંકરમાન્ય અને તીર્થકરનમસ્કરણયપણું હોવાથી તીર્થને વિષે નમસ્કરણીયપણું બાધા વગરનું છે અને વિઘવિનાશકપણું છે. કારણકે-(શ્રીનંદિસૂત્રની ગાથા ૪ થી ૧૭ સુધીમાં શ્રી શ્રમણપ્રધાન ચતુર્વિધ સંઘરૂપ તીર્થને) નગર–ર–ચક–પવા વગેરેની અનેક ઉપમા વડે સ્તવના કરવા પૂર્વક નમસ્કાર કરેલ છે. તીર્થને કરેલે આ નમસ્કાર, વસ્તુતઃ તે તીર્થકરને જ છે. આ સંબંધમાં બહુ યુક્તિઓ છે; પરંતુ ગ્રન્થ વધી જવાના ભયથી તે અહિં. કહેતા નથી. જે ૧ કે
અવકઈ તિથિ કયા વિધિથી આરાધ્ય છે તે કહે છે: मू०-अट्ठमिचउद्दसीसुं, पच्छित्तं जइ अ न कुणइ चउत्थं ॥
चउमासीए छटुं, तह अट्ठम वासपवम्मि ॥२॥ મૂલાર્થ– જે દરેક અષ્ટમી, ચતુર્દશી અને જશબ્દથી જ્ઞાનપંચમીને વિષે ઉપવાસ, ચોમાસીને છ૬ અને સંવત્સરીને અદ્દેમ ન કરે તે પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે. ૨
ટીકાથ-દરેક અષ્ટમી તથા ચતુર્દશીએ ઉપવાસ, ચોમાસીને છ૬, [મૂલમાંના ત-તથા’ શબ્દનું લેલકના ન્યાયે બન્ને બાજુ સંબંધપણું હેવાથી] તથા સંવત્સરીને અમ, અને (મૂલમાંને “સ-ર' શબ્દ સમુચ્ચય અર્થે તથા જ્ઞાનપંચમી ગ્રહણ કરવાને અર્થે છે તેથી) જ્ઞાનપંચમીને ઉપવાસ છતી શક્તિએ કરે નહિ તેને પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે. શ્રી મહાનિશીથ સૂત્રમાં “વસે [૪ વરિષદુવિચારપ ' પાઠથી કહ્યું છે કે- શારીરિકબલ, આત્મિક શક્તિ, આત્મીયાભિમાન અને આત્મિક વિષયમાં પ્રાપ્ત બલવીર્યનું સામર્થ્ય હેવા છતાં–અષ્ટમી, ચતુર્દશી અને જ્ઞાનપંચમીને પ્રત્યેક ઉપવાસ, સંવત્સરીને અદૃમ અને ચોમાસીને
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૧ લી
છ ન કરે તેને પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે.” તેમ શ્રી વ્યવહારસૂત્રની પીઠિકાની ચૂર્ણિમાં “દમીર રડવું, ઉણિી જsઈ, જામાણી છંદું x x x રતિ રિઝ પાઠથી કહ્યું છે કેઅષ્ટમીને ઉપવાસ, પકખી-ચૌદશનો ઉપવાસ, માસીને છ તથા સંવત્સરીને અદૃમ ન કરે તે પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે. અને “a” શબ્દથી-guહુ વ x x x 7 વંતિ કિછત્ત એ જ પર્વતિથિઓમાં જિન-પ્રતિમાઓ “ઘ' અને અન્યની વસતિ-જગ્યામાં રહેલા મુનિરાજોને વંદન કરે નહિ તે પ્રાયશ્ચિત્ત લાગેઃ” તથા શ્રી વ્યવહારસૂત્રની પીઠિકાની ટીકામાં “g થાઇરિવિવ૬ x x x પ્રત્યે પ્રાયશ્ચિત્ત પાઠથી કહ્યું છે કે તે અષ્ટમી આદિ પર્વ દિવસેને વિષે શ્રી જિનપ્રતિમાઓને અને અન્ય વસતિમાં રહેલાં મુનિવરોને વંદન નહિ કરવામાં એકૈક પ્રતિ પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે.”
અહિં કેટલાક પૂર્ણિમાને પાક્ષિકપણે સ્થાપવા સારૂ વિપરીત બોલે છે તેઓને તેવું બોલતા બંધ કર્યા સમજવા. કારણકે-ઉપર જણાવેલા પ્રાયશ્ચિત્ત ગ્રંથને વિષે કેઈપણ સ્થલે પૂર્ણિમાએ (ઉપવાસ ન કરે તે) પ્રાયશ્ચિત્ત જણાવેલ નથી. તથા આવશ્યક ચૂર્ણિમાને“અમીરડવું અહંતા સાદુ ગ વંડ્ય’ પાઠ, પાક્ષિક ચૂર્ણિમાને-“અમીર લીલું સવાલવાળ” પાઠ, તેમજ નિશીથસૂત્રની તથા વ્યવહારસૂત્રની ચૂર્ણિમાને-દમઇદવાર્થ, રંથાવાડમાણપણેg હિમતવે મણિપ, વિતિ અણદૂ રિટાણુ પાઠ વગેરેમાં– ચિત્યપરિપાટી, સુસાધુવંદન અને ઉપવાસ વગેરે પખી સંબંધીના જે જે વિશેષ કૃ આગમને વિષે જણાવેલ છે તે તે ચૌદશમાં જ જોવાય છે; પરંતુ પૂર્ણિમામાં જોવાતા નથી? તેથી આ જ ગ્રંથમાં આગળ “નવ જવાદ ખૂબં” એ પ્રમાણે (૧૪મી) ગાથામાં કહેવાશે તે જોઈને મૂંઝાવું નહિ. ૨ मू-जिणहरजिणबिंबाई, सब्वाइं साहुणो य सव्वे वि ॥
नो वंदइ पच्छित्तं, पुव्वुद्दिढेसु पव्वेसु ॥३॥ ટીકા–આ ગાથા તેના શબ્દો ઉપરથી જ સમજાય તેવી સુગમ જ છે. ૩
અવ –હવે તિથિઓના ક્ષય અને વૃદ્ધિ આવે ત્યારે (પરંપરાથી) કઈ તિથિ આરાધ્યપણે સંમત છે? તે પણ દેખાડે છે-બતાવે છે – मू-तिहिवाए पुवतिही, अहिआए उत्तरा य गहिअव्वा ॥
हीणं पि पक्खियं पुण, न पमाणं पुण्णिमादिवसे ॥४॥ મૂલાથી–તિથિને ક્ષય હોય ત્યારે પૂર્વની તિથિ (પર્વતિથિ તરીકે) ગ્રહણ કરવી અને વૃદ્ધિ હોય ત્યારે પછીની તિથિ (પર્વતિથિ તરીકે) ગ્રહણ કરવી? પરંતુ ક્ષીણપાક્ષિક, પૂર્ણિમાને દિવસે પ્રમાણ નથી. જે ૪
ટીકર્થ-તિથિને ક્ષય હેયે તે પૂર્વની જ તિથિ ગ્રહણ કરવી અને તિથિની વૃદ્ધિ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ હોયે તે પછીની જ તિથિ ગ્રહણ કરવી. ૩vrat-પર્વતિથિપણાના આદરપૂર્વક ગ્રહણ કરવી. [ ચૌદપૂર્વધર મહાજ્ઞાની ભગવંતોએ રચેલી નિર્યુક્તિઓ અને ચૂણિઓ જેવા પ્રૌઢતર આગમગ્રન્થમાંના–“મિદ્ધિમાંવરે 10 દિગમારો પતિ તો (આષાઢી પૂનમને ક્ષય હોવાથી ચૌદશને) માતાજુપિમા (સંજ્ઞા આપી છે.) એ વીતિ રે ઘરે મળતિ દિશામાં ”િ એ ધોરીમાર્ગ સૂચક પાઠના આધારે ૧૭૦૦ થી વધુ વર્ષો પહેલાં દસ પૂર્વધર શ્રી ઉમાસ્વાતિ મહારાજના ગણાતા પ્રશેષ રૂપે કહ્યું છે કે ક્ષય હોય ત્યારે પૂર્વતિથિ ગ્રહણ કરવી, અને વૃદ્ધિ હોય ત્યારે પછીની તિથિ ગ્રહણ કરવી તથા શ્રી વીરવિભુનું (આસો વદિ ૦)) નું) નિર્વાણકલ્યાણક (દીવાળી) લેકને અનુસારે (અમાસ ઉદયાત્ હોવા છતાં લેક ચૌદશે દિવાળી કરે તે ચૌદશે) જાણવું”
આ વાત આપણ (તપાગચ્છ અને ખરતરગચ્છ) બંનેને પણ સંમત જ છે. એ પ્રમાણે સ્વીકારીને પણ હવે કેઈક, ભ્રમણાથી અને પોતાની મંદબુદ્ધિથી-આઠમ વગેરે પર્વતિથિના ક્ષયે સાતમા વગેરે પૂર્વ તિથિને અને ચૌદશના ક્ષયે તેની પછીની પૂનમને પ્રહણ કરવી.” એ પ્રકારે અર્ધજરતીયન્યાયને અનુસરે છે તેને જ આશ્રયીને ઉત્તરાદ્ધ કહ્યું છે કે ક્ષય પામેલી ચૌદશને પૂર્ણિમાને વિષે તેના અભેગની ગંધને પણ સંભવ નહિ હેવાથી પૂનમના
૧. અપ્રાપ્ત તિથિને પ્રાપ્ત કરવા માટેનું આ “ક્ષો પૂર્વા' વિધિવાય, ‘યંમિ ના તિથી” એ ઉત્સર્ગનું અપવાદવાક્ય છે. વાક્યમાં તિથિશબ્દને પ્રથમાવિભક્તિ કર્મણિપ્રયોગને લીધે હોવાથી આ પૂર્વાદ્ધને કર્તરિમાં “તિથિનો ક્ષયે પૂર્વની અપર્વતિથિને (પર્વતિથિ) કરવી.’ એ પ્રમાણે સ્પષ્ટ અર્થ છે. આ પૂર્વાદ્ધમાં “તિથિઃ જાય’ તરીકેના પ્રસિદ્ધ વાક્યમાંના #ા ક્રિયાપદમાં “” પ્રત્યય, “' પ્રત્યય છે. અને તે રચ પ્રત્યય “ક” અને “કરું એ બે અર્થમાં હોવાથી તે “#ાને પ્રવૃત્તિજન્ય અર્થ “ગ્રહણ છે, એમ જણાવવા સારૂ અહિં ગ્રંથકારે તે “ઝાને પર્યાય “પ્રાણા” (ગ્રહણ કરવી) કરેલ છે. સં. ૧૯૯૩ની પર્વતિથિપ્રકાશ બૂકના પેજ ૧૬ તથા ૧૩૨ ઉપર આ ક્ષે પૂર્વને કરેલે પૂર્વની તિથિને પર્વતિથિ કરવી” એ સાચો અર્થ પલટીને પૂર્વની તિથિએ ક્ષીણપર્વની આરાધના કરવી એમ ઉલટે અર્થ કરેલ છે તે મતાગ્રહમૂલક છે. પ્રથમ તિથિ અને પછી આરાધના હોવાથી તિથિને જ્યારે ક્ષય હોય ત્યારે ફ પૂર્વ અનુસાર પ્રથમ તિથિ જ નક્કી કરવાની છે. આથી તે જ બૂકના પેજ ૨૧ તથા ૧૧૫ ઉપર તે તે જ અનુવાદકજીને પણ સાચે જ અર્થ કરવો પડેલ છે.
૨. એક તિથિ ત્રણ વારને સ્પર્શીને બે સૂર્યોદયને પામે ત્યારે તે વૃદ્ધિ-બે તિથિ તરીકે ગણાય છે, તેથી તે બંને તિથિનું આરાધવાને ગ્ય એવી એક તિથિ તરીકે નિયમન કરનારું આ ‘કુલી જાર્યા.' નિયામક વાક્ય છે.
૩. “તિથિક્ષયે પૂર્વની અપર્વતિથિને પર્વતિથિ જ કહેવી.' એમ જણાવનાર ગ્રન્થકાર મહર્ષિ, અહિં ખરતરને અંગે પણ-આઠમના ક્ષયે સાતમમાં આઠમનું કૃત્ય કરે છે, એમ કહેતાં નથી, પરંતુ આઠમ વગેરે માટે સાતમ વગેરે તિથિજ લેતા હોવાનું કહે છે.
૪. આ ભેગની વાત, ખરતરગચ્છવાળાઓને પૂનમે પાક્ષિક કરવાની વ્યવસ્થા મળતી નથી અને આપણને તેરસે પાક્ષિક કરવાની વ્યવસ્થા મળે છે, એટલા પૂરતી જ છે: બાકી તેરસના દિને ચૌદશન
ભોગ છે તેટલા માત્રથી આરાધનામાં તે ઉદયાત તેરસનો ઉદય અને તેની ઘડીઓ, ચૌદશની બની જતી , નથી: એ તે લ પૂર્વાને સંસ્કાર થવાથી જ બને છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૪ થી
[ v
દિવસે પપ્રમાણ કરવી નહિ. પરન્તુ તેરશના દિવસે જ પ્રમાણુ કરવી.' આ સંબંધમાં દૃષ્ટાન્ત સહિત યુક્તિએ આગળ કહેવાશે.
અહિં ઉદયાત્ તિથિના સ્વીકાર અને અનુયાત્ તિથિના ત્યાગ કરવામાં કુશલ એવા આપણુ અંનેને તેરશના પણ ચૌદશ તરીકે સ્વીકાર કરવા તે શી રીતે ચેાગ્ય ગણાય ?” એમ શંકા કરનાર ખરતરને ગ્રન્થકાર કહે છે કે-વાત ઠીક છે. (પંચાંગના ચૌદશના ક્ષય) તત્ર-તેરસે કરેલા ચૌદશના સ્વીકારમાં તેરસ' એમ કહેવાના પણ સંભવ ‘નથી; પરન્તુ પ્રાયશ્ચિત્તા વિવિધૌ-પ્રાયશ્ચિત્તાદિ નિયત ધાર્મિક કાર્યાને વિષે ચૌદશ જ છે' એમ કહેવાય છે. કહ્યું છે કેઃ—
संवच्छरच मासे, पक्खे अट्ठाहियासु य तिहि । ताओ पमाणं भणिया, जाओ सूरो उदयमे ॥ १ ॥ अह जइ कहवि न लब्भंति, ताओ सूरुग्गमेण जुत्ताओ । ता अवरविद्ध अवरावि हुज्ज न हु पुग्वतव्विद्धा ॥ २ ॥
અર્થ :——સંવત્સરી, ચામાસી, પકખી અને અઠ્ઠાઈ વગેરે તિથિઓમાં તે તિથિ પ્રમાણ કહેલ છે કે-જે તિથિ સૂર્યોદયને પામેલી હેાય. ૫ ૧૫ હવે જો કોઈપણ રીતે તે તિથિએ સૂર્યાંદયવાળી પ્રાપ્ત ન થાય તેા વવિદ્ય=ક્ષીણ એવી ખીજ આદિથી વીંધાએલી (એકમ આદિ) તિથિએ અવાવ=ખીજ આદિ તિથિએ પણ દુ–મવૈયુ-થાય, પરન્તુ તવિદ્યા=બીજ
૫. ચૌદશના ક્ષયે ખરતરગવાળાએ, પૂનમના સેિ પૂનમ માને છે અને ચૌદશ કહે છે, તે બદલ ગ્રંથકાર મહર્ષિએ અહિં પૂનમના દિવસે ક્ષીણ ચૌદશને પૂનમની ભેળી માનવી તે અપ્રમાણુ કહેલ છે.
૬. આ વાકય, લૌકિક ટીપણામાં તિથિને ક્ષય હોય ત્યારે આરાધનાના પંચાંગમાં પૂર્વાની અપ”તિથિનેા ક્ષય કરવાનેા વ્યયવહાર છે, એમ જણાવે છે.
૭. અહિં ચૌદશના ક્ષયની વાત ચાલતી હોવાથી અવિદ્ધ” પાઠના-ચૌદશથી વીંધાએલી' એમ વિશેષ અં કહેવા રહે; પરંતુ સિવાય તે પાને સર્વસામાન્ય અર્થ તે− ખીજ આદિથી વીંધાએલી કાઈ પણ તિથિ’ એ પ્રમાણે જ કરવા રહે છે. અર્થાત્ ગ્રંથકારે અહિં ‘અવવિદ્ય’ એ પ્રમાણે ઔધિક જ પાડ જણાવેલ હાવાથી તે પાઠના અ, ચૌદશથી વીંધાએલી તેરશ કે–ખીજ આદિથી વીંધાએલી એકમ આદિ એવા અં ન લેવાય: એટલે કે—તેરસ કે એકમ આદિ નામ ન લેવાય; પરંતુ બીજ આદિથી વીંધાએલી કાઈ પણ તિથિ' એ પ્રેમાણે જ અર્થાં લેવાય. કારણ કે તિથિનું એકમ આદિ નામ તેા તે ‘અવરવિત્’ પાઠ પછીના ‘અવરવિ' પાઠમાંના ‘વિ’ શબ્દથી લેવાનું છે.
આ વસ્તુ ભૂલીને જો તે ‘નવવિદ્ધ’ પાઠના ‘ક્ષીણુ ચૌદશથી વીંધાએલી તેરસ' એમ અથ કરવામાં આવે તે તેમાં અતિવ્યાપ્તિ થવા સાથે ગ્રંથકારના આશયથી વિરુદ્ધ જવાના પણ દેષ લાગે તેમ છે. કારણ કે ‘અવરવિન્દ્વ'ના અર્થી, ક્ષીણ તિથિથી વીધાએલી’ એમ જ થાય છે અને ચૌદશના ક્ષયે તેરસના દિને તેરસની હયાતિ કબૂલ નહિ હાવાથી ગ્રંથકારને તેરસનું નામ પણ ઋષ્ટ નથી, તે નામ લેવાનું બને છે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ આદિથી વીંધાએલી પૂર્વા (એકમ આદિ) તિથિએ દુ-નૈવ ન જ થાય. ૨
૮. આ બન્ને પ્રાચીન ગાથાને અર્થ, આજથી સાડાત્રણ વર્ષ પહેલાના પ્રાચીન બાલાવબોધમાં પણ આ પ્રમાણે જ છે, અને તે અર્થને સં. ૨૦૦૬ના પ્રથમ આષાઢ માસે (સં. ૨૦૦૫ છપાઈને)
થએલ “શ્રી તવતરંગિણીબાલાવબોધ' નામની બૂકના છદ્રા પેજ ઉપર-ના સર્જનહું વરી सहित तिथि पामीइं नहिं तउ अवरा कहिता बीजी आगली तिथि तीणइ वींधी पूर्वली तिथि आगली ज નાખવી પણ મારી તિથિરું વધી હુતી પૂર્વી હિટ ન'િ એ પ્રમાણે મૂલ બાલાવબોધ તરીકે નવા વર્ગે પણ પ્રસિદ્ધ કરેલ છે. એટલું જ નહિ પણ તે બૂકના સાતમા પેજ ઉપર તે જ નવા વર્ષે તે બાલાવબોધ-“જે સૂર્યને ઉદયે કરી સહિત તિથિ પામીએ નહિ તો કહેતાં બીજી આગલી તિથિ તેને (તેણે) વિધી પૂર્વની તિથિ (તેરસ) આગલી (ચૌદશ) જ જાણવી, પણ આગલી તિથિએ (ચૌદશે) વિધી પૂર્વની (તેરસ) કહીએ નહિ.” એ પ્રમાણે પોતે ગૂર્જરાનુવાદ કરીને આ બે મૂલે ગાથાના “ચૌદશના ક્ષયે તેરસને તેરસ કહેવી નહિ, પરંતુ ચૌદશ જ કહેવી.” એ અર્થને જ સાચા અર્થ તરીકે સ્વીકારેલ છે.
આમ છતાં તે વર્ગે, તે શ્રી તત્વતરંગિણીબાલાવબેધ' બૂકના તે જ સાતમા પેજ ઉપર તે સ્વીકૃત અર્થની નીચેની ટનેટમાં આ બંને ગાથાના તે સ્વીકૃત અર્થને પણ [ પૂર્વ કેઈએ, મતિ મુજબ ટીપ્પણી તરીકે લખેલ હોય અને તે પ્રતને કેઈએ પુનઃ લખાવતી વખતે તે ટિપ્પણી, લેખકના હાથે મૂલ ટીકા સાથે જોડાઈ જવા પામેલ હોવાની સંભાવનાવાળી (કારણ કે–તે લખાણ સર્વ લિખિત પ્રતમાં નથી.) તે બે ગાથાની–સત્ર ૨ પ્રથમથાવાર સુમન દ્રિતીય કાર્યો યથા-~થ ય િથમપિ 'ताः पूर्वोक्ताः 'सूर्योद्गमेन युक्ताः' अवाप्तसूर्योदया इति यावत् , न लभ्यते 'ता' तर्हि 'अवरविद्ध' त्ति अपरविद्धाक्षीणतिथिभिविद्धा-अर्थात्प्राचीना तिथयः 'अपरा अपि' क्षीणतिथिसंज्ञिका अपि, प्राकृतत्वावर्थे एकवचनं, 'हज' त्ति भवेयुः । व्यतिरेकमाह-'नहु' त्ति हुरेवार्थे व्यवहितः संबध्यते, तद्विद्धाः सत्यो न पूर्वा एव भवेयुः किन्तु વરરસિ પતિ માત્ર: ” એ મુજબની ] અવ્યવસ્થિત ટિપ્પણીને આધારે અસત્ય લેખાવવાનો પ્રયત્ન કરેલ છે તે દિવસને રાત્રિ મનાવવા જેવો છે.
તે ટિપ્પણીગત અર્થને સાચો લેખાવવા સારૂ નવા વર્ગે તે ટિપ્પણીને સં. ૧૯૯૩ થી ગ્રન્થકારની ટીકા તરીકે પણ પ્રચારવાની હિમ્મત કરેલ છે. પરંતુ સુરત જૈનાનન્દ પુસ્તકાલયની લિખિત પ્રતમાં તેમજ તેમણે પ્રસિદ્ધ કરેલ “શ્રી તત્ત્વતરંગિણી બાલાવબોધ આદિ અનેક સ્થલની લિખિત પ્રતમાં તે ટિપ્પણી નહિ હોવાથી તે પ્રચાર ક્રમે ક્રમે અસત્ય ઠરેલ છે.
મુખ્ય વાત એ છે કે-“આ “સંવછરવારમા” અને “મદ રફ વિ” એ બંને ગાથાઓ મૂલ નથી; પરંતુ સાક્ષી ગાથા છે અને કોઈ પણ ગ્રન્થકાર સાક્ષી ગાથા; પિતાના આશયથી વિરુદ્ધની આપે નહિ તેમજ સાક્ષી ગાથાની ટીકા રચે નહિ: કવચિત કઠીન શબ્દનો અર્થ કે પર્યાય કરે એ અલગ વાત છે. આ જ ગ્રન્થમાં આ બે સાક્ષી ગાથા કરતાંયે કઠીન એવી અનેક સાક્ષી ગાથાઓ છે કે જેની આ ગ્રન્થકારે ટીકા કરી નથી.” એ વાત જાણવા છતાં નવા વર્ગે તે બાલાવબોધમાં તે બંને સાક્ષી ગાથાની (ગ્રન્થકારના આશયથી ઉલટો અર્થ જણાવનાર) તે અધમૂલ ટિપ્પણીને નિજના નિરાધાર મતની સિદ્ધિ અર્થે સિદ્ધાંત તરીકે રજુ કરી દેવાની કુયુક્તિનું શરણ લીધું છે તે શેચનીય છે.
તે ટિપ્પણું અધમૂલ હોવાનાં કારણે (અ) ગ્રન્થકારે, ચૌદશના ક્ષયે તેરસે તેરસ કહેવાતી નથી, એ વાતના સમર્થન અર્થે જ તે બંને સાક્ષી ગાથા આપેલી હોવાથી આ ગાથાને અર્થ, ગ્રન્થકારની તે વાતને જ અનુરૂપ હોય એટલે વિચાર તે
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
' ગાથા ૪ થી
અહિં શંકા કરનાર ખરતરને ગ્રન્થકાર કહે છે કે –“પહેલાં તમે ચૌદશ જ કહેવાય, ટિપ્પણીકારે ધરાવ્યો હતો તે પોતે તે ટિપ્પણી દ્વારા “ચૌદશના ક્ષયે તેરસે તેરસ પણ કહેવાય.” એવો (ગ્રન્થકારના નિરૂપણથી સદંતર વિરુદ્ધ) અર્થ ઘડી કાઢવાની ગંભીર ભૂલ કરેલ છે તે ભૂલ ન જ થવા પામી હત.
(ગા) ટિપ્પણીકારે કરેલ તે કહેવાતી ટીકાની શરૂઆતમાં-બત્ર પ્રથમ થયાઃ સુમન' કહીને જે પ્રથમ સાક્ષી ગાથાની ટીકા કરવી છોડી દીધી છે, તે બીજી સાક્ષી ગાથાનું પૂર્વાદ્ધ પણ એટલું જ સુગમ હેવાથી તેની પણ ટીકા તેમણે સુગમ કહીને છોડી જ દેવી ઘટતી હતી; છતાં તે છોડી નથી! એવા તદ્દન સુગમ પૂર્વાદ્ધની પણ કરેલી તે ટીકા-બાથ ચઢિ યમ “તાર” પૂજા પર્યા’ હજુ પણ ઠીક, પરંતુ તે પછી “ ન યુa' શબ્દ શું કઠીન હતો? કે-જેથી તે સહેલા શબ્દ પણ “મવાસસૂર્યોદ્રા' તરીકે કઠીન પર્યાયાર્થ કરવાનો નિરર્થક પ્રયાસ વ્યાજબી માન્યો ! વળી તે ‘વ રસાદ' પર્યાય પછી પણ “તિ ચાવત’ વાક્ય લખીને તે પર્યાયના પણ બહુપર્યાયાથે જણાવવા શેષ રહે છે, એવો તે પર્યાય કઠીન છે એમ જણાવનારે પ્રયજન શૂન્ય વાગવિલાસ કરેલ છે.
(૬) તેવા સમજુ તે ટિપ્પણીકારે તે પછીથી તે બીજી સાક્ષી ગાથાના ઉત્તરાદ્ધની ટીકામાંનાક્ષીતિથિવિંદ્રા-અર્થાત્રાનીનાતિથઃ વાક્યમાં ‘અર્થાત” શબ્દ નિરર્થક ગોઠવેલ છે. એ પછી આગળ જતાં મૂળ શબ્દ “નવરાવિને બદલે તે મૂલ શબ્દના સંસ્કૃતમાં થતા “મારા ગજિં વાક્યને મૂલ તરીકે બતાવેલ છે અને તે “અTTI અgિ" વાક્યના તેમણે કરેલા “ક્ષીનષંગ્નિ વિ' પર્યાયાર્થમાંના ‘અપિ” શબ્દને અર્થ “અન્યા? જણાવો આવશ્યક હતા તે તે જણાવેલ જ નથી ! વિશે વિચારણીય તે એ છે કે–તે પછી તે ટિપ્પણીકારે તે “નવરાવિ પાઠમાંના મારા’ શબ્દને તે પાઠમાંના “મવેયુ” ક્રિયાપદના મેગે પણ બહુવચનાત તરીકે નહિ જાણી શકવાથી તે બહુવચનરૂપ કાર’ શબ્દને એકવચન કહી દેવાની ભૂલ કરી છે, અને તે ભૂલ પરંપરાને લીધે તે ઉત્તરાઈ ગાથાના” ઉપર જણાવેલા સત્ય અર્થને જ હણી નાખવાની ગંભીર ભૂલ થવા પામી છે.
) તે અનર્થ કર્યા પછી તે ટિપ્પણીકારે આગળ જે રચતિરે માર” લખેલ છે, તે તે તદ્દન અજ્ઞાનમૂલક છે. મૂળ ગાથામાં “”િ શબ્દ હોવાથી જ્યાં અન્વય જ નથી ત્યાં વ્યતિરેક હોય જ ક્યાંથી ? | (૩) તે પ્રકારના વિદ્વાન તે ટિપ્પણીકારે આગળ જતાં લખેલ નટુ સુરેવાર્થે વ્યવહત હૈ ” પંક્તિમાં રહેલ ‘દુ અવ્યયને વિભક્તિનો વિસર્ગ છ રાખેલ છે તે વિસર્ગવાળા “દુ' પ્રોગને નવા વર્ગો સં. ૧૯૯૩માં પ્રસિદ્ધ કરેલ “પર્વતિથિપ્રકાશ બૂકના ૨૩મા પેજ ઉપર છાપીને સાચો લેખાવેલ છે; પરંતુ પિતાની તે બૂકમાંની ભૂલેના મને ભીષ્ટ સુધારારૂપે સં. ૨૦૦૬માં તે વર્ગને પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરવી પડેલ “સપરિશિષ્ટશ્રી સતરંગિણી-ટીકાનુવાદ નામક બૂકના પાંચમા પેજ ઉપર તે “દુ:ને દુર બનાવી દેવારૂપે તે ટિપણીકારના સાગ્રીતનું કાર્ય કરવું પડેલ છે !
() ટિપ્પણીમાંના તે “દુતા” વાક્ય પછી તે ટિપ્પણીકારે તે ટિપ્પણીમાં “મૂળગાથામાંના ' અવ્યયની જોડેના તે “દુ’ અવ્યયના “ga' અર્થને તે “ન' અવ્યયથી મનસ્વીપણે જ જુદા સ્થળે જવાનું કહેનારૂં “ગવતિઃ સંધ્યતે' વાક્ય ગોઠવી દેવાની ભૂલ કરી છે અને તે ભૂલના યોગે તેમને તે પછીથી લખવા પડેલા-‘દિલાઃ સત્યો દૂર્વા ઇ-પૂર્વતિથિનાન્ય જીવ મયુઃ” એ કલ્પિત વાક્ય વડે “ક્ષીણ એવી બીજ આદિ તિથિઓ એકમ આદિ નામવાળી જ ન રહે; બીજ આદિ નામવાળી પણ બને છે.” એ પ્રમાણે ગ્રંથકારની “ચૌદશના ક્ષયે તેરસે તેરસ કહેવાતી જ નથી” એ વાતથી સદંતર અવળા જ અર્થને જન્મ આપવાની ગંભીર ભૂલના ભાજન બનવું પડેલ છે. અર્થાત ગ્રંથકાર મહાત્માએ પિતાની તે વાતના સમર્થન અર્થે જ જણાવેલી તે મૂળ સાક્ષીગાથામાંના તે “ન'ની જોડે જ રહેલા ફુવાળા તે કુવા
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ એમ કહ્યું અને અહિ તો “અવવિ' શબ્દમાંના “aff” શબ્દથી તેરસની સંજ્ઞા પણ ગ્રહણ કરાય છે તેથી વિરોધ કેમ નહિ? એમ બેલવું નહિ. કારણકે-રાત્તિષિવિષપ્રથમ જણાવેલ ચતુષ્કર્વી આદિ તિથિનિયત તપ-ત્યવંદન–સાધુવંદન વગેરે વિધિતરીકેના સીધા વાક્યને “સદ્ધિા પૂર્ણા નૈa'–બીજ આદિથી વીંધાએલી એકમ આદિ ન જ કહેવી, એ પ્રમાણે જે સીધે અર્થ હ = “ચૌદશના ક્ષયે તેરસને તેરસ ન જ કહેવી’ એમ સીધે અર્થ હતો તેને બદલે તે ટિપ્પણીકારે તે કલ્પિત ટિપ્પણ લખવા વડે “ચૌદશના ક્ષયે તેરસે તેરસ પણ કહેવી” એ પ્રમાણે સદંતર વિપરીત અર્થ ખડે કરવાની ભૂલ કરી છે તે અજ્ઞાનતાના યોગે ગ્રન્થકારશ્રીના આશયને મૂલમાંથી જ હણી નાખવાની ગંભીર ભૂલ થવા પામી છે. - (૬) તેવા વિદ્વાન () તે ટિપ્પણીકારે લખેલી તે તે પ્રકારના અનવસ્થિત આદિ દેશના ભંડારસમી તે ટિપ્પણીરૂપ ટીકાનું-ક્રિતુ સત્તર ઉન્નિશ સર અવે' એ અંતિમ વાક્ય તે તદ્દન પ્રજનન્ય છે: કારણ કે એ વાક્યની પૂર્વે તેમણે લખેલા “ર પૂi gવ મ" વાક્યથી તેના હિસાબે ચૌદશના ક્ષયે તેરસ તો રહેતી જ હતી. એટલે આ અંતિમ વાક્યમાંના ‘ત્તિ' શબ્દથી ચૌદશના ક્ષયે તેરસે તેરસ રહેતી હોવાનું પુનઃ જણાવવું રહેતું જ નહોતું. આથી તે ટિપ્પણીકારને આ અંતિમ પ્રયાસ તે સદંતર નિરર્થક છે.
ટિપ્પણીકારની આવા અનેક દોષોથી ભરેલી તે ટિપ્પણીરૂપ ટીકા ક્યાં ? અને ગ્રંથકારશ્રીની સુસંબદ્ધ-તાત્ત્વિક–પ્રૌઢ-સાત્વિક- અર્થગંભીર અને નિર્દોષ વાક્યપદ્ધતિથી ઝળહળતી આ મરમ ટીકા કયાં?” એ પ્રકારની વિચારણા જ કર્યા વિના તે અસ્તવ્યસ્ત વાક્યનર્તનમયી અને અસત્ય અર્થને સર્જનારી તે ટિપ્પણરૂપ ટીકાને પિતાના મતને અનુરૂપ જાણીને નવા વર્ગે, એ રીતે આ ગ્રન્થકારની ટીકાના નામે પ્રચારને સત્ય સિદ્ધાંતને હણી નાખવાનું કાર્ય કરવું ઘટતું નહોતું.
( ૯. સં. ૧૯૯૩ની પર્વતિાથપ્રકાશ બૂકના ૨૪મા પેજ ઉપર આ “અવર વિં' પદને “ક્ષીણતિથિ (ચૌદશ)ની સંજ્ઞાવાળી પણ એમ અર્થ લખેલ છે તે મતાગ્રહમૂલક છે અને તે બૂકમાંની તેવી અનેક ગરબડ ખુલ્લી થયા પછી સં. ૨૦૦૬માં તે વર્ગે પુનઃ છપાવવી પડે –“સપરિશિષ્ટતત્ત્વતરંગિણીટીકાનુવાદના પેજ ૬ ઉપર “અરવિ' પદને શબ્દ કહેવાની ભૂલ કરીને અને તે પદના તે સં. ૧૯૯૩ની પર્વતિથિપ્રકાશ” બૂમાં લખેલા તે અર્થને “અન્ય (તેરસની) સંજ્ઞા પણ જણાવી એ પ્રમાણે સદંતર પલટીને જે અર્થ લખેલ છે તે અર્થ પણ ભ્રામક છે: કારણ કે તે અર્થમાં તે “અવવિ' પદમાંના “અવત' અને “મણિ' એ બે શબ્દના અનુક્રમે ‘પથી જે ચૌદશ અને ગથિી તેરસ, એમ બે અર્થ થાય છે. તેમાંના એક “ચૌદશ” અર્થને દર વવામાં આવેલ છે.
૧૦. ગશાસ્ત્ર પૃ. ૧૭૮ ઉપર આ “વાવ શબ્દની વ્યાખ્યામાં–‘આઠમ, ચૌદશ, પૂનમ અને અમાસ’ એ ચાર પવીને ચતુષ્પવી કહેલ છે. આ ચતુષ્પવમાં ૧૪-૧૫ અને ૧૪-૦)) એ બે જોડીયાં પર્વો છે. પૂનમ અને અમાસની ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે નવા મત અનુસાર તે પર્વો ખંડિત થતા હોવાથી તેમજ જોડે રહેતા નહિ હોવાથી તે ચતુષ્પવીમાં ગણાતી પૂનમ અને અમાસ એ બે પવીને નકામી મનાવવા સારૂ નવા વર્ગે તે શાસ્ત્રીય ચતુષ્પવમાંની પૂનમ અને અમાસને પર્વની ગણત્રીમાંથી જ ઉડાવી દઈને તથા તે શાસ્ત્રીય ચતુષ્પવીમાંની એક આઠમ અને એક ચૌદશને બે આઠમ અને બે ચૌદશ એમ ચાર પવીને મનસ્વીપણે જ ચતુષ્પવ ગણાવીને સં. ૧૯૯૩ની પિતાની “પર્વતિથિપ્રકાશ” બૂકના પાંચમા પેજ ઉપર તે બે આઠમ અને બે ચૌદશની કૃત્રિમ ચતુષ્પવી ઉભી કરવી પડેલ છે. અને તે પોતે બનાવેલી ચતુષ્પવીને જૈનદર્શનની ચતુષ્પ ગણાવવાની હદે જવું પડેલ છે તે શોચનીય છે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૪ થી
[ ૮ વિધાનમાં “ચૌદશ જ કહેવાય, એમ કહેલું હોવાથી અથવા ગૌણ અને મુખ્ય ભેદથી મુખ્યપણે ચૌદશને જ વ્યપદેશ-વ્યવહાર (ધારો) છે તે યુક્ત છે એ અભિપ્રાયથી “ચૌદશ જ કહેવાય કહેલું હોવાથી વિરોધ નથી. અને–(પર્વતિથિના ક્ષયે પૂર્વની અપર્વતિથિના દિવસે પર્વતિથિ જ કહેવી) એ વાત તો તમે પણ સ્વીકારેલી જ છેઃ આમ છતાં તે રીતે અપર્વે પર્વ જ નહિ કરે તે સાતમના દિવસે કરાતું ક્ષીણઅષ્ટમીનું કૃત્ય, “અષ્ટમીનું છે એવા વ્યપદેશને વ્યવહારને પામે નહિ. “રેડ્ડપત્તિ =અષ્ટમીને વ્યવહાર ન પામે, પણ આઠમના પૌષધની તે પ્રાપ્તિ છે ને? એમ પણ ન કહેવું. કારણકે-“બાલકથી માંડીને ભૂપતિ સુધી પ્રસિદ્ધ જ છે કે-“આજે અમારે આઠમને પૌષધ છે એ વચન બેલનાર પુરુષવડે પાલન કરાતા અનુકાનને અપલાપ કરનાર-અનુષ્ઠાનને ઓળવનાર થવાતું હોવાથી ગાંડા ગણાવને પ્રસંગ છે.”
હવે જો એમ કહે કે–આઠમને ક્ષય હોયે સતે આઠમનું કાર્ય પણ નાશ પામ્યું.” તે અહે, તમારી અમર્યાદ પંડિતાઈ! કારણકે- તેવું બોલવામાં તે તમે) પિતે આઠમનું કાર્ય કરીને પણ અપલાપ કરતા હોવાથી “મારે પિતા બાલબ્રહ્મચારી છે!” એ ન્યાયને અનુસરે છે. હવે જે-(ટિપ્પણમાંની સાતમે રહેલી આઠમને લેક, આઠમ ગણે છે તે) લેકવ્યવહારને (સાતમ આઠમનું કાર્ય ન કરીએ તે) ભંગ થતે હેવાના ભયથી સાતમે
૧૧. “શૌનમુકાયોર્કશે લંચ-તિ ચારઃ-ગૌણ અને મુખ્ય એ બે ભેદમાંથી મુખ્ય ભેદને વિષે કાર્યને નિશ્ચય કરવો, એમ ન્યાય છે-અનેરા રક્રિયા સાર્ત્રી ૩૬, સૂત્ર છે તયાં-શળે રાઃ પ્રયુનાનો મુદ્યાથરોળિય પ્રવત્ત-ગૌણ અર્થમાં જ શબ્દપ્રયોગ કરાતા (ગૌણશબ્દ) મુખ્ય અર્થના (જે આરોપ કરાય તે) આરોપથી જ પ્રવર્તે છે.” તથા– ગોધૂમાંકરમાં-પૃથ્વી, પાણી, હવા એ ગૌણુ કારણ હોવાથી અને મુખ્ય કારણ ગેધૂમ હોવાથી ‘પૃશંકર-લાંક–પવનાંકુર’ કહેવાતું નથી, પરંતુ ગેધૂમાંકુર જ કહેવાય છે :” તેમ ચૌદશના ક્ષયે તેરસે મુખ્યપણે ચૌદશ હોવાથી ચૌદશ જ કહેવાય. ગૌણને તો વ્યવહાર જ થતો નથી. પ્રતિમાને વિષે પત્થર મૂળ છે, પરંતુ તે ગૌણ લેખાતે હોવાથી મુખ્ય ગણાતી પ્રતિમાને જ વ્યવહાર કરાય છે અને તે વ્યવહારમાં કદિ ‘પ્રતિમા પણ છે અને પત્થર પણ છે એમ બેલાતું જ નથી. માતાને વિષે પણ માતામાં રહેલું સ્ત્રીત્વ ગૌણ હોવાથી “એ માતા પણ છે અને સ્ત્રી પણ છે એમ બેલાતું જ નથી.” તેમ ચૌદશના ક્ષયે ગૌણ ગણાતી તેરસને દિવસે “મુખ્યના હિસાબે ચૌદશ કરાય છે તેમાં આજે ચૌદશ પણ છે અને તેરસ પણ છે એમ શ્રી સંઘમાં કહેવાતું જ નથી; એમ ગ્રંથકારશ્રી, અહિં આ “કૌનમુદ્યમેટા” પાઠથી સ્પષ્ટ કરે છે. અર્થાત-શાસ્ત્રકારે તે પાઠ વડે ‘ગૌણ અને મુખ્ય એ બે ભેદ પ્રવર્તતા હોય ત્યાં તે પ્રકારે મુખ્યને જ વ્યવહાર પ્રવર્તતે હોય છે,’ એમ સ્પષ્ટ કર્યું છે.
૧૨. આ “શીનાષ્ટમી સભ્ય” એટલું ખંડ વાક્ય પકડીને ૭/૮ કહેવા તથા લખવા માંડેલ ન વર્ગ, આઠમના ક્ષયે “ક્ષયે પૂર્વી થી સાતમની બનતી આઠમે સાતમની પણ હયાતિ આ ગ્રન્થકારશ્રીના નામે લેખાવે છે તે ખોટું છે. કારણ કે–આ અધિકાર, પૌષધને ચાલતા હોવાથી તથા (પૌષધ ઉચરવાને કાળ સૂર્યોદય પહેલાં જ છે, અને ગ્રન્થકારે તે વખતથી જ આઠમ ગણી છે એ વાત,) તે પંક્તિની જેડે જ લખેલી બે પંક્તિ દ્વારા આઠમના પૌષધને આઠમને નહિ કહે તો ગાંડા ગણાવાને પ્રસંગ આવશે એમ ગ્રંથકારે ખરતરને સ્પષ્ટ જણાવેલ હોવાથી સ્પષ્ટ છે. માનીએ છીએ કે-નવા વર્ગે પર્વતિથિપ્રકાશમાં આ પંક્તિએનો અર્થ એથી જ છૂપાવ્યો હોય.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ ]
તત્ત્વતર ંગિણી ગ્રંથના અનુવાદ
or
કરાતું પણ આઠમનું કાર્ય દોષકારક નથી' એમ કહેા, તે સુદર વાત છે. તે તરીત્યેવ(ટિપ્પણામાંની તેરસે રહેલી ચૌદશને લેાક, ચૌદશ માને છે) તે લેાકવ્યવહારના ભંગ થતા હેાવાના ભયથી જ ચૌદશનું કૃત્ય પણ તેરસે કરી. કારણકે ઇન્નત્યેષિ–ચૌદશના ક્ષયે તેનું કાર્ય નાશ પામતું હાવાનું કહેા તે તેમાં પણ, લેાકવ્યવહારના ભંગના ભય તે તે તૈય વાતમાં સમાન છે : અર્થાત્—જેમ આઠમના ક્ષયે સાતમમાં લેાકભીતિથી જાવ છે તેમ તે લેાકભીતિથી ચૌદશના ક્ષયે તેરસે જવું જોઈએ; પરંતુ પૂનમે ન જવું જોઈએ. કારણકે–લેાકવ્યવહારભંગના ભય તે અનેય વાતમાં સમાન છે. ૫ ૪
અવતરણિકા:—હવે ખરતરના—“ચૌદશના ક્ષયે તેરસે રહેલી ચૌદશ પછી આરાધ્યપણે સમીપમાં રહેલી પૂર્ણિમા, ચતુષ્પર્ધીમાંની તિથિ હાવાથી પાક્ષિકકૃત્ય (તેરસે યુક્ત નથી, પરંતુ) પૂનમે યુક્ત છે અને (તેની જેમ આઠમનું કાર્ય નામે કરતા નથી તેનું કારણ–) નવમીમાં તે ચતુષ્પી પણાના અભાવ છે તેથી અષ્ટમીનું અનુષ્ઠાન૧૩ સાતમમાં જ ઈષ્ટ છે.” એ શકાવરના નાશ માટે ઉત્તમ ઔષધ સમાન ગાથા કહે છેઃ—
मूद - नाराहणभंतीए पक्खिअकज्जं च पुष्णिमादिवसे ॥ tigeria - नवमीए जेण न पमाणं ॥ ५ ॥
મૂલાથ:—ચૌદશના ભાગ ભલે ન હોય; પરંતુ ચૌદશની આરાધના તેા થાય છે ને ?’ એ ભ્રાંતિથી પાક્ષિક-નૃત્ય-ચૌદશનું કાર્ય, પૂનમે કરવું યુક્ત નથી : કારણકે-ક્ષય પામેલી ૧૪અષ્ટમી, કલ્યાણુકવાળી નેામમાં પ્રમાણ કરતા નથી. ા પ ા
ટીકા :—જો કે આગમને વિષે (ત્રણ) ચામાસી સંબંધીની ત્રણ પૂનમે અને મહાકલ્યાણકના સંબંધ વડે પુણ્યતિથિ તરીકે પ્રસિદ્ધ ગણાતી અમાવાસ્યાએ આરાધ્ય કહેલી છે, સાવિ જ્ઞાવિતા પણ કાઈક સ્થળે શ્રાવકોને કેવલ પૌષધવ્રતને જ આશ્રયીને સામાન્યેન સંપૂનમ ગ્રહણ કરેલી જોવાય૧૫ છે. આથી તે સામાન્યની અપેક્ષાએ યુક્તિએ જણાવાય
૧૩. ખરતરને તે ક્ષીણુ અષ્ટમીના સાતમે કરતા અનુષ્ઠાનને પહેલાં આઠમનું કબૂલ કરાવ્યા પછી જ ગ્રંથકારે, ખરતરને અહિં સાતમમાં આઠમનું અનુષ્ઠાન કરવાનું કહેલ છે. તેથી શાસ્ત્રકારે એ વાકય, અમેને ‘ સૂર્યોદય પહેલાં લેવાતા અષ્ટમીના પૌષધની અપેક્ષાએ ઉદ્યવાળી સાતમને ઉદ્યવાળી આડમ ગણીને કહેલ છે.' એમ ખરતરને પણ માન્ય છે, એમ જાણવા છતાં નવા વ, આ વાકયને પેાતાની ૭૮ની માન્યતામાં ખૂંચે છે તે અયુક્ત છે.
૧૪. અહિં પણ શાસ્ત્રકારે પેાતાના ધ્યેય અનુસાર ખરતરને ક્ષીણુ અષ્ટમીનું કૃત્ય' કહેલ નથી; પરન્તુ ‘તેામમાં ક્ષીણુ અષ્ટમી’ કહેલ છે. છતાં ‘પતિથિપ્રકાશ' પેજ ૨૬ તથા સપરિશિષ્ટ તત્ત્વતર ગિણી ટીકાનુવા'ના પેજ ૭ ઉપર નવાવગે આ આઠમને અર્થ, આમનું કાર્ય” એમ કરેલ છે, તે અષ્ટમીના ક્ષયે ‘ક્ષયે પૂર્વા’થી સાતમે થતી આઠમને ચેનકેન ૭/૮ લેખાવવાની વૃત્તિને આભારી છે. કે—જે માન્યતા ખરતરની પણ નથી.
૧૫. શ્રી સેનપ્રશ્ન પૃષ્ઠ ૪૪ ઉપરના ‘અથ ૨-ચાલઢમુદ્દિવુળમાસિળીયુ જિવુળ' મિશ્રણ્ય યાયા–
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૫ મી
[ ૧૧ છે તે, આ પ્રમાણે:-આરાધનાની ભ્રાંતિથી પાક્ષિક–ચૌદશનું કાર્ય પૂનમના દિવસે કરવું યુક્ત નથી : આ વાતને પછીના અર્ધો લેાકથી દૃષ્ટાંત વડે સિદ્ધ કરે છે કે-કલ્યાણકની નામ આરાધ્ય તરીકે આપણ નેને સમ્મત હેાવા છતાં પણ નવમીમાં ક્ષીણુ આઠમ चतुर्दश्यष्टम्यौ प्रतीते, उद्दिष्टासु - महाकल्याणकसंबंधितया पुण्यतिथित्वेन प्रख्यातासु, पौर्णमासीषु तिसृषु चातुर्मासिकसम्बन्धिनीष्विति सूत्रकृतांगद्वितीयश्रुतस्कंध सूत्रवृत्तौ लेपश्रावकाधिकारे इत्येतदाराधनं चरितानुवादरूपं, शतवारं પંચમશ્રાદ્ધપ્રતિમાવાાત્તિ શ્રેણિયન તુ વિધિવાવવું,—એ પાઠ મુજબ આગમને વિષે આરાધ્યપણે જે ચેમાસીની ત્રણ જ પૂનમ જણાવેલ છે તે, તેા કાઇ એકાદ વ્યક્તિએ, આચરેલ અનુષ્ઠાન તરીકે ચિરતાનુવાદ રૂપ વિશેષ વાત છે અને કાર્તિકશેઠની જેમ વની ખારેય પૂનમને આરાધ્યપણે માનીને આરાધવી તે વિધિવાદ
રૂપ સામાન્ય વાત છે.”
તદનુસાર અહિં ગ્રન્થકારે સામાન્યપણે–વર્ષની બારેય પૂનમને આરાધ્ય કહેલી છે. એમ જાણવા છતાં, અન્ય અનેક લિખિતપ્રતામાં પણ આ પ્રમાણે તથાપિ વિ’ જ પાઠ હાવા છતાં અને ટીકામાં ‘ચવિ’ તેમજ ‘તથા’િ શબ્દોથી આ જ અર્થ સંગત હોવા છતાં [ આ શાસ્ત્રીય વાત, ‘પતિથિપ્રકાશ’ મૂકના પાંચમા પેજ ઉપર ચતુષ્પી માંથી પૂનમને ઉડાવી દઈ તે એ આઠમ અને બે ચૌદશની કલ્પિત ચતુષ્પ ગોઠવનાર આ નવા વર્ગને બહુધા બાધક હાવાથી ] તેમણે, આ શાસ્ત્રીય વાતનેા–કાઈ અશુદ્ઘપ્રતમાંના ‘તથાવિ નાવિ, એ અસંગત પાર્ટને આગલ કરીને પેાતાની તે ‘પતિધિપ્રકાશ' બ્રૂકના ૨૬મા પેજ ઉપર ‘તા પણ શ્રાવકાના કેવળ પૌષધવ્રતને આશ્રયીને જ તે સામાન્યપણે ગ્રહણ કરેલી કયાંય જોવામાં આવતી નથી.’ એ પ્રમાણે સદંતર અસંગત-અસંબદ્ અને વિપરીત અર્થ કરીને તે અને આ ગ્રન્થકારશ્રીના નામે ચઢાવી દેવાની ગરબડ કરેલ છે, પરન્તુ શાસનસંધના પ્રયાસથી તે ગરબડ જ્યારે ઉઘાડી પડી જવા પામી ત્યારે તે ગરબડના તેર વર્ષ બાદ તે નવીને પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરેલ– ‘સરિશિષ્ટ તવતરંગિળી ટીજાનુવાવ' મૂકના સાતમા પેજ ઉપર (કૌંસમાં યદ્રા તદ્દા વાતો લખવાપૂર્ણાંક ) · તે વાત તે। મેં સાધુઓને આશ્રયીને લખેલ છે.' એ ભાવનું લખાણ કરીને જે બચાવ કરેલ છે તે તેમને બચાવ પણ ભ્રામક છે. કારણ કે ગ્રન્થકારે અહિં તે વાત સાધુને આશ્રયીને તે જણાવેલી છે જ નહિ; પરંતુ શ્રાવકાના પણ કેવલ પૌષધવ્રતને આશ્રયીને જ જણાવેલ છે.' આ વાત, આ મુદ્રિતગ્રંથના શ્રાવાળાં હેવર્લ્ડ પૌષધત્રમે ત્રિત્ય' એ પાઠથી જ નહિ; પરંતુ તે સપરિશિષ્ટ તત્ત્વતર ગિણી ટીકાનુવાદ'ના ૪૦ મા પેજ ઉપર તે નવીને જ જણાવેલા—(શ્રી પ્રવચન પરીક્ષા પત્રાંક ૪૧૪ ઉપરના)–ત્રત્રન ચાતુર્માસિન્ધ્યતિદ્ધિપૂર્ણિમા અમાવાસ્યા - શ્રાવાળામંત્ર ‘પાપદ્યमुद्दिष्णमासिणी पडिपुण्णं पोसहं सम्मं अणुपालेमाणा विहरंती'ति प्रवचनवचनात् पौषधत्रतमात्र मंगीकृत्याराઘ્યત્વેનામિમતા, ન પુનઃ જ્ઞાવિ સાધુનામપીયમનુ વિધિનાઽડાવ્યેતિ” એ પાઠથી પણ હકીકતરૂપે સિદ્ધ છે. અર્થાત્ તે વગે પણ અહિ – ચામાસી સિવાયની પૂનમે। અને અમાવાસ્યાએ આગમવચનથી શ્રાવકાને જ પૌષધમાત્ર આશ્રયીને કહે છે.' એ મુજબ સ્વયં લખીતે ચામાસીની ત્રણ પૂનમેા સિવાયની બીજી પૂનમેાને પણ આરાધ્ય તરીકે સ્વીકારેલ છે. શ્રી હીરપ્રશ્ન' પૃ. ૬ ઉપરના ‘સર્વા અવિ પૂર્ણિમા વર્ચસ્વૈન માન્યા' એ પાઠ પણ સ પૂર્ણિમાને આરાધ્ય જણાવે છે.
૧૬. ગ્રંથકારે અહિં પણ તેામમાં આઠમનું કૃત્ય’ એમ કહેલ નથી; પરંતુ ‘નામમાં ક્ષીણુ આઠમ’ કહેલ છે. માટે અષ્ટમીના ક્ષયે આ ગ્રંથના નામે ૭/૮ ખેલવી તે આ ગ્રંથના ભારી દુરુપયોગ કરવારૂપ ઠરે છે. આ ગ્રંથકારશ્રીના સમય સુધી અને ત્યારબાદ સ. ૧૯૯૨ સુધી જૈનસમાજમાં અષ્ટમી આદિના ક્ષયે આરાધનાના માર્ગોમાં ૭/૮ આદિ આચરવાની તેા નહિ જ; પરંતુ ખેલવાની પણ ગંધ હતી નહિ.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ ]
તત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ પ્રમાણ કરતા નથી એ વાત નક્કી છે.” અહિં-કલ્યાણક સંબંધીની નેમનું ચતુષ્પર્વરૂપે આરાધ્યપણું નહિ હોવાથી પૂનમની સાથે તે તેમની સમાનતા શી રીતે?” એમ ન કહેવું. કારણકે- (ક્ષીણ આઠમ તમે સપ્તમીએ કરે છે તે) સાતમની અપેક્ષાએ કલ્યાણકવાળી નવમીને વિષે આરાધ્યપણને લીધે અધિકપણું હોવામાં કશો વિરોધ નથી.” તમે તો (તેરસ કરતાં) પૂર્ણિમાનું “આરાધ્યપણાને લીધે અધિકપણું જ છે એમ મતિકલ્પનાએ પિકારે છે, તેને ચતુષ્પવમાંની હવા તરીકે હવે બચાવ માટે આગળ કરે છે, માટે (તે પોકાર બંધ કરીને) હળવે હળવે જ બોલવું.
વળી પ્રશ્ન છે કે-ક્ષીણ અષ્ટમીયુક્ત સાતમ ચતુષ્પવની અંદરની ગણે છે કે બહારની? –ચતુષ્પર્વની અંદરની ગણે છે તે ક્ષીણ ચૌદશથી યુક્ત તેરસ પણ ચતુષ્પર્વની અંદરની તિથિ કેમ નહિ ? તથા જે-“ક્ષીણ અષ્ટમીયુક્તા સપ્તમી, ચતુષ્પર્વની બહારની તિથિ છે એમ કહેશે તે (ક્ષીણ અષ્ટમીનું અનુષ્ઠાન તમારે સાતમે જ થતું હેઈને) તમને જ અનિષ્ટ છે! કારણકે-પર્વતિથિ સિવાયની તિથિઓમાં તે તમે પિષધ માનતા નથી.
વળી ચતુષ્પર્વને એકરૂપે આરાધ્યપણાન=ચારેય પવનું એક જ પ્રકારે આરાધન હોવાને અભાવ હોવાથી પૂનમ, ચૌદશ પણે કેવી રીતે સ્વીકારી શકાય? (ચૌદશના ક્ષયે) પાક્ષિકની અપેક્ષાએ તમારે જેમ તેરસ (અપર્વ) છે, તેમ પૂનમ પણ (અપર્વ) છે. આ માત્ર ખરતરગર છવાળાઓ, અષ્ટમીના ક્ષયે સાતમે આઠમ કરવારૂપે અને ચતુર્દશીના ક્ષયે પૂર્ણિમાએ ચૌદશ કરવારૂપે અર્ધજરતીયન્યાય આચરતા હોવાથી–તે માર્ગ નથી, પરંતુ “સાતમે આઠમ કરવી અને તેરસે ચૌદશ કરવી તે જ માર્ગ છે એમ જણાવવા આ ગ્રંથની આજથી લગભગ ૪૦૦ વર્ષ પૂર્વે રચના થએલ છે; સં. ૧૯૯૨ થી જ શરૂ થએલા નવા મતને સાચે લેખાવવા થએલ નથી. આથી જ આ ગ્રંથના આધા તે નવો મત સાબિત કરવામાં નવા વર્ગને જે જે સ્થળે મુશીબતે જણાયેલ છે તે તે સ્થલે તેમણે આ પ્રમાણે પાઠોના અવળા અર્થો કરીને જ ચાલવું પડેલ છે.
૧૭. ગ્રંથકારે, આઠમના ક્ષયે ક્ષીણ અષ્ટમીયુક્ત સાતમને (પૂર્વે રે પૂર્વ પ્રથાદિ અનુસાર જે) આઠમ જ કહેવાનું જણાવેલ છે તે આઠમને અહિં ચતુષ્પવની પણ આઠમ કહેલ છે. આથી આઠમના ક્ષયે આ જ ગ્રંથને નામે ૭/૮ બેલનારા લખનારા અને માનનારાઓ, સાફ સાફ કલ્પિતમતી ઠરે છે.
૧૮. પ્રથમ–ચૌદશના યે ક્ષીણ ચૌદશયુક્ત તેરસને ચૌદશ જ કહેવાનું જણાવ્યા બાદ અહિં તો ગ્રન્થકાર, તે ચૌદશને ચતુષ્પર્વની ચૌદશ કહે છે. આ રીતે ગ્રન્થકારે પૂર્વે “ચૌદશના ક્ષયે પ્રાયશ્ચિત્તાદિ વિધિમાં તેરસના દિવસે ચૌદશ જ કહેવાય.” ઇત્યાદિ જણાવેલી વાતને આ ગ્રન્થમાં સૈદ્ધાંતિક શૈલીથી પદે પદે સિદ્ધ કરેલ હોવાથી જેઓ બીજ આદિ પર્વના ક્ષય–વૃદ્ધિ પ્રસંગે આરાધનામાં આ ગ્રંથના નામે જે* ૨૪૫, ૭/૮, ૧૦/૧૧, ૧૩/૧૪, ૧૪/૧૫, ૧૪૦)),–૧૪-૧૫-૧૫, ૧૪-૦))-૦))” બનતા હોવાની વાત કરે છે તે વાત કેવલ આકાશકુસુમ અથવા શશશ્ચંગની જેમ કલ્પિત ઠરે છેઃ
- ૧૯. ધ્યાન રાખવું કે- ગ્રંથકાર, અહિં પણ નવા મતીની માફક ચૌદશના ક્ષયે-“પૂનમે ચૌદશ કે – પપર્વ” કહેતા નથી. પરંતુ “પૂનમ' કહે છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૫ મી
વસ્તુ નહિ સમજે તે–પાક્ષિકકૃત્યની (ચૌદશે જ કરવારૂપ) વ્યવસ્થાના ભંગને પ્રસંગ છે. અને (પૂનમ ચતુષ્પવમાંની હોવા છતાં) આરાધ્ધપણામાં પૂનમ અને કલ્યાણકતિથિને વિષે તફાવત પણ નથી” એમ પિતે જ વિચારી લેવાનું છે.
–આમ છતાં (ચૌદશના ક્ષયે તેરસને બદલે પૂનમે જવાની હઠ નહિ તો તે) પર્યુષણની ભાદ્રપદ શુકલ ચતુર્થીના ક્ષયે (પણ ત્રીજે જવાનું છોડીને) પાંચમ સ્વીકારવાન= શ્રી કાલિકાચા સંવત્સરી તરીકે ત્યજેલી ભાદ્રપદ શુક્લપંચમીએ પર્યુષણ કરવા જવાનો પ્રસંગ આવી પડશે. તે વખતે વળી પાછા) વ્યાકુળ થઈશ, એમ જાણવું.
વળી (ખરતરને ગ્રંથકાર કહે છે કે)–ચૌદશર સિવાય ચૌદશના કાર્યનું નિષિદ્ધપણું હવાથી ચૌદશનું કૃત્ય પૂનમે (કરે છે તે) યુક્ત જ નથી. પષધવિધિપ્રકરણમાં
૨૦. ગ્રન્થકારનાં આ વચનથી ભાદ્રપદ શુકલા ના ક્ષયે ત્રીજો ક્ષય કરતો હોવા સાથે [ સંલગ્નપણે આરાધવાના ૧૪-૧૫, ૧૪-૦)) રૂપ જોડીયા પર્વમાંની ૧૫ કે ૦))ના ક્ષયે (શ્રી હીરપ્રશ્નમાંના– ત્રયોદશી જતળો.” પાઠ તથા શ્રી વિજય દેવસૂરિજી મહારાજના પ આદિ અનુસાર ) કરાતા તેરસના જ્યની પ્રાચીન પ્રણાલિકા મુજબ]. આ ભાદરવા શુદિ ૪-૫ રૂપ જેડીયાપર્વમાંની પંચમીના ક્ષયે ત્રીજને જ ય કલિત થાય છે. અહિં પણ ગ્રંથકાર, ખરતરને (આજે નવો વર્ગ કહે છે તેમ, “ચોથ–પાંચમ ભેળી હોય તે પ્રસંગે એમ કહેતા નથી, પરંતુ “પાંચમ” કહે છે, અને તેથી–ભા. શુ. ૪ પછીનું પંચમીપર્વ તે ચતુથમાં સમાઈ જતું નથી, પરંતુ તે એથની જેમ તે ચોથ પછીનું પંચમી પર્વ પણ બીજા દિવસે સ્વતંત્ર જોઈએ જ.” એ વાત નક્કી થાય છે. કારણ કે- “ગ્રંથકારે અહિં ખરતરને જણાવેલી–ચૌદશના ક્ષય પર્વના બહાને પૂનમે જતા હોવાથી તમારે ભા. શુ. ના ક્ષયે પંચમીએ જવું પડશે.” એ આપત્તિથી પાંચમ સ્વતંત્ર ધ્વનિત થાય છે.” શ્રી હીરસૂરિજી મહારાજે પણ તેથી જ ન શiામી કારિતા મવતિ સેન મુવ્યવૃથા તૃતીયાતોડ ઇન: દાર્ચઃ એ વચનદ્વારા-પંચમી કરનારને સંવત્સરીન અટ્ટમ, મુખ્યતાએ ભા. શુ. ત્રીજથી જ કરવાનું જણાવેલ હોવાથી સિદ્ધ છે કે–ભા. શુ. ૫ ના ક્ષયે ભા. શુ. ૪ પછી તે પંચમીને બીજા દિવસે સ્વતંત્ર પર્વ તરીકે અખંડ જ રાખવી જોઈએ. પંચમીના ક્ષયે થ=પાંચમ ભેળા ગણાઈ જતા હોત તો શ્રી હરિપ્રશ્નમાં છઠ કરવાની શક્તિએ તે પાંચમને ઉપવાસ કરવાનું જણાવાયું જ ન હોત.
૨૧. નવા વર્ષે પોતાની તે “પર્વતિથિ પ્રકાશ” બૂકના પેજ ૨૮ ની નોટમાં મુદ્રિત પ્રતમાંના તે શ્રી દેવસૂરતપાગચ્છીય આચરણની પુષ્ટિ કરતા ટૂક સાક્ષીપાઠ અને તે પાઠની સાથે પાંચ પંક્તિવાળો ખરતરીય આ પાઠ પણ પ્રસિદ્ધ કરીને તે પાઠોની નીચે “સુજ્ઞ વાચકે એ બંને પાઠેનું અંતર સ્વયં માપી લેશે.” એમ લખવાવડે જે મધ્યસ્થતા બતાવેલ છે તે માધ્ય, માધ્યસ્થ નથી; પરંતુ-ખરતરગચ્છવાળાની તે માન્યતાને પોતાના મતને અનુકુળ દેખીને) તપાગચ્છની માન્યતા તરીકે લેખાવવાની ચાલબાજી છે. આ વાત, તે બૂકના તે પછીના ૨૯ મા પેજ ઉપર તેમણે તે ખરતરીય પાઠ-“આમાં ચોકખું લખ્યું છે કે-(૧) પકખીના દિવસે જ ૪ ૪ ૪ (૨) સંવત્સરીના દિવસે જ ૪ (૩) પકખી અથવા સંવત્સરીની x x x એ પ્રમાણે કદી કરી શકાય નહિ.” એ પ્રમાણે અર્થ લખીને તે અર્થનેખરતરગચ્છવાળાઓની માન્યતાને શ્રી દેવસૂરતપાગચ્છની માન્યતા તરીકે લેખાવેલ છે તે જોવાથી સ્પષ્ટ સમજાય તેમ છે.
૨૨. આ પંક્તિથી એ વાત સિદ્ધ છે કે–“નવામતનું “પૂનમ, અમાસ અને ભા. શુ. ૫ ના ક્ષયે
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ ]
તત્ત્વતર ગણી ગ્રંથના અનુવાદ
,
કહ્યું છે કે–જો તે દિવસે ચૌદશ હોય તે પપ્પી કે ચામાસી પડિમે અને જે ચૌદશ ન હાય તા તેવા ૩ દિવસે દૈવસિક કે સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ કરીને સાધુની સેવાભક્તિ કરવી.’ વળી–‘ચૌદશ અને પૂનમ ' એમ વ્યક્ત્વા તે ખ'ને પણ તિથિ આરાધ્યપણે સંમત ૪ છે. તેથી જો તમારી હેલી (ચૌદશના ક્ષયે પૂનમે ચૌદશ કરવાની) રીતિ ગ્રહણ કરાય તા પૂનમની જ આરાધના થઈ અને ચૌદશની આરાધનાને તે જલાંજિલે જ આપવા જેવું થાય. વળી જો–ચૌદશના ક્ષયે તેનું આરાધન ગયું જ (એમ કહેા) તે મિત્રભાવે પૂછુ છુ કે—“ આઠમે તમને ખાનગી રીતે કાંઈપણુ આપ્યું છે ? કે—જેથી ક્ષીણ અષ્ટમીને રપવાદૃશ્યપૂર્વીની પતિથિમાં તે ક્ષીણુપર્વનું પણ આરાધન થઈ જાય છે.' એ કથન પણ આમૂલચૂલ કલ્પિત છે. તેમજ ક્ષીણ પર્વતિથિઓને ક્ષયે પૂર્વા વાળા વિધિસૂત્રવડે ઉદ્યાત્ તરીકે સ્વતંત્ર સ્થાપ્યા સિવાય તે તે ક્ષીણપનું આરાધન થતું જ નથી,”
૨૩. ખરતરીય આપ્તપુરુષનાં આ વચનાનુસાર, ચૌદશના ક્ષયે પૂનમે ચૌદશ કરવા જનાર ખરતરને પણ પૂનમે ( પૂનમ અને ચૌદશ એ એ પનાં બન્ને પ્રતિક્રમણ રહેતાં નથી; પર`તુ) એક દૈવસિક જ રહે છે.
૨૪. આ વાત, ચૌદશ અને પૂનમ એ બંને પર્વને સ્વતંત્ર આરાધવાની સખત ભલામણ કરે છે. આથી ‘ચૌદશ કે આઠમના ક્ષયે તે તે તિથિને ખરતરગી, પૂનમે કે કલ્યાણકની નવમીએ ગણે એટલે કુંતે પતે એક દિવસે કલ્પે તે તેમાં તેઓને જેમ એક પનું આરાધન ત્રુટે છે તેમ પૂનમે કે ( કા પીએ હાવાને લીધે મરજીયાત આરાધ્ય ગણાતી કલ્યાણક તિથિને કાલપવી હોવાને લીધે ફરજીયાત આરાધ્ય ગણાતી અષ્ટમી આદિ બારપી જેવી કલ્પીને ) કલ્યાણક નવમી આદિના ક્ષયે તે ક્ષીણુ પૂનમ કે ક્ષીણ નવમી આદિ કલ્યાણકપ'ને ચૌદશ કે આઠમ આદિમાં કહ્યું તેમાં નવાવર્ષાંતે પણ એકેકતિથિનું આરાધન ઢે છે.' એ હકીકત છે, અને તેથી પૂનમ કે નવમી આદિના ક્ષયે ૧૪/૧૫-૮/- આદિ કહેવું તે, પેાલ કલ્પિત ઠરે છે.
૨૫. આ વાતથી ગ્રંથકારની વખતે પણ પક્ષયે તેની આરાધના કરવા સારૂં પૂર્વ અપના ક્ષય કરી તેનાં સ્થાને તે ક્ષીણુ પતિથિને ઉદ્દયાત્ તરીકે સ્થાપવામાં આવતી હતી એ વાત નક્કી થાય છે. પતિથિપ્રકાશ’ ના પેજ ૨૯ ઉપર નવા વગે, આ-‘વાદયામિમન્યતે' પાઠના અ, પ્રથમ તાઆઠમને તમે ફેરવીને માને છે' એ પ્રમાણે સાચા જ કર્યાં હતા; પરંતુ તે અ, તેમને પાછળથી તેમના ( અષ્ટમીના ક્ષયે ૭/૮ કરવાના) કલ્પિતમતને બાધક જણાવાથી તેમણે પુનઃ છપાવેલ–સપરિશિષ્ટ તત્ત્વતરંગિણી ટીકાનુવાદ' બૂકના પેજ ૮ ઉપર તે સાચા અને ક્ષીણુ આઠમને સાતમમાં માને છે.’ એ પ્રમાણે અસત્ય અર્થમાં પલટાવી દીધેલ છે તે શાચનીય છે. ‘નવા તિથિમત બદલ નવા વર્ગ તરી વાતવાતમાં ગવાતી શાસ્ત્રાનુસારિતા આ પ્રકારની જ છે.' એમ સુજ્ઞજનાએ તેમણે કરેલા આ ગ્રંથના ક્રૂરતાક્રૂરતા અનુવાદોમાં સર્વાંત્ર ધ્યાન રાખવા જેવું છે.
આ રીતે–આઠમના ક્ષયે આરાધનામાં આ શાસ્ત્રથી થતી ઉઘ્યવાળી આઠમને આ શાસ્ત્રના જ નામે પેાતાના મતની કલ્પિત ૭/૮ લેખાવતા રહેવા સારૂ તેા “નવા વગે, સ. ૧૯૯૭ની–પતિથિપ્રકાશ મૂકના પેજ ૨૫ ઉપર મુદ્રિત તત્ત્વતરગિણી પત્ર ૪ ઉપરના-‘ક્ષીળાદમીä સક્ષમ્યમાં વિજ્યમાળમઇમીચથશ મૈં મેત' એ અષ્ટમીક્ષયે સપ્તમીને અષ્ટમી કહેનારા પાઠનેા આખા અનુવાદ જ ઉડાવી દીધેલ છે! આખીના ખુલ્લી થઈ જતાં સ. ૧૯૯૬માં પ્રસિદ્ધ કરેલ—તિથિ સાહિત્યદર્પણ' બૂકના પેજ ૧૦૦ ઉપર તેમણે તે પાઠના અનુવાદ આપવા જરૂરી માન્યો હાવા છતાં તે સ્થળે પણ તે
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૫ મી
[ ૧૫
સાતમને પલટીને-સાતમને ક્ષય કરીને માને છે અને પકખીએ તમારે શો અપરાધ કર્યો છે? કે-જેથી (ચૌદશના ભોગની ગંધ પણ જેમાં નથી તે પૂનમે પૂનમ માનીને માત્ર કિયા પકખીની કરે છે તેમાં) પકખીનું નામ પણ સહન કરતા નથી = પકખીને તે રાખતા જ નથી!”
તે વાત બદલ ખરતર શંકા કરે છે કે તે પછી એ પ્રમાણે પૂનમના ક્ષયે તમારી પણ શું સ્થિતિ થશે? અર્થાત પૂનમના ક્ષયે તમે પકખીનું પખી નામ નહિ રાખતાં પકખીને પૂનમ કરે તેમાં (ટીપણાની) ચૌદશે તમારે પણ પકખીનું નામ નહિ રહે, ત્યાં પાઠમને પાછલે–અષ્ટમીશ્નાગ્યાશં ન મેત’ પાઠ છૂપાવીને તે પાઠમાં શરૂઆતનો – લીગામી સભ્યો કિચના' એટલા ત્રુટક પાઠને જ અનુવાદ આપેલ છે ! (કારણ એક જ કે–તે અધુરા પાઠને સાતમમાં કરાતું આઠમનું કૃત્ય એ પ્રમાણે મનવાંછિત અર્થ થઈ શકતો હતો.) એ પ્રમાણે ત્યાં ખંડિત કરેલા પાઠને અર્થ છાપીને તે ત્રુટક અર્થને આ ગ્રંથમાંના પૂર્વોક્ત પૂર્ણ પાઠના પૂર્ણ અર્થ તરીકે લેખાવેલ છે !” એ ઉપરથી પણ તે વર્ગની શાસ્ત્રાનુસારિતાનાં મૂલ્યાંકન થઈ શકે છે. તે વર્ગને શાસ્ત્રના પાઠમાં અને તે તે પાઠોના અર્થોમાં પણ આ રીતે ગરબડ કરીને ચાલવું પડેલ છે, તે જોતાં આ ‘પૂરાવામ ' પાઠ અને “અદમીયાં ન મેત’ પાઠથી અષ્ટમીના ક્ષયે સાતમને આઠમ જ કહેવી રહે છે એમ નવો વર્ગ પણ સમજે જ છે એ વાત નક્કી છે.
આ ગરબડની જેમ સં. ૧૯૯૯ માં વૈદ્યને નિર્ણય અર્થે આપેલા લખાણમાં પણ નવા વગે, આ ગ્રંથના-વિક્રતુ પ્રાયશ્ચિત્તવિવિધ ચતુર્તવઃ' એ મૂલ પાઠમાં અંતિમ “ga'કાર (ચૌદશના ક્ષયે પિતાના
છું વાળા કથનને બાધક થતું હોવાથી) ઉડાવી દીધાની ગરબડ (કે-જે પર્વતિથિપ્રકાશ પેજ ૨૩ ઉપર મેજુદ છે.) પણ અત્યંત પ્રસિદ્ધ થઈ જવા પામેલઃ પરિણામે તે વર્ગો, સં. ૨૦૦૬માં પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરવી પડેલ “સપરિશિષ્ટ તત્ત્વતરંગિણી ટીકાનુવાદ' બૂકના પાંચમા પેજ ઉપર તે મૂલપાઠમાં તે ga’કારને ફરી યોજી દે પડેલ છે, અને તે સાથે તે “ક્ષીનામથ્રત્યે સક્ષમ્ય વિમાનમષ્ટમીત્યવ્યાં ન જોત' પાઠ પણ આખે પ્રસિદ્ધ કરવો પડેલ છે! તે શાસનનું સદ્ભાગ્ય છે. આ ગ્રંથને પિતાના મતને અનુસરતા લેખાવવા સારૂ નવામતીને ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે આ ગ્રંથના અનેક પાઠ અને તેના અર્થોનો અનેક સ્થલે ફેરફાર કરવો પડેલ છે. આ વસ્તુથી એ સિદ્ધ છે કે આ ગ્રંથને અને અધતનીય તે નવા મતને કશે જ સંબંધ નથી’ એમ નો વર્ગ પોતે પણ સમજે જ છે. એમ અહિં પુનઃ કહેવામાં “દ્ધિ કુટું મતિ' એ જ દૃષ્ટિ હોવાથી પુનરુક્તિને દોષ લેખો રહેતો નથી.
૨૬. ગ્રંથકારે ખરતરને જણાવેલી આ વાતથી આ ગ્રંથકારના સમયે પણ શ્રી તપાગચ્છમાં પૂનમના ક્ષયે ચૌદશના એક દિને ૪ એમ બે તિથિ ગણવામાં એક પર્વને લેપ ગણાતો હતો. એ વાત નક્કી થાય છે અને તે સાથે એ રીતે ચૌદશના ક્ષયે ૧૩/૧૪ કહીને ઉદયાત તેરસે ચૌદશનું કાર્ય થતું હોવાનું કહેનાર નવો વર્ગ પણ તેરસે ચૌદશનું નામ સહન કરતો નથી તે સ્પષ્ટ ખોટું જ છે, એમ પણ સિદ્ધ થાય છે.
૨૭. આ પાઠથી એ વાત સ્પષ્ટ છે કે–“આ ગ્રંથકારના સમયે પણ પૂનમના ક્ષયે આરાધનામાં (એક દિવસે ૧૪/૧૫ બંનેનું આરાધન થઈ જતું હોવાની આધુનિક નવા મતની વાવદૂકતાની તો શ્રી સંધમાં ગંધ જ નહોતી; પરંતુ) પૂર્વા થી તે ક્ષીણપૂનમને ઉધ્યાત બનાવીને સ્વતંત્ર ઉભી રખાતી હતી અને તેમ સંસ્કાર કરતાં ટિપ્પણાની ઉદયાત્ ચૌદશના ક્ષયનો પ્રસંગ ઉભો થવાથી તે ચૌદશને પણ સ્વતંત્ર ઉભી
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ ]
તત્ત્વતરંગિણ ગ્રંથને અનુવાદ શું કરશો?” તે બદલ ગ્રંથકાર કહે છે કે-અહે, વિચાર ચતુરાઈ! કે-જેથી–ટિપ્પણાની ચૌદશે (ઉદયથી ચૌદશ અને ભેગથી પૂનમ, એમ) ચૌદશ અને પૂનમ બંને તિથિનું વિદ્યમાનપણું હેવાથી ક્ષણપૂનમનું પણ આરાધના થએલું જ છે એમ જાણવા છતાં પુનઃ રાખવા સારૂ ‘ાત્ મારતાદ્રિધિ' વચનાદિ તથા શ્રી હીરપ્રશ્નના ત્રયોદશીવાર્ટરો પાઠ મુજબ શ્રીમત્તપાગ૭માં તેરસનો ક્ષય થતો હતો. અર્થાત સં. ૧૬૧પમાં રચાએલ આ ગ્રંથ ઉપર પ્રમાણિકતાની છાપ ભારનાર આ. શ્રી વિજયહીરસૂરિજીમન્ના ગુરુશ્રી દાનસુરિઝમની પણ પહેલાંથી શ્રી તપાગચ્છમાં પૂનમના ક્ષયે તેરસને જ ય કરવાની આચરણ છે, એ વાત આથી સ્પષ્ટ થાય છે.”
આ રીતે-“તપાગચ્છમાં પૂનમ અને અમાસની વૃદ્ધિ વખતે પણ તેરસની વૃદ્ધિ થતી હતી.” એમ સંવત ૧૬૬પમાં રચાએલ “ઉસૂત્રખંડનમાં ખરતરીય શ્રી ગુણવિનયે તપાગચ્છીઓને આપેલી “અચ-નવી (ાજપૂfમામાવાસ્ય) ક્ષિ ચિતે હૈં શિમ ?” એ આપત્તિ પણ ખાત્રી આપે છે. આ સ્પષ્ટીકરણ બાદ લાગે છે કે શ્રી દેવસૂરતપાગચ્છમાં વર્તમાનમાં પણ તેમજ પ્રવર્તાતી આ (પૂર્વના અનેક સંવિજ્ઞગીતાર્થોચીણું) આચરણાને જેઓ ગોરજીની અને જતિઓની આચરણ કહી દેવાની પણ હદે ગએલા છે તેઓને વિદ્વાને, ભાર્ગાનુસારી જોવામાં પણ સંકોચ અનુભવશે.
૨૮. આ પાઠપૂનમના ક્ષયે ચૌદશે ચૌદશ-પૂનમ બંનેનું આરાધન થાય છે એવો અર્થ નહિ જ થતો હોવા છતાં નવો વર્ગ તેવો અર્થ કરે છે તે ઇરાદાપૂર્વકનું જુઠાણું છે. કારણકે આ પાઠમાં પૂનમના ક્ષયે ચૌદશ-પૂનમ બન્નેનું નહિ, પરંતુ એક ક્ષીણ પૂનમનું જ આરાધન પ્રાપ્ત કરવાની વાત છે. ક્ષીણુપૂનમનું આરાધન પ્રાપ્ત કરવામાં ગ્રંથકારે, આ પાઠમાં-ટૂરિ વિહામાનવેન' એ હેતુ જણાવેલ છે અને તે પછી [તે હેતુથી “સાધ્ય તરીકે પૂનમ છે એમ જણાવનારો]– તથા કવિ = ક્ષીનાયા ' પાઠ, એકવચનમાં (નહિ કે- 'તો' તરીકે દિવચનમાં) જણાવવા વડે ખરતરને એમ જણાવેલ છે કે-“તમારે ચૌદશના ક્ષયે પૂનમે ચૌદશ કરવા જવામાં તે ક્ષીણ ચૌદશ, પૂનમમાં વિદ્યમાન નહિ હોવાથી તે ક્ષીણ એવી ચૌદશનું આરાધન ગયું તેમ અમારે પૂનમના ક્ષયે ચૌદશે પૂનમ કરવા જવામાં તે ક્ષીણ પૂનમનું આરાધન જતું નથી; કારણ કે અમારે તો તે ક્ષીણ પૂનમ, ચૌદશમાં વિદ્યમાન હોવાથી (ક્ષો પૂર્વાના હિસાબે) તે ક્ષીણ પૂનમનું પણ આરાધન થાય જ છે.”
- અહિં ક્ષય પામેલી પૂનમ તરીકેની એકજ તિથિને સાધવાને અધિકાર ચાલતો હોઈને ગ્રંથકારે સાધ્યમાં ‘તયો વ્યાપ નતમે એ પ્રમાણે દ્વિવચનને પ્રયોગ કરેલ જ નહિ હોવા છતાં અને ‘તા આવ્યાધિનં નાતા એ પ્રમાણે સ્પષ્ટ એકવચનને જ પ્રયોગ કર્યો હોવા છતાં તેમ જ ચૌદશે પૂનમ કર્યા બાદ (પંચાંગમાં ચૌદશે બીજા હેતુ તરીકે રહેલી) ક્ષીણ થતી ચૌદશનું [ સાવિ અવવિ. પાઠમાંના શબ્દની જેમ ] તે પ્રસ્તુત પાઠમાંના ગ” શબ્દથી ક્ષીણ ચૌદશનું આરાધન તેરસે સૂચવેલું હોવા છતાં આ પાઠકત તે તરસ્યા રૂપ એકવચનગત પૂનમરૂપ સાધ્યનો ચૌદશ-પૂનમરૂપે મનાવીપણે જ દ્વિવચનમાં અર્થ કરે છે અને કરાતા તે અવળા અર્થ દ્વારા પિતાની
આવા પ્રસંગે એક દિવસે ચૌદશ-પૂનમ બંને તિથિનું આરાધન થઈ જાય છે. એ કલ્પિત માન્યતાને આ પાઠની ઓથે શાસ્ત્રાનુસારી લેખાવે છે તે જૈન સમાજની નિધૃણ વંચના છે. આ “તથા ગા પાઠથી પૂનમ જ લેવાને બદલે ચૌદશ-પૂનમ પકડવામાં તે વર્ગ ઈરાદાપૂર્વક ભૂલ ન કરતા હોય તે તેણે શ્રી પ્રવચનપરીક્ષા ભાગ પહેલાના ૪૧૦મા પેજની પંક્તિ ૯ થી શરૂ થતા- “વયં પ્રતિમાસનામહં નિયતકૃત્યે તત્તગ્નિमेव मासे विधेयं, नान्यत्रेति, विवक्षया तिथिवन्न्यूनाधिकमासोऽप्युपेक्षणीयः अन्यत्र तु गम्यतेऽपि, तथाहि
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૫ મી
[ ૧૭ બોલાવે છે!” એમ ન કહેવું કે-“ચૌદશમાં આપી થકી પૂનમ આરાધાય છે. કારણ કેક્ષય પામેલી હોવાથી પૂનમની ચૌદશમાં વાસ્તવિક પૂનમની રેલ જેવી સ્થિતિ છે. યુક્તિ તે તેમાં કહેલી છે અને આગલ ક્ષીણતિથિ તથા વૃદ્ધિતિથિનું સાધારણ લક્ષણ જણાવતી વખતે કહેવાશે. તમે તે ક્ષીણ ચૌદશને પૂનમમાં પિતાની બુદ્ધિએ આપીને આરાધે છે! કારણકે તે પૂનમમાં ચૌદશના ભોગની ગંધને પણ અભાવ હોવા છતાં ચૌદશ તરીકે સ્વીકારે છે ! આપ તે મિથ્યાજ્ઞાન છે. શ્રી પ્રમાણનયતત્ત્વાકાલંકારગ્રંથમાં શ્રીદેવસૂરીશ્વરજી મહારાજે કહ્યું છે કે તે વસ્તુ ન હોય છતાં તે વસ્તુ છે” એમ નિશ્ચય કરે તે આપ કહેવાય જેમ કે-છીપને વિષે “આ રૂ૫ છે” એમ કહેવું.”
વળી-પૂનમના દિવસે કરાતા ક્ષીણ પાક્ષિક (ચૌદશ)નાં અનુષ્ઠાનને તમે (ખરતરે) પૂનમનું અનુષ્ઠાન કહો છો કે–પાક્ષિકનું અનુષ્ઠાન કહે છે?” જે–પૂનમનું અનુષ્ઠાન કહે છે તે પાક્ષિકનાં અનુષ્ઠાનને વિલેપ થાય છે તે આપત્તિ છે, અને પાક્ષિકનું અનુષ્ઠાન કહે છે તે પૂનમને જ ચૌદશ તરીકે કહો છો તેથી સ્પષ્ટ મૃષાભાષણ જ છે-અર્થાત તમે ચૌદશના ક્ષયે પૂનમને ક્ષય તે માનતા નહિ હોવાથી પૂનમના દિવસે માને પૂનમ, અને તે પૂનમે અનુષ્ઠાન કરે ચૌદશનું! તેથી સ્પષ્ટ મૃષાભાષણ જ થાય છે. -
એમ ન કહેવું કે-“ચૌદશના ક્ષયે તેરસે ચૌદશનું જ્ઞાન આરે પરૂપ થશે. કારણકેविवक्षितं हि पाक्षिकप्रतिक्रमणं तच्चतुर्दश्यां नियतं, सा च यद्यभिवर्द्धिता तदा प्रथमां परित्यज्य द्वितीयापि कर्तव्या' એ પાઠના અંતિમ દ્વિતીચાsfe #શા એ વાક્યમાંના ‘ગણિ' શબ્દથી વૃદ્ધિ વખતે આરાધનામાં પહેલી ચૌદશને પણ ચૌદશ તરીકે જ ગણવાનું રાખ્યું હોત. અને તેથી જ તે વગે ‘સપરિશિષ્ટ તત્ત્વતરંગિણી ટીકાનવાદ' બૂકના ૫૪ મા પેજ ઉપર આ ‘દ્વિતીયાપિ વ્ય' પાઠનો બીજી જ કરવી” એ પ્રમાણે સ્પષ્ટ અર્થ કરેલ છે તે મુજબ આ “તયા ”િ પાઠને “ચૌદશ-પૂનમ કરવી” એ મનસ્વી અર્થ છોડીને પૂનમ જ કરવી” એમ સાચો અર્થ સ્વીકારો રહે છે. પૂનમના ક્ષયે “ક્ષયે પૂર્વા-” સૂત્રથી ચૌદશે પૂનમ બની એટલે તે ચૌદશને સૂર્યોદય જ (આ ગ્રંથની ૧૭ મી ગાથાની વ્યાખ્યા મુજબ) પૂનમનો સૂર્યોદય ગણાતો હોવાથી તે આખો દિવસ ગણાતી પૂનમે ચૌદશની આરાધના થઈ જ ક્યાંથી શકે?
શંકિત વસ્તુમાંથી જ સાધની સિદ્ધિ કરવા મથાય, એમ તેમણે સમજીને ચાલવું હોત તે આ રીતે આ પાઠમાંના તે એકવચનને દ્વિવચન ગણીને તેવો આમૂલચૂલ જુઠો અને ભ્રામક અર્થ કરવાની ગંભીર ભૂલ ન જ કરી હતી. - ર૯. નવા મતને શાસ્ત્રીય લેખાવવા નવા વર્ગો, પૂર્ણિમાના ક્ષયે ઉઠ્યાત ચૌદશમાં રહેલા પૂનમના ભોગને પણ શાસ્ત્રના આધારે ઉદયાત પૂનમ તરીકે પણ લેખાવવાની વૃત્તિ થવાથી આ “વાતચ્ચેવ સ્થિતિ = વાતવ્યા રૂવ સ્થિતિ પાઠને જે વાસ્તવિક જેવી સ્થિતિ” એમ અર્થ છે તેને બદલે (તે વર્ગે પોતાની તે તે બૂકમાં)
પૂનમની વાસ્તવિક જ સ્થિતિ છે.” એમ સદંતર જુઠો અર્થ કરીને ચાલવું પડેલ છે તે પણ પિતાના મતને તેઓ પતેય નિર્મુલ માનતા હોવાના પ્રતીકરૂપ છે.
૩૦. એ જ મુજબ જે, “પૂનમના ક્ષયે ચૌદશે પૂનમનું અનુષ્ઠાન થઈ જાય છે એમ કહે છે તે પણ મૃષાભાષણ જ છે. -
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
~
~~
~
~~
~
~
૧૮ ]
તત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ ત્યાં આપનાં [ગતસિંeતદાતા એ લક્ષણને સંભવ નથી. જે ભૂમિ પર ઘટ અને પટ બન્ને રહેલા હોય તે જમીન ઉપર ઘટ અને પટ બન્ને હેવાનું જ્ઞાન અથવા રત્નજડિતસુવર્ણનાં કુંડલ વિષે સુવર્ણ અને રત્ન એ બંને હોવાનું જ્ઞાન ભ્રમ થવાને યોગ્ય જ નથી. એ પ્રમાણે (ચૌદશના ક્ષયે) રવિ આદિ વારના લક્ષણવાલા એક જ દિવસે (તેરસ-ચૌદશ) બંને તિથિઓની સમાપ્તિપણે વિદ્યમાનતા હોવાથી (તેરસે ચૌદશનું જ્ઞાન) આરપરૂપ ક્યાંથી થશે? આથી જ આ પ્રકરણમાં “સંgooત્તિ જ ઉત્તએ (૧૭મી) ગાથાને વિષે-જે તિથિ જે રવિ આદિ વારના દિવસે સમાપ્ત થઈ હોય તે દિવસે જ તે તિથિ તરીકે સ્વીકારે.” ઈત્યાદિ પ્રકારે જણાવવામાં આવશે તે અર્થમાં વ્યાપ્ત કરે નહિ–મુંઝાવું નહિ.
“બે ત્રણ આદિ કલ્યાણતિથિ ડે આવે ત્યારે (ક્ષીણતિથિને) શું એ પ્રમાણે સ્વીકારે છો ? અર્થાત આગલી તિથિના ક્ષયે પાછલી તિથિના દિવસે જ તે ક્ષીણતિથિ કરે છે ?” એમ કહેનાર ખરતરગચ્છીને ગ્રંથકાર કહે છે કે-“શું તમારું ડહાપણ? કે જેથી પિતાના
૩૧. ધ્યાન રાખવું કે અહિં એક દિવસે જે તેરસ ચૌદશ બંને તિથિની સમાપ્તિ જણાવેલ છે તે, હેતુ તરીકે છે અને તે હેતુમાં સાધ્ય તરીકે તે ચૌદશ જ છે. આ પાઠને આગલ કરીને નવો વર્ગ, એક દિવસે તેરસ ચૌદશ બંને માનવાનું કહે છે, તેમાં તેઓ હેતુ અને સાથે એ બંનેને ઈરાદાપૂર્વક એક લેખાવે છે અને તેના પરિણામે તે દિવસે પૌષધળાથી જ ચૌદશ માનતા હોવાથી તેઓ ઉદયાત તેરસનેય (માનવાનું કહે છે છતાં) માની તે શકતા જ નહિ હોવાની દુઃસ્થિતિના ભાજન બનવું પડે છે.
૩૨. શાસ્ત્રકારે, નવા વર્ગની જેમ અહિ તે દિવસે ક્ષીણ તિથિનું અનુષ્ઠાન કરવું = આરાધના કરવી એમ કહેલ નથી, પરંતુ તે દિવસે તે તિથિ કરવી” એમ કહેલ છે. આ ઉપરથી ‘આરાધના છે માટે તિથિ નહિ; પરંતુ અતિથિ છે માટે આરાધના છે એ વાત ફલિત થાય છે.
૩૩. ચૌદશના ક્ષયે તેરસના દિવસે ચૌદશ જ કરવાનું જણાવનારા આ ચાલુ અધિકારમાં અહિં ક્ષીણ એવી કલ્યાણક તિથિને ઉદયાત બનાવવાનો જ પ્રશ્ન હોવા છતાં નવા વર્ગે આ ગ્રન્થના અનુવાદની બૂકમાં આ વાતનો અર્થ, “ભેગી આરાધના એમ જણાવેલ છે તે ભ્રામક છે. વળી અહિં એક દિવસે બંને તિથિની તે નહિ જ; પરંતુ એક તિથિની આરાધનાની પણ વાત નથી. અહિં તો બે ત્રણ આદિ કલ્યાણક તિથિઓ જેડે આવે ત્યારે પણ તેમાંની એક ક્ષીણ તિથિને જ ઉદયાત બનાવવાની વાત છે. તિથિ ઉદયાત બન્યા વિના તે તિથિની સૂર્યોદયથી જ ગણાતી આરાધના બને પણ ક્યાંથી ? આ રીતે પર્વતિથિની જ મહત્તા હોવાથી તો પૂર્વપુરુષોએ ક્ષીણ તિથિને જ ઉદયાત બનાવવા સારૂ જેમ ક્ષયે પૂર્વ શાસ્ત્ર સૂચવ્યું તેમ આરાધનાની વ્યવસ્થા સારૂ કઈ જ સૂત્ર સૂચવ્યું નથી. આથી જ તિથિના ક્ષયે પ્રથમ તે તિથિને જ ઉદયાત બનાવવાની આચરણ શ્રીમત તપાગચ્છમાં અવિચ્છિન્નપણે વર્તમાનમાં પણ પ્રવર્તે છે, અને બે ત્રણ આદિ કલ્યાણકપર્વો જોડે આવે તેવા પ્રસંગે તેના તપ માટે શાસ્ત્રકારે અહિં જણાવેલા દ્વિવ્યારિ' પાઠ મુજબ વર્તન કરાય છે. એ જ આ વાતનો સારાંશ છે. અર્થાત કલ્યાણતિથિના તપ માટે “શાસ્ત્રીય પૂરાવા પેજ ૮ ઉપરની ૨૭ મી પંક્તિમાંના વતુથરિને ચાવવ ત પૂર્તઃ જાતે = ચાર દિવસ સુધી પણ તપપૂર્તિ કરાય.” એ પાઠ મુજબ પણ કલ્યાણકને તપ કરવા તે ચાર દિવસ સુધી પણ પાર્લ જઈ શકાય છે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*
*
*
*
*
*
ગાથા ૫ મી
[ ૧૯ વિનાશને માટે પિતાનું શસ્ત્ર પાણીદાર બનાવીને અમારા હાથમાં આપે છે! કારણકે-અમારે (તે) આગલની કલ્યાણકતિથિના ક્ષયે તે ક્ષીણ તિથિની પહેલાની તિથિમાં (ક્ષીણ તિથિની પહેલાની તિથિ અને ક્ષીણ તિથિ એમ) બન્ને તિથિનું વિદ્યમાનપણું હોવાથી (અને તે તેમાં) ઈષ્ટ૩૪ આપત્તિ જ છે, એ જ (તેને તમને) ઉત્તર છે.” તમારે તે પાછળની અને આગળની એમ બન્ને તિથિના ક્ષય પ્રસંગે આગળ જવામાં અને પાછળ જવામાં (ચૌદશના ક્ષયે પૂનમે અને આઠમના ક્ષયે સાતમે જાવ પણ કલ્યાણક નવમીએ ન જાવ, એ હિસાબે) બંધન હોવાથી આકાશ સામું જ જેવું રહે છે. અર્થાત ૮-૯ અને ૧૦ એમ ત્રણ તિથિના જોડાજોડ ત્રણ કલ્યાણક હોય તેવા પ્રસંગે તમારે તે તેમની આગલી તિથિ દશમના ક્ષયે નવમીએ તે ક્ષીણ દશમી કરવા જવાય તેમ નથી, દશમની પાછલી તિથિ નેમના ક્ષયે (આઠમની જેમ તે ચતુપર્વમાની પર્વતિથિ નહિ હોવાથી પણ) આઠમે તે ક્ષીણ નામ કરવા જવાય તેમ નથી, અને તેમની પણ પાછલની તિથિ અષ્ટમીના ક્ષયે પણ (સાતમે અષ્ટમી પર્વ કરતા હોવાથી) સાતમ આઠમનું કલ્યાણુક કરવા જવાય તેમ નથી, તેમજ તેની આગળની નેમ ચતુષ્પવીની તિથિ નહિ હોવાથી નેમેય આઠમ કરવા જવાય તેમ નથી. એમ બન્ને બાજુ બંધન હોવાથી તમારે તે આકાશ સામું જ જેવું રહે છે.” - હવે જો એમ કહો કે-(એ રીતે આગલની ક્ષીણ કલ્યાણક તિથિને પણ પાછલી તિથિએ કરે છે) “તે તમે કલ્યાણકતિથિને તપ, બીજા દિવસે તથા આવતા વર્ષની કલ્યાણકતિથિને દિવસે જુદો કેમ કરે છે?” તેનું સમાધાન એ છે કે-કલ્યાણકતિથિને આરાધક પ્રાયઃ તપવિશેષ કરવાના અભિગ્રહવાળો હોય છે, અને તે અભિગ્રહી બે પ્રકારે
૩૪. (કલ્યાણક તિથિના ક્ષયે પૂર્વતિથિને ક્ષય કરે, પૂર્વની તે તિથિ પણ પર્વતિથિ હોય તો તેને પણ ઉયાત બનાવવા સારૂ પૂર્વતર તિથિને ક્ષય કરે, અને તે પૂર્વતર તિથિ પણ કલ્યાણક તિથિ હોય તો તે કલ્યાણકતિથિની પણ પૂર્વેની અપર્વતિથિનો ક્ષય કરવો, એમ “શાસ્ત્રીયપૂરાવા” પેજ ૮ પંકિત ૨૬માં જણાવ્યા મુજબ) “એકૅકતિથિ પાછલ ખસેડીને પણ અમારે તે ક્ષીણ પર્વનું આરાધન થઈ શકે છે. તેથી તમે જે આપત્તિ જણાવી તે તો અમારે ઈછાપત્તિ જ છે.” એમ અહિં શાસ્ત્રકારે ખરતરને જણાવેલ છે. એકેક દિવસે અનેક કલ્યાણક આવે તો તે બધાં કલ્યાણકને તપ, શ્રી વિચારસારપ્રકરણ પૃ. ૯૯ બ્લેક ૪૫૧માં તથા શ્રી આચારપદેશ' ગ્રંથના પાંચમા સર્ગમાં જણાવ્યા પ્રમાણે એક દિવસે ભેળે પણ કરાય; પરંતુ બારપવમાંની પર્વતિથિની જેમ કલ્યાણકાવી માટે પર્વદીઠ દિવસ લઈને જ પૃથફ પૃથફ તપ કર એમ એકાંત નથી. બારપવી અને કલ્યાણકારીમાં એ વગેરે બહુ તફાવત છે. કારણ—આગળ સ્કુટનેટમાં જણાવેલ છે કે–તે કલ્યાણક તિથિઓ અષ્ટમી આદિ બાર પવની જેમ કાલપવી નથીપરંતુ કાર્યપર્વ છે = પ્રભુનાં કલ્યાણકોની પહેલાં નહિ પ્રવર્તતી પવી છે.
૩૫. આથી “ખરતરગચ્છીયને ચૌદશના ક્ષયે પૂનમે ચૌદશ કરવામાં તથા નવા વર્ગને પૂનમના ક્ષયે ચૌદશની સાથે પૂનમ કરવામાં એકપર્વના પૌષધો લોપ થતો હોવાની જે આપત્તિ છે તે આપત્તિ કલ્યાણક તિથિઓમાં એક દિવસે બે પર્વમાંના આગલા પર્વના ક્ષય પ્રસંગે આવતી નથી, અને તેથી પણ બારપવી જેવી કલ્યાણક પવીઓ નથી,” એ વાત આથી સ્પષ્ટ થાય છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦ ]
તત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ
હોય છે. એક નિરન્તર (વર્ષમાં જેટલાં કલ્યાણક આવે તેટલાં કલ્યાણકન) તપ કરવાના અભિગ્રહવાળો હોય છે અને બીજો આંતરે (આ વર્ષે અમુક જ પ્રભુનાં કલ્યાણકને) તપ કરવાના અભિગ્રહવાળો હોય છે. તેમાં પ્રથમને અભિગ્રહી એક દિવસે બંને પણ કલ્યાણકતિથિઓનું વિદ્યમાનપણું હોવાને લીધે તે બંને તિથિઓને આરાધક પણ રહેતે થકે તેની આગલો કબીજે દિવસ પ્રહણ કરીને જ તેમાંની બીજી તિથિના તપને પૂર્ણ કરનાર થાય છે; એ સિવાય નહિ. જેમ (તમારે ત્યાં) પૂર્ણિમાના ક્ષયે પાક્ષિક અને ચોમાસીના - ૩૬. આથી યુગલપર્વમાંની આગલી પવીના સ્ય પ્રસંગે પાછલની પવીના એક દિવસે બે પર્વતિથિનું આરાધન થઈ જતું હોવાની પોતાની માન્યતાને જેઓ શાસ્ત્રના નામે આગલ કરે છે તે અપ્રમાણ કરે છે, તેમજ બારપવમાંની પર્વતિથિના ક્ષયને પ્રસંગે કલ્યાણક તિથિના ક્ષયને પ્રસંગ આગલ કરે છે તે પણ ભ્રામક ઠરે છે. બારપવની જેમ કલ્યાણકપવને અંગે પૌષધ હોતું નથી, માત્ર તપ જ હોય છે. અને કલ્યાણકપર્વો એક દિવસે ઘણું હોય તો પણ તે બઘા તપનું પચ્ચખાણ એક દિવસે લઈ શકાય છે, જ્યારે બારપર્ણીમાંની એકપર્વના દિવસે બે આદિ પૌષધનાં પચ્ચકખાણ સાથે લેવાતાં નથી; આ રીતે કલ્યાણકપવઓ અને બારપવીઓમાં આરાધનાભેદે વિવિધ ભેદ હોવાથી કલ્યાણકાવી, બારપર્વની સમાન લેખાતી નથી. અહિં એ પણ ખાસ ધ્યાન રાખવાનું છે કે–“તત્વતરંગિણીના આ શ્લેકની ટીકામાં ચાલેલી ચર્ચા પૂર્ણિમાના પૌષધને અંગે જ છે, અને તે પૂનમના ક્ષયે ચૌદશની સાથે પૂનમ થઈ જાય છે' એમ કહેનાર આધુનિકમતને બાધક હોવાથી આ મુદ્રિત ચાલુ ટીકાની શરૂઆતની બીજી પંક્તિમાંના- તથાપિ ફ્રાપિ શ્રાવવાળાં' પાઠમાં બરકાર નથી તે જ વાજબી છે એમ જાણવા છતાં અને આ ટીકાની પહેલી પંક્તિમાંના આદ્ય “જfi' તથા તેની બીજી પંક્તિમાંના “તયાજેિ શબ્દો, તે “કારને સ્પષ્ટ નિષેધ કરતા હોવા છતાં પિતાની લિખિત પ્રતમાંના તે બીનજરૂરી “રકારને ‘તથાપિ જ્ઞા”િ પાઠની વચ્ચે ઈરાદાપૂર્વક જરૂરી લેખાવીને તે શુદ્ધપાઠને અશુદ્ધ લેખાવવાની અને તે અશુદ્ધ પાઠને અર્થ, સં. ૧૯૯૩ની “પર્વતિથિપ્રકાશ” બકના ૨૬મા પેજ ઉપર આ ગ્રન્થકારના નામે ચઢાવવાની ગરબડ કરવી પડેલ છે. એ બીના, તે નવામતીને માટે આવી ગરબડ એ જ આધાર’ હોવાની જ્ઞાપક છે.
૩૭. ક્ષો પૂર્વાને નહિ અનુસરનાર ખરતરગચ્છીઓ પાક્ષિક (ચૌદશ)ના ક્ષયે પૂનમે પાક્ષિક કરે છે તેથી તેઓને પાક્ષિકના જ્ય પ્રસંગે માસીને પ્રાયશ્ચિત્ત તરીકેને શાસ્ત્રોક્ત છઠ્ઠ કરવા સારૂ એક ઉપવાસ પૂનમન કરીને જોડેને બીજો ઉપવાસ કરવા અપવી એવી વદિ એકમે જવું પડે છે અને પૂનમના ક્ષયે પણ તેઓને એક ઉપવાસ પાક્ષિકન કરીને જેને બીજે ઉપવાસ કરવા સારુ તે અપવ એકમે જવું પડે છે, પરિણામે તેઓને પાક્ષિકે કે માસીએ પ્રાયશ્ચિત તરીકેનો શાસ્ત્રીય છઠ્ઠ સચવાતો નથી. આથી તેઓને = ખરતરગચ્છવાળાએને પાક્ષિક કે પૂર્ણિમાના ક્ષયે પૂનમ તથા એકમને અથવા ચૌદશ-એકમને છ કરવાને અભિગ્રહ કરવો પડે છે: ખરતરની તે માન્યતાને અનુલક્ષીને જ (જુએ–શાસ્ત્રીયપૂરાવા” પૃ. ૨૦) શાસ્ત્રકારે અહિં– અથા પૂર્ણિમા ક્ષિક્રવાતુર્માસિષટતપsfમહીતિ’ એ દૃષ્ટાંત આપેલ હોવાથી એ દષ્ટાંતવાળી પંક્તિમાં પડેલે “ક્ષિ' શબ્દ, સંગત જ છે, એમ જાણવા છતાં નવા વર્ગે આ સ્થળે (પૂનમના ક્ષયે ચૌદશે તે ક્ષીણ પૂર્ણિમાનું પણ આરાધન થઈ જતું હોવાની નિજની માન્યતાને શાસ્ત્રીય લેખાવવા સારૂ) પિતાની તે અશુદ્ધ લિખિતપ્રતના પાઠને સં. ૧૯૯૩ની પર્વતિથિપ્રકાશ” બૂકના ૩૩મા પેજ ઉપર રજુ કરીને તે પાઠદ્વારા મુદ્રિતપ્રતમાંના સુસંગત એવા તે “વલિ' શબ્દને જ નકામો લેખવાની અજબ તરકીબ રચવી પડેલ છે. તે શોચનીય છે. તે તરકીબ એ છે કે જેવી રીતે મિાનપૂ ક્ષય હોય ત્યારે માસીના છકૃતપના નિયમવાળો ચૌદશની
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૫ મી
[ ૧ છઠ્ઠતપના અભિગહી (એ પ્રમાણે જ તપ પૂર્ણ કરે૯ છે.), બીજો અભિગ્રહી, ( એક સાથે તેરસે જ અથવા તા એકમે જ ઉપવાસ કરીને છઠ્ઠના નિયમ પૂરો કરે છે.” તે નવી માન્યતાને ચાલુ વાતમાં ગ્રન્થકારના નામે ગેાઠવી દીધી છે! અને તે પછી તે ટ લખાણને માથે ૩૨ નંબર લખીને નીચે સ્યુટનેટમાં કરેલા તે નબરવાળા ટિપ્પણમાં તે ‘ક્ષિ’ શબ્દના અભાવવાળા અશુદ્ધ પાઠને રજુ કરી દઈ ને મુદ્રિતગ્રંથમાંના તે ‘ક્ષિ’ શબ્દવાળા આખા પાને જ લુંટક, અશુદ્ધ અને અસ ંગત લેખાવવા સારૂ–વાચક, ‘કર્યું સાચું અને કયું ખોટું? એમ નક્કી કરવાની વિમાસણમાં પડી જાય એવી એટલી બધી કપાલકલ્પિત કલ્પનાઓને (તે બ્રૂકના તે ૩૩મા પેજથી ૯૭ પેજ સુધી ભરી ભરીને ) ગંજ ખડકી દીધા છે! અને તે પણ આ ગ્રન્થના નામે ! ! ! જે લખાણમાં તે બ્રૂકના ૫૫ મા પેજ ઉપર તે। શ્રી હીરપ્રશ્નના ‘યોશીષયોઃ’પાના અં પણ અસત્ય કરવામાં સાચ અનુભવેલ નથી.
જો —સ'. ૧૯૯૩માં પ્રસિદ્ધ થએલ તે બૂક, અને સં. ૨૦૦૬ માં પ્રસિદ્ધ થએલ ( હેાવા છતાં સ. ૨૦૦૫ છાપેલ) ‘શ્રી તત્ત્વતરંગિણી બાલાવબેાધ' બૂક આદિમાં તે વર્ગના હાથે પ્રસિદ્ધ થવા પામેલ તેવા અનેક પ્રપંચી લખાણા સમાજમાં તદ્દન ખુલ્લા પડી જવાથી તે વતે સં. ૨૦૦૬માં પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરવી પડેલી આ શ્રી તત્ત્વતરગિણીના અનુવાદની- ‘સરિશિષ્ટ શ્રી તરવતશનિ-ટીદ્યાનુવા' નામક બૂકના ૧૦ મા પેજ ઉપર ગ્રન્થકારના નામે ગાઢવી દીધેલી પેાતાની તે વાતને તથા તે વાતને સૈદ્ધાંતિક મનાવવા સારૂ પાતે ઉપજાવી કાઢેલ તે ૬૪ પેજ પ્રમાણ લખાણને તે તે વગે` જ જલાંજલી આપવી પડેલ હાવા છતાં ત્યાં પણ પેાતાની—પૂનમના ક્ષયે ચૌદશ સાથે તેરસ અથવા ગ્રહણ કરી છઠ્ઠ પૂરા કરવાની' મનસ્વી માન્યતાને કૌંસમાં રજુ કરેલ છે તે તે શોચનીય જ છે.
૩૮. ચૌદપૂર્વધર ગુંફિત શ્રી દશાશ્રુતસ્કંધ વગેરે આગમ ગ્રંથાની નિયુક્તિઓ અને શ્રી નિશીથચૂર્ણિ વગેરે ચૂર્ણિ જેવા પ્રૌઢતર આગમગ્રંથરત્નેામાંના- ‘મિવિgસંવરે 4 અમિમાસો પતિ તો આસાઢવુળિમાઓ વીસતિ રાતે તે મતિ બિામોત્તિ' એ પાઠ દ્વારા યુગને અ ંતે ક્ષય પામતી આષાઢી પૂર્ણિમાને આરાધનામાં તે તે ચૌદપૂર્વધરાએ પણ પૂનમની જ સત્તા આપેલી છે અને તેમ કરીને તે ક્ષીણુ પૂનમના આખા દિવસને પૂનમને જ દિવસ ગણાવેલ છે.” આ વાતને અનુલક્ષીને દશપૂર્વધર શ્રી ઉમાસ્વાતિવાચકજી મહારાજે પણ પૂનમના ક્ષયે ‘ક્ષયે પૂર્વા॰' દ્વારા એ જ વ્યવસ્થા કરી આપેલ છે, અને તેવા પ્રસ ંગે તપાગચ્છમાં તે તે જ વ્યવસ્થા સેંકડા વર્ષોંથી પ્રચલિત છે; એમ શ્રી હીરપ્રશ્નમાંને- ત્રયોશીવતુર્વરશ્યોઃ’ પાડ ખાત્રી આપે છે.
આથી કલમ ૩૭માં જણાવ્યા મુજબ શ્રી તપાગચ્છીયતે તે શાસ્ત્ર મુજબ પકખીના ઉપવાસને નિયમ પકખીએ જ સચવાય છે અને તે નિયમ જે ચેામાસીનેા છે તે, પાક્ષિકે અને પૂનમે જ સચવાય છે: અને તેથી તપાગચ્છવાળાઓને તેા પાક્ષિકના ક્ષયે પૂનમ-પડવે અને પૂનમના ક્ષયે ચૌદશ–પડવે છઠ્ઠ કરવાને અભિગ્રહ કરવાની જરૂર જ રહેતી નથી.
માત્ર ખરતરગવાળાએ જ (ક્ષયે પૂર્ણાં॰ પ્રધાષને અને તેના અને અવગણીને ) પંચમીના ક્ષયે પહેલાંની ચેાથે (પાંચમ કરવાને બદલે) તે ક્ષીણ પંચમીને તપ જ કરે છે અને પૂર્ણિમાના ક્ષયે વળી તે ક્ષીણુ પૂનમની પછીની વિદ એકમે તે ક્ષીણ પૂનમને તપ કરે છે, (જેને અનુલક્ષીને જ થએલ શ્રી હીરપ્રશ્નમાંના–વંચમીતિથિદ્ઘટિતા મતિ॰' એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં તિથિને છેાડીને કેવલ તપના જ ઉત્તર આપવે પડેલ છે.) તેથી શાસ્ત્રકારે અહિં પેાતાની વાતના સમર્થનમાં રજુ કરેલું આ ‘ચયાપૂનિમાવતે॰' દૃષ્ટાંત, ખરતરની જ માન્યતાસૂચક છે; એમ નવેા વર્ષાં સારી રીતે સમજતા હેાવા છતાં અને ગ્રંથકારે જણાવેલ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨]
તત્ત્વતર ગણી ગ્રંથના અનુવાદ
દિવસે એ તિથિ હાય અને તેમાં જે પ્રભુનાં કલ્યાણુકા આરાધતા હોય તે કલ્યાણકની તિથિ આગલી હૅય ત્યારે) આવતા વર્ષના તે કલ્યાણકતિથિવાળા દિવસ લઈ ને જ તે તપ પૂર્ણ કરે છે. એમ હાવાથી એમાં શંકાને અવકાશ નથી: અહિં તમારૂ યુક્તિશૂન્યપણું હાવાથી (તમેાએ ઉઠાવાતી દરેક શકામાં આ રીતે) તમારે આકાશ સામે જોવાપણું રાખવું તે જ શંકારૂપી જવરના નાશની ઔષિધે છે. ા પ ા
અવતરણકા - હવે ( પાંચમી ગાથામાં) આપેલી ઔષધિનું વામીટ ન થાઓ, એ અભિપ્રાયથી તે ઔષધિના સ્થિરીકરણાથે રસાયણરૂપ ગાથા કહે છે :—
-:
मू० - जह अन्नसंगिरयणं, स्यणत्थी गिण्हइ य न कणगाई ॥ न य पुण तम्बाईणं, हेउविसेसं विणा मुलं ॥६॥
મૂલાઃ— જેમ રત્નના અીજન, બીજી વસ્તુના સંબંધવાંળું રત્ન ગ્રહણ કરે છે અને સુવર્ણ વગેરે ગ્રહણ કરતા નથી, તથા (જેમાં તે રત્ન જડાયેલું હેાય તે) ત્રાંબુ વગેરેનું હેતુવિશેષ વિના મૂલ્ય નથી ॥ ૬ ॥
ટીકાથ:— એકલુ છૂટું રત્ન પડી ન જાવ' એ અભિપ્રાયવ`ત પુરુષે ત્રાંબા વગેરેમાં જડેલ કે પડી જવાના ભયથી કપડે બાંધેલ રત્ન, અન્યસગી=મીજી વસ્તુના સંબંધવાળું કહેવાય. અને તેમ હેાય ત્યારે જેમ કાઈ રત્નને અથી (હાવા છતાં ) અન્યના સંબંધવાળા એટલે કે—કપડાથી બાંધેલ કે ત્રાંબા વગેરેથી મઢેલા પણ રત્નને ગ્રહણ કરે છે. કારણકેતે ખરતરીય માન્યતાવાળા દૃષ્ટાંતમાંની છઠ્ઠના અભિગ્રહવાળી વાતમાં ( ચૌદશના ક્ષયે પૂનમ તથા પડવે અને પૂનમના ક્ષયે ચૌદશ તથા એકમે છઠ્ઠના અભિગ્રહની વાત સિવાય) તેરસ ચૌદશે છઠ્ઠના અભિગ્રહ કરવાની વાતની ગંધ પણ નહિ હેાવા છતાં [ તેમ જ કલમ ૩૭માં જણાવ્યા મુજબ સ. ૧૯૯૩ની ‘પતિથિપ્રકાશ' માંનું તે સંબધીનું પેાતાનું (૩૩ થી ૯૭ સુધીના ૬૪ પેજ પ્રમાણ ) મનસ્વી લખાણ, સ. ૨૦૦૬ ની અનુવાદ બૂકમાં પોતાના હાથે જ રદ કરવું પડેલ હાવા છતાં] તે સ. ૨૦૦૬ની ‘સરિશિષ્ટશ્રીસત્ત્વતશિખી ટીાનુવાવ' બ્રૂકના ૧૦ મા પેજ ઉપર ‘પૂનમના ક્ષયે ચૌદશ સાથે તેરસ અથવા પડવા ગ્રહણ કરી છઠ્ઠના અભિગ્રહ પૂરો કરવા.' એ કલ્પિત માન્યતાને ગૌણ તરીકે કૌંસમાં સ્થાપીનેય આ ગ્રન્થકાર– શ્રીના નામે ચઢાવી રાખેલ છે તે, પુનમના ક્ષયે તે પૂનમ પતિથિને જ ઉડાવી દેનારા સદંતર નિરાધાર અને નિર્મૂળ ઠરેલા નિજના મતના અત્યાગ્રહનું મૃત્તિમંત પ્રતિબિંબ છે.
૩૯. “કૌંસમાં જણાવેલી તે વાત, મૂલ ગ્રંથમાંની આ ‘ચધા પૂર્ણિમાાતે’ પંક્તિની પહેલાંની જ પંક્તિમાં જણાવેલી ‘અનંતરોત્તનિમાવતવઃપૂરો મતિ' એ પ ંક્તિના આધારે અહિં અર્ધાંપત્તિથી આવી જ જતી હેાવાથી મુદ્રિત ગ્રન્થમાં આ સ્થલે તે વાત અધ્યાહાર રાખેલ છે” એમ સમજવા છતાં નવા વગે, અહિં પણ પેાતાની પાસેની લિખિત પ્રતમાંના (મુદ્રિતપ્રતમાંના ‘યથા પૂર્ણિમાાતે x x x અમિદ્દી' એ પાઠે પછી પણ) અધ્યાહાર સમજી લેવાતા ‘અવનિમાયાચૈવ તઃપૂર' એ વધારાના પાઠને મૌલિક પાઠ તરીકે રજુ કરીતે તે પાટના મ્હાને આ મુદ્રિત શુદ્ધ પાઠને ત્રુટક, અશુદ્ધ અને અસંગત કહેલ છે તે આ ગ્રન્થના મુદ્રિત પાડાને ચેનકેનાપિ અશુદ્ધ લેખાવવાની નિષ્ઠાનું પ્રતીક ગણાય.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૬ ઠ્ઠી
[ ૨૩
વસ્ત્રની સાથે બાંધેલ કે ત્રાંબાની સાથે જડેલ હોવા છતાં પણ રને પિતાનું સ્વરૂપ તજેલું નહિ હેવાથી પિતાનું કાર્ય કરવા સમર્થ જ છે. જે તે કપડા કે ત્રાંબાના સંગથી તે સામર્થ્ય રહેતું ન હોત તે રત્ન, તથા પ્રકારનું તેનું હોય તેટલું મૂલ્ય (પામે છે તે) ન જ પામી શકતઃ૪૦ તેવી રીતે (રત્નની જેમ)–“કઈ રત્નાથી વચ્ચે બાંધેલા કે ત્રાંબાથી જડેલાં રત્નનાં સ્થાને પ્રિય એવા પણ સુવર્ણ (વગેરે)ને ગ્રહણ કરતું નથી.” એ ભિન્ન ઉક્તિ અધ્યાહારથી જણવી કારણ કે તે સુવર્ણાદિથી રત્નનું કાર્ય બની શકતું નથી.
હવે (ચૌદશના ક્ષય પ્રસંગે) કારણવિશેષ વિના તેરસે “તેરસ” એવા નામની શંકા પણ ન કરવી,' એમ જણાવવા સારૂ લેકના ઉત્તરાદ્ધવડે દૃષ્ટાંત જણાવે છે કે-“વળી ત્રાંબા વગેરેનું મૂલ્ય કેઈ આપતું નથી અથવા કેઈ લેતું નથી. કારણકે–તેનું હેવાને લીધે તે મૂલ્યને રત્નના મૂલ્યમાં સમાવેશ થાય છે. કેવી રીતે ? તે કહે છે કે-“હેતુ=કારણ વિશેષ વિના.” આ કહ્યું તેને અર્થ છે? તે કહે છે કે-ત્રાંબાથી મઢેલ કે કપડે બાંધેલા રત્નનો તલ કરવાના અવસરે તે તે ત્રાંબુ વગેરેને પણ જુદાં ગણવામાં આવે છે.” એ પ્રમાણે ક્ષય પામેલી તિથિ જે તિથિમાં રહેલી હોય તે (ઉદયાત) તિથિ, કારણવિશેષેકર . ૪૦. રત્ન અને ત્રાંબાદિના આ દષ્ટાંતથી શાસ્ત્રકારે, અહિં—ચૌદશના ક્ષયે તેરસે-તેરસને ત્રાંબા અને વત્સસમાન અને ચૌદશને રત્ન સમાન કહેલ છે; અને તે સાથે “રત્નનું મૂલ્ય કરતી વખતે જેમ ત્રાંબા અને વસ્ત્રનું મૂલ્ય હિસાબમાં લેખાતું જ નથી, તેમ રત્નતુલ્ય ચૌદશના મૂલ્ય વખતે લૌકિક પંચાંગગત તેરસનું મૂલ્ય અલગ લેખાતું જ નથી = ચૌદશની અંતર્ગત જ થાય છે” એમ નક્કી કરી આપ્યું છેએટલે કે-“આરાધનામાં તે ચૌદશના ક્ષયે તેરસે ચૌદશનો જ વ્યવહાર થાય; પરંતુ ત્રાંબાદિ તુલ્ય તેરસને વ્યવહાર તે ન જ કરાય” એમ નકકી કરી આપ્યું છે. શાસ્ત્રકારે આથી જ આ ગ્રંથમાં પૂર્વે પ્રાયશ્ચિત્તવિધી વારફતિ’ કહેવા દ્વારા આરાધનામાં તેરસને ચૌદશ જ કહેલ છે. આમ છતાં જેઓ ચૌદશના ક્ષયે આ ગ્રંથના નામે તેરસ-ચૌદશ ભેળી ગણાવે છે તેઓ આ ગ્રંથના પાઠોને ઈરાદાપૂર્વક અવળો અર્થ કરનારા કરે છે = રત્નની સાથેના ત્રાંબા અને કપડાને પણ રત્ન લેખાવનાર ઠરે છે.
૪૧. આથી શાસ્ત્રકાર સ્પષ્ટપણે જણાવે છે કે-“કઈ મુહૂર્નાદિક વિશેષ–મોટું કારણ ન હોય તો ચૌદશના ક્ષયે તેરસને તેરસ કહેવાની શંકા પણ ન કરવી. અર્થાત લૌકિકપંચાંગમાં ભલે તેરસ કહેવાય, પરંતુ આરાધનાના પંચાંગમાં તેનઆ ગ્રંથમાં પ્રથમ જણાવેલા ચતુતિ અપમાનતા પાઠાદિ અનુસાર) તેરસને ક્ષય જ કરીને તેના સ્થાને ચૌદશ જ કરવી.” આ પાઠથી સ્પષ્ટ છે કે-આરાધનામાં સમ્યગૃષ્ટિને તેરસ-ચૌદશ ભેળા માનવા પાલવે જ નહિ. કારણ કે–પર્વતિથિ સૂર્યોદયથી જ ગણાતી હોવાથી અને ચૌદશના ક્ષયે ચૌદશને પૌષધ તેરસના સૂર્યોદય પહેલાં લેવાને વિધિ હોઈને તે પૌષધને ચૌદશને પૌષધ કહેવાતો હેવાથી તે દિવસે તેરસ ગણત્રીમાં રહેતી જ નથી.
કર. સં. ૨૦૦૬ના પ્રથમ આષાઢવદિમાં ડભેઈમુક્તાબાઈ જ્ઞાનમંદિરે (પ્રસિદ્ધિકાલ સ. ૨૦૦૫ છાપીને) પ્રસિદ્ધ કરેલ “બ્રીતવતનિ વાઢિાવવો” નામક બૂક કે–જેમાં તેના કર્તાનું નામ અને લેખનકાલ જણાવેલ નથી, અર્ધા ગ્રંથને પણ બાલાવબોધ નથી, કુલ ૬૧માંથી ૨૫ ગાથાનો જ બાલાવબોધ છે અને તે પણ ખંડખંડ છે અને ક્રમસર તે નથી જ! એટલે કે-તે બાલાવબોધ, મૂલ ગ્રંથની ૨૫ ગાથાઓની ટીકામાંની પણ અનેક પંક્તિઓ તથા અનેક પાઠોને છોડી દીધેલ એવો ગુટક-અસંબદ્ધ અને કઈ સ્થલે સમજ, કેઈસ્થલે અધૂરી સમજ અને કોઈ સ્થલે અણસમજ જ્ઞાપક છે, તેવા તે બાલાવબોધને તે
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪]
તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ જ ઉપયોગી થતી હોવા છતાં બલવાન (ચૌદશી આદિના) કાર્યને છોડીને પિતાના કાર્યને માટે જ ઉપયોગી થતી નથી. પરીક્ષા વગરનાં ચેર વગેરે સિવાયના બીજા કેઈના હાથમાં રહેલું રત્નયુક્ત ત્રાંબું, ત્રાંબાના મૂલ્યથી જ પ્રાપ્ત થતું નથી, ચોર વગેરેના હાથમાં રહેલું તે ત્રાંબાના મૂલ્ય મળી પણ જાય. શ્રી લલિતવિસ્તરા ગ્રન્થની ટિપ્પણીમાં કહ્યું છે કે-જે દેશમાં પરીક્ષક ન હોય તે દેશમાં સમુદ્રમાંથી નીપજેલાં રને કિસ્મત પામતા નથી. ભરવાડના ઝુંપડામાં (રહેલા) ચન્દ્રકાન્ત મણિને ગોવાળીઆઓ ખરેખર ત્રણ કેડી બોલે છે. ૫ ૬ છે
અવતરણિકા –હવે પ્રથમ જણાવેલી યુક્તિના સામાન્ય ન્યાયને અનુસરતા થકા ગાથા કહે છે – मू०-जो जस्स अट्ठी सो तं, अविणासयसंजुअं पि गिण्हेइ ॥
न य पुण तओ वि अन्नं, तकज्जसाहणाभावा ॥७॥ મૂલાથ-જે જેને અર્થે હોય તે, તેને અવિનાશક પદાર્થ યુક્ત હોય તે પણ ગ્રહણ કરે છે; પરંતુ તે વસ્તુથી પણ અન્ય–બીજી વસ્તુને કાઈ પ્રહણ કરે નહિઃ કારણકેતે અન્ય-બીજી અન્ય વસ્તુથી ઈષ્ટવસ્તુનું કાર્ય સાધન થતું નથી. . ૭ બૂકના પ્રકાશકે-“આ આખા ગ્રંથને બાલાવબોધ લેખાવનારૂં “છીવત્તરંજિળી-વાટાઘા. એવું આખું નામ આપેલ છે, તેના અજ્ઞાતનામા (મુનિ-જતિ કે ગૃહસ્થ પંડિત) લેખકને પ્રાચીન અને મહામુનિ લેખાવનારું ‘ચિરંતનમહૂ તમમુનિ' તરીકે કલ્પિત ઉપનામ આપેલ છે, તે બાલાવબંધમાં તેનો લેખનકલ જણાવેલ જ નહિ હોવા છતાં આ ગ્રંથકારની નજીકનો સમય લેખાવવા સારૂ તે બૂકમાં તે બાલાવબોધ લેખનકાલ કલ્પિત રીતે જ “સત્તરમા સૈકાને પૂર્વાદ્ધ જણાવેલ છે, અને તે બાલાવબોધને શાસનમાં સાર્વદિફ અપ્રમાણ કરેલી-પર્વતિથિપ્રકાશ તથા “તિથિસાહિત્યદર્પણ” જેવી બૂકોમાંના કેવળ કલ્પિત લખાણને સ્થાને સ્થાને પુષ્કળ પટ આપવામાં આવેલ છે !!!”
તે પ્રકારે અસત્યને પિંડરૂપે તૈયાર કરીને સમાજમાં અતિપ્રમાણિક તરીકે પ્રચારવામાં આવેલા તેશીતાનિવાઝાવવો' નામની બૂકના ૧૦ મા પેજ ઉપર આ (નં. ૪ર વાળા ) "ાળવિરોષ' પાઠને બાલાવબોધ જે-“હોટુ ઇનડુ ન્યાણજારિજનું તેસિડું ઉપવાસ શ્રીધો નોકું હવું રળ છતરું વાઢેરો ઘાતરૂં મિસ્ત્રી તેરમી સત્રની ટેવવી” એ પ્રમાણે પ્રસિદ્ધ થએલ છે તે સદંતર અધમૂલક છે. કારણકે તે બાલાવબોધ, બાલાવબેધકારને “(A)-કલ્યાણક, એ કારણવિશેષ નથી; પણ આરાધ્ય પર્વ છે, (B) એકકલ્યાણકને તપ ઉપવાસ નહિ પણ એકાશન છે, (C)-આ ગ્રન્થમાં પૂર્વે જણાવ્યું છે તેમ કલ્યાણકને તપ બીજો દિવસ લઈને પણ કરી શકાતો હોવાથી કલ્યાણકને તપ કરવા તેરસને ચૌદશથી જુદી ગણવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી, તદુપરાંત (D)–આ ગ્રંથકારશ્રીએ ચોથી ગાથાની ટીકામાં ચૌદશના ક્ષયે-તત્ર ત્રયોદ્ધતિ ચપરાશાગમવાત, જિતું પ્રાયશ્ચિત્તાવિધી ચતુતિ પઢિયમાનવાત' એ પાઠદ્વારા “તેરસે તેરસ એવા નામને પણ સંભવ નથી અને આરાધનામાં ચદશ જ કહેવી’ એમ સ્પષ્ટ જણાવેલ હોવાથી ચૌદશના ક્ષયે કલ્યાણકના હાને તેરસને ચૌદશથી અલગ લેખવાનું કહેવું તે શાસ્ત્રનુસારી નથી, પરંતુ તે તેરસને ચૌદશની અંતર્ગત જ લેખવાનું કહેવું તે શાસ્ત્રાનુસારી છે.” એ ચાર ચાર બાબતના બોધનો સદંતર અભાવ સૂચવે છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૮ મી
[ ૨૫ ટીકાર્થ – જે જેને અથી–અભિલાષી હોય તે જેમ શુદ્ધ વસ્તુને ગ્રહણ કરે છે, તેમ તે વસ્તુને વિનાશ નહિ કરનારી એવી બીજી વસ્તુથી તે વસ્તુ, સંયુક્ત-મિશ્ર હોય તે પણ તે ગ્રહણ કરે છે. અહિં અવિનાશકપણું એ લેવાનું છે કે જે વસ્તુમાં અભિલષિત-ઈચ્છિત વસ્તુનાં સ્વરૂપને પ્રતિબંધકતા-બાધકતા ન હોય, અથવા જે વસ્તુમાં ઈચ્છિત વસ્તુથી જે કાર્ય સાધ્ય હોય તે કાર્યને પ્રતિબંધક-બાધક થવાપણું ન હોય.” તેથી મરણાદિ પ્રસંગ વિશેષ પામીને કઈ વિષમિશ્રિત ક્ષીરાદિ ગ્રહણ કરે અને બીજી વસ્તુ ગ્રહણ ન કરે તે પણ દોષ-બાધા નથી, અને વળી ઈચ્છિતવસ્તુ સિવાયની અન્યવસ્તુને ગ્રહણ કરતે પણ નથીઃ૪૩ એ પ્રમાણે લાલાઘંટા ન્યાય વડે અહિં પણ સંબંધ કરાય. (બીજી વસ્તુ) કેમ ગ્રહણ કરતે નથી? તે કહે છે કે–તેનું=રત્નનું કાર્ય સાધી આપવા માટે તે અન્ય વસ્તુ અસમર્થ છે એ પ્રમાણે એનું રહસ્ય છે. છા
અવતરણિકા –હવે “ઘી'ના અર્થી જનનું દૂધ વગેરેનું ગ્રાહકપણું હેવાથી આ (ઉપર જણાવેલ) નિયમ ન રહ્યો; એ શંકાને દૂર કરવા સારૂ કહે છે:मू-जं दुद्धाइग्गहणं, घयाभिलासेण तत्थ न हु दोसो॥
तहारेण तयट्ठी, अहवा कज्जोवयारेणं ॥८॥ મૂલાર્થ –જે દૂધ વગેરેનું ગ્રહણ, “ધી”ની અભિલાષાથી કરે તેમાં દોષ જ નથી, તે દ્વાર વડે “ઘીને અર્થી છે અથવા (દૂધના) કાર્યરૂપ “ઘીના ઉપચારથી (દુગ્ધાદિને) ગ્રહણ કરતે “ધીને અર્થ છે. તે
ટીકાથ–બધી'ની અભિલાષાથી જે દૂધ આદિનું ગ્રહણ કરે. “આદિ શબ્દથી ચાંદી વગેરેનું પણ પ્રહણ કરવું. તેમાં વ્યાપ્તિને ભંગ થવા રૂપ દોષ થતો જ નથી. કારણ કેઘી’ના અર્થી પણુરૂપ દ્વાર વડે દૂધને ગ્રહણ કરતે દૂધને અર્થી પણ–“આ ઘીને અથ છે, એમ કહેવાય છે અથવા કારણમાં કાર્યને ઉપચાર લેવાથી દૂધને ગ્રહણ કરતે સતે પણ ધીને જ ગ્રહણ કરતે કહેવાય છે, નહિ કે-દૂધને ગ્રહણ કરતે કહેવાય છે. તે
અવક–હવે દ્વારઅને “ઉપચાર એ બન્નેને દષ્ટાન્ત વડે સ્પષ્ટ કરે છે – मू०-जह सिद्धट्ठी दिक्वं, गिण्हंतो तहय पत्थओ दारुं ।
न य तं कारणभावं, मोत्तूण संभवइ उभयं ॥१॥ મૂલાર્થ –જેમ દીક્ષા ગ્રહણ કરતે મુક્તિને અથી કહેવાય છે, તેમ કાષ્ટને ગ્રહણ કરતે પાલાને ગ્રહણ કરતો કહેવાય છે. કારણભાવ વિના આ બન્ને વાત સંભવતી નથી. પલા
૪૩. આથી શાસ્ત્રકારે ખરતરગચ્છીઓ પાસે એ વાત સિદ્ધ કરી છે કે–ચૌદશન અથી, ચૌદશના ક્ષયે ચૌદશ, તેરસ મિશ્રિત હોવા છતાં ચૌદશને જ ગ્રહણ કરે છે અને તેરસને આરાધનાની વાતમાં તેરસ તરીકે ગણતો નથી.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વતર’ગિણી ગ્ર’થના અનુવાદ
ટીકાઃ—જેમ મુક્તિના અભિલાષી, મુક્તિના અી પણા દ્વારા દીક્ષાને ગ્રહણ કરતા દીક્ષાર્થી પણ કહેવાય છે. કારણકે કાર્યની ઇચ્છાવાળાઓમાં કારણની ઇચ્છાના નિયમ છે જઃ દ્વાર વડે ઇચ્છાપણુ જણાવીને હવે ઉપચાર જણાવે છે. જેમ કે-કાષ્ટમાં પ્રસ્થક= પાલાના વ્યપદેશ થાય છે. કહેવાના ભાવ એ છે કે-હાથમાં (કાઈ) લાકડુ` લઈ ને જતા હોય તો પણ પાલેા લઈને જાય છે' એમ કહેવાય છેઃ એ પ્રમાણે દુગ્ધ ગ્રહણ કરતા પુરુષ પણ ઘી ગ્રહણ કરે છે' એમ કહેવાય છે. હવે હેતુના વ્યતિરેક એટલે હેતુના અભાવને દેખાડે છે કે-પ્રથમ કહેલ દ્વાર અને ઉપચાર ખન્ને સંભવતા નથી : કેમ સ ંભવતા નથી ? તા કહે છે કે–કારણભાવને છેડીને એટલે કે-તે દ્વાર અને ઉપચાર એ બંનેમાં જો કારણભાવને માનવામાં ન આવે તે તે દ્વાર અને ઉપચાર ખ'ને સંભવતા નથી. કારણપદ્મ ઉપલક્ષણવાળુ છે. તેથી કાર્ય કારણભાવને છેડીને તે દ્વાર અને ઉપચાર સંભવતા નથી એ પ્રમાણે ભાવા છે. પ્રા
અવ——હવે કાલનું કાર્યંમાત્ર પ્રતિ કારણપણું હાવાથી પૂર્ણિમાને વિષે પણ ચતુ દશીરૂપ કાર્ય ના ઉપચાર કેમ ન થાય ? એ પ્રકારની શંકાને દૂર કરે છેઃ-मू० - जइवि हु जिणसमयमि अ, कालं सव्वस्त कारणं भणिओ || तहवि अ चउद्दसीए, नो जुज्जइ पुण्णिमा हेऊ ॥ १०॥ ભૂલા—જો કે જૈનશાસનમાં કાલને સનું કારણ કહેલ છે, તેા પણ પૂર્ણિમા, ચૌદશના હેતુ તરીકે ઘટતી નથી. ૫૧૦ના
૨૬ ]
ટીકા;—જો કે-જૈનશાસનમાં સ્વભાવ આદિ ચાર કારણા સહિત કાલ પણ સકા નું કારણ કહેલ જ છે, તે પણ કારણનાં લક્ષણના અભાવ હેાવાથી પૂર્ણિમા, ચૌદશનું કારણ ઘટતું જ નથી૪=ખની શકતું જ નથી. ૧૦ના
અવ—હવે કારણના લક્ષણના અભાવને જ દેખાડે છેઃ—
मू० - कज्जरस पुव्वभावी, नियमेण कारणं जओ भणियं ॥ तल्लक्खणरहिआ विय, भणाहि कह पुण्णिमा हेऊ ॥ ११ ॥
મૂલા :—કારણ કે-કાનાં કારણને નિશ્ચયે કરીને પૂર્વભાવી=પૂર્વે હેાનારૂ કહેલ છે. આ લક્ષણથી રહિત હૈાવા છતાં પણ પૂર્ણિમા, (ચૌદશનું ) કારણ શી રીતે બને ? તે
કહેા. ૫૧૧૫
૪૪. અહિં ખાસ ધ્યાન રાખવું કે–શાસ્ત્રકારે ખુલાસામાં ઉપચારને અયેાગ્ય ન જણાવતાં ‘પૂનમ, એ ચૌદશનું કારણ બનતી નથી, કારણકે—તે તેા પૂનમ આવ્યા પહેલાં કાર્યો બનીને પણ નષ્ટ થએલ હોવાથી તેવા પૂના નષ્ટ કાર્યંતે પછીની પૂનમે કરવાનું કહે છે તે (ચૌદશના ) કાર્યોંમાં ઉપચાર ન જ થાય' એમ જણાવ્યું છે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથામી ૧૨
૨ ૨૭
ટીકાથ—નિશ્ચયે કરીને કાની પહેલાં જે થનારૂં હેાય તે કારણ કહેલ છે. આ લક્ષણથી =પૂર્વભાવિપણાથી રહિત હોવા છતાં એટલે કે-ચતુર્દશીની પહેલાં પૂર્ણિમા નહિ હાવા છતાં પણ પૂર્ણિમા, ચતુર્દશીનું કારણ શી રીતે બને? તે મને કહેાઃ જે વનષ્ટ-અતીતકાર્યનું પણ માવિષ્ઠાર—ભાવિકારણ—ભવિષ્યમાં થનારૂ કારણ બને તેા જગતની વ્યવસ્થામાં વિપ્લવ–ઉલ્કાપાત ઉભેા થવા પામે. ૫૧૧૫
અવ—એ પ્રમાણે સામાન્ય ન્યાયનું પણ સમાઁન કરીને (તેને) ચાલુ અધિકારમાં ચેાજે છેઃ——
मू० - एवं हीणचउद्दसी, तेरसिजुत्ता न दोसमावहइ ||
सरणं गओ वि राया, लोआणं होई जह पुज्जो ॥१२॥
મૂલા—એ પ્રમાણે ક્ષીણુચતુર્દશી તેરસ સહિત ગ્રહણ કરવી તે દોષને પામતી નથ'. જેમ શરણે ગએલા પણ રાજા લેાકેાને પૂજ્ય હાય છે. ૫૧૨ા
ટીકા—એ પ્રમાણે પૂર્વે કહેલી યુક્તિવડે ક્ષીણચતુર્દશી, તેરસ સહિત પણ ગ્રહણ કરાતી દેષને પ પામતી નથી, એ પ્રમાણે શ્ર્લાકના પ્રથમના અદ્ધ ભાગના અર્થ છે. હવે (એ વાતનું) દૃષ્ટાન્તથી સમર્થન કરેલ હાવા છતાં પણ બે વાર બાંધેલુ વધારે મજબૂત અને છે' એ ન્યાય હાવાથી (તે વાતના વધારે સમનાથૅ) ફરીથી પણ દૃષ્ટાંતની બહુલતા દેખાડે છે વધારે દૃષ્ટાંત જણાવે છે. મહાન્ પુરુષને પણ આપત્તિના સંભવ હાવાથી કોઈ વખત આપત્તિમાં આવી પડેલ રાજાને જે મહેલ કે કિલ્લા વગેરે શરણુ બને છે, તે શરણમાં રહેલે, પણ રાજા, લેાકેાને પૂજ્ય સેવનીય હાય છે. આ કહેવાના ભાવાથ એ છે કે-“રાજા, કિલ્લા વગેરેમાં રહેલા પણ સેવ્ય–આરાધ્ય છે. (એટલું જ નહિ; પરંતુ રાજા જે સ્થાને રહેલ હાય) તે સ્થાન પણ યત્નથી રક્ષણ કરવા ચેાગ્ય છે; પરન્તુ રાજા સહિતના પણ તે સ્થાનને મૂલમાંથી નષ્ટ કરીને કયારેય પણ શરણુ ન ખની શકે તેવા અરણ્યજગલ વગેરેમાં અથવા મંત્રીના ઘરે કે—જે તે સ્થાનમાં રાજાને સ્વબુદ્ધિથી આરોપીને તેનું આરાધન હિતને માટે થઈ શકતું નથી. એટલે કે-ચતુર્દશીના ક્ષયે રાજારૂપ ચતુર્દશી, તેરસરૂપ કિલ્લામાં રહેવાની સ્થિતિમાં આવી પડેલ હાય તે પ્રસંગે તે ચતુર્દશીને તેરસના સ્થાને પણ ચતુર્દશી જ માનવાને બદલે રાજારૂપ તે ચતુર્દશીને અને તે ચૌદશના શરણુરૂપ તેરસને પણ ઉડાવી દઈને તે ચૌદશને માટે અશરણુ અરણ્યાદિરૂપ પૂર્ણિમાને વિષે તે ચતુર્દશીને સ્વબુદ્ધિથી સ્થાપીને તે પૂર્ણિમાને દિને તે ક્ષીણચતુર્થાંશીનું આરાધન થઈ શકતું નથી.’ અથવા—માત્ર સભામાં બેઠેલે જ રાજા પૂજ્ય = ઉદયાત્ ચૌદશ જ પૂજ્ય—આરાધ્ય.’
૪૫. અહિં શાસ્ત્રકારે ચોક્ક્સના ક્ષયે તેરસ સહિતની ચૌદશને તેરસ–ચૌદશ તરીકે ગ્રહણ કરવાનું કહ્યું નથી, પરન્તુ ચૌદશ તરીકે જ ગ્રહણ કરવાનું કહેલ હાવાથી ‘તેરસ—ચૌદશ’ કહેવું એ મૃષાભાષણ ઠરે છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮]
તત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ એમ પણ નથી. ઈત્યાદિ લોકપ્રસિદ્ધ દષ્ટાન્ત, સૂત્રના એક દેશ ભાગવડે = ટુકડાવડે બુદ્ધિથી અધ્યાહાર સમજવું કે ૧રા
અવક–હવે ફરીથી પણ બીજા પ્રકારે દષ્ટાન્ડ આપી સમર્થન કરે છે – मू०-अहवा जत्थ वि राया, चिट्ठइ अमच्चाइसंजुओ ससुहं ॥
तत्थेव रायपरिसा, ठिय ति वुच्चइ न अन्नत्थ ॥१३॥ મૂલાર્થ—અથવા રાજા, પ્રધાનાદિસહિત સુખપૂર્વક જ્યાં પણ રહેલ હોય ત્યાં જ રાજપષદા રહેલી છે એમ કહેવાય છે, પણ બીજે નહિ ૧૩
ટીકાર્થ –અથવા બીજા પ્રકારે -જે કેઈપણ સ્થળે રાજા, પ્રધાનાદિ સહિત સુખપૂર્વક રહેલ હોય તે જ સ્થાને રાજપર્ષદા રહેલ છે, એમ લેકે કહે છે. પરંતુ રાજા સિવાય, બીજે સ્થાને = રાજમાન્ય એવા અમાત્ય વગેરેના ગૃહાદિમાં રહેલી પર્ષદાને રાજપર્વદા કહેવાતી નથી. ૧૩
અવડ–હવે પહેલાં પૂર્ણિમાએ પાક્ષિક કૃત્ય હતું, અને શ્રી કાલિકાચાર્યમના આદેશથી હાલમાં ચૌદશે થયેલ છે તેથી ચૌદશના ક્ષયે પૂર્ણિમા જ લેવી તે યુક્તિયુકત છે એમ પણ કઈક બ્રાંતને બ્રાંતિ થાય તે દૂર કરવા સારૂ ગાથા કહે છે – - ૪૬. “રોસિદ્ધો દઇન્તઃ સૂત્રનૈવ યુદ્ધયા જમ્ય તિ’ એ મુકિત પાઠના આ શુદ્ધ અર્થને (પર્વ તિથિપ્રકાશના પૃ. ૧૦૫ની ૫૧ મી ટિપ્પણીમાં “ઢોસો રુઝાન્તઃ સાન્તિયોગના વં ચતુર્વરી રાના બિરિને વરરે વિવાર્તાત્તિથિન પ્રમાણનિત્યાદ્રિ જાતિ ' એ પ્રમાણે કોઈ લિખિત પ્રતના પાઠના અશુદ્ધ અર્થને એ મુક્તિ પાઠના અનુવાદમાં જડી દઈને તે અશુદ્ધ અર્થદ્વારા) ખેટે હરાવવા નવાવર્ગે ભારી પ્રયાસ કરેલ, પરંતુ તે પ્રયાસ નિરર્થક હતો, એમ એ જ ટિપ્પણીકારે સં. ૨૦૦૬માં પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરેલ “સપરિશિષ્ટતત્વતરંગિણી ટીકાનુવાદ' નામની બૂકના ૧૪ મા પેજ ઉપર (તે મુકિત પાઠનો જ સ્વીકાર કરીને, પિતાની અશુદ્ધ પ્રતમાંના તે વધારાના પાઠને કસમાં દાખલ કરીને અને તેમની લિખિતપ્રતમાં તે પાઠ નહિ હોવાથી તે લિખિત પાઠને અશુદ્ધ તરીકે કબૂલીને) પિતાની તે પર્વતિથિપ્રકાશ નામની બૂકને તેમ જ તે લિખિતપ્રતને પોતે પણ અશુદ્ધ માનેલ છે તે સંતોષની વાત છે. બારમી ગાથાના આ અર્થ ઉપરાંત (તે બૂકના ૧૪ મા પેજ ઉપર) કૌસમાં જણાવેલા પાઠમાંની દાષ્ટ્રતિક જના, (શાસ્ત્રકારે જણાવેલા તે પૂર્ણ અર્થ પછીથી) એ પ્રમાણે પોતાની બુદ્ધિથી કરવાની રહેતી જ નથી; કારણકે–તે યોજના, શાસ્ત્રકારે પોતે જ ૧૭ મી ગાથાની ટીકામાં જણાવેલી જ છે.
૪૭. આ વાતને શાસ્ત્રીય મનાવવા સારૂ પૂનમે પાક્ષિકના આગ્રહવાળા પૂનમીયાગચ્છીએ શ્રીઠાણાંગસત્રની કઈક ટીકામાં તથ્વસેળ પવિયાનિ વકg” પાઠ પણ પદરને ઉમેરી દેવાની ગરબડ કરેલ છે ! જુઓ આ જ ગ્રંથકારશ્રી કૃત પ્રવચનપરીક્ષાગ્રંથ પત્રાંક ૧૭૬- ચતુ વિ કાળાં વૃત્તૌ' એ પાઠ.
૪૮. અહિં ધ્યાન રાખવાનું છે કે-ચૌદશના ક્ષયે તેરસમાં ચૌદશ કરવાનું કહેનાર નવા વર્ગની જેમ પૂનમમાં ચૌદશ કરવી” એમ ખરતરે પણ કહેતા નથી. અર્થાત ચૌદશના ક્ષયે તે ક્ષીણ ચૌદશને પૂનમે કરનારા ખરતરેએ પણ અહિં‘તે ચૌદશ માટે પૂનમ જ લેવી’ એમ પ્રથમ એકવચન વાપરેલ છે; પરંતુ પૂનમમાં ચૌદશ લેવી એ તરીકે સપ્તમી વાપરેલ નથી. અર્થાત પળમાહ્ય એમ કહેલ નથી.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૧૪ મી
मू० - नेवं कयाइ भूयं भवइ भविस्सं च पुष्णिमादिवसे ॥ पक्खिअकिचं आणा - जुत्ताणं मोहमुत्ताणं ||१४||
[ ૨૯
મૂલા :—માહથી રહિત એવા આજ્ઞાયુકતજનાને પાક્ષિકનું કાર્ય પૂર્ણિમાને દિવસે કઢિપણુ બન્યું નથી, બનતું નથી અને બનશે પણ નહિ ૫૧૪ા
ટીકા :—એ પ્રમાણે ‘કદિ પણ થયું નથી, થતું નથી અને થશે નહિ' એ મુજબ ત્રણેય કાલમાં નિષેધ છે. શું થયું નથી ? તા કહે છે કે-પાક્ષિકનું કાય, કાં ? પૂર્ણિમાને દિવસે’: કેને એમ બન્યું નથી? તેા કહે છે કે-આજ્ઞાયુકતજનેને.' અહિં આજ્ઞા તીર્થંકરાની જ સમજવી. તેવા જનેાને તીર્થંકરાની આજ્ઞાયુક્તપણું' કેમ હોય છે ? તે જણાવવા સારૂ વિશેષણ દ્વારા હેતુ કહે છે કે-તેએ આભિનિવેશિક મિથ્યાત્વમેહરહિતવાળા હાઈ ને મેહમુક્ત છે માટે' એમ ન કહેવું કે—આ ત્રણેય કાલમાં નિષેધ જણાવનારુ વચન, વચનમાત્ર હાવાથી પાતાના ઘરમાં જ બેલાતું સુંદર છે.’ કારણ કે–‘ઉપવાસ, ચૈત્યપરિપાટી અને સાધુઓને વંદના વગેરે લક્ષણવાળુ તે પાક્ષિકકૃત્ય ચૌદશે જ કહેલુ છે,' એમ પૂર્વે બીજી ગાથાની ટીકામાં જ બીજા ગ્રન્થાની સમ્મતિ વગેરે પૂર્વક ચર્ચે છે અને આ પછીની ( ૧૫-૧૬ મી) ગાથામાં વિસ્તારથી જણાવાશે. ૫૧૪ા
અવ—હવે ‘ત્રણે ય કાલમાં નિષેધ કેમ ?’ એ ખ્યાલ આપવા સારૂ અન્વય સિવાયમાં હેતુથી ગતિ એવી અન્ય ગ્રન્થમાં કહેલ અ સહિતની એ ગાથાઓ કહે છે ઃ— मू० - जेणं चउदसीए, तवचेइअसा हुवंदनाऽकरणे ॥
पच्छित्तं जिणकहिअं, महानिसी हाइगन्थे ||१५|| न हु तह पन्नरसीए, पक्खिअकज्जं जिणेण उवइ ॥ किं तु पुणो बीअंगे, चउमासि तिपुण्णिमा गहि ॥ १६ ॥
મૂલા :—કેમકે-ચૌદશે તપ-ચૈત્યપરિપાટી–સાધુવંદન ન કરે તેા મહાનિશીથ વગેરે ગ્રન્થાને વિષે જિનેશ્વરાએ પ્રાયશ્ચિત્ત જણાવેલ છે, તેમ જિનેશ્વરે પાક્ષિકકાર્ય પૂર્ણિમાએ કરવાનું જણાવેલ નથી; પરન્તુ ખીજા અંગસૂત્ર શ્રીસૂત્રકૃતાંગમાં ત્રણ પૂર્ણિમાએ ચામાસીની ગ્રહણ કરેલી છે. ૫૧૫-૧૬૫
ટીકા :—જેમ શ્રી મહાનિશીથ વગેરે ગ્રન્થાને વિષે ચૌદશે જ ઉપવાસ-ચૈત્યપરિપાટી અને બીજી વસતિમાં રહેલા મુનિરાજોને પણ વંદન ન કરે તેા શ્રી જિનેશ્વરાએ પ્રાયશ્ચિત્ત કહેલ છે તે પ્રકારે (તે સં) પાક્ષિકકૃત્ય, શ્રી જિનેશ્વરે પૂનમે નિશ્ર્ચયથી=નિયમ તરીકે ઉપસ્યુિં જ નથી. નહિ તેા (ચૌદશ અને પૂનમ) બંને દિવસ ઉપવાસના નિયમ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
* મન-~
~
wwwh પમધૂમ
+++
+
૩૦ ]
તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ થયે સતે માસીની (ત્રણ પૂનમની) માફક (દરેક ૧૪૪૧૫ ને) છઠ્ઠ તપ જ કહેલ હેત; પરંતુ તે તે કહેલ નથી.
એ પ્રમાણે પાક્ષિકકૃત્ય, શાસ્ત્રોક્તયુક્તિથી યુક્તપણે ચૌદશે સ્થાપેલ હોવા છતાં પૂર્ણિ માએ પાક્ષિકકૃત્ય કરવાનું કહેવું તે તે (શાસ્ત્રથી નહિ, પણ) સેવનથી મનાવવા જેવું જ છે. હવે–પૂનમને પાક્ષિક તરીકે ન સ્વીકારવી.” એમ કહેવામાં સૂત્રની સમ્મતિ જણાવનારૂં ઉત્તરાદ્ધ કહે છે –“પૂર્ણિમાએ પકખી કહેલી નથી, એટલું જ નહિ, પરંતુ શ્રી સૂયગડાંગસૂત્ર નામના બીજા અંગસૂત્રના બીજા સ્કંધમાંના લેપશ્રાવકના વર્ણનમાં માસીની ત્રણ જ પૂર્ણિમાને આરાધ્ય તરીકે ગ્રહણ કરેલી છે. અને તે આ પ્રમાણે –
લેપ નામને ગાથાપતિ શ્રાવક ચૌદશ-આઠમ વગેરે તિથિઓને વિષે, મહાકલ્યાણ કના સંબંધને લીધે પુણ્યતિથિ તરીકે પ્રસિદ્ધ એવી અમાવાસ્યાઓને વિષે અને માસીની ત્રણેય પૂનમેને વિષેઃ એવા પ્રકારના ધર્મદિવસેને વિષે અતિશયથી પ્રતિપૂર્ણ એ વ્રતના અભિગ્રહ વિશેષરૂપ પૌષધ, આહાર-શરીર-બ્રહ્મચર્ય અને અવ્યાપારરૂપ પ્રતિપૂર્ણ પૌષધને સેવત સંપૂર્ણ શ્રાવકધર્મનું પાલન કરે છે. આથી વિચારવું કે-જે પૂર્ણિમાએ પાક્ષિક હોત તે શાસ્ત્રકારે (વર્ષની ૧૨ પૂર્ણિમા માંથી ) ત્રણ જ પૂર્ણિમા કેમ રહણ કરી? -
અને તે પ્રમાણે શ્રી શત્રુંજયમાહાભ્યના ત્રીજા સર્ગના આઠમા તથા નવમા શતકને વિષે (નહિ, પરંતુ છઠ્ઠા સર્ગને વિષે) કહ્યું છે કે-“તે (આદિત્યયશા રાજા) અષ્ટમી અને ચતુર્દશીને જીંદગીપર્યન્ત પચ્ચકખાણ અને પૌષધ વગેરે તપવડે વિશેષ પ્રકારે આરાધતે હતે. ૬પા (૧૪૯) “અને તે રાજા અષ્ટમી અને ચતુર્દશી પર્વના તપના નિશ્ચયમાંથી ( ચલિત કરવાને) યત્ન કરનારા દેવતાઓથી પણ ક્યારેય ચલાયમાન કરી શકાતું ન હતું.
છા (૧૫૯) “રાજાએ પણ કહ્યું કે-હે રંભા ! સાંભળ. પિતાએ (ઋષભદેવ પ્રભુએ) કહેલું આઠમ અને ચૌદશનું પર્વ, અમારે મહા=મોટું વ્રત છે. ૩રા (૨૧૭)” “હે ભામિનિ ! આ પટની ઘોષણ, તેરસે અને સાતમે લેકને (તે પર્વને અગાઉથી) જણાવવા સારૂ મારા આદેશથી થાય છે. ૩૩ (૨૨૩) હે દેવિ ! ત્રણેય લેકને વિષે દુર્લભ એવા ચૌદશઆઠમપર્વને જે મનુષ્ય, ભક્તિથી કરે છે–આરાધે છે તે મોક્ષપદને પામે છે. ૩૪ (૨૨૪) અરિહંતના ધર્મથી વાસિત થએલા હરણ (fલદાદ) સિંહ અને સર્પ વગેરે તિર્યંચનાં બચ્ચાં પણ અષ્ટમી અને પાક્ષિકના કૃત્યમાં આહાર ગ્રહણ કરતા નથી. પ૪૪ (૨૩૪) (ત્તરાયણની શgશર્મ) જેમાં સુખ દીઠેલું છે, એવા ચૌદશ અને અષ્ટમી પર્વનું તે ધર્મ રાજા, શ્રી યુગાદિજિનેશ્વરનાં ચરણની જેમ નિત્ય આરાધન કરતા હતા. બે (૨૮૦)
તેથી આગમના અવિરેલ્વે કરીને “ચૌદશે પાક્ષિકકૃત્ય દેખાય છે,૪૯ નહિ કે-પૂનમે ( ૪૯. અહિંથી મુદ્રિત ગ્રંથમાં શરૂ થતા દેઢ પંક્તિપ્રમાણ આખા પાઠને સં. ૧૯૩ની પર્વતશિ. પ્રકાશ બૂકના પેજ ૧૧૦ ઉપર [ પિતાની લિખિત પ્રતમાંના-વં ચત્ર વાણિતત્ર ૪ ૪ ૪ વોનામાન્તરોવનચામૃતનનામિતિ” એ (ફુવં અને સમૃત જેવા અનાવશ્યક શબ્દવાળા) ભિન્નપાઠના સ્વીકૃત
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૧૭ મી
[ ૩૧
પાક્ષિકકૃત્ય આગમના અવિરેધવાળુ છે.' આ વચન, તમારા આન્તરચક્ષુને ખાલનારુ અંજન જ છે' એમ મારા જેવા મિત્રના વચનથી આ અંજન વડે આન્તરચક્ષુને કેમ અલંકૃત કરતા નથી ? આ અંજન આંજીને આંતરચક્ષુ કેમ ખાલતા નથી ? એમ અતિવિસ્તારથી સર્યું. ૫૧૫–૧૬૫
અવ—( ક્ષયતિથિની વ્યવસ્થા જણાવી) અને હવે વૃદ્ધિ વખતે જે તિથિ આરાધ્ય ગણાય છે તે તિથિને જણાવે છે:—
मू० - संपुण्णत्ति अकाउं, बुड्ढी
घिप्पई न पुव्वतिही ॥ जं जा जम्मि हु दिवसे, समप्पई सा पमाणं ति ॥१७॥
મૂલા :—તિથિની વૃદ્ધિમાં ‘સ’પૂર્ણ છે’ એમ કરીને પૂર્વની તિથિ ન લેવી. કારણ કે-જે તિથિ જે દિવસે સમાપ્ત થતી હાય તે તિથિ પ્રમાણ છે. ા૧ણા
ટીકા :—તિથિનું પ્રકરણ હાવાથી—તિથિની વૃદ્ધિ હાયે સતે પણ આજે સોંપૂર્ણ તિથિ છે.’ એવી ભ્રાન્તિ વડે કરીને આરાધ્યપણે પૂર્વતિથિ ગ્રહણ કરાતી નથી; પરંતુ ઉત્તર તિથિ જ ગ્રહણ કરાય છે. કારણ કે-તિથિનું આ વધવાપણું એટલે શુ ?-તિથિનું બમણું સ્વરૂપ પામવાપણું ? કે-અધિક સૂર્યોદય પામવાપણું ? કે-એ સૂર્યોદય પામવાપણુ કે–બીજા સૂર્યોદયને પામીને સમાપ્ત થવાપણુ ??
પહેલે વિકલ્પ અસંભવિત છે. કારણકે–(તે વિકલ્પમાં) તિથિનું પ્રમાણુ, કાંઈક ન્યૂન એવી ૧૨૦૧૦ ઘડી માનવાના પ્રસંગ આવે! બાકીના ત્રણેય વિકામાં શેષ=૬૦ ઘડીના દિવસથી પણ વધેલી તિથિની અપેક્ષાએ એક જ તિથિમાં એકાદિ ઘડીની અધિકતા અનુવાદ દ્વારા ] નિરુપયોગી લેખાવવા સારૂં નવા વર્ગને મુદ્રિત પ્રતમાંના તે મૂળ પાઠમાં શાસ્ત્રકારે, જે (પ્રથમ જણાવેલ સૂત્રકૃતાંગસૂત્રના લેપ શ્રાવકના અધિકારવાળા) આગમવચનને જ આંતરલાચનનું અંજન લેખાવેલ છે તે, નિશ્ચિત વાતના લાપ કરવા પડેલ હાવાથી તે ભિન્ન પાઠને તથા તેના અને અહિં બીન જરૂરી માનીને લીધેલ નથી. તે વગે પણ તે સ. ૧૯૯૩ના અનુવાદને સુધારીને પુનઃ સ. ૨૦૦૬ માં છપાવેલ ‘સપરિશિષ્ટશ્રીતત્ત્વતરંગિનીટીાનુવાવ' નામની બ્રૂકના ૧૮ મા પેજ ઉપર (૧૩ વર્ષ પહેલાં) તે નિરુપયોગી લેખાવેલ દાઢ પ ંક્તિ પ્રમાણ પાઠમાંના-ન ટુ પુનઃ પંચવચામ્' પાઠના તે। અનુવાદ દ્વારા સ્વીકાર કરેલ જ છે. કે—જે પાઠ તેમની જણાવાતી લિખિત પ્રતમાં નથી.
૫૦. શ્રી સૂર્ય પ્રાપ્તિ પૃ. ૧૪૯ ના ‘બોરાત્રસ્ય દ્વાષ્ઠિમાનવિમસ્ય॰' પાઠ મુજબ-તિથિ ૬૧/૬૨ અંશમાન જ હાવાથી ૬૦ ઘડીના દિવસ પ્રમાણ હેાતી નથી; પરંતુ વિસ કરતાં એક ઘડી જેટલી એછી હાય છે. આ વાતને અનુસરીને શાસ્ત્રકારે અહિં−‘બાયોડર્સમવી, છાવિન્યૂનધિ વિશત્યુત્તરશતનાધ્યારિશમાનસંચાત્' એ પંક્તિદ્વારા—“તિથિદ્ધિને ‘એકતિથિ બમણી' એમ અર્થાં કરા તેા એક તિથિનું પ્રમાણ, પ ધડીને બદલે લગભગ ૧૧૮ ઘડી માનવું પડે. તેથી તે વિકલ્પને સંભવ નથી.” એ પ્રમાણે સ્પષ્ટ અથ જણાવેલ છે.
આમ છતાં નવા વગે સ. ૧૯૯૭ની ‘પતિથિપ્રકાશ’ બૂકના ૧૧૨ મા પેજ ઉપર તે મૂલપંક્તિને
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨ ]
તત્ત્વતર ગિણી ગ્રંથના અનુવાદ
સૂચવી છે. અને જ્યારે એમ જ છે ત્યારે જે સૂર્યોદયને પામીને જે તિથિ સમાપ્ત થતી હોય તે તિથિના તે જ સૂર્યોદય પ્રમાણ છે.’ ક્ષય-વૃદ્ધિ સિવાયની તિથિઓની જેમઃ આ વાતને અનુમાન પ્રયાગ તે આ પ્રમાણે છે કે-એ સૂર્યોદયને પામવાના લક્ષણવાળી તિથિના સમાપ્તિસૂચક ઉદય`` પ્રમાણ છે.’ કારણ કે-તે સૂર્યોદય, અ, બેવડું સ્વરૂપ પામવું એટલે તે તિથિનું પ્રમાણ ૧૨૦ ઘડી થવું' એ મુજબ કરેલ છે તે તિથિના પ્રમાણનું જ્ઞાન નહિ હોવાનું સૂચક છે. નવા વગે તે ‘પતિથિપ્રકાશ’માં આ શાસ્ત્રને અનુવાદ આ રીતે વિવિધ દોષોથી પરિપૂર્ણ હોવાનું તે સ. ૧૯૯૩થી સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ થઈ જવાથી તે વગૅ સં. ૨૦૦૫ માં પ્રસિદ્ધ કરેલ ‘શ્રી તત્ત્વતર ગિણી માલાવમાધ' બૂકના પેજ ૨૧ ઉપરની ૧૩મી મહાપ્રપંચી ટનેટ દ્વારા તે અનુવાદને તદ્દન સાચા કહેવા પૂર્વક તેનેા બચાવ કરેલ છે તે હિમ્મતની બલિહારી છે: “અમારી આ પૂર્વેની અનેક ફ્રુટનેટમાં જણાવાયું છે તેમ તે ‘પર્વતિથિપ્રકાશ’ બૂકમાંના જાહેર થઈ ગએલા અનેક અવળા અર્થાને તેા એ પછીથી તેએએ સ. ૨૦૦૬માં પ્રસિદ્ધ કરેલ—સપરિશિષ્ટ શ્રી તત્ત્વતરંગિણી–ટીકાનુવાદ’ નામની બ્રૂકમાં પોતે સુધારી લેવા પડેલ છે અને તે સાથે તે બ્રૂકના ૧૭ મા પેજ ઉપર પ્રસ્તુત ૧૨૦ થડીવાળી ભૂલને પણ–‘કમકે તિથિનું પ્રમાણ એકાઉન્ટૂન ૧૨૦ ઘડી’ એમ લખીને સુધારી લીધેલ છે તે સારૂ કર્યુ છે.”
શ્રી તત્ત્વતર ંગિણીમાલાવખેાધ' ના ૨૧ મા પેજની તે ૧૩ મી ફ્રુટનેટમાં મહાપ્રપંચ એ છે કે આ ગ્રંથની આ ચાલુ ૧૭ મી ગાથાની ટીકાને અન્તે-મિન્નેત્ર વિશે યોવિ સમાપ્તવેન તસ્યા અવિ સમાસસ્વામ્' 'પક્તિદ્વારા ગ્રંથકારે જણાવેલા–ક્ષીણ તિથિવાળા તે દિવસે જ બને પણ તિથિનું સમાપ્તિપણું હાવા વડે = હાવા પૂર્ણાંક તે ક્ષીણતિથિની પણ સમાપ્તિ છે.' એ અને તે બાલાવબેાધકારે (તે બ્રૂકના તે પેજ ૨૧ ઉપર) નેતા મળી પૂર્વિષ્ટાન વારનારૂં વિષર્ વિર તિથિ પૂરી છ' એ પ્રમાણે અને એટલે જ અર્થ કરવામાં ‘હેતુ'ને ‘સાધ્ય’ તરીકે લેખાવવાની અને તે પ ંક્તિના અધૂરા જ અર્થ કરવાની જે ભૂલ કરેલ છે તે, ભૂલને ભૂલપે જાણવા છતાં નવાવર્ગે તે ભૂલને તે સ્થલની ૧૩ નંબરની ટિપ્પણીદ્રારા પેાતાની માન્યતાને સિદ્ધાંતરૂપે લેખાવવા આ ગ્રન્થકારના નામે ભ્રામક કળા કરી છે = તે ભૂલને તે ટિપ્પણીમાં ગ્રંથકારના નામે સિદ્ધાંત પે આગળ કરીને પાતે તે ‘પતિથિપ્રકાશ’ બ્રૂકના પેજ ૨૧ તથા ૧૧૫ ઉપર ‘યે પૂર્વા’ ના કરેલા ‘તિથિ ગ્રહણ કરવી’ એ સાચા અને ‘પૂર્વતિથિમાં આરાધના કરવી એ પ્રમાણે અસત્ય બનાવી દેવાની તથા એકવડા પર્વના ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે ગ્રહણ કરવાની આગલી એજ તિથિની સમાપ્તિ જણાવનારી ગ્રન્થકારની આ વાતને ( તે બ્રૂકના ૧૮૨મા પેજ ઉપર ભ્રામક વાતદ્વારા) ભા. શુ. ૪–૫, ૧૪–૧૫, ૧૪-૦)) જેવા જોડીયા પની આરાધનાની વાત તરીકે એળખાવવાની આત્મહિતઘાતક કળા કરી છે !!! તે, હૈયું શાસ્ત્રાનુસારી હોય તે ન બની શકે.
૫૧. અહિં સાર એ છે કે ‘તિથિની વૃદ્ધિમાં પૂના સિને તે તિથિ તરીકે ન જ સ્વીકારવેશ.’ અહિં પુનઃ ધ્યાન આપવું કે—વૃદ્ધિ વખતની આ વાત એકવડી પર્વતિથિની વ્યવસ્થાને જ આશ્રયીને છે.’ આથી નવેા વ પંચાંગની ૧૪ પછીની પૂનમની વૃદ્ધિ વખતે આરાધનામાં પણ એ પૂનમ લેખાવવા સારૂ ચૌદશ—પૂનમ આદિ જોડીયા પને વિષે પણ આ વાતમાંના સમાપ્તિસ્યક ભાગની વાત આગળ કરે છે તે, શાસ્ત્રની ઉક્તિને પેાતાના મતમાં બળાત્કારે ધસડી જવાની ચેષ્ટામાત્ર જ છે. અહિં તે—પૂનમ આદિની વૃદ્ધિ વખતે કૈવલ એક પૂનમ નક્કી કરવાની વાત છે, ‘૧૪-૧૫ આદિપ જોડીયા પની વ્યવસ્થા કેમ કરવી ? તે વાત જ અહિં નથી. તેમ જ ભા. શુ. ૫ અને ચૌદશ પછીની પૂનમ કે અમાસના ક્ષયમાં પણ ઉદય
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૧૭ મી
[ ૩૩ ગ્રહણ કરવાની તિથિને સમાપ્તિસૂચક છે. જેમ ક્ષય-વૃદ્ધિ સિવાયની તિથિઓને ઉદયપુર (તે તિથિઓને સમાપ્તિસૂચક) છે. (આ અન્વયમાં) વ્યતિરેકે સાધ્યના અભાવે સાધનના અભાવમાં દષ્ટાંત આકાશકુસુમ છે.
હવે તિથિની વૃદ્ધિ વખતે અને ક્ષય વખતે કઈ તિથિ સ્વીકારવી? એ પ્રશ્ન બદલ અહિં બંને તિથિનું સાધારણ લક્ષણ= ક્ષય વૃદ્ધિ વખતે ગ્રહણ કરવા માટેનું બન્ને તિથિનું લક્ષણ ઉત્તરાદ્ધથી જણાવે છે. જેથી કરીને જે તિથિ જે રવિવાર વગેરે લક્ષણસિવાયની એલી સમાપ્તિની અહિં ગંધ પણ નથી. ટુંકમાં-એકવડી તિથિની જ વ્યવસ્થાની વાત ચાલતી હોવાથી અહિં ક્ષયમાં એટલે બીજી સામાન્ય પર્વ તિથિને ક્ષય” ધ્યાનમાં રાખવાનું છે. જોડીયા પર્વમાંની આગલી તિથિના ક્ષય વખતની વ્યવસ્થાની વાત નથી.”
પર. અહિં ખાસ ધ્યાન રાખવું કે સમાપ્તિને આ નિયમ (પ્રકરણ ક્ષય-વૃદ્ધિનું ચાલતું હોઈને) ક્ષય અને વૃદ્ધિપ્રસંગને અનુલક્ષીને શાસ્ત્રકારે જણાવેલ છે. અન્યથા-કમિ ના તિહી ના પમા” એ ઉલ્યનો નિયમ તે સમાપ્તિના અભાવમાં પણ ખાસ આવશ્યક છે. કારણ કે એમ ન મનાય તો એક દિવસમાં બે–ત્રણ તિથિઓ આવે તે પ્રસંગે તેમાંની કઈ સમાપ્તિવાળી તિથિને આજે તિથિરૂપે માનવી ? તેને જમ્બર વાંધો પડે છે. અને તે વાંધો ન પડે એ સારુ તે ક્ષે પૂર્વાને પ્રપ છે તેમજ શ્રી શ્રાદ્ધવિધિમાં– “પ્રત્યાહ્યાનાચાં ચા તોડ્યાપિ શારૂ સી મા એમ જ સાફ જણાવ્યું છે. આથી આ શાસ્ત્રકારે જણાવેલા ક્ષયવૃદ્ધિ પ્રસંગના સમાપ્તિવાળા આ નિયમને પકડીને જેઓ –વૃદ્ધિ સિવાયની તિથિઓ માટે પણ “જે દિવસે તે તિથિ સમાપ્ત થતી હોય તે પ્રમાણુ કરવી” એમ અર્થ કરે છે તે ઇરાદાપૂર્વકનું અસત્ય છે.
પ૩. નવાવર્ગ, સં. ૧૯૯૩ની પર્વતિથિપ્રકાશ બૂકના પેજ ૧૧૧ થી ૧૧૩ ઉપર આ ૧૭મી ગાથાની ટીકાને અનુવાદ શરૂ કર્યા બાદ તે ટીકાને બાફીને અનુવાદ તે બૂકના પેજ ૧૮૧ ઉપર કરેલ છે અને ત્યાં તે અનુવાદના અવતરણમાં તેમણે ગ્રંથકારના–“રાય તિથીનાં નૌ-ગુલી ૨ # તિથિ સ્વીકાર્ચચત્રોમો સાધારણ” એટલા પાઠને અનુવાદ ઈરાદાપૂર્વક છોડી દીધેલ છે! એટલે કે–શાસ્ત્રકારે જણાવેલ બારપર્વમાંની પણ એકવડી તિથિના ક્ષય–વૃદ્ધિ પ્રસંગને સમાપ્તિનો આ નિયમ, ભા. શુ. ૪-૫, ૧૪-૧૫ અને ૧૪-૦)) આદિ બેવડી તિથિઓને તેમજ કલ્યાણતિથિઓને પણ મનસ્વીપણે લાગુ કરવાના ઈરાદાથી તે પંક્તિનો અનુવાદ છેડી દીધેલ છે !” તે વર્ગની આ ગરબડ અત્યંત જાહેર થઈ જવાથી તેમણે તેર વર્ષ બાદ “સરિશિષ્ટ શીરવતગિળી-ટાનુવા' નામની બૂકના પેજ ૧૯ ઉપર તે ગરબડને સુધારી લીધેલ છે તે સારું કર્યું છે.
૫૪. સૂર્યોદ્યથી જ વાર મનાતો હોવાથી તેને જ આશ્રયીને શાસ્ત્રકાર અહિં કહે છે કે–સૂર્યોદયવાળે જે વાર હોય તે આખે વાર તે દિને જે તિથિ સમાપ્ત થતી હોય તે તિથિ માટે પ્રમાણ ગણઃ આ વાતથી અહિં ક્ષય વખતે તે આખે વાર ઉદય અને સમાપ્તિ બંને વાળી તિથિ માટેજ ગ્રહણ કરેલ છે. અત્ર પુનઃપુનઃ પ્રેરણાપ્રદાનની જરૂર પડે છે કે–આ આયે પાઠ, બારપવીંમાંની પણ એકવડી પર્વતિથિનાં જ ય–વૃદ્ધિ થયા હોય ત્યારે તે ક્ષીણ એકવડી તિથિની જ વ્યવસ્થા માટેનો છેઃ નહિ કે–ભા. શુ. ૪-૫ કે કઈપણ ૧૪-૧૫ ક ૧૪-૦)) જેવાં જેડીયાપર્વની વ્યવસ્થા માટે છે. આથી જ શાસ્ત્રકારે અહિં–‘ત્તિનિ સ્વીકાર્ચ એમ કહ્યું છે; પરંતુ ‘તચોટ એમ દ્વિવચનને પ્રવેગ કરેલ નથી.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪ ]
તત્ત્વતરંગિણુ ગ્રંથને અનુવાદ વાળા દિવસે સમાપ્ત થાય તે જ વારલક્ષણવાળે દિવસ પ્રમાણ કરતે તિથિ તરીકે જ સ્વીકાર.” અહિં (મૂલ ગાથામાને) “દુ' શબ્દ એવકાર અર્થમાં જાણ. તિથિના ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે ગ્રહણ કરવાની તિથિનું સામાન્ય લક્ષણ એ હોવાથી જ સ પૂat તિથિar૫૫-તિથિના ક્ષયે પૂર્વની તિથિ ગ્રહણ કરવી. (એમ એથી ગાથામાં કહેલું છે.) કારણ કે-તે ક્ષીણતિથિના દિવસે જ બન્ને તિથિનું સમાપ્તપણું હોવાથી તે ક્ષીણતિથિનું પણ સમાપ્તપણુંક છે, અને તે વાતને મળતી વાત “નિધિવા પુતલી” (એ ચોથી) ગાથાની વ્યાખ્યા અવસરે વિસ્તારથી જણાવેલ છે. એ પ્રમાણે ગાથાને અર્થ છે. ૧૭ના
અવક–હવે આ બાબતમાં લૌકિકદષ્ટાંતયુક્ત ગાથા કહે છે – ૫૫. આ ‘ક્ષયે પૂર્વી તિથિ , વૃદ્ધી પ્રાણા તરોત્તર' પ્રોષને અર્થ, ભાવનગરથી પ્રસિદ્ધ થતા જૈનધર્મપ્રકાશ માસિકના ૪૦માં પુસ્તકના બીજા અંકમાં એટલે કે-સં. ૧૯૮૦ના વૈશાખમાસના અંકમાં પેજ ૫૧ ઉપર-“જો બારતિથિ પિકીની કોઈપણ તિથિને ક્ષય પચાંગમાં હોય તે તે તિથિને ક્ષય ન કરતાં તેની પૂર્વેની તિથિને ક્ષય કરવો. (પૂનમન કે અમાસનો ક્ષય હોય તો તેની પૂર્વે ચૌદશ પણ તિથિ હોવાથી તેરસને ક્ષય કરે.) અને જે તિથિની વૃદ્ધિ હોય તે પાળવા માટે બે પૈકી બીજી (ઉત્તર) તિથિ પાળવાની ઠરાવવી અને પ્રથમની તિથિને ત્યાર અગાઉની તિથિ બે ઠરાવવામાં ઉપયોગ કરવો.” એ પ્રમાણે આજથી ૩૭ વર્ષ પૂર્વે ચાલુ પ્રાચીન આચરણું મુજબ પ્રસિદ્ધ થએલ છે. એટલે કે-સં. ૧૯૯૭થી એ પ્રોષને અર્થ, (૧) ક્ષય વખતે પૂર્વની તિથિમાં તે તિથિ કરવી (૨) પૂર્વની તિથિમાં ક્ષીણતિથિની આરાધના કરવી અને (૩) વૃદ્ધિ વખતે તિથિને તથાવત ઉભી રાખીને બીજી તિથિને આરાધવી.” એ પ્રમાણે જણાવનારા નવા મતની હયાતિ પહેલાં તેર વર્ષે પ્રસિદ્ધ થએલ છે; અને સં. ૧૯૯૩ સુધી નવો વર્ગ પણ “ પૂર્વાના તે જ અર્થને રવીકારીને પ્રવર્તે છે. કેજે અર્થને નવા વર્ગ સિવાયને ભારતભરને સમસ્ત જૈનસમાજ આજે પણ અક્ષરશઃ અનુસરે છે. આ “ક્ષયે પ્રદેષ “કલ્યાણકપવીના ક્ષય-વૃદ્ધિ પ્રસંગે પ્રાય: લગાડવાનો નથી.” એ વાતને પણ એ અર્થમાંનું બારતિથિ પૈકીની’ એ વાક્ય સ્પષ્ટ જણાવે છે: આ વસ્તુ ધ્યાનમાં લેવાથી પણ નવો વર્ગ, નવો જ અને નિરાધાર ઠરે છે અને ચાલુ પ્રણાલિકામત વર્ગ જ પ્રાચીન અને સાધાર જણાઈ આવે તેમ છે.
૫૬. કોઈપણ એકવડી તિથિના ક્ષયપ્રસંગે વ્યવસ્થા જણાવનારા આ અર્થને નવા વર્ગે ૧૯૯૩ની પર્વતિથિપ્રકાશ” નામની બૂકના ૧૮૨મા પાને આ શાસ્ત્રમાં અહિં છે જ નહિ, તેવી મનસ્વી શબ્દરચના વડે ફેરવીને-“કેમકે–ચૌદશ પૂનમ આદિ જ્યાં બે પર્વતિથિઓ સાથે આવી હોય અને તેમાં પૂનમ વગેરેને ક્ષય હોય, ત્યારે એક જ દિવસમાં ચૌદશ-પૂનમ બન્ને તિથિઓ સંપૂર્ણ થાય છે તેથી બેય તિથિઓનું આરાધન કરાય છે.” એ પ્રમાણે જેડીયા પર્વની વાતમાં ગોઠવી દેવાનું છળ કરેલ છે તે ભા. શુ. ૪-૫, ૧૪–૧૫ અને ૧૪–૦)) જેવાં જેડીયાં પર્વમાંની આગલી તિથિના ક્ષયે સમાપ્તિના બહાને તે ક્ષીણતિથિને મનસ્વી પણેજ પૂર્વતિથિમાં ભેળવીને ક્ષીણતિથિનું આરાધન ઉડાવી દેવાના સ્વમતાગ્રહને આભારી છે. શાસ્ત્રકારે સમાપ્તિવાળી તિથિ લેવાનું બાંધેલું એ લક્ષણ, એકવડી તિથિના ક્ષય-વૃદ્ધિ પ્રસંગનું છે. જોડીઆ પર્વની આગલી તિથિના ક્ષય-વૃદ્ધિ પ્રસંગનું નથીઃ તેવા પ્રસંગે તે “ત્રયોદશીનર્સો પાઠ જેવા અનેક પ્રમાણિક પાઠ અને આધારે મુજબ જ વર્તાવાનું છે, અને તે વર્તન, વિમાન શ્રીદેવસૂરતપાગચ્છીય સમસ્ત સંધમાં આજે પણ અવિછન્ન પણે પ્રવર્તે જ છે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૫
ગાથા ૧૮ મી
मू० - लोएवि अजं कज्जं, गन्थप्पमुर्हपि दीसए सव्वं ॥
तं चेव जम्मि दिवसे, पुण्णं खलु होइ स पमाणं ||१८|| મૂલા :—લાકમાં પણ જે ગ્રન્થ પ્રમુખ સ` કા` દેખાય છે તે કાર્ય જે દિવસે પૂર્ણ થયું હાય તે જ દિવસ નિશ્ચયે પ્રમાણ થાય છે. ૧૮
ટીકા :—વળી લેાકમાં પણ જે ગ્રન્થ પ્રમુખ સવ` કાર્યં દેખાય છે તે કાર્ય જે દિવસે પૂણ થયું હોય તે જ દિવસ નિશ્ચયે પ્રમાણ થાય છે. જેમ કે-‘અમુકવષે અને તે વર્ષોંના અમુક માસે અને તે મહિનાના અમુક દિવસે આ ગ્રન્થ કર્યાં છે અથવા લખ્યા છે.’ જો કે તે દિવસે શ્ર્લેાકમાત્ર પણ કર્યો હાય અથવા લખ્યા હોય તે પણ તે જ દિવસ પ્રમાણ મનાય છે; પરંતુ ઉદયથી આરંભીને અસ્ત પર્યંતના પ્રયાસવાળા હેાવા છતાં પૂર્વ દિવસ પુસ્તકને અંતે ખેલાતા નથી અને લખાતે નથી. વળી જો પેાતાની બુદ્ધિથી તિથિના અવયવેાની ન્યૂન અને અધિક એવી કલ્પના કરશે તે તમારે આખી જીંદગી પંત વ્યાકુલિત ચિત્તવાળા થવું પડશે, તે તેા તમે પોતે જ કેમ વિચારતા નથી ? વૃદ્ધિ પ્રસંગની આ વાત મુજબ ક્ષીણતિથિમાં પણ સમજવુંપ, આજે મે એ કા કર્યાં ઇત્યાદિ
૫૭. આથી શાસ્ત્રકારે ખરતરગવાળાને એમ જણાવ્યું છે કે ક્ષય પ્રસંગે પણ તે દિવસે પૂતિથિમાં ક્ષીણુ તિથિના જ અવયવ વધારે હેાવાથી તમારે તે તે દિવસે વધારે અવયવવાળી તે ક્ષીતિથિને જ માનવી રહેશે, અને તેમ માનવા જતાં તે દિવસે તે તિથિને ક્ષય માનવા જ મુશ્કેલ થશે અને તેથી વૃદ્ધિ પામતી તિથિપ્રસંગે જેમ મતિકલ્પનાથી વધારે અવયવવાળી ( પહેલી) તિથિ માનવામાં આખી જીંદગી તમારે વ્યાકુલિતચિત્તવાળા બનવું પડે છે, તેમ આ ક્ષીણતિથિ પ્રસંગે પણ આજન્મ = જીવન પર્યંત વ્યાકુલિતચિત્તવાળા બનવું પડશે એમ સમજવું.”
(અ)—શાસ્રકારે ત્ત્વ ક્ષીળત્તિયાવિ’પાઠદ્વારા ખરતરગીયને ઉપર જણાવ્યા મુજબ વધારે અવયવવાળી તિથિ માનવામાં આપત્તિ જણાવી છે. આમ છતાં–એક દિવસે એ પર્વનું આરાધન થતું હોવાની પેાતાની કલ્પિતભાન્યતામાં શાસ્રતા કાઈ આધાર નહિ હોવાથી નવા વગે આ ‘ત્ત્વ ક્ષીળતિયા વિ’, પાઠને શ્રીતપાગચ્છની માન્યતારૂપે આગલ કરીને આ પાઠગત વધારે અવયવવાળી વાતને તદ્દન ઉલટાવીને ૧૯૯૩ની પતિથિપ્રકાશ' નામની બ્રૂકના ૧૮૫મા પેજ ઉપર કેટલીક મનસ્વી વાતો વડે વિપ આપીને તે વિરૂપતાને આ ગ્રંથાનુસારી શ્રીતપાગચ્છીય સમાપ્તિની વાત તરીકે ઓળખાવેલ છે, અને તે રીતે ઉભી કરેલી તે પેાતાના–ક્ષય વખતે એક દિવસે એ તિથિનું આરાધન કરવાના મતની બનાવટી વાતને શાસ્ત્રીય લેખવવા સારૂ તે સ્થલે તે વગે, ર્ ૪ સ્વમસ્યા તિથેન્થેનાધિપત્તાં રિતિ x x x નાજોષત્તિ ?' એ પહેલી મૂલપ ંક્તિના અનુવાદ, તે મૂલપ ંક્તિ પછીની ż ક્ષીળતિયાપિ, જાયંદ્રચમય નવાનમ્' એ મૂલપંક્તિના અનુવાદની પછી રજી કરવાનું અને તે પ ંક્તિની પછીની તે ‘ત્ત્વ ક્ષોતિયાવિ॰' પંક્તિના અનુવાદ, ‘ચિત્ ૨ સ્વમસ્યા॰' એ પંક્તિના અનુવાદની પહેલાં રજુ કરી દેવાનું શાસ્ત્રની એવકા જણાવનારૂ છળ કરેલ છે! નવાવર્ષાંતે પેાતાની માન્યતાને સાચી લેખાવવા આ રીતે શાસ્ત્રમાં ગોલમાલ કરવી પડેલ છે તેથી પણ સિદ્ધ છે કે એક દિવસે એ પનું આરાધન થઈ જતું હાવાની નવા વર્ગની માન્યતામાં નવાવર્ગી પાસે કાઈ શાસ્ત્રાધાર તેા છે જ નહિ.' નિજના મંતવ્યમાં શાસ્ત્રાધાર ધરાવનારને
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬ ]
તત્વતરંગિણ ગ્રંથને અનુવાદ દષ્ટાન્ત (વૃદ્ધિપ્રસંગે બીજી તિથિને જ પ્રમાણ માનવામાં) સ્વયં વિચારવા. ૧૮ શાસ્ત્રના પાઠેને આ રીતે વ્યત્યય કરવો પડેજ નહિ-શાસ્ત્રના અર્થોને અને પાઠને આ રીતે પલટી નાખવાને દુપ્રયત્ન કરવો પડે જ નહિ.
(આ) –આ ગ્રન્થની ગાથા ૧માં ક્ષયવૃદ્ધિપ્રસંગે સૂચવેલ તે સમાપ્તિને નિયમ, ગિર સહીક્ષથે પૂર્વા-વૃદ્ધી તળોત્તર-પ્રાતઃ કથાવ્યાનવેરાય” વગેરે શાસ્ત્રીય નિયમોને તે અલ્પય બાધક ન નીવડે એ લક્ષ્યથી પરિપૂર્ણ છે. આ સ્થિતિમાં જે તે “કમિ' આદિ શાસ્ત્રીય નિયમેની ઉપેક્ષા કરીને તે સમામિ નિયમ માનવામાં આવે છે તો તમrfeaન' એવો તે તે સર્વશાસ્ત્રીય નિયમોને બાધક નવો જ નિયમ બાંધવો પડે, અને જે તે નિયમ બાંધીને તે નિરં’ નિયમ માનવામાં આવે તો પર્વતિથિના ક્ષય પ્રસંગે ક્ષીણતિથિવાળા દિવસે ક્ષયતિથિની તો કેવલ સમાપ્તિ જ હોવા છતાં અને ઉદયાત તિથિના તે ઉદય અને સમાપ્તિ બંને હોવા છતાં કેવલ સમાપ્તિવાળી જ તિથિને માનવામાં ઉદય અને સમાપ્તિવાળી તિથિને લેપ કરવાની આપત્તિ આવે. (આ બદલ વિશેષ ખુલાસો “શ્રી સિદ્ધચક્ર પાક્ષિક–વર્ષ ૫ અંક ત્રીજો પૃ. ૬૦ કલમ પહેલીમાં જેવ) “મા તિથિમન” સૂત્ર માનવા જતાં ક્ષય અને વૃદ્ધિ વખતે પણ એવી અનેક આપત્તિઓ ખડી થાય છે, એમ સં. ૧૯૯૨માં વીરશાસનપત્રમાં પ્રથમ તે ૧૯૯૩ની પર્વતિથિપ્રકાશ” બૂકમાં અનુવાદ છપાવા માંડ્યો હતો તે વખતે નવા વર્ગને ઘણું ઘણું સમજાવવામાં આવેલ; પરંતુ તેમણે તે નિજના નિરાધાર તિથિમતને ચલાવવાના ધ્યેયને વળગી રહીને તે સર્વાગશુદ્ધ આપ્તસલાહને ગણકારી જ નહિ, અને ગ્રંથકારના એકવડી તિથિના જ ક્ષય-વૃદ્ધિવાળા પ્રસંગને આ સમાપ્તિવાળા નિયમને જેડીયા પર્વતિથિના ક્ષય-વૃદ્ધિ પ્રસંગે પણ લગાડવાનું ચાલું રાખીને જોડીયા પર્વની આગલી તિથિના ક્ષય પ્રસંગે
પૂર્વની તિથિના એક દિવસે બંન્ને પર્વતિથિનું આરાધન થઈ જ જાય છે!” એમ મનસ્વીપણે પ્રચાર્યે જ રાખ્યું ! પરિણામે તે મનસ્વી માન્યતાને કૃત્રિમ રીતે શાસ્ત્રના આધારવાળી લેખાવવા સારુ તે વર્ગો, આ ક્ષીતિથras', પાઠની (ઉપર જણાવ્યા મુજબ) વધારે અવયવવાળી વાતને સમાતિની વાત તરીકે રજુ કરવાનું અને આ “ક્ષીતિથાપિ, પાઠવાળી આગલી પંક્તિના અનુવાદને પાછલી પંક્તિના અનુવાદની પહેલાં ગોઠવી દેવા વડે શાસ્ત્રને અર્થ ખેટે કરવાનું તથા ઉલટસુલટે દેખાડવાનું અપકૃત્ય કરવું પડેલ છે!!! એટલું જ નહિ, પરંતુ તેમની તે સં. ૧૯૯૭ની “પર્વતિથિપ્રકાશ” બૂકના ૧૮૫મા પેજ ઉપર તે વર્ગો તે “ક્ષીળતિભાવ' અને “વાર્યદ્રથમ તવાના' એ બંને પાઠના જુદા જુદા બે અર્થ જણાવ્યા છે તે અર્થો પણ પાછળથી તે બૂકની પ્રસ્તાવનાના પાંચમા પેજ ઉપર (તે બંને પાઠનાં બે વાક્યને એક વાય તરીકે લેખાવીને) એક અર્થ બનાવી દેવાની માયા રચીને તે બંને પાઠોને–એક દિવસમાં બે ભેગી તિથિનું અનુષ્ઠાન પણ થઈ શકે છે. એ પ્રમાણે તદ્દન અસત્ય અર્થ કરે પડેલ છે અને તે અસત્ય અર્થને ગંભીર સિદ્ધાંતવાળો ઠસાવવા માટે તે વર્ગે સં. ૧૯૯૬ની તિથિસાહિત્યદર્પણ” બૂકના પેજ ૧૧૫ ઉપર તો તે બંને મૂલવાક્યોનું લેખાવીને એક વાક્ય તેને “એ જ પ્રમાણે ક્ષીણતિથિ એટલે ભેગી થતી બે પર્વતિથિના પ્રસંગે પણ “આજે મેં બે કાર્ય ક્ય” એ પ્રમાણે નિરક્ષર જનને પણ સ્વીકાર્ય ન બને તેવો અસત્યના પહાડ સમો અર્થ કરીને ચાલવું પડેલ છે!!! આમ એક દિવસે બે તિથિનું આરાધન માનવાના રસમાં તે વર્ગને “ક્ષીણતિથિ એટલે ભેગી થતી બે પર્વતિથિ,’ એ અર્થ પાગલ દુનિયા પણ માન્ય કરશે કે નહિ? તે પણ વિચારવા થોભવું જરૂરી મનાએલ નથી, તે ઓછું ન ગણાય.
)-નવ વર્ગ, નિજના કેવલ કલ્પિતમતના આગ્રહવશાત શાસ્ત્રની પંક્તિઓને આ રીતે પલટી નાખીને તથા પલટેલી પંક્તિઓના પણું અર્થોને આમ બેધડકપણે અસત્યરૂપકો આપીને સમાજમાં નકામે જ ભ્રમ ફેલાવી રહેલ છે, એમ સમાજમાં સ્પષ્ટ થઈ જવાથી તે વર્ગ, પિતાનાં તે તે અસત્ય લખાણના
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૭
ગાથા ૧૯મી અવર–હવે તિથિની વૃદ્ધિ હાયે સતે-પૂર્વની તિથિ પૂર્ણ છે, ઉત્તર તિથિ પૂર્ણ નથી.” એ પ્રમાણે કેઈ અવિચારિત વચનરચનામાં કુશલજને છટાદાર બોલવા તૈયાર હોય છે તેમનું મૃષાભાષણ ખુલ્લું કરે છે – मू-तं पुण असच्चवयणं, जं भण्णइ अज्ज पुण्णतिहिदिवसो ॥
जे (ज) णं पुरोवि दुगतिग-घडिया वटुंति तीसे य ॥१९॥ મૂલાથ–“આજે પૂર્ણ તિથિવાળો દિવસ છે એમ જે કહે છે તે અસત્યવચન છેઃ કારણકે–તે તિથિની બે-ત્રણ ઘડી બીજે દિવસે પણ વર્તે છે. ૧લા
ટીકાર્થ-વળી જે એમ કહેવાય છે કે-“આજે પૂર્ણ તિથિ છે, જેમાં પૂર્વે લક્ષણ બાંધેલ છે એ પ્રમાણે “વાર’ લક્ષણવાળ દિવસ છે.” તે અસત્યવચન છે. કેવી રીતે? તે કહે છે કે-આગલે દિવસે પણ બે ત્રણ ઉપલક્ષણથી ઓછી વધુ પણ ગ્રહણ કરવાની ઘડીઓ છે.” કઈ તિથિની?તે કહે છે કે તે પૂર્વની તિથિની જ જે-તે ઘડીએ પૂર્વની તિથિની જ છે, એમ કેમ કહેવાય? એમ કહો તે ઉપર જ નિરૂપણ કર્યું છે કે-તિથિનું આ અધિકપણું એટલે શું? એક જ તિથિનું બે સૂર્યોદયને સ્પર્શવાપણું? વગેરે. તે તમારા ધ્યાનમાં શું નથી આવ્યું? ધ્યાનમાં આવ્યું જ છે, તે કેમ પૂછો છો? “સ્પષ્ટ કરવા માટે પૂછીએ છીએ.” એમ જે કહેતા હે તે સાંભળોઃ—જ્યારે પહેલી તિથિ પૂર્વ દિવસે સાઠ ઘડી પ્રમાણ સુધારા-વધારા સાથે સં. ૨૦૦૬માં “સરિશિષ્ટ શ્રી તરવતરંગિળી-ટીવાનુવા' નામની બૂક પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરવી પડી, અને તે બૂકના પેજ ૨૦ ઉપર આgવે ક્ષીનતિ થાવ, વાર્યમેવ તવાન' એ [બને વાક્યનું એક વાક્ય દર્શાવવાની ભૂલ તે હજુ પણ ચાલુ રાખેલ હોવા છતાં ] બંને વાક્યનો–એજ પ્રમાણે ક્ષીણતિથિમાં પણ આજે મેં બે કાર્ય કર્યા' એ પ્રમાણે અર્થ રજુ કરીને તિથિસાહિત્યદર્પણમાં તેમણે જણાવેલા–“એજ પ્રમાણે ક્ષીણતિથિ એટલે ભેગી થતી બે પર્વતિથિ' એ અર્થને તે પોતાના હાથેજ ઉડાવી દેનારે સુધારે કરેલ છે તેટલું તો સારું જ કર્યું છે. આ ઉપરથી માનવું થાય છે કે-“તે વર્ગની સં. ૧૯૯૩ની પર્વતિથિપ્રકાશ” નામક બૂકના ૧૮પમા પેજ ઉપર તે વર્ગો જેમ તે બંને વાક્યમાંના પહેલા ‘ણીળતિયા” વાક્યને–એવી જ રીતે ક્ષીણતિથિમાં પણ સમાપ્તિ પૂર્વતિથિને દિવસે થયેલી હોવાથી તે તિથિ તે દિવસે માનવામાં આવે છે. એ પ્રમાણે અલગ અર્થ કરેલ છે અને બીજા “#ાર્યદ્રથમ તવાનમ્' વાક્યને પણ “આજે મેં બે કાર્ય કર્યા' એ મુજબ જેમ અલગ અર્થ કરેલ છે, તેમ તે વર્ગને જ્યારે બુદ્ધિ સૂઝશે ત્યારે તે બંને વાક્યોને એક વાક્ય તરીકે લેખાવતા બંધ થઈને વળી પાછા તે બે વાક્યના એક લેખાવેલ વાક્યને પણ બે વાક્ય તરીકે લેખાવતા થશે, તે સાથે પર્વતિથિપ્રકાશમાં તે બે વાક્યોના જણાવેલા એ અર્થમાં તેમણે જે વધારે અવયવવાળી વાતને સમાપ્તિની વાત તરીકે લેખાવવાની ભૂલ કરેલ છે તે ભૂલનો પણ સુધારે કરશે અને આ બંને મૂલવાક્યોને “તિથિસાહિત્યદર્પણમાં રજુ કરેલા-ક્ષીણતિથિ એટલે ભેગી થતી બે પર્વતિથિ એ
અસત્યના પહાડ સમા અર્થને પણ તે વર્ગે જ ઉપર જણાવેલા–“ક્ષીણતિથિમાં પણxxx તે તિથિ (નહિં કે બંને તિથિ) તે દિવસે માનવામાં આવે છે.” એ સાચા અર્થરૂપે જરૂર સ્વીકારતા થઈ જશે.” ૨૦૦૬માં સુધારે વધારો કરીને પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરેલ તે-“સરિશિષ્ટ શીતવતરંગિની ટીકાવાના ૫મા પેજ ઉપર તે તે બે વાક્યમાંના– આજે મેં બે કાર્ય કર્યા ' એમ લખીને તે કાર્યાં' એક વાકયને તે વગે આજથી જ જુદા વાક્ય તરીકે જણાવેલ પણ છે.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮ ]
તત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ હોય, અને તે પછીની બીજી તિથિ એકાદિ અધિક સાઠ ઘડી પ્રમાણ હોય, ત્યારે તેમાંથી) સાઠ ઘડી પ્રમાણને “વાર’ લક્ષણવાળે દિવસ ગયો અને બાકી રહેતી જે એક વગેરે ઘડીઓ છે તે ઘડીઓ આગલા “વાર’ લક્ષણવાળા દિવસે હોય છે તેથી વૃદ્ધિ કહેવાય છે. તે વધેલી એકાદિ ઘડીઓ, પ્રથમ દિવસે રહેલી સાઠ ઘડી પ્રમાણ તિથિથી જુદી છે અને “વધી છે તેમ નથી. એટલે તે વધેલી ઘડીઓ પૂર્વ દિવસે રહેલી તિથિને જ બાકી રહેલે. અંશ છે. અને બાકી રહેતા તે અંશ વિના “આજે પૂર્ણ તિથિ છે એમ કહેવું શી રીતે યેગ્ય ગણાય? અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા આત્માના એક આત્મપ્રદેશને પણ કલ્પનાથી અપહાર કરે તે એક પ્રદેશ સિવાયના સમસ્ત આત્મપ્રદેશવાળ પણ આત્મા, જીવસંજ્ઞા પામતે જ નથીઃ તે પ્રદેશ તેમાં નાખે સતે તે જીવસંજ્ઞા પામે જ છે? એમ સ્વયં કેમ વિચારતા નથી? વળી (તે શેષ ઘડીએ પૂર્વ દિને રહેલી ૬૦ ઘડીની અપેક્ષાએ) “અલ્પ હોવાથી વિવેક્ષા નથી કરાતી' એમ ન કહેવું. કારણ કે–તેમ કહેવામાં એક આદિ ઘડીયુક્ત દિવસે પણ “આજે અમૂક તિથિ છે. એ પ્રમાણે સમસ્તકપ્રસિદ્ધ વ્યવહારના વિલોપની આપત્તિ છે. અને તેમ થતાં અત્યંત ગૂંચ ઉભી થશે. “તે પછી અ૫ હેવાથી વિવક્ષા ન કરાય, એ પ્રમાણે ન્યાય છે તે ક્યાં જવું? અર્થાત એ ન્યાય ખેટને ?” એમ ન કહેવું? કારણ કે-તે ન્યાયનું બલાબભાવની અપેક્ષાએ જ પ્રવર્ણન છે. જેમ કે એક જ શેરડીના રસના ભરેલા ઘડામાં પાણીનાં બે ત્રણ નાંખેલા બિન્દુ, એ અલ્પ હોવાથી વિવક્ષા થતી નથી; (કેમકે-તે નિર્બલ છે,) જ્યારે તેટલા જ તાજા ઝેરનાં બિન્દુઓની તે વિવક્ષા થાય છે. (કારણ કે તે બલવાન છે.) ઈત્યાદિ અનેક દષ્ટાન્ત બુદ્ધિગમ્ય છે. એ પ્રમાણે ગાથાને અર્થ છે. ૧લા
અવક–હવે માસીની ચૌદશને ક્ષય હોય તે પ્રસંગે (ચૌદશે ચોમાસી તે શ્રી કાલિકસૂરિજી મહારાજે કરેલી હોવાથી, અને) આગમમાં (તે પૂનમે જ માસી) કહેલી હેવાથી પૂનમ જ કરવી યુક્ત છે, બીજી નહિ એવી ગુરુકુલની ઉપાસના નહિ પામેલા કઈક બ્રાંતજનની બ્રાંતિને દૂર કરવા સારૂ બે ગાથાઓ કહે છે – मू०-चउमासपक्खिों पुण, कयाइ जइ पडइ तत्थ पुव्वुव ॥
सुत्तुतं ति अ काउं, न पुण्णमासी वि घेत्तव्वा ॥२०॥ जं णं आणायरणा-भंगो अणवत्थमाइणो दोसा ॥
जेसिं जुगप्पहाणा, सिरिकालिगसूरिणोऽभिमया ॥२१॥ મૂલાઈ–વળી જે કઈ વખતે ચોમાસી ચૌદશને ક્ષય આવે તે પ્રસંગે પૂર્વે કહ્યા મુજબ અનુસરવું=પૂર્વની તેરસને ચૌદશ જ કરવી; પરંતુ ‘સૂત્રમાં (પૂનમ) કહી છે? એમ કરીને પૂર્ણિમા ન લેવી. કારણ કે એમ કરવાથી જેઓને યુગપ્રધાન શ્રી કાલિકા
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૨૧ મી
[ ૩૯ ચાર્ય સંમત છે તેઓને આજ્ઞા અને આચરણ એ બંનેને ભંગ થાય છે તથા અનવસ્થા= વ્યવસ્થા ભંગ વગેરે દેશે લાગે છે. ર૦-૨૧
ટીકાથ– જે કદાચિત્ માસીની ચૌદશને ક્ષય આવે ત્યારે તે બાબતમાં પૂર્વની જેમ બીજી (માસી સીવાયની) ચૌદશના ક્ષયે જે (તેરસને ચૌદશ જ કરવાની) રીતિ છે તે રીતિ જ અનુસરવી; પણ “સૂત્રમાં કહેલ છે એ ભ્રાંતિવડે કરીને પૂનમ ગ્રહણ કરવી નહિ. તે શાથી? તે જણાવવા સારૂ (એકવીસમી) હેતુગર્ભિત ગાથા કહે છે કે-જે કારણથી આજ્ઞા અને આચરણા એ બંનેને ભંગ થાય છે, તથા વ્યવસ્થાભંગ આદિ દે લાગે છે. આદિ શબ્દથી પ્રમાણિક પર્ષદામાં હું પેસવાને યોગ્ય નથી' એમ જણાવવું પડે એ વગેરે દોષે જાણવા. હવે તે દેશે કેને લાગે ? તે કહે છે કે–આજ્ઞામાં તત્પર એવા જે પુરુષને યુગપ્રધાન શ્રી કાલિકાચાર્ય મહારાજ પ્રમાણ તરીકે સ્વીકાર્ય હોય છે તેઓને, બીજાઓને નહિ. “તે દોષે બીજાઓને દે નથી થતા–નથી બનતા? તે કહે છે કેએમ નહિ, પરંતુ બીજાને થાય છે છતાં પણ કાળા કપડામાં મેશના ડાઘની જેમ તેની વ્યાખ્યા કરતા નથી–ઉપેક્ષા કરીએ છીએ. કારણ કે-તે સ્વાભાવિક રીતે પિતાનામાં રહેલા દેથી જ દુષ્ટ છે. ઝેર છે તે બીજા ઝેરના પ્રસંગથી જ ઝેર' સંજ્ઞા પામતું નથી. વળી
અરે! જે “કાલિકાચાર્યનાં વચનથી ચૌદશે અને આગમના આદેશથી પૂનમે પણ ચોમાસી કરવી યોગ્ય છે, તેરસે તે ચોમાસીના આદેશને અભાવ હોવાના યોગે શ્રી કાલિકાચાર્ય અને આગમ એ બંનેના વિરાધક થતા હેવાથી પૂર્વે કહેલા તે દેશે તમને જ લાગવાના છે, અમને લાગવાના નથી.” એમ કહે તે–આશ્ચર્યની વાત છે કે પહેલાં (ગાથા ૪ ની ટીકામાં–આરાધનામાં તેરસનું નામ જ નહિ લેવાને અને તે તેરસને ચૌદશ જ કહેવાનો વ્યવહાર છે, એમ) વિસ્તારથી સમજાવ્યું છે તે અવસરે તમે શું કાનમાં આંગળી ઘાલી હતી? કે-જેથી આવી રીતે દાંડી પીટીને કહેવાયું હોવા છતાં પણ હજુએ તમે (ચૌદશના ક્ષયે) તેરસને ૮ તેરસ જ કહો છો?? અથવા તે-જે મૂખંજન સાથે ભાષણ કરવું તે-રણમાં
૫૮. ચૌદશના ક્ષયે આરાધનામાં પણ નવો વર્ગ, તેરસના દિવસે “તેરસ ચૌદશ” કહે છે, તે વાતને શાસ્ત્રાનુસારી લેખાવવા સારુ તેમણે પોતાની (૧૯૯૩ની) પર્વતિથિપ્રકાશ બૂકના ૧૯ભા પેજ ઉપર શાસ્ત્રકારના “મવાર ત્રયોદ્રશીમેવ વસિ ?' એ વાક્યને “હજુ પણ તેરસને તેરસ જ કહો છો ?” એ અખંડ અર્થ છોડીને “હજુ પણ તમે તેરસને તેરસ કહે છે ?' એ પ્રમાણે (પાઠમાંને કાર પણ ઉડાવી દેવા પૂર્વક) ખંડિત અર્થ કરેલ છે, અને શાસ્ત્રકારની “કે-જેથી (તેરસ કહેવી જ નહિ અને ચૌદશ જ કહેવી) એ પ્રમાણે સ્પષ્ટ જણાવેલું પણ હોવા છતાં યાદ રાખતા નથી?” એ મૂળ વાતને તે સ્થળેથી ઉડાવી દઈને તેને બદલે “નહિ તો પૂર્વે ગાથા ૪ માં “મટુ ગર્ વિ' ગાથાના વ્યાખ્યાનમાં એક દિવસે બે તિથિ સમાપ્ત થઈ હોય, ત્યારે મુખ્ય–ગૌણના નિયમ પ્રમાણે તે દિવસે મુખ્ય તિથિને વ્યવહાર કરાય છે.” એ ખુલાસો કરી ગયા છતાં યાદ ન રાખે તે બનવાજોગ નથી.” એ પ્રમાણે ઉલટી રીતે રજુ કરેલ છે તે પગનાં આભૂષણને કંઠનું આભૂષણ લેખાવવાની ચેષ્ટારૂપ છે. તે “ગદ ગદ વિ.' ગાથા શાસ્ત્રકારની નથીપરંતુ શાસ્ત્રકારે પોતે જણાવેલી “તેરસ કહેવી જ નહિ, પણ ચૌદશ જ કહેવી’
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦ ]
તત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ
રુદન કર્યું, શબના શરીરને નવરાવ્યું, શ્વાનની પૂંછડીને નમાવી, હેરાના કાનમાં જાપ કર્યો, ઉખર જમીનમાં કમલ રેપ્યું, ખારી જમીનમાં વરસ્યું, આંધળાના મુખને શણગાર્યું.' એ કાવ્ય કવિજનેએ તમને આશ્રયીને કર્યું છે કે-જેથી (તેરસ કહેવી જ નહિ અને ચૌદશ જ કહેવી) એ પ્રમાણે સ્પષ્ટ જણાવેલું પણ હોવા છતાં યાદ રાખતા નથી!
વળી હે ભાઈ! “વિદ્વધરોએ જે ક્ષીણતિથિ પ્રસંગે પૂર્વની તિથિ તિથિ તરીકે ગ્રહણ કરવી” એમ કહ્યું છે તે, ખરેખર તેમ જ સ્વીકારીએ; પરંતુ આગમકત હેવાથી કઈ વખત
માસીની ચૌદશના ક્ષયે પૂનમ ગ્રહણ કરાય તે વખતે કેમ બાધક ગણાય?” એમ તું કહે, તે ઠીક છે, પરંતુ તે પ્રશ્ન છે કે દરેક ચૌદશના ક્ષયે એ પ્રમાણે કેમ ન કરાય?” જે એમ કહો કે–ચૌદશે કુખી કરવાનું કાલિકાચાર્યનું વચન હોવાથી સર્વ ચૌદશના ક્ષયે પૂનમ પ્રહણ કરતા નથી.” તે પ્રશ્ન છે કે-શું કાલિકસૂરિજીનું વચન અને આગમ એ બંનેમાં સરખાપણું છે કે ન્યૂનાધિકપણું છે? જે-તે બંનેમાં સરખાપણું છે' એમ કહે છેચોમાસી ચૌદશને ક્ષય ન હોય ત્યારે કાલિકસૂરિજીનું વચન માનવું અને ચોમાસી ચૌદશને ક્ષય હોય ત્યારે આગમવચન માનવું, એમ અર્ધજરતીયન્યાયના સ્વીકાર કરવાવડે શું? એ વાત ઉપરની અન્યગ્રંથની સાક્ષીગાથા છે, અને તે ગાથા પણ એક દિવસે બે તિથિની સમાપ્તિના અધિકારવાળી નથી, પરંતુ પર્વતિથિના ક્ષય વખતે તે ક્ષીણ તિથિને ઉદયાત બનાવવાના અધિકારવાળી છે.
પિતાને નિરાધાર મત, આ શાસ્ત્ર મુજબને છે, એમ લખાવવા સારુ નવા વર્ગે આ શાસ્ત્રના અર્થોમાં આ રીતે કરેલી પુષ્કળ ગરબડાની જેમ આ ગરબડ પણ ખુલ્લી થઈ જવા પછી તેમને સંગ ૨૦૦૬માં સુધારી-વધારીને પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરવી પડેલ ‘સપરિશિષ્ટ શ્રીતત્ત્વતરંગિણીટીકાનુવાદ” બૂકના ૨૩મા પેજ ઉપર સં. ૧૯૯૩ની તે પર્વતિથિપ્રકાશ” બૂકમાંને તે અર્થ રદ કરેલ છે, શાસ્ત્રકારના fearf ત્રયોટીમેવ વ?િ” તે વાક્યના અર્થમાંથી પ્રથમ ઉડાવી દીધેલ “ga’કારને પણ અર્થ કરીને “ હજુ તેરસને તેરસ જ કહે છે?' એ પ્રમાણે અખંડ અર્થ કરેલ છે, અને ૧૯૯૩ની તે બુકમાં જે “કરુ વિ” સાક્ષી ગાથાની આ શાસ્ત્રકારના નામે ચડાવી દીધેલી તે ઊલટી વ્યાખ્યામાંથી સમાપ્તિની વાત રદ કરી છે તે સારું કર્યું છે, પરંતુ તે વાતમાંની શેષ વ્યાખ્યાને “તેરસને તેરસ પણ કહેવાય, તે સામે આ બાધ નથી; પણ “ચૌદશ ન જ કહેવાય” તે માનનાર સામે આ બાધ છે.” એ પ્રમાણે અસદ્ અર્થમાં રજુ કરીને તે અર્થની જોડે હજુ ( ) કૌંસમાં પણ જાળવી છે તે મતાગ્રહમૂલક છે.
સુધારી વધારીને પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરેલ તે “સપરિશિષ્ટ શ્રીતત્ત્વતરંગિણીટીકાનુવાદના પેજ ૪૮થી ૪૯ ઉપર પણ નવા વર્ગે આ બે ગાથાની ટીકાના ભાવાર્થરૂપે જે આઠ નંબરનો “વિશેષ વિચાર’ પ્રસિદ્ધ કરેલ છે તે તે પિતાની તેવી માન્યતાને આ શાસ્ત્રકારના તથા શ્રીસિદ્ધચકપાક્ષિકના નામે ચઢાવી દેવાની ફૂટ તરકીબ માત્ર જ છે. આ શાસ્ત્રમાં તેમજ શ્રી સિદ્ધચકના દસમા વર્ષના તે ૯૧૦મા અંકના ૧૧૮મા પેજમાં તેવી વાત જ નથી.
તે લખાણને અંતે તેમણે લખેલી- આ પ્રમાણે અતિરાત્ર=તિથિવૃદ્ધિ પણ કર્મ માસની અપેક્ષાએ છે.” એ વાત તે આગમશાસ્ત્રથી પણ વિરુદ્ધ હેઈને કેવળ કલકલ્પિત જ છે!!! શ્રીસ્થાનાંગસૂત્ર સટીક પૃ. ૩૭૦ ઉપરના “મફત્તા ગતિરાત્રે-અધિન્નતિ-નિવૃદ્ધિનિતિ ચાવત' એ પાઠ, “અતિરાત્ર’ શબ્દન અર્થ “તિથિવૃદ્ધિ નહિ, પરંતુ દિનવૃદ્ધિ જ જણાવે છે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૨ મી
[
n
-
~~
M
awwwwwwwwwwwww
આગમમાં સદાને માટે જ પૂનમે માસી કહેલી હોવાથી (ચૌદશને ક્ષય ન હોય ત્યારે પણ) પૂનમે જ ચોમાસી કરવાનું રાખે, અને ન્યૂનાધિકાણાવાળા બીજા વિકલ્પને વિષે જે “આગમવચન કરતાં કાલિકાચાર્યનું વચન ન્યૂન માને છે તે જ દોષ છે (એટલે કે તેમનાં વચનને આગમવચન કરતાં ન્યૂન ગણવા છતાં ચૌદશને ક્ષય ન હોય ત્યારે તો ચૌદશે જ
માસી કરવામાં તેમનાં જ વચનેને આદર કરે છે તે જ દેષ છે.) અને “શ્રી કાલિકાચાર્યનું વચન, આગમવચન કરતાં અધિક છે એમ કહે છે તે આગમને અનુસાર અધિક કહે છે કે–પિતાની મતિકલ્પનાએ અધિક કહે છે?” જે મતિકલ્પનાથી કહેતા હે તે તેની કાંઈ કિંમત નથી, અને આગમાનુસારે કહેતા હે તે તે શ્રી કાલિકાચાર્યના વચનનું તે અધિકપણું, ઔગિક આગમવચનની અપેક્ષાએ આપવાદિક આગમવચનનું અનુયાયી હેવાથી સંભવે છે. અને એ રીતે શ્રી કાલિકાચાર્યનું તે વચન આગમવચનને અનુસરતું છે એટલે “ઉત્સર્ગ કરતાં અપવાદ બળવાન છે.” એ ન્યાયથી અમારૂં વાંછિત સિદ્ધ થયું. કારણકેતમે જે આજ્ઞા અને આચરણ એ બન્નેના પણ વિરાધકપણાની અને આપત્તિ આપેલ છે, તે આપત્તિ, શ્રી કાલિકાચાર્ય મહારાજના તે વચનને નહિ કરવામાં=માનવામાં છે.
વળી તિથિનું ક્ષીણપણું એટલે શું ? ૧-પિતાનું સ્વરૂપ નહિ પામવાપણું ? કે-૨તિથિ હોવા છતાં સૂર્યોદયને નહિ પવાપણું? કે ૩-સૂર્યોદયને પામ્યા વિના સમાપ્ત થવા પણું? કે-૪-પહેલાં સૂર્યોદયને સ્પર્શ નહિ કરે સતે પછીના સૂર્યોદયને નહિ પામવા પણું?’ તેમાં પહેલે વિકલ્પ અસંભવિત હેવાથી શુદ્ધ નથી કારણકે–આત્મસ્વરૂપને નહિ પામેલી તિથિ આકાશના ગુમડાની જેમ ગણનાની પંક્તિમાં સ્થાપી શકાતી જ નથી. અને આ તે ગણનાની પંક્તિમાં સ્થપાય છે. એથી ક્ષીણતિથિ એટલે-આત્મસ્વરૂપને નહિ પામેલી તિથિ એ પહેલો વિકલ્પ ન રહ્યો. બાકીના-શબ્દથી ભિન્ન સ્વરૂપવાળા હોવા છતાં પણ અર્થથી અભિન્ન એવા-ત્રણેય વિકલ્પોમાં તિથિનું હેવાપણું સિદ્ધ હોયે સતે તે તિથિનું હવાપણું ક્ષીણ એવી પૂર્વની તિથિમાં છે કે પછીની તિથિમાં? જે-પૂર્વની તિથિમાં છે તે તમને માન્ય એવી તે ક્ષીણ એવી પૂર્વતિથિને છોડીને બીજી તિથિને ગ્રહણ કરવાનો પ્રયાસ કેમ કરાય છે? અંધ સિવાય કોઈપણ માણસ, પિતાને માન્ય વસ્તુને તજી દઈને તે વસ્તુની બુદ્ધિથી અન્ય વસ્તુ લેવાનો પ્રયાસ કરતો જ નથી. બીજો વિકલ્પ જે-“ક્ષીણતિથિનું ઉત્તરતિથિમાં હોવું તે તે અસંભવિત છે, એમ તમે પણ જાણે છે. જે ન જાણતા હે તે તિથિઓ છપાય છે તે ટિપ્પણું જેવું અથવા તે તે ટિપ્પણના જાણકારને પૂછવું, અને તે પછી પોતાની બુદ્ધિથી વિચારીને વર્તમાનમાં પૂનમ માસી તરીકે માન્ય નથી.” એ પ્રમાણે મારૂં આગમાનુસારી અને યુક્તિયુક્ત વચન સ્વીકારવુંઃ જે ન સ્વીકારે તે તમને જ આગમ અને આચરણ એ બંનેના પણ વિરાધકપણાની આપત્તિ છે. વળી આ “ચૌદશ સિવાય માસી પ્રતિક્રમણ ન કરવું એ પ્રમાણે વચન (તમારા-ખરતરીય) પૌષધવિધિપ્રકરણમાં પણ સ્પષ્ટ દીઠું છે, અને કાલિકાચાર્યનું યુગપ્રધાનપણું આગમેક્ત છે એમ આગળ દર્શાવશું. ૨૦-૨૧ )
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર ]
તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ અવક–હવે પ્રસંગે આવેલ માસવૃદ્ધિ વખતે જે કરવા યોગ્ય છે તે જ કહે છે – मू०-मासस्स वि वुड्डीए, पढमो मासो पमाण नो भणिओ ॥
लोउत्तरम्मि लोइय-पहम्मि न पह नपुंस त्ति ॥२२॥ મૂલાથ–માસની વૃદ્ધિ હાયે સતે લકત્તર માર્ગમાં અને લૌકિકમાર્ગમાં પહેલે માસ (શુભકાર્યોમાં) નપુંસક છે માટે સમર્થ નથી. મારા
ટીકાથ–જેન તિષશાસ્ત્રના હિસાબે પૌષ અને આષાઢ એ બે માસની વૃદ્ધિ આવે છે તે બે માસમાંથી કેઈપણ એક માસની–લૌકિકતિષશાસ્ત્ર પ્રમાણે તે ચૈત્ર આદિ કેઈપણ માસની વૃદ્ધિ હોયે સતે લૌકિક અને લેકોત્તર શાસ્ત્રકારોએ પ્રથમ માસ પ્રમાણ કહેલ નથી. કયાં પ્રમાણ કહ્યો નથી? તે કહે છે કે-લૌકિક માર્ગમાં અને લેકેત્તર માર્ગમાં– આગમમાં અને તેમાં લેકને વિષે શુદ્ધ બાર માસની અંદર થનારા–દીવાળી, અક્ષયતૃતીયા, ભૂમિદેહ વગેરે પર્વોને વિષે અધિક માસ ગણાતું નથી. તે શાથી? તે કહે છે કે–તેને હેતુ વિશેષણ દ્વારા સૂત્રમાં જ=આ મૂળ ગાથામાં જ જણાવેલ છે કે ઘg=સમર્થN૯
૫૯. સિદ્ધચક વર્ષ ૧૦ ના સંયુક્ત અંક ૫ થી ૧૨ ના ૧૦૭ મા પિજથી શરૂ થએલ શ્રી પ્રવચનપરીક્ષાગ્રંથની-યુદ્ધ પઢોકવચવો, નપુંસમો નિચા, કoi તથા ગજરો, ચરો સબ્યુરમે અમો” એ ૨૦૮ મી ગાથાની ટીકાના સારાંશરૂપે ૧૦૮ મા પેજ ઉપર નવા વગે કરેલ અર્થ પ્રસિદ્ધ થએલ છે. તે અર્થનો તે વર્ગે, ત્યાં જે-“આ વગેરે બાબતોથી “માસવૃદ્ધિ અને તિથિવૃદ્ધિ અંગે આરાધનામાં સમાનતા છે એ વાત સિદ્ધ થઈ જાય છે.” એ પ્રમાણે કલ્પિત નીચેડ રજુ કરેલ છે તે નીચેડ, ચૌદશપૂનમ, ચૌદશ-અમાસ અને ભાદ્રપદ શુદિ ચોથ-પાંચમ આદિ જોડીયા પર્વમાંની આગલી તિથિની વૃદ્ધિ વખતે પહેલી પહેલી નપુંસકતિથિના સંસ્કાર બાદ થતી ચૌદશ અને ચોથને પણ મનસ્વીપણે જ નપુંસક લેખાવનારે, તેને પૂનમ-અમાસ અને પાંચમથી તરગીપણે જ જુદા પાડી દેનારે અને તેમ કરીને શાસ્ત્ર તથા અવિચ્છિન્ન પરંપરાથી પ્રચલિત એવી છે તે જોડીયા પર્વની વ્યવસ્થાને ઉડાવી દેનારો ભ્રામક છે. છે તે વર્ગનો તે પ્રકારને તે નીચેડ, ભ્રામક હોવાનું મુખ્ય કારણ એ છે કે-શ્રી પ્રવચનપરીક્ષાગ્રંથની તે ગાથારીકાના અર્થનો નીચોડ. તે વર્ગો ગાથા-રીકામાં રહેલા “તના તીર' શબ્દની ઉપેક્ષા કરવા પૂર્વક તે શબ્દના અર્થને ઉડાવી દઈને રજુ કરેલ છે!” આ વસ્તુ શાસ્ત્રને ખુલ્લે અનાદર સૂચવે છે.
તે ગાથા-રીકામાંને તે “તwાર' શબ્દ, આ વાતને સ્પષ્ટ કરે છે કે–વૃદ્ધિ પામેલ પ્રથમ માસ કે પ્રથમ તિથિ, તેના નામથી અંકિત ગણાતા કાર્યો કરવામાં જ અસમર્થ છે. તે માસ કે–તે તિથિના નામ સિવાયના અન્યભાસ, અન્યતિથિ કે અન્ય શુભ કાર્યો કરવામાં અસમર્થ નથી.” અર્થાત-“બે માસ-બે પૂનમ–એ અમાસ કે ભા. શ. બે પાંચમ આદિ હોય તેવા પ્રસંગે તેમને પહેલે માસ–પહેલી પૂનમ–પહેલી અમાસ કે પહેલી પાંચમ વગેરે, તે ભાસ કે તે તિથિના નામે ગણાતા નિયત કાર્યો કરવા સમર્થ નથી, પરંતુ તે તે પ્રથમ માસ અને પ્રથમ તિથિ, તેના નામ સિવાયના માસીતપ-છમાસીતપ-વર્ષીતપ આદિ સંજ્ઞાવાળા સંલગ્ન તપોમાં તેમજ (“લી હાર્યા તથોર’ એ નિયામક વાક્યનો સંસ્કાર પામીને) તે પહેલી પૂનમ-અમાસ અને ભા. શુ. પાંચમ આદિ =. શુ. ૩, ચે. શુ. ૧૩ વગેરે પ્રસિદ્ધ પર્વે આદિ) અનુક્રમે ચૌદશ અને ચોથે આદિ બને છે ત્યારે તો તે ચોમાસી-છ માસી આદિ તપનું તેમ જ તે ચૌદશ અને ચોથ આનુિં કાર્ય કરવાને સમર્થ છે જ.”
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા રર મી
[
૩
જનમમમમમનનનનન
નતા
થતું નથી. કારણકે-(તે મહિનાના નામે) જણાવાએલા શુભકાર્ય વગેરેમાં ઉપયોગી નથી. શાથી અનુપયેગી છે? તે કારણ જણાવે છે કે તે માસ (તેના નામનાં કાર્યો કરવામાં) નપુંસક કહેવાય છે? રત્નકેશ નામના તિષશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે-યાત્રા-વિવાહ-શણગાર અને બીજા પણ સર્વ શુભકાર્યોને વિદ્વાનોએ નપુંસકમાસમાં તજી દેવાં” અને લકત્ત શાસ્ત્રમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે કે-“પાંચ વર્ષના ગણતા એક “યુગ’માંના ત્રીજા અને પાંચમા વર્ષે જે આ અધિકમાસ આવે છે તે અધિકમાસ, માસી-સાંવત્સરિક (વાર્ષિક) વગેરેનું પ્રમાણ વિચારવામાં, “આષાઢમાસે બે પગલાં એ વગેરે પૌરુષીના પ્રમાણની વિચારણામાં, છ માસ રૂપ અયનના પ્રમાણની વિચારણામાં, વર્ષની અંદર હોનારા શ્રીજિનેશ્વર ભગવતેના જન્મ આદિ કલ્યાણકને વિષે અને વૃદ્ધાવસ્થાને લીધે એકસ્થાને રહેલા સ્થવિર વડે ક્ષેત્રની નવ વિભાગે કરાતી કલ્પનાને વિષે ગણાતું નથી. કારણ કે–તે માસ, કાળની શિખારૂપે હાઈ (કાલથી ભિન્ન નથી.) [ આ બાબત] શ્રી નિશીથસૂત્રમાં અને શ્રી દશવૈકાલિકસૂત્રમાં
આ સંબંધમાં સિદ્ધચક્ર વર્ષ ૧૦ ના સંયુક્ત પ થી ૧૨ અંકના ૧૨૪ મા પેજ ઉપર નવા વર્ગના ભાસવૃદ્ધિ અને તિથિવૃદ્ધિને અંગે આરાધનાના નિયમમાં સમાનતા છે કે નહિ ? એ પ્રશ્નની સમાલોચનામાં નક્કર સમાધાન અપાએલ છે કે-તિથિને માટે “જે પૂo
' એ વિધિ અને નિયામક વાકયે છે, તેવાં વાક્યો માસને અંગે શાસકારે કઈ સ્થળે કહ્યા નથી, તેમજ માસ અનુષ્ઠાન તિથિની માફક પરિસંખ્યાત નથી. (શ્રાદ્ધવિધિ આદિમાં) તિથિનું પ્રકરણ શરૂ કરીને શાસ્ત્રકારેએ “ક્ષ પૂર્વા' વગેરે કહ્યું છે, માટે તે નિયમ તિથિને જ લાગુ કરી શકાય. માસને માટે તે જે તેણે મહિનાને નામે નિયમો લીધા હોય તે તે બંને મહિના પાળવા પડે. કેમકે–ચોમાસી, છમાસી અને વાર્ષિકતપમાં અધિક મહિનામાં તપસ્યા કરવી જ પડે છે. વધેલા મહિનામાં સ્વીકૃત નિયમ, ન પાળે તો તપ તૂટ્યો જ ગણાય; પરંતુ લીધેલ નિયમ, અધિક તિથિમાં ન પાળે તે તૂટયો ન ગણાય. (આથી–માસવૃદ્ધિ અને તિથિવૃદ્ધિને અંગે આરાધનાના નિયમમાં સમાનતા હોવાનું નવા વર્ગનું કથન, કપિત ઠરે છે.) સંવત્સરી પર્વ, એ મહિનારૂપ નથી પણ મહિનામાંની તિથિરૂપ છે.
તિથિવૃદ્ધિનાં કારણ તરીકે સૂર્યોદયની અધિકતા છે અને માસવૃદ્ધિનાં કારણ તરીકે કાળની અધિકતા છે એ વાત ખ્યાલમાં લેવાથી પણ નવા વર્ગની માસવૃદ્ધિ અને તિથિવૃદ્ધિ અંગે આરાધનામાં સમાનતા છે એ વાત ભ્રામક તરીકે સ્પષ્ટ જણાઈ આવે તેમ છે.
બાર માસની સંક્રાંતિઓ બાર છે અને માસવૃદ્ધિ વખતે મહિના ૧૩ છે તેથી બાર સંક્રાંતિમાં તેર ભાસ સમાય છે; આથી સિદ્ધ છે કે–માસવૃદ્ધિ વખતે સૂર્ય ઉદય ઓછો છે. જ્યારે તિથિવૃદ્ધિ વખતે તે એક તિથિને બે સૂર્યોદય સ્પર્શતા હોવાથી સૂર્યને ઉદય વધે છે. આથી માસવૃદ્ધિને નિયમ તિથિવૃદ્ધિને લાગુ થતો જ નથી. આથી જ નવા વર્ગને પણ સં. ૨૦૦૬માં સુધારી વધારીને પુનઃ છપાવવી પડેલી “સપરિશિષ્ટ શ્રી તત્ત્વતરંગિણી ટીકાનુવાદ બૂકના પેજ ૪૯ ઉપર આ ૨૨ મી ગાથા સંબંધીની પિતાની તે માન્યતાને વિશેષ વિચાર નં. ૯માં સ્થાન જ નહિ આપવાની અને પેજ ૫૩ ઉપર શ્રી પ્રવચનપરીક્ષાની તે ૨૦૮ મી ગાથા–ટીકાને સાચો અર્થ રજુ કરી દેવાની શાણપત વસાવવી પડી છે.
આ બાબત અથજએ વિશેષ તરીકે શ્રી સિદ્ધચક્રપાક્ષિક વર્ષ ૧ન્ના સંયુક્ત અંક ૫થી ૧૨ ના ૧૫૪ થી ૧૫૬ પેજ ઉપર વિસ્તારથી પ્રસિદ્ધ થયેલું હૃદયંગમ સ્પષ્ટીકરણ જેવું ખાસ જરૂરી છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪]
તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ આ પ્રમાણે કહ્યું છે કે વ્યાદિના ભેદથી ચૂલાઓ (શિખાઓ) ચાર પ્રકારની છે. (૧) કુકડાના માથે રહેલી ચૂલા (કલગી) વગેરે દ્રવ્ય ચૂલા કહેવાય છે, (૨)–લાખ એજનના મેરુપર્વતની ઉપર ચાલીશ જન પ્રમાણ ચૂલા (ચૂલિકા) એ ક્ષેત્રચૂલા કહેવાય છે, (૩) એક યુગના ત્રીજા અને પાંચમા વર્ષે આવતે અધિકમાસ એ કાલચૂલા કહેવાય છે અને (૪) [ શ્રી સીમંધર સ્વામી પાસેથી શ્રી સ્કૂલિભદ્રજીના બહેન સાધ્વીજી યક્ષાએ આણેલી] શ્રી દશવૈકાલિકસૂત્રની બે ચૂલાઓ (ચૂલિકાઓ) એ ભાવચૂલા કહેવાય છે.” અને પ્રમાણની વિચારણામાં આ ચૂલાઓ, ચૂલાવાનથી જુદી ગણાતી નથી. જેમકે-લાખ એજનના મેરુના એ માપની વિચારણામાં તેની ૪૦ એજનની ચૂલાનું માપ (કેઈ વધારે કહે છે તે) પ્રમાણ ગણાતું નથી. મારા
અવક–હવે પહેલાં કહેલી બીનાને સૂત્રને વિષે જ બતાવતા થકા પ્રથમ લૌકિક દષ્ટાંત સૂચક ગાથા કહે છે – मू-लोए पमाणचिंता-करणे दीवुच्छवंमि भूदोहे ॥
चिंतिज्जइ नो अहिओ, अक्खयतइयाइपव्वेसु ॥२३॥ મૂલાઈ—લકમાં દીપત્સવ-ભૂમિદેહ-અક્ષયતૃતીયા વગેરે પર્વેને વિષે પ્રમાણને કાલના માપને વિચાર કરવામાં અધિક માસ ગણાતું નથી. પારકા
ટીકાલેકને વિષે-દીવાળી વગેરે પર્વથી દીવાળી વગેરે પર્વો કેટલા દિવસે થાય છે?’ એ પ્રકારે પ્રમાણને વિચાર કરવારૂપ અધિકાર ચાલતે હેયે સતે-દીવાળીમાં, ભૂમિદહમાં અને અક્ષયતૃતીયા વગેરે પવમાં અધિક માસ ગણાતો નથી. પરડા
અવક–હવે લેકેત્તર દષ્ટાન્ત સૂચક બે ગાથા કહે છે – मू०-लोउत्तर अट्ठाहिय-कल्लाणगचाउमासवासेसु ॥
आसाढे दुपयाई, दाहिणअयणाइमाणेसु ॥२४॥ बुड्ढावासट्ठियाणं, नवखित्तविभागकरणमाईसु ॥
विहलो अहिओ मासो, गिहिणायं चेव मोनूणं ॥२५॥ મૂલા–લેકેન્સર માર્ગમાં (સાધુએ ચાતુર્માસની સ્થિરતા કરવામાં ગૃહસ્થને જણાવવાને જે વિધિ છે, તે વિધિમાર્ગને છેડીને) દરેક અ૬ઈ કલ્યાણક, માસી, સંવત્સરી પર્વ, “આષાઢમાસમાં બે પગલાં ઈત્યાદિ છાયાપ્રમાણ-દક્ષિણ અનાદિ પ્રમાણ અને વૃદ્ધાવસ્થાને લીધે એક સ્થાને રહેલાઓનું તે ક્ષેત્રના નવ ભાગ કરવાપણું એ વગેરેમાં અધિક માસ નિષ્ફલ જાણ. ર૪-રપા
ટીકા—લેકેત્તરમાર્ગમાં એટલે શ્રી જિનપ્રવચનમાં પર્યુષણ પર્વાદિ સંબંધીની અદઈએ, શ્રી જિનજન્મ વગેરે કલ્યાણકે, ત્રણેય માસી અને તેમાં “આષાઢમાસે બે
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૨૬ મી
પગલા પ્રમાણ છાયા હોય” ઈત્યાદિ શાસ્ત્રમાં કહેલ પિરસી વગેરેના માપની વિચારણું, દક્ષિણાયન-ઉત્તરઅયનની વિચારણું તથા વૃદ્ધાવસ્થાને લીધે એક સ્થાને રહેલ સાધુઓનું તે ક્ષેત્રના નવ વિભાગે કરવાપણું એ વગેરેમાં અધિકમાસ નિષ્ફળ જાણ. આ બાબતમાં થોડી યુક્તિઓ આગલ બતાવશું. હવે તે ઉત્સર્ગમાર્ગ જણાવીને અપવાદમાર્ગ કહે છે કે “પરંતુ ગૃહિજ્ઞાત (રૂ૫ વિધિમાર્ગ) ને છેડીને જ કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જે કે અધિકમાસ, અઈઓ વગેરેમાં પ્રમાણ નથી; તે પણ પિતે રહેવાની ધારણ કરેલ હોય તથા પિતે રહ્યા જ છે એમ ગૃહસ્થને જણાવવું હોય તે અવસરે પ્રમાણ જ છે. ૨૪-૨૫
અવ –હવે ઉપર જણાવેલી પચીશમી ગાથાના ચોથા પાદમાં જણાવેલ નિર્ષિ રેવ એ અપવાદને જણાવનાર (જે ગ્રન્થ છે તે) ગ્રન્થને જણાવનારી ગાથા કહે છે – मू०-तइअंमि य उद्देसे, जं भणिअं वुड्डकप्पचुण्णीए ॥
दसमम्मि य उद्देसे, निसीहचुण्णीइ तह भणिअं ॥२६॥ મૂલાથ-કારણ કે શ્રી બૃહકલ્પસૂત્રની ચૂર્ણિના ત્રીજા ઉદ્દેશામાં તેમજ શ્રી નિશીથસૂત્રની ચૂર્ણિના દસમા ઉદ્દેશામાં તે પ્રમાણે કહેલું છે. શારદા
ટીકાર્થ –કારણકે (ગૃહિજ્ઞાતાવસ્થાનમાં અધિકમાસ ગણવે એ અપવાદ) શ્રી બૃહત્કલ્પસૂત્રની ચૂર્ણિના ત્રીજા ઉદ્દેશામાં જણાવેલ છે કે જે અધિકમાસ પડ્યો હોય તે વિસ રાત્રિદિવસવાળે ગૃહિજ્ઞાત અવસ્થાનવિધિ ન કરે. શું કારણ? તે કહે છે કે અહિં અધિકમાસ, માસ પણ ગણાય છે અને તે માસ બીજા માસના વીસ દિવસની સાથે મળીને વીસ અહોરાત્ર સહિતને માસ’ એમ પણ કહેવાય છે. તેવી જ રીતે શ્રી નિશીથચૂર્ણિના દસમા ઉદ્દેશામાં પણ કહ્યું છે કે-“મદા સમિઢિાવત્તેિ –કારણકે અભિવહ્નિતવર્ષમાં તે અધિકમાસ ગ્રીષ્મઋતુમાં ગયે છે તેથી વીસ દિવસ (તે અધિકમાસ સહિત પચાસ દિવસ) સુધી અનભિગૃહીત કરવું=સંદિગ્ધ રાખવું.” આ બંને પાઠોને વિષે શ્રી બૃહત્કલ્પસૂત્રચૂર્ણિકાર અને શ્રી નિશીથસૂત્રચૂર્ણિકાર એ બંનેય શાસ્ત્રકારોએ હવામિહીર=પતે રહેવાની ધારણા કરી રાખવી તે તથા પૃથશાત=પતે રહ્યા જ છે એ પ્રમાણે ગૃહસ્થને જણાવવું તે મળીને બને અવસ્થાન સિવાયના બાકીના કોઈપણ કાર્યોમાં અધિકમાસ નામ લઈને પ્રમાણભૂત ગણ જણ નથી. અને એ પ્રમાણે “આ અધિકમાસનાં અપ્રામાણ્યમાં–તેને પ્રમાણ નહિ કરવામાં દૈવસિક અને પાક્ષિક અનુષ્ઠાન વગેરેમાં પણ અનુપયેગીપણું હોવાથી અતિપ્રસંગદેષ છે, એમ ન કહેવું. કારણકે- તે મારા પિતાની કુક્ષિમાં સ્થાપેલા નિયત અનુષ્ઠાનમાં પણ અનુપયેગી બનવાને અશક્ત છે. લોકમાં વિવાહાદિ કાર્યોમાં અનુપયોગી
સં. ૨૦૦૬માં સુધારી વધારીને પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરેલા “સપરિશિષ્ટ શ્રી તત્વતરંગિણી ટીકાનુવાદના ૨૬મા પેજ ઉપર નવા વર્ગે અહિંના મૂળ “કુક્ષિનિક્ષિણ' શબ્દને અર્થ, “કુક્ષિમાં પડેલા અને આ સ્થાને રહેલા મૂળ “મવિનરાજવિત’ વાક્યને અર્થ-બનવું અશક્ય છે. એ પ્રમાણે કરેલ છે તે અનુવાદકના અવળા બોધનું માપક છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ થતું હોવા છતાં પણ ભેજનાદિ કાર્યોમાં અનુપયોગી થવાને સમર્થ જ નથી.” અથવા નપુંસક હોવા છતાં પણ-સજાતીય સંતતિની ઉત્પત્તિમાં કારણરૂપ નહિ હોવા છતાં પણ તે બધા જ કાર્યમાં અનુપયેગી છે એમ બેલી શકાતું નથી એમ પિતે વિચારવું.”
વળી પ્રશ્ન છે કે “જૈનટિપ્પણાનુસારે અધિકમાસ, પ્રમાણુની વિચારણામાં સર્વત્ર ઉપયોગી છે કે નહિ? જે ઉપગી છે, તે ૩ માસા-વારણ હું મારા” એમ ઉચ્ચાર છે એમાં (તમારે) “ivટું મારા-તેરણvહું મારા” એ પ્રમાણે જ ઉચ્ચાર કરે રહે છે. અને એમ ઉચ્ચાર કરે તે અત્યંત ગેરવાજબી છે. કારણકે-(પાંચ વર્ષ પ્રમાણુ ગણાતા) એક યુગમાંના પહેલા અને ચોથા એ બે વર્ષમાં અગીઆર માસ શુદ્ધ મળે છે, બીજા અને પાંચમા એ બે વર્ષમાં તેર માસ શુદ્ધ મળે છે. જ્યારે ત્રીજા વર્ષમાં તે બાર માસ શુદ્ધ મળે છે અને એમ હેયે સતે બાર માસ-ચવીશ પક્ષ” એમ જેની આદિમાં છે એ ખામણાને આલા યુગના પાંચેય સંવત્સરી પર્વમાં સાચે ન ઠરે, પણ (ત્રીજા) એક સંવત્સરી પર્વમાં જ સાચો કરે!”
વળી-અધિકમાસ પર્યુષણ પર્વને ઉદ્દેશીને ઉપયોગી છે પણ બીજા સ્થાને નહિ એમ ન કહેવું. કારણકે–એમ જણાવનારૂં કઈ પ્રમાણ નથી. વળી (આ બદલ) “અભિવ- ૬૦. આ ગ્રંથની ૨૨ થી ૨૬ મી ગાથા-રીકામાં માસવૃદ્ધિ પ્રસંગની જ વાત હોવા છતાં અને તિથિ વૃદ્ધિ પ્રસંગને તે નામનિર્દેશ પણ નહિ હોવા છતાં નવા વર્ગો, સં. ૧૯૯૭ માં પ્રસિદ્ધ કરેલ “પર્વતિથિપ્રકા બૂકના ૨૦૩ પેજ ઉપર આ “એમ પોતે વિચારવું વાત પછી “એ પ્રમાણે વૃદ્ધિતિથિમાં પણ પહેલી તિથિ માટે સમજી લેવું. એમ આ ગ્રંથકારના નામે (અને તે પણ બ્લેકટાઈપમાં) રજુ કરતાં સંકોચ અનુભવેલ નથી તે, માસવૃદ્ધિ અને તિથિવૃદ્ધિ અંગે આરાધનામાં (અસમાનતા જ હોવા છતાં મનસ્વીપણે જ) સમાનતા લેખાવનારા નિજના નવામતના દુરાગ્રહની કારમીતાનું દ્યોતક છે; એમ સમાજના ખ્યાલ પર આવી જવાથી તે વળે. સં. ૨૦૦૬માં “સપરિશિષ્ટ શ્રી તત્ત્વતરંગિણી ટીકાનુવાદ’ એ નામે પુનઃ છપાવેલા આ શ્રી સતરંગિણીના અનુવાદની બૂકના પેજ ૨૬ ઉપર રજુ કરેલા આ ગાથા–ટીકાના અનુવાદમાંથી અને પેજ ૨૯ ઉપર રજૂ કરેલા ૯ નંબરના “વિશેષ વિચારમાંથી પણ [ગ્રંથકારને નામે ચઢાવી દીધેલી પોતાની
એ પ્રમાણે વૃદ્ધિતિથિમાં પણ પહેલી તિથિ માટે સમજી લેવું. એ તેર વર્ષ સુધી હાંકે જ રાખેલી મનસ્વી વાત] આમૂલચૂલ ઉડાવી દેવાનું ડહાપણું કર્યું છે તે અનુમોદનીય છે.
૬૧. જૈન તિષશાસ્ત્રો મુજબ વર્ષમાં છ તિથિને ક્ષય હોય અને એકે ય તિથિની વૃદ્ધિ તો હોય જ નહિ એ આગમસિદ્ધ વાતની પણ અવગણના કરીને નવા વર્ગો, આ ગ્રંથના નામે પણ જે એમ પ્રચાર જારી રાખેલ છે કે-“આ ગ્રંથમાં પણ તિથિમાં ક્ષય-વૃદ્ધિ તે જણાવેલ જ છે, માટે જૈનશાસ્ત્રમાં તિથિને ક્ષય આવે પણ વૃદ્ધિ ન આવે.” એમ કહેનારા ખોટા છે.” તે તેમને ભદ્રિકજનોને ભ્રમમાં પાડવાના ઇરાદાપૂર્વકને અસત્ય પ્રચાર છે. આ વગેરે જૈન ગ્રંથમાં ગ્રંથકારોએ જે જે સ્થલે તિથિક્ષય-વૃદ્ધિની બીના જણાવી છે તે જૈન સમાજે “ક્ષ qu' અનુસારે સંસ્કાર આપવા સારૂ સેંકડો વર્ષોથી લૌકિક અનેક
પણામાંના એક ટિપ્પણાની જ તિથિઓ ગ્રહણ કરવાના રાખેલા સર્વમાન્ય રીવાજને અનુલક્ષીને જણાવેલી લૌકિક ટિપ્પણાગત તિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિની વાત જણાવી છે. જૈનશાસ્ત્રના આધારે સંસ્કાર આપીને તૈયાર કરાતા આરાધના માટેના જૈનપંચાંગ મુજબ તે તિથિઓની ક્ષય-વૃદ્ધિ જણાવેલી જ નથી, એમ જાણવા છતાં તે વર્ગે તે અસત્ય પ્રચાર કરેલ છે તે શોચનીય છે.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ર૭ મી.
દ્વિતમાં વીસ’ એમ પાક્ષિકશૂર્ણિમાં કહેલું હોવાથી આગમ જ પ્રમાણ છે, એમ ન કહેવું. કારણકે–તે આગમવચન, ગૃહિજ્ઞાત અવસ્થાનના અભિપ્રાયથી કહેલું છે, સંવત્સરી પર્વને અંગે જણાવેલું નથી. અર્થાત્ તે વાત, સંવત્સરી પર્વને અંગે છે જ નહિ; એમ એ પ્રકારે આ (મિઢિ૦) સૂત્રમાં જ વિસ્તારથી કહ્યું છે. વિસ્તાર જાણવાની ઈચ્છાવાળાઓએ શ્રીકુલમંડનસૂરિવિરચિત “શ્રી વિચારામૃતસંગ્રહ’ નામનો ગ્રંથ છે. અને જે (પ્રમાણ ચિંતામાં અધિકમાસ) “અનુપયોગી છે એમ કહો, તે વિવાદથી સર્યું =તમે અમારી માન્યતામાં જ આવી ગયા એટલે વિરોધ જ મટી ગયે. પારદા
અવક–હવે એ પ્રમાણે નહિ સ્વીકારવામાં જે અનિષ્ટ પ્રસંગમાં મૂકાવું પડે છે તે અનિષ્ટ પ્રસંગદ્વારા દેષ આપવાને માટે કહે છે – मू०-अन्नह सावणमासे, पज्जोसवण त्ति पव्व करणिज्जं ॥
न य तं कस्सवि इटुं, उवइटें जेण भद्दवए ॥२७॥ મૂલાર્થ – એમ ન હોત તે (અભિવદ્ધિત પ્રસંગે) પર્યુષણ પર્વ શ્રાવણમાસે કરણીય હેત; પરંતુ તે કેઈને ઈષ્ટ નથી કારણકે ભાદરવા માસમાં કરવાનું જણાવ્યું છે. દારા
ટીકાર્થ –(તે બંને આગમગ્રંથની ચૂર્ણિમાંના ઉલ્લેખો મુજબ ગૃહિણાત અવસ્થાનમાં જ પ્રમાણ માનવાને બદલે) જે અધિકમાસને સાંવત્સરિક-પર્યુષણ પર્વને વિષે પણ પ્રમાણ ગણવામાં આવે તો અભિવન્દ્રિતવર્ષમાં–પર્યુષણ” એ પ્રમાણે કહેવાને ઈચ્છેલું વાર્ષિક સંજ્ઞાવાળું પર્વ શ્રાવણ માસે જ કર્તવ્ય બને. જે તે આપત્તિને ઈષ્ટ આપત્તિ કહો કહે છે તે ઈષ્ટ આપત્તિને દોષ આપવાને માટે લેકનું ઉત્તરાદ્ધ કહે છે કે-શ્રાવણમાસે પર્યુષણ પર્વ કરવું, તે વાત કેઈને પણ સંમત નથી.” નહિ સંમત હેવામાં હેતુ જણાવે છે કે શ્રી જિનેશ્વરોએ, ભાદ્રપદમાસે તે માસની શુકલપંચમીના દિવસે અને શ્રી કાલિકાચાર્ય મહારાજના આદેશથી ભાદ્રપદ શુકલ ચતુર્થીના દિવસે તે પર્વ ઉપદિયું છે.” રા
અવક–હવે કઈક બ્રાન્તને “શ્રી નિશીથભાષ્યના અનુસાર શ્રાવણમાસમાં પણ (પર્યુષણ) યુક્ત છે.” એમ ભ્રમ થાય છે તેથી તે દૂર કરવા સારૂ બે ગાથા કહે છે – मू-जं अभिवड्डिअवासे, निसीहभासे य वीसइ दिणेहिं ॥
તે સઘં દિવ) િિહનાથામિમિપાયો યે ર૮. न य तं संवच्छरिए, पव्वंमि अ तस्स चुण्णिवण्णेहिं ।
अन्नह सवीसइ त्ति, कप्पपाढो विलुम्पेज्जा ॥२९॥ મૂલાર્થ –શ્રી નિશીથભાષ્યમાં અભિવદ્ધિત વર્ષે જે વીસ દિવસે (પર્યુષણ કરવાનું) જણાવ્યું છે તે સર્વ પિતે કરી રાખવાના અભિગ્રહ = સ્વાભિગૃહીત અને ગૃહિજ્ઞાત (અવસ્થાનરૂપ પર્યુષણ)ના અભિપ્રાયથી કહેલું જાણવું પરંતુ તે (નિશીથભાષ્યની તે વાત) સંવત્સરી પર્વને
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮ ]
તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ આશ્રયીને કહેલી નથી. અને તે વાત તે બંને ગાથાની ચૂર્ણિના અક્ષરેથી સ્પષ્ટ છે. અન્યથા પચાસ દિવસે પર્યુષણ” એ પ્રમાણેના શ્રી કલ્પસૂત્રના પાઠને લેપ થવા પામે. ૨૮–૨લા
ટીકાથ:-શ્રીનિશીથભાષ્યમાં અભિવન્દ્રિતવર્ષે પિતે રહેવાની ધારણ કરી રાખવી અને “તે હીર=ધારણા, “પિતે રહ્યા જ છે એ પ્રમાણે ગૃહસ્થને જણાવવી.” એ પ્રમાણે જે કહ્યું છે તે, સઘળું ગૃહિજ્ઞાત (અવસ્થાનરૂપ પર્યુષણા)ના અભિપ્રાયથી જાણવું. શ્રી નિશીથભાષ્યના દસમા ઉદ્દેશામાં જણાવેલી “ saurfમદિવ્યં અધિક માસ હોય ત્યારે પૂછનાર ગૃહસ્થને આષાઢ શુદિ પૂનમથી વીસ દિવસ સુધી અને અધિકમાસ ન હોય ત્યારે (સંવત્સરી પર્વતના) પચાસ દિવસ સુધી “સમિથહીન' રાખવું એટલે કે- “અહિં રહ્યા જ છીએ” એમ નક્કી ન જણાવવું, પરંતુ “અહિં રહીએ અથવા બીજા સ્થાને રહીએ” એમ સંદિગ્ધ જણાવવું અને તે પછીથી “મિલીત દિશા' એટલે કે- તે ધારણા,ચાવત કાર્તિક શુદિ ૧૫ સુધીની સ્થિરતાને માટે ગૃહસ્થને જણાવવી. . ૧અભિવદ્ધિતમાસમાં આ વીસ દિવસની અને ચંદ્રમાસમાં અભિગૃહીત ગૃહિજ્ઞાત મર્યાદા, અશિવાદિ કારણેને લીધે અથવા તે વૃષ્ટિ પુષ્કલ ન થઈ હોય તેને અંગે છે. આ ર એ પ્રકારની બે ગાથા જેવા (માત્ર)થી “શ્રાવણમાસે પણ પર્યુષણ હેઈ શકે એવી સંભાવના કરવી નહિ. કારણકેતે બંને ગાથા અન્ય અધિકાર સાથે સંબંધ ધરાવે છે. એટલે કે–તે બંને ગાથા, વર્ષાકાલની સ્થિરતારૂપ પર્યુષણને આશ્રયીને રહેવારૂપ અભિગ્રહ કરવાના અને તે અભિગ્રહ, ગૃહસ્થને જણાવવાના અધિકારથી પ્રતિબદ્ધ છે. તે ૨૮
હવે એ બે ગાથા, સાંવત્સરિકની ક્રિયામાં સંબંધવાળી હશે એ પ્રકારની શંકા દૂર કરે છે કે-(નિશીથભાષ્યની) “તે બને ગાથા, સાંવત્વરિકપર્વને વિષે સાંવત્સરિક પર્વની ૧-સર્વત્યપરિપાટી, ર-સર્વસાધુઓને વંદન, ૩-આલેચના દેવી, ૪-અષ્ઠમતપ કરે, અને પ–સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ એ પાંચ અનુષ્ઠાનરૂપ ક્રિયાને વિષે સંબંધ ધરાવનારી નથીઃ કારણ કે–તે બન્ને ગાથાની ચૂર્ણિમાના સ્થિરતા કરવારૂપ પર્યુષણના અધિકારમાં સાંવત્સરિકપર્વનાં અનુષ્ઠાન સંબંધી એક પણ અનુષ્ઠાન સંભળાતું નથી.” તે તમે કેવી રીતે જાણ્યું? તે કહે છે કે-“શ્રી નિશીથભાષ્યની તે બંને ગાથાની ચૂર્ણિના અક્ષરોથી જા” અને તે ચૂર્ણિના દસમા ઉદ્દેશામાં તે અક્ષર આ પ્રમાણે છે કે “ત્તિ=આષાઢ પૂર્ણિમાએ અથવા (તે આષાઢ શુદિ પૂનમથી પંચક પંચકવૃદ્ધિના હિસાબે શાસ્ત્રીય) શ્રાવણ એટલે લૌકિક આષાઢ વદ પાંચમે પર્યુષણ કયે સતે-રહે તે “અહિં પર્યુષણ કરવી=રહેવું એમ પિતે નક્કી ન ધારવું અથવા “હે આર્યો! તમારે અહિં વર્ષાકલ્પની–માસાની સ્થિરતા છે ને? એમ પૂછનાર ગૃહસ્થને “અહિં રહેવું કે અન્યત્ર? એ હજુ સુધી નિશ્ચય થતું નથી.” એમ સંદિગ્ધ જણાવવું. એવું સંદિગ્ધ કેટલા વખત સુધી બોલવું? તો કહે છે કે-(ભા. શુ. ૫ ન્તિના) પચાસ દિવસ સુધી. આમાં પણ જે સૂર્યાસને આશ્રયીને થતા અભિવદ્ધિત
પટે હેય તે (પહેલા અશાડ શુદિ ૧૫ થી બીજા અશાડ શુદિ ૧૫ સુધીના એક
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૨૯ મી
[ ૪૯ માસ પછીના) વીસ દિવસ સુધી એ પ્રમાણે સંદિગ્ધ બોલવું, અને જે ચંદ્રવર્ષ હોય તે પચાસ દિવસ સુધી અનમિત=સંદિગ્ધ બોલવાનું હોય છે. તે કાલ-નિયમ પછીથી પોતાના નિર્ણયાત્મક વચન વડે જે ગ્રહણ કરેલું છે તે, “અહિં રહ્યા” એમ અભિગૃહીત થાય, અને પૂછતા ગૃહસ્થને “અમે અહિં વર્ષાકાલ રહ્યા છીએ' એમ કહે. ૧૫ “વીસ દિવસે અથવા પચાસ દિવસે પોતે અભિગૃહીત કરેલું ગૃહસ્થને જણાવે તે પહેલા નહિ તેનું શું કારણ? તે કહે છે કે- વવિ–કદાચિત ઉપદ્રવ થયે હાય, “આરિ’ શબ્દથી–રાજા દ્વેષી થયો હોય ઈત્યાદિ, અથવા વરસાદ સારે વર ન હોય ઈત્યાદિ કારણે જે રહે તે અધિકરણાદિ (છાપરાં, ઘર આદિને ગૃહસ્થ ઘઠારે-મઠારે ઈત્યાદિ) દેશે લાગે. હવે (તે નિયમ અગાઉથી ગૃહસ્થને પિતે રહેવાનું કહ્યું હોય અને) જે ન રહે તે ગૃહસ્થ કહે કે “આ સર્વજ્ઞપુત્રો કાંઈ જાણતા નથી અને મૃષા બોલે છે. કારણકે–અમે અહિં રહ્યા છીએ, એમ કહીને વિહાર કરી ગયા.” અથવા લેકે કહે કે-“સાધુઓ અહિં ચાતુર્માસ રહ્યા એટલે અવશ્ય વદસાદ થશે. તેથી ધાન્ય વેચી નાખે, લેકે ઘર વગેરે સમારાવે, હળ વગેરે કર્મો ખેડે–ચલાવે.” જેથી કરીને (તે વીસ અથવા પચાસ દિવસના નિયમ) પહેલાં પોતે રહેવાની ધારણ અને તે ધારણ મુજબ ગૃહસ્થને જણાવવાને નિયમ પહેલાં કરવામાં આવે તે ઉપર જણાવ્યા છે તે વગેરે અધિકરણ દે લાગે. એ દેશે ન લાગે એ હેતુથી (પાંચ વર્ષના ૧ યુગના બે) અભિવદ્ધિત વર્ષમાં (અશાડ શુદિ ૧૫ થી સંવત્સરી સુધીના) પચાસ દિવસ પછી ગૃહિજ્ઞાત કરે="અમે અહિં રહ્યા છીએ’ એમ ગૃહસ્થને જણાવે છે ? ”
આ (શ્રી નિશીથભાષ્યની ચૂર્ણિના અક્ષરો પણ જણાવવામાં) અભિપ્રાય આ છે કે“અક્રમ વગેરે તપ, ચૈત્યવંદન, સાધુવંદન વગેરે ક્રિયાવાળું પર્યુષણ પર્વ શ્રાવણમાસે કર્તાવ્યરૂપ નથી.” આ પર્યુષણ પર્વ શ્રાવણમાસે કરવામાં દેષ જણાવે છે કે-“આમ શાસ્ત્રાધાર આપીને એ વાત સ્પષ્ટ કરી છે, છતાં ન માને અને શ્રાવણમાસના વીસ દિવસ ગયે સતે (તે ગૃહિજ્ઞાતપર્યુષણને બદલે) અઠ્ઠમ તપાદિ જણાવેલ કિયાવાળું પર્યુષણ પર્વ કરે તે. તેમાં “વીરાજ માણેકપચાસ દિવસે ઈત્યાદિ જણાવનાર શ્રી કલ્પસૂત્રને પાઠ પણ લેપવાને પ્રસંગ આવે.”
જો એમ કહે કે “શ્રાવણ અને ભાદ્રપદની વૃદ્ધિ પ્રસંગે અમે તે પર્યુષણ પચાસ દિવસે જ કરીએ છીએ તે શ્રી કલ્પસૂત્રના તે પાઠને અમારે વિલોપ કેમ થાય?” તે સમજવું કે-“(ગૃહિણાત અવસ્થાનને ૨૦ દિવસનો નિયમ અભિવન્દ્રિતવર્ષમાં આવતી આષાઢમાસની જ વૃદ્ધિ વખતને હેવાથી અધિક-પહેલે આષાઢ ત્યાં જ પ્રમાણ કહેલ છે; પરંતુ) ગૃહિજ્ઞાત અવસ્થાન (માટેના આષાઢ) સિવાયના (શ્રાવણ અને ભાદ્રપદ આદિ) માસની વૃદ્ધિમાં અધિક માસ પ્રમાણ ગણેલ નથી, છતાં તમે ત્યાં (અધિકમાસને પ્રમાણ ગણે છે તેથી) શ્રી કલ્પસૂત્રના પાઠને તમારે વિલેપ થાય છે.”
માને ૪૦ અને એમ (અધિકમાસને મનસ્વીપણે) પ્રમાણુ ગણવામાં (શ્રાવણ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦ ]
તત્ત્વતરંગિણ ગ્રંથને અનુવાદ
શુદિ ચોથે અને પ્રથમ ભા. શુ. ચેાથે સંવત્સરી કરવી પડતી હોવાથી તમારે સંવત્સરીથી (સીત્તેરને બદલે) એક સે દિવસે ચોમાસું બદલવું પડે અને તેમ કરવાથી શ્રી સમવાયાંગસૂત્રના- તમને અજવં મહાવીરે સવીકાર કરે અને સત્તર વિર્દિ લેસેÉિ વાતાવાd vaોતિ=શ્રમણભગવાન મહાવીર વર્ષાકાલના ૫૦ દિવસ ગયા પછી સીત્તેર દિવસ બાકી રહે તે વર્ષાવાસરૂપ પર્યુષણ કરે છે. એ પાઠને વિલેપ થાય છે.
એમ ન કહેવું કે–પર્યુષણની પહેલાં અધિકમાસ આવે છે તે પ્રમાણ ગણાય અને પછી આવે તે અપ્રમાણુ ગણાય. કારણ કે એ પ્રમાણે જણાવનાર પ્રમાણને અભાવ હોવાથી તિ=(પૃ. ૧૯ પંક્તિ ચોથીમાં સ્થાપિત થશતાવરથાનથતિરારોપપુ કાવ્યfધામા નામઝા મળતો રાતે) એ પ્રમાણે કહેલું છે. અને આવતા વર્ષની પર્યુષણને આશ્રયીને તે ઉદીચીનમાં (તે ગતસંવત્સરીને માટે) અર્વાચીનપણાને પણ સંભવ છે. વળી ખરતરીય વિધપ્રપામા–“રંવર્ષિ જુના કાણાદવમાસણામો xxx સત્તાપ મારે વારે ઘોતિત્તિવયના =વળી સંવત્સરી પર્વ, આષાઢ પૂનમથી નિયમ પચાસમે દિવસે કરવું, નહિ કે એકાવનમે. એ પાઠ છે. વળી લૌકિકટિપ્પણાનુસારે જ્યારે પણ બે શ્રાવણ, બે ભાદ્રપદ થાય ત્યારે પણ પચાસમે દિવસે કરવું; પરંતુ (તપાગચ્છવાળાઓ બે શ્રાવણ અને બે ભાદ્રપદ પ્રસંગે આષાઢ સુદ પૂનમથી સંવત્સરી સુધીના પચાસ દિવસ પ્રથમ શ્રાવણ અને પ્રથમ ભાદ્રપદને કાલચૂલા કહીને ગણવે છે, તેમ) કાલચૂલાની વિવક્ષાએ એંશીમા દિવસે પર્યુષણ કરે છે, એમ ન કરવું. કારણ કે-“વીરાજ મારે ઘરે usોલāતિ-પચાસ દિવસે પર્યુષણા કરવી.” એ ચેક પાઠ છે.” એ લખાણ દ્વારા આષાઢી પૂનમથી આરંભીને સંવત્સરી સુધી અધિકમાસને પ્રમાણુ ગણેલ હોવાથી (અમારે તે) “વિધિપ્રપા એ જ પ્રમાણ છે, એમ પણ બોલશે નહિ. કારણ કે-વિધિપ્રપાનું એ વચન અને તેમાંના બીજા પણ વચને આગમબાધિત હેવાથી અને પરંપરાથી આવેલા નહિ હોવાથી તેમજ યુક્તિયુક્ત નહિ હોવાથી (તે વિધિપ્રપામાંના) સર્વ પણ વચનેને તમામ વચનેને અમે પ્રમાણિક માનતા નથી.
વળી ખરતરગચ્છાવાળાઓને પણ તે વિધિપ્રપા પ્રમાણ નથી. વિધિપ્રપાના તે દરેક વચમાંથી પણ “નવા વિચારું gsઘતિદી જણ તથા પુષ્યતિથી જેવ ભુરિયgઢા gશકgroqug facu૬, ૨ ૩r; તોriધવ રામાવાડ = જ્યારે પકખી આદિ પર્વતિથિને ક્ષય હોય ત્યારે પચ્ચક્ખાણ-પૂજા વગેરેમાં તેના બહુભેગવાળી પૂર્વતિથિ ગ્રહણ કરવી, પણ ઉત્તરતિથિ (પૂનમ આદિ) ગ્રહણ ન કરવી. કારણકે-ઉત્તરતિથિમાં તે ક્ષીણ ચૌદશ આદિના ભેગની ગંધને પણ અભાવ છે.” એ વચન (તમે ખરતરે પણ) નહિ સ્વીકારતા હોવાથી તે વિધિપ્રપાના કર્તાને (તો) તમે (પણ) અનાપ્તપણે સ્વીકારેલ હેવાથી તે અનાપ્તની કૃતિ અપ્રમાણ ગણાતી હોઈને તે વિધિપ્રપા અપ્રમાણ જ છે. અને તેથી જ કહેવાશે તે સભ્યની આશંકાના નિરાકરણવાદમાં વિધિપ્રપાગ્રંથન કર્તા જ ઉદાહરણ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
જામનગર મહાનગરનનનનન
ગાથા ર૦ મી
[ પી છે. વળી ‘આગમને વિષે ક્યાંય પણ ભાદ્રપદમાસ છોડીને સાંવત્સરિક અતિચારની આલોચ નાદિ વિશેષ વડે કરીને વિશિષ્ટ પષણાપર્વ શ્રાવણમાસે પણ કરવું” એમ કહ્યું નથીઃ ઇત્યાદિ ઘણું કહેવાનું છે તે ગ્રંથ વધી જવાના ભયથી વિસ્તારતું નથી.
હવે કઈ જે-“પર્યુષણ, ગૃહિનાત અને હિઅજ્ઞાત એમ બે પ્રકારે છે. તેમાં ગૃહસ્થાથી અજાણ પર્યુષણા, કે જેમાં વર્ષાને ગ્ય બાજોઠ-પાટીયા વગેરે મેળવવાનો યત્નમાં જે કલ્પ (બૃહત્કલ્પસૂત્ર)માં જણાવેલ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ અને ભાવની સ્થાપના કરાય છે; તે આષાઢમાસની પૂનમથી પાંચ-પાંચ દિવસની વૃદ્ધિ વડે યાવત્ ભાદ્રપદ શુદ પાંચમમાં છે, તે આષાઢ માસની પૂનમ, (તે પાંચ પાંચ દિનવૃદ્ધિવાળા ૧૧ ટુકડારૂપ) અગીઆર પર્વતિથિમાં કરાય છે, જ્યારે ગૃહિજ્ઞાતપર્યુષણું તે–જેમાં સાંવત્સરિક અતિચારનું આલેચન, સંવત્સરી પર્વ, કલ્પસૂત્રવાંચન, ચિત્યપરિપાટી, અદૃમ અને સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ કરાય છે, અને જે ગૃહિજ્ઞાત પર્યુષણ વડે દીક્ષા પર્યાયના વર્ષો ગણાય છે, તે ભાદ્રપદ શુદિ પંચમીને વિષે અને શ્રી કાલિકાચાર્ય મહારાજના આદેશથી ચોથમાં પણ જનપ્રકટ કરવી. એવા શ્રી કલ્પસૂત્રની ટીકાના વચનને અનુસારે સાંવત્સરિક અતિચાર આલોચના વગેરે ગૃહિજ્ઞાતપર્યુષણમાં કરણીય છે.” એમ કહે છે તે પણ ગ્ય નથી. કારણકે-શ્રીકલ્પસૂત્રની વૃત્તિનું તે વચન, ભાદ્રપદ શુકલ પંચમી અથવા ચતુર્થીને આશ્રયીને જ કહેલું છે. નહિ કે-ગૃહિજ્ઞાત અવસ્થામાત્રને આશ્રયીને પણ કહેલું છે.” સાંવત્સરિક અતિચાર આલેચનાને આશ્રયીને તે વચન માનવું છે તે અત્યંત અયુક્ત છે. અને તે આ પ્રમાણે કેતેમ કરે સતે (શ્રી કલ્પસૂત્રના) “વીરામ” સૂત્રનાં-“આષાઢી પૂનમથી એક મહિને અને વીસ દિવસે પર્યુષણ અને પર્યુષણથી સીત્તેર દિવસે (કાર્તિકી) ચેમસી પ્રતિક્રમણ ઈત્યાદિ વચનેને લેપ થાય છે.
વળી જે એમ કહેવાય છે કે, (પર્યુષણ પછી તે) “સિત્તેર દિવસ કહ્યા છે તે તે જઘન્યથી છે. તે સિવાય-સિત્તેરથી વધુ દિવસ હોય તે પણ દેષ નથી. તે તે ઉન્મત્તની કીડા જેવું છે. કારણ કે સ્થિતિને (અવસ્થાનને) આશ્રયીને જઘન્ય આદિ વિચાર છે, નહિ કે-ચાતુર્માસિક પ્રતિક્રમણ આદિને આશ્રયીને પણ તે વિચાર છે. આમ છતાં પણ જે
માસી પ્રતિક્રમણ આદિને આશ્રયીને તે વિચાર છે એમ માને તે શ્રી સ્થાનાંગસૂત્ર આદિમાં-બજઘન્યથી ૭૦ દિવસ, માધ્યમથી ચાર માસ અને ઉત્કૃષ્ટથી છ માસ’ એમ કહેલું છે; પરંતુ કેઈપણ સ્થલે ૧૦૦ દિવસ તે દીઠા કે સાંભળ્યા નથી, તે તમને કયાંથી લાગુ થયા?
વળી-“આષાઢ પૂર્ણિમાએ પયુંષણ કરવી તે ઉત્સર્ગમાર્ગ છે, અને (એ સિવાય)
૬૨. આ આખી વાત કરનાર, શ્રીકલ્પસૂત્રની વૃત્તિમાંના તે આખા પાઠમાંની ‘ભા. શુ. પાંચમને વિષે અથવા ચોથને વિષે પર્યુષણા કરવી” એ વાતને ઉડાવી દઈને તે પાઠમાંના માત્ર “દિશા” અને “ઝનઝવટ’ શબ્દોને જ પકડવા દ્વારા–“સંવત્સરી માટે ભાદ્રપદમાસની જરૂર નથી, માત્ર “ગૃહિને જણાવવું એટલું જ જરૂરી છે.” એમ કહેવા માગે છે. તેથી તેનું તે કથન પણ યોગ્ય નથી, એમ શાસ્ત્રકાર એ વાતને ઉત્તરરૂપે આ પછીથી જણાવે છે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર ]
તત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ સર્વ શેષકાલ પર્યુષણા કરનારને અપવાદમાર્ગ છે; એ અપવાદમાગે પચાસ દિવસે પર્યું ષણ કરે અને શ્રી કલ્પસૂત્ર વાંચે, એ પ્રમાણેનું શ્રીનિશીથસૂત્રનું વચન કલ્પપાઠનું આપવા દિક વચન હોવાથી અન્યત્ર (આષાઢી પૂનમ પછી બીજા દિવસેએ) પણ પર્યુષણ કરાય તે કેમ યુક્ત ન ગણાય?” એમ ન કહેવું. કારણ કે-“શ્રી નિશીથસૂત્રમાં તે અપવાદવચન સ્વાભિગૃહીત અભિગ્રહના અભિપ્રાયથી કહેલું છે અને તે અપવાદવચન, હવે શ્રી કાલિકસૂરિજી મહારાજના વચનથી નષ્ટ થયું છે. શ્રી તીર્થોદ્ગાર આદિમાં કહ્યું છે કે- fè ળેિ વાળો, dજના
નવસથsurદં, કુછિન્ના સંગાપા = વીસ દિવસે કલ્પસૂત્ર વાંચવું, અને પાંચ પાંચ દિવસની હાનિના ક્રમે શ્રી કલ્પસૂત્રમાં કહેલી દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ અને ભાવની સ્થાપના, શ્રી સંઘની આજ્ઞાથી (વરસંવત) ૩ વર્ષે બુચ્છિન્ન થએલ છે. જે ૧” (એટલે કે-શ્રી નિશીથસૂત્રનું તે અપવાદવચન સ્વાભિગૃહીત અભિપ્રાયથી કહ્યું છે.) નહિ કે પર્યુષણ પર્વના અભિપ્રાયથી પણ તે વચન કહ્યું છે. જે “પર્યુષણ પર્વના અભિપ્રાયે તે કથન છે એમ કહેતા હે, તે પર્યુષણ પર્વનું અનિયત (કવચિત્ શ્રાવણ શુદ પાંચમે અને કવચિત્ ભાદ્રપદ શુદ પાંચમે કરવા) પણું થાય અને તેમ થયે સતે અઈ પર્વનું પણ અનિયતપણું થાય, અને એમ અઠ્ઠઈઓ પણ અનિયત થયે સતે પ્રસિદ્ધ એવી સાંવત્સરિકપર્વની અષ્ટાહિકા, શ્રી જીવાભિગમસૂત્રના-તળ વદ અવાજ વચન મુજબ દેવે વગેરે પણ કયારે અઈ એ કરે ? આ સંબંધમાં વિસ્તાર તે “શ્રી વિચારામૃતસારસંહ નામક ગ્રંથથી જાણો. રિલા
અવર–હવે પાંચ દિવસની હાનિના ક્રમે પર્યુષણ હતી, તે શ્રી કલ્પસૂત્રના અપવાદવાળા પાઠની સાથે કેવી રીતે વિધવાળી છે?” ઈત્યાદિ પહેલાં ટીકામાં જણાવેલ છે તે સૂત્રથી કહે છે – मू-जं पुण पज्जोसवणं, पंचगहाणि करिंसु मुणिवसहा ॥
तं पि य साभिग्गहियं, अण्णह अट्ठाहियाऽणियमो ॥३॥ મૂલાર્થ –વળી મુનિવૃષભે જે પંચકહાનિ વડે પર્યુષણ કરતા હતા તે પણ સ્વાભિગૃહીતપર્યુષણું જાણવી. જે સાંવત્સરિક પર્યુષણા લેવામાં આવે તો તેની અષ્ટાક્ષિકાને નિયમ રહે નહિ. ૩
ટીકાઈ–વળી મુનિવૃષભ (પૂર્વે) જે પાંચ દિવસની હાનિના ક્રમે પર્યુષણ પર્વ કરતા હતા તે પર્યુષણ પર્વ પણ સ્વાભિગૃહીતલક્ષણ પર્યુષણ જાણવું. પશુ સંવત્સરી પર્યુષણ પર્વ ન જાણવું. (તેને) સંવત્સરી પર્વ તરીકે લેવામાં આવે તો (તે સંવત્સરીની) અદૃઈને નિયમ રહે નહિ-અ૬ઈનું મર્યાદારહિતપણું થઈ જવા પામે. ભાવાર્થ તે આ પહેલાંની ગાથામાં વિસ્તારથી જણાવેલ છે. આ ગાથામાં ( જુ તરીકે) ભૂતકાળને પ્રયોગ કરવા વડે “આ કાલના સાધુઓને પંચકહાનિ વડે પર્યુષણ ક૫ વ્યછિન્ન થએલ
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૩૧ મી
[ ૫૩
હેવાથી યુકત નથી” ઈત્યાદિ પણ જણાવ્યું છે. ૩
અવક–હવે સિંહાલકનન્યાયે, “વારિતિgમાં જદિન' એ (૧૬ મી ગાથામાં જણાવેલું) વચન યાદ કરતા થકા “શ્રી સૂયગડાંગસૂત્રગત વ્યાખ્યાને અનુસાર માસી ચૌદશે કરવી એ જિનાજ્ઞા કે નહિ? એ શંકાને દૂર કરવા સારૂ કહે છે:– मू-तं पि अ तित्थयराणं, आणा तह जीअपालणं च भवे ॥
पज्जोसवणचउत्थी, पक्खियदिवसे चउम्मासं ॥३१॥ ટીકાથી—ચતુર્થીને વિષે જે પર્યુષણાકૃત્ય અને પાક્ષિક દિવસે માસી, તે પણ તીર્થકરેની આજ્ઞા તથા છતવ્યવહારનું પણ પાલન બને. ૩૧
અવક–હવે આ સંબંધમાં બીજા ગ્રંથની સમ્મતિ જણાવનારી ગાથા કહે છે – मू-जं वायणंतरे पुण, इचाइअकप्पसुत्तमाईसु ।।
तवित्तीए वि फुडो, तस्सत्थो वण्णिओ निउणो ॥३२॥ મૂલાર્થ –કારણકે- શ્રી કલ્પસૂત્ર વગેરે ગ્રંથમાં ‘વાયત પુળ” ઈત્યાદિ કહેલ છે
૬૩. નવા વર્ગે સં. ૧૯૯૭માં પોતાના નવા મતને અનુસરતા અર્થે ઉપજાવીને “પર્વતિથિપ્રકાશ નામની જે શાસ્ત્રવિરુદ્ધ બૂક પ્રસિદ્ધ કરેલ છે. તે બૂકમાં તે વર્ગ, (જેમ શાસ્ત્ર અને પ્રચલિત આચરણાને સર્વત્ર યેનકેનાપિ અપ્રમાણુ જણાવતાં સંકોચ રાખેલ નથી તેમ) ૨૧૩મા પેજ ઉપર આ ગાથાને જ અનુક્રમે પ્રાપ્ત થતો નંબર ૩૨ આપેલ હોવા છતાં આ ૩૨ નંબરની મૂળ ગાથાને નાના ટાઈપમાં છપાવીને ૧૦૦ નંબરની સ્ફટનેટમાં દાખલ કરેલ છે અને ત્યાં આ ગાથાની સંલગ્નટીકા છાપીને તે ટીકાને અનુવાદ જ નહિ કરવારૂપે આ ગાથાટીકાને અપ્રમાણ લેખવવાનો પ્રયત્ન કરેલ છે અને તેમને મળેલ લિખિતમતમાંની આ બત્રીસમા નંબર વિનાની–૧૪ વસ્ત્રાભૂરી, ગુપવરો વાગો મ ગુng . તક્ષા વિનાના, મિજા નો સંસિયા સમયે ” એ ગાથાને તે બૂકના ૨૧૪મા પેજ ઉપર (તેનો નંબર છાયા વિના જ) મોટા ટાઈપે છપાવીને તથા તે નિર્નબરી ગાથાની ટીકાને પણ ત્યાં સંલગ્ન છાપીને તે નિબરી ગાથાટીકાનોજ અનુવાદ રજુ કરવા વડે આ નિર્નબરી ગાથાટીકાને જ પ્રમાણિક લેખાવવાને માત્ર મતાગ્રહ ખાતર જ કૂટ પ્રયત્ન કરેલ છે. તે વર્ગને તે પ્રયત્ન સુધારી લેવાનું અનેક વખત સૂચવ્યા છતાં તે કૂટતા સુધારેલ નહિ. છેવટે તેર વર્ષ બાદ તે જ વર્ગે તે “પર્વતિથિપ્રકાશ”ના અનુવાદને સુધારીવધારીને સં. ૨૦૦૬માં પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરેલ–સપરિશિષ્ટ શ્રી તત્ત્વતરંગિણી ટીકાનુવાદ બૂકના ૨૮-૨૯મા પેજ ઉપર ‘કાશ સંશક કૃત્રિમ (૧૭ પંક્તિની ટીકામાંથી ૧૦ પંક્તિ તો છાપી જ નથી.) ઢાલતળે તે કૂટ પ્રયત્નને–તે નિર્નબરી ગાથાની ટીકાના પૂર્વમુદ્રિત અર્થને રદ કરવા પૂર્વક મુખ્યત્વે આ મુકિત ૩૨ નંબરની ગાથાટીકાને જ ગ્રહણ કરીને તથા આ મુદ્રિતટીકાનો જ અનુવાદ રજુ કરી દેવા વડે સુધારી લીધેલ છે તે આનંદનો વિષય છે. જો કે–તે સપરિશિષ્ટતત્ત્વતરંગિણીમાં પણ તે વર્ગે લીધેલ આ મુદ્રિતટીકામાં કઈ કઈ સ્થળે તેમની પાસેની લિખિત ટીકાના પલ્લવોને તે દાખલ કરવાની ચેષ્ટા તે કરેલ જ છે; પરંતુ તે કૌસમાં સ્થાપવા વડે ગૌણ લેખાવીને અને મૂળ મુદ્રિત ટીકાના અનુવાદની જોડે તે લિખિતટીકાના પલ્લવને અનુવાદ તે બહુધા તજી જ દઈને તે ટીકાપલેવોને તો અત્ર તે વર્ગે જ તિરુપયેગી લેખાવેલ હોવાથી તે વર્ગને તે પ્રયાસ તે સ્વયં બાલીશ હોવાથી ઉપેક્ષણીય છે.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪ ]
તત્ત્વતર ંગિણી ગ્રંથના અનુવાદ
તે પાઠની ટીકામાં પણ તેને સ્પષ્ટ એવા સરસ અ વ વેલ છે. પ્ર૩રા
ટીકા :-—કારણકે-શ્રી કલ્પસૂત્ર વગેરે ગ્રંથામાં ‘વાયાંતરે પુણ’ઇત્યાદિ કહેલ છે તે કથનના અર્થ તેની ( સ ંદેહવિષઔષધિ નામની ) ટીકામાં ( ‘ સંવત્સરી ભા. શુ. ચેાથે અને ચામાસી ચૌદશે ' એ પ્રકારે ) કહેલ છે. તથા તે કહેલા અને મળતું કથન, ગ્રન્થાન્તર ( શ્રી કલ્પસૂત્ર, તીર્થોદ્ગારપ્રકીર્ણાંક આદિ )માં રહેલું જ છે. તે કલ્પસૂત્રગત પાઠ આ પ્રમાણે—‘વાયગતને પુળ॰=વળી વાચનાંતરે ૯૯૩માં સંવત્સરના આ કાલ જાય છે એમ જણાય છે.' અને કલ્પસૂત્રના તે પાઠની ( શ્રી કલ્પકિરણાવલિની પહેલાંની કાઈ ) अ, 'त्रिनवतियुत नवशतवर्षपक्षे त्वियता कालेन पंचम्याश्चतुर्थ्यां पर्युषणापर्व प्रववृते = (૯૮૦ વર્ષના પક્ષે નહિ; પરંતુ ) ૯૯૩ વર્ષના પક્ષે તા-૯૯૩ વષૅ પંચમીનું પર્યુષણાપવ ચેાથે પ્રવ' ઇત્યાદિ પ્રકારે છે. તે જ ટીકામાં જણાવ્યું છે કે'सालाहणेण रण्णा संघापसेण कारिओ भयवं । पजोसवणच उत्थी चाउम्मासं चउदसीप ॥ १ ॥
मासगपडिक्कमणं, पक्खिय दिवसंमि चडव्विहो संघो । नवलयतेणउएहिं आयरणं तं વમાનું ત ર શાતવાહનરાજાની વિનતિથી શ્રી કાલિકાચાર્ય મહારાજે પંચમીની પયુંષણા ચેાથે કરી ( અને ત્યારથી) શ્રી સંઘના આદેશથી ચેાથે સાંવત્સરી અને પક્ષીએ ચામાસી પ્રવી. ૧૫ ચામાસીનું પ્રતિક્રમણ શ્રી ચતુર્વિધસ ંઘે ૯૯૩ વર્ષની પક્ષીના દિવસે આચર્યું તે કારણથી આચરણા પ્રમાણ છે. રા' ઇત્યાદિ શ્રી તીર્થોદ્ગાર પયન્નો વગેરે ગ્રંથ અને શ્રી નિશીથસૂર્ણિ વગેરે ગ્રંથાની સોંમતિ વડે સમ્યક્ કથન દર્શાવ્યું.
વળી શ્રી કાલિકાચાર્ય મહારાજે પ્રવર્તાવેલ હાવાથી ચતુર્થી આદિ પ્રમાણ ન ગણાય’ એમ જો કાઈ કહે તેા તે અયુક્ત છે. કારણ કે–તથાપ્રકારના આચાર્ય મહારાજની આજ્ઞા શ્રીજિનાજ્ઞાથી જુદી નથી; પરંતુ શ્રી જિનાજ્ઞા જ છે. શ્રીનખ્રિસૂત્રની ચૂર્ણિમાં કહ્યું છે કે‘જ્ઞાત્તિ=પચવિધ આચારનું પાલન કરવામાં તત્પર એવા ગુરુનું હિતાપદેશમય વચન તે આજ્ઞા, આ આજ્ઞાના અનાદર કરવાવાળાને–તે આજ્ઞાથી અન્યથા આચરણ કરનારને ગણિપિટકશ્રીદ્વાદશાંગી વિરાધવાનું અને છે.
વળી ચેાથને અપ્રમાણ કરવાથી તમારે દવિધ ચક્રવાલ સામાચારી સમ્યગ્ આરાષિત નહિ મને. કારણ–શ્રી આવશ્યકગ્રંથમાં કહ્યું છે કે-કલ્પ્ય અને અકલ્પ્યના જ્ઞાનમાં કુશળ, પાંચ (આચારના ) સ્થાનમાં રહેલા અને સંયમ તથા તપમાં વત્તનારા ૪ આચાના વચનને નિ:સંશયપણે સ્વીકારવું.' તેવી જ રીતે શ્રી સૂયગડાંગસૂત્રની નિયુક્તિમાં કહ્યુ છે કે—આચાર્ય મહારાજની પરંપરાથી આવેલ ( સૂત્રવ્યવહારી અભિપ્રાય )ને જે ( સ્વમતી )
૬૪. આ સ્થળે મુદ્રિતટીકામાં સંગમતવવટ્ટર્સ' પાઠને બદલે સંગમતદૃાસ્ત્ર' પાડે છપાવા પામેલ છે, એ સમજના અભાવે નવા વગે, તેમની ૧૯૯૩ની ‘પતિથિપ્રકાશ’ બ્રૂકના ૨૧૪–૨૧૫મા પેજ ઉપર તે અશુદ્ધ પાઠને મનસ્વીપણે જ ‘સંગમતવાસ' રૂપ આપીને અશૂન્ય બનાવી દીધેલ હાવાથી તે વગે તે બ્રૂકના પેજ ૨૧૬ની છઠ્ઠી પંક્તિમાં પ્રસ્તુત પાઠના અનુવાદ જ ઉડાવી દેવામાં આરાધકભાવ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૩૨ મી
[ ૫૫
પેાતાને તીક્ષ્ણમુદ્ધિ માનીને દૂષિત કરે છે તે સર્વૈજ્ઞમતલેાપક, જમાલી નિદ્ભવની જેમ નાશ પામે છે=અરહટ્ટઘટીન્યાયે સંસારચક્રમાં ભમે છે.
ܕ
વળી એમ ન કહેવું કે—અમારી પણ (શ્રાવણે સંવત્સરી અને ચૌદશના ક્ષયે પૂનમે પકખી કરવી, તે) આચાર્ય પર'પરા છે. તેથી તેને કેમ ફેરવાય ? કારણકે—આગમના અવિ રાધ વડે જ આચાર્યની પર`પરાની ઉપાદેયતા છે. શ્રી વ્યવહારભાષ્યમાં કહ્યું છે કે જે આચરણા દોષયુક્ત હાય તે આચરણાના ‘જીત' તરીકે વ્યવહાર થતા નથી: જે આચરણા દોષરહિત હાય તે જ આચરણાના જ્ઞીત તરીકે વ્યવહાર થાય છે. નહિ તેા પાસથા વગેરેએ કલ્પેલી સમાચારી પણુ પ્રમાણપણાને ભજવા તલસશે.
વળી જે સમાચારી પ્રમાણ ગણાય તે આગલ બતાવીશું. એમ ન કહેવું કે—શ્રી તીર્થંકરાએ એ પ્રમાણે (ચેાથે સંવત્સરી અને પકખીએ ચામાસી) કરેલ નથી તેથી અમે પણ એ પ્રમાણે કરતા પ નથી.' કારણ કે-શ્રી તીથંકર ભગવંતેાની આજ્ઞાનું જ પ્રમાણપણું છે. નહિ કે–તેઓશ્રીએ કરેલનું પણ પ્રમાણપણું છે. જો એમ ન માના તેા (તમારે) રજોહરણમુહપત્તી–પ્રતિક્રમણ–પ્રતિલેખન વગેરે ક્રિયાઓના વિલાપ થવાની આપત્તિ છે. ગ્રન્થાદિમાં
માનવે। પડેલ છે! એ પછી તેર વર્ષ બાદ સ. ૧૯૯૩ની તે અનુવાદ બૂકમાંના સેકડા લખાણાને પેાતાના હાથે જ રદ કરીને અને શેષ લખાણાને સુધારી વધારીને સં. ૨૦૦૬માં પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરેલ ‘ સપરિશિષ્ટ શ્રીતત્ત્વતર ંગિણી ટીકાનુવાદ' બ્રૂકના ૨૮મા પેજ ઉપર ઉપજાવી કાઢેલા તે ‘સુંગમતવાલ્લ’ પાઠને પુનઃ મનસ્વીપણે જ ‘સંગમતવgાસ’ તરીકે નવું રૂપ આપી દીધું છે, અને તે પાનેા રમા પેજ ઉપર—‘ સજમતપની ઋદ્ધિવાળા ’એ પ્રમાણે અ પણ ઉપજાવી કાઢયો છે, તે શાચનીય છે. અન્ય લિખિતપ્રતમાં ‘સંગમતયવટાસ્ટ્સ' પાઠ તા જોયા પણ છે; પરંતુ સંગમતgનલ પાઠ દીઠો નથી. વળી તે બનાવટી પાઠનો અર્થ પણ ‘સંયમતાન્ચ = સંયમતપથી યુક્ત' એ પ્રમાણે થાય; પણ ‘ભ્રંથમતદ્ધિ = સંજમતપની ઋદ્ધિવાળા' એવા અર્થાં તે થાય જ નહિં, છતાં કર્યાં છે તે આગમપ્રજ્ઞતા, વિચિત્ર હાવાનું પ્રતીક છે.
૬૫. નવા વગે, એ રીતે ૧૭ વર્ષ બાદ સુધારી વધારીને પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરેલ તે સપરિશિષ્ટ શ્રી તત્ત્વતર ંગિણી ટીકાનુવાદ 'ના ૨૮મા પેજ ઉપર (સ’. ૧૯૯૩માં અપ્રમાણિક લેખાવેલ) આ મુદ્રિત ટીકાને પ્રમાણિક તરીકે સ્વીકાર કર્યાં હોવા છતાં અહિં તે પ્રમાણીકૃતટીકામાંના પણ ન ચ તીર્થøદ્ધિવં ન ઋતમિસ્ત્યસ્માસિવ્યેય ન યિતે' એ પાઠના આ (૬પ નબરવાળા) પ્રમાણિત અને તે તે ૨૦૦૬ની બ્રૂકના ૨૯મા પેજ પર રજુ કરેલા અનુવાદમાંથી પણ ઉડાવી જ દીધા છે અને તેનાં સ્થાને ( પેતે સ. ૧૯૯૩ની તે લિખિત ટીકામાંના પણ ‘તીર્થંદ્ધિ: પંચાતિવિસેષ્લેવ જ્યુંપળાવિ તમમામિનિ તથન શ્ર્ચિમાળે જો રોષ ?' એ કૌસમાં સ્થાપેલા પાને– તીથંકરાએ પંચભ્યાદિ દિવસે જ પર્યુષણા કરી છે તે અમને પણ તેમ કરતાં શુ દોષ છે?' એ પ્રમાણે અર્થ ગાઠવી દીધા છે તે, તે વગે સ. ૧૯૮૮થી ‘આદુ ધમ્મો'એ સામાન્ય કથનને વિશેષરૂપ આપીને પ્રભુજીની કરણી અને કથનીને સમાન નહિ માનવાની અને થની=આજ્ઞાને માનવાની કરેલી સ્વચ્છંદી ભૂલને સિદ્ધાંત લેખાવવાની હાથ ધરેલ ચાલબાજીરૂપ છે. ‘ કરણી અને કથની નાટકીઆની ભિન્ન હોય, તીર્થંકરની ભિન્ન ન હોય. માટે ‘પ્રભુજીની આજ્ઞાથી ધમ છે' એ સામાન્ય વાત તેા સહુને શિરસાવદ્ય છે જ; પરંતુ શાસ્ત્રામાંની– પ્રભુજીએ જે
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬ ]
તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ
પણ પ્રધાનતા આજ્ઞાની જ કહેલી છે; નહિ કે–તેમનાં કૃત્યનું પણ શ્રી કાલિકાચાર્યનું વચન પણ જિનાજ્ઞા જ છે. તેઓશ્રી, જ્ઞાનાદિ પાંચ આચારને આચરવાના સ્વભાવવાળા હતા અને તેથી કરીને શ્રી નિશીથચૂર્ણિકાર વગેરે શાસ્ત્રકારોએ તેઓશ્રીને યુગપ્રધાનત્વાદિ ગુણે કરીને વિશિષ્ઠ કહેલ છે, તેથી તેઓશ્રીનું વચન અંગીકાર નહિં કરવામાં જિનાજ્ઞાને ભંગ છે, એમ આગ્રહ તજીને સમ્યફપ્રકારે વિચારવું. એ ૩૨ છે
અવક–હવે તિથિવિચારને ઉપસંહાર કહે છે – मू-एवं तिहितवनियमो, कहिओ नियमेण वीअरागेण ॥
सेसतिहीसु अ भयणा, जिणवयणविऊहिं नायव्वा ॥३३॥ મૂલાઈ –એ પ્રકારે તિથિઓના તપને નિયમ શ્રી વીતરાગ પરમાત્માએ અવશ્ય કહેલ છે. બાકીની તિથિઓમાં કરે અથવા ન કરે, એમ શ્રી જિનેશ્વરભગવંતના વચનના જાણપુરુષોએ જાણવું. ૩૩
ટીકાથર–એ પ્રકારે પાક્ષિક-માસી અને સંવત્સરીરૂપ તિથિઓનું આરાધ્યપણું કર્યું તે પણ અનુકરણીયતાને ભજે જ છે.” એ વિશેષ વાતને પણ જે તે વર્ગ વફાદાર રહેલ હતા તે તે વર્ગને આ સંબંધમાં પણ આવી ચાલબાજી કરવી ન પડત. તે વર્ગને સં. ૧૯૮૯ના શ્રીસિદ્ધચકપાક્ષિના પહેલા અંકના પેજ ૧૮ થી ૨૧ સુધીના લખાણમાં આ સમજ પૂ. આગદ્ધારક આચાર્ય મહારાજશ્રીએ, અનેક શાસ્ત્રના પાઠ આપવા પૂર્વક પણ ખ્યાલ આપેલ છે. છતાં તે વર્ગને બેલ્યું તે ફેરવવું તો નહિ જ; પરંતુ આ રીતે પણ પ્રસંગ મેળવીને પોતાની આવી પ્રકટ શાસ્ત્રવિરુદ્ધ વાતને પણ આ રીતે સિદ્ધાંતનું જ સ્વરૂપ આપવા મથવું એ જ ઈષ્ટ છે, ત્યાં નિરૂપાય. બાકી ખરી વાત એ છે કે‘મળTU ઇમ્પો વાક્યને જ પકડી રાખીને પ્રભુની કરણીને અધર્મ માનવામાં–પ્રભુની દીક્ષા, વીશરથાનકતપ, છમાસીતપ. વર્ષ તપ, વિહારઆદિ પાત્રમાં વહોરવું, અચિત્તતલાવ-તલ આદિને ત્યાગ વગેરે પ્રભુની કરણીને અધર્મ અને અકરણીય લેખાવવાના દેષના ભાજન બનવું પડે છે. શાસ્ત્રમાં આચાર્યને પ્રભુનું અનુકરણ કરનારા જણાવ્યા જ છે. આ બાબત બૃહત્કલ્પસૂત્ર ભાગ બીજ, પૃ. ૩૧૩ ગાથા ૯૯૫-૯૬ની ટકામાં પણ વિશદ સ્પષ્ટીકરણ હોવા છતાં શાસ્ત્રવચન કરતાં પણ જેઓને પોતાનાં જ વચનની કિંમત વધુ હોય ત્યાં નિરુપાય.
૬૬. અહિં શાસ્ત્રકારે “તપનું નહિ, પરંતુ પર્વતિથિનું જ આરાધ્યપણું છે' એમ સ્પષ્ટ કર્યું હેવા છતાં નવા વર્ગો, પર્વતિથિપ્રકાશ બૂકના પૃ. ૨૨૦ ઉપર આ સંસ્કૃત ટીકા પંક્તિને “તિથિઓના ઉપવાસાદિ આરાધ્યતપની એ પ્રમાણે અસત્ય અર્થ ઉભું કરીને તિથિઓને બદલે તપને મનસ્વીપણે જ આરાધ્ય લેખાવેલ છે તે તેમણે સં. ૧૯૯૩થી શરૂ કરેલા “પર્વતિથિના ક્ષયે (તે તિથિને ક્ષ પૂર્ણા ને સંસ્કાર આપીને પૂર્વની અપર્વતિથિનાં સ્થાને ઉદયાત બનાવ્યા વિના) તે ક્ષીણતિથિને માત્ર તપ જ પર્વની અપર્વતિથિમાં કરવો.’ એ પ્રકારના કપોલકલ્પિતમતને આભારી છે. “તે મતને શાસ્ત્ર કે પરંપરાને એક પણ આધાર નહિ હોવાથી તે વર્ગને આ પ્રોગ્રંથના અનુવાદમાં પણ આ રીતે સ્થળે સ્થલે અર્થોના અનર્થો નીપજાવવી પડેલ છે.” એ વાત સમાજમાં જ્યારે ખૂબ જ પ્રસિદ્ધિમાં આવી જવા પામી એટલે કે-તે વર્ગ. તિથિના આરાધ્યપણાને બદલે મનસ્વીપણે તપનું આરાધ્યપણું લેખાવે છે તેથી જ તે વર્ગને
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૩૪ મી
[ પ૭ હોવાથી તેને ઉપવાસ આદિ લક્ષણવાળે તપ અને ઉપલક્ષણથી તે તે તિથિએને વિષે કરવાના બીજા પણ નિયત અનુષ્ઠાનને નિયમ-મર્યાદા શ્રી જિનેશ્વરદેવે તે તે તિથિઓમાં અવશ્ય કરવારૂપે જણાવેલ છે, નહિ કે–વિકલ્પ જણાવેલ છે અને બાકીની તિથિઓમાં ભજના છે. એટલે કે-શેષ તિથિઓમાં પણ કરે તે સારું છે; પરંતુ “કરે જ ” એ નિયમ નથી. શેષ તિથિઓમાં તે તપ આદિ ન કરે તે શાસ્ત્રમાં પ્રાયશ્ચિત્ત જણાવેલ નહિ હેવાથી શ્રીજિનવચનના જાણકારેએ એ પ્રમાણે ભજના જાણવી. આથી “પર્વતિથિ સિવાયની તિથિઓમાં પૌષધનું અનુષ્ઠાન કરવું નહિ. એ પ્રમાણેને નિષેધ કરનારનું પ્રથિલપણું દૂર કર્યું જાણવું. ૩૩
અવટ—હવે તે ભજનાને જ સ્પષ્ટ કરે છે – મૂ–ત્રિદ વાપમા, પછિ પર્વMT વય હો ..
पडिसिद्धकरणओ पुण, तं चेव हविज्ज महसदं ॥३४॥ મૂલાઈ –અપર્વતિથિઓમાં પૌષધાદિની ભજના સ્વીકારવાને બદલે જે નિયમ સ્વીકારવાને હોત તે શાસ્ત્રમાં કૃત્યના નહિ કરવામાં પ્રાયશ્ચિતની પ્રરૂપણ કરી હતી અને પ્રતિષિદ્ધના કરવાથી તે તે જ પ્રાયશ્ચિત્તને શાસ્ત્રમાં “મહા” શબ્દ અને મહાપ્રાયશ્ચિત્ત તરીકે જણાવેલું હેત. ૩૪
ટીકાથ– ભજના ન હોત તે અર્થાત અપર્વે પૌષધ કરવાનો નિયમ હોત તે અપર્વે પૌષધ કરવામાં પ્રમાદ થયે સતે (અપર્વને) તે પૌષધ નહિ કરવામાં જેમ પકખીને ઉપવાસ ન કરે તે પ્રાયશ્ચિત્ત તેમ (અવશ્યકર્તવ્ય નહિ કરવાની અપેક્ષાએ) પ્રાયશ્ચિત્તની પ્રરૂપણું કરી હત. વળી (પર્વ સિવાયની તિથિએ પૌષધ કરવાને શાસ્ત્રમાં નિષેધ હોત તે તે) પ્રતિષિદ્ધ વસ્તુના કરવાથી (પર્વનિયત અનુષ્ઠાન ન કરવાથી શાસ્ત્રકારોએ) પહેલાં જે પ્રાયશ્ચિત્ત જણાવ્યું છે તે જ પ્રાયશ્ચિત્ત, શાસ્ત્રમાં “મહા” શબ્દના વિશેષણપૂર્વક-મહાપ્રાયશ્ચિત્ત બને, અથવા તે (અપર્વે પૌષધ કરવાથી મહાપ્રાયશ્ચિત્ત લાગે, એમ) અનેક ગ્રંથને વિષે જેમ બને તેમ બાઢસ્વરે પિકારીને કહ્યું હેત. (પરંતુ તેમ તે કઈ પણ ગ્રંથમાં કહ્યું નથી.)
જે એમ કહે કે નિષિદ્ધકિયામાં ઉદ્યમવાળાને અવશ્યકર્તવ્ય નહિ કરવામાં કહેલ પ્રાયશ્ચિત્તની અપેક્ષાએ મહાપ્રાયશ્ચિત્ત કેવી રીતે?” તે સાંભળે. કારણ કે-ઘણાભાગે અવ
શ્યકર્તવ્યને નહિ કરનારો તે પિતાના પ્રમાદથી બને છે, જ્યારે નિષિદ્ધ કરેલી એવી શાસ્ત્રપાઠના આ રીતે અસત્ય અર્થો ઉભા કરવા પડે છે.” એમ સમાજની સમજમાં આવી જવા પામ્યું; એટલે તે વર્ગ, તેર વર્ષ બાદ તે પર્વતિથિપ્રકાશ” બૂકમાંના આ અસત્ય અર્થને સં. ૨૦૦૬માં સુધારી વધારીને પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરેલ “સપરિશિષ્ટ શ્રી તત્વતરંગિણી ટીકાનુવાદ” બૂકના પેજ ૨૯ ઉપર તિથિઓને તપ નિયમ અવશ્ય કરવાને’ એ પ્રમાણે સુધારી લીધેલ છે એટલે કે-તિથિઓને બદલે કેવળ તેના તપને આરાધ્ય લેખાવવાનું બંધ કરેલ છે તે આનંદનો વિષય છે,
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮ ]
તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ અધિક ક્રિયાને કરનારે તે જાણીબુઝીને પ્રાયઃ કરીને શેષ સમુદાયની હીલના કરતે હેવાના અને શ્રી તીર્થંકરનાં વચનને વિલેપ કરતે હેવાના અભિપ્રાયે મહા આશાતનાકારી હોવાથી મહાપાતકી કહેવાયઃ (અથા–શાસ્ત્રમાં તેવું કહ્યું હતું તે તે બીજ આદિની જેમ અપર્વે પણ પૌષધ કરવારૂપ અધિક ક્રિયા કરનારા અને મહાપાતકી બનીએ, પરંતુ કેઈપણ શાસ્ત્રમાં અપર્વે પૌષધને નિષેધ છે જ નહિ.) વળી અધિક ક્રિયાને વિષે પ્રવૃત્તિ તે શ્રી જિનેશ્વરે કહેલ વચનને વિષે અશ્રદ્ધાવાળાને જ હોય, શ્રદ્ધાવાળાને ન હોય. “કઈ થાકેલા માણસને કેઈ દયાળુ માણસે “આ માર્ગે જા, તે નગર નજીક છે” એ પ્રમાણે સાંભળીને તે વચન ઉપર શ્રદ્ધા ધરાવતું હોવા છતાં પણ કેઈપણ ભૂખ તરત અને પરિશ્રમાદિથી પીડા પામેલ શરીરી (તે દયાળુ જને બતાવેલ છે તે સિવાયના) બીજા માળે કેટલેક માર્ગ પરિભ્રમણ કરીને નગરમાં પ્રવેશ કરવાને ઇચ્છતું જ નથી.” એ લેકપ્રસિદ્ધ દષ્ટાન્ત પોતે જ વિચારે? બહુ પ્રશ્નપ્રયાસથી શું?
વળી જે “શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી પ્રણીત આવશ્યક બૃહદુવૃત્તિમાં જણાવેલ “પૌષધપવાસ અને અતિથિસંવિભાગ તે પ્રતિનિયતદિવસે કરવાના છે, પ્રતિદિવસ આચરવાના નથી.” એ વચનાનુસારે નિષેધનું વિદ્યમાનપણું હોવાથી શેષ તિથિને વિષે ભજના કેવી રીતે ?” (એમ કહે) તે તે અભિપ્રાય સમજ્યા વિનાનું હોવાથી અયુક્ત છે. કારણકે-સાંપ્રદાયિક અભિપ્રાય વડે પ્રતિનિયતદિવસ” શબ્દથી ચતુષ્કર્વી આદિ આરાધ્યતિથિ ગ્રહણ કરેલ છે. તેમજ આ વચન, અપર્વે પૌષધનું નિષેધસૂચક છે જ નહિ, પરંતુ તે વચનમાંનું “ત્તિનિરવિણાનુૌ ' એ પહેલું વાક્ય, પર્વે પૌષધ કરવાને નિયમ=વિધિ સૂચક છે અને 7 પ્રતિષિતાવાળીયો' એ બીજું વાક્ય, તે નિયમ=વિધિને નિષેધ સૂચક છે. અર્થાત્ પ્રતિદિવસ આચરવાના છે એમ નિયમ નહિ એમ સૂચવે છે. આ નિયમ અને નિષેધ, તે બંને વાકને અંતે અધ્યાહાર્ય “વકાર છે તેથી પ્રાપ્ત થાય છે. તે આ પ્રમાણેપ્રતિનિયતદિવસ કરવાના જ છે, નહિ કે-પ્રતિદિવસ આચરવાના જ છે એમ સમજવાનું છે. “સર્વ વાક્યને વિદ્વાને નિશ્ચયાત્મક-એવકારાત્મક જ માને છે–કહે છે એ ન્યાય હોવાથી, સ્યાદ્વાદમંજરીમાં “વતોડનુત્તિથતિવૃત્તિ' એ કાવ્યની વ્યાખ્યા કરતાં કહેલ હેવાથી, (તેમજ) તે જ ગ્રંથમાં બીજા ગ્રંથની સંમતિથી પણ સપ્તભંગીવિચારમાં “તે
એવરકારને પ્રયોગ કરેલ નહિ હેવા છતાં પણ તેના જાણકાર વિદ્વાન વડે અર્થથી સર્વત્ર જણાય છે, અને “જેવા કાવવાના” એમ પણ કહેલ હેવાથી એમ ન
૬૭. આ દષ્ટાંત પછીથી નવા વગે પર્વતિથિપ્રકાશ' પૃ. ૨૨૧ ઉપર શાસ્ત્રના નામે-શાસ્ત્ર જ્યારે ક્ષીણપર્વતિથિને પૂર્વ પ્રબલ પર્વતિથિમાં સમાવી દેવાનું કહે છે xxxએ ચોખું સમજી શકાય તેવું છે.' એ સાત પંક્તિપ્રમાણ કરેલું લખાણ, શાસ્ત્ર–પરંપરા અને તદનુસારી વર્તમાન આચરણાથી ઈરાદાપૂર્વકનું વિરુદ્ધ એવું સદંતર કપોલકલ્પિત કરવાથી તેર વર્ષ બાદ તે વર્ગો સુધારીને પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરેલ સપરિશિષ્ટ શ્રીતત્વતરંગિણીટીકાનુવાદના પેજ ૩૦ ઉપર તે લખાણને તદ્દન રદ કરેલ છે તે આનંદને વિષય છે.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ગાથા ૩૪ મી
[ ૫૯ કહેવું કે આ અધ્યાહાટ્ય લેવાતે “gવકાર કલ્પિત૮ છે.
વળી “અપર્વતિથિઓને વિષે પૌષધ નિષેધ કરનારા તમારા અભિપ્રાયથી “એવકાર અધ્યાહાર નહિ લેવામાં પ્રતિનિવિણ' શબ્દનો અર્થ શું? એ વિચારીએ. “પ્રતિનિયત દિવસ’ શબ્દથી કેવલ “ચતુષ્પવી જ ગ્રહણ ન થઈ શકે. કારણ કે-કલ્યાણકતિથિએ રહી જાય છે, “કલ્યાણકતિથિઓ અને ચતુષ્પવી એ બંનેનું પણ ગ્રહણ ન થઈ શકે. કારણકેતેમ કરવામાં પર્યુષણની તિથિ રહી જાય છે. એમ કહીશ કે-પર્યુષણદિવસ” શબ્દને પણ તે પ્રતિનિયતદિવસ શબ્દથી ગ્રહણ કરે.” તે તેમ કરવામાં પણ તારે અભિપ્રાય સિદ્ધ થતું નહિ હોવાથી તારા આશયરૂપી તૃણના વિનાશને માટે બેધારી તલવાર જેવા બે વિકલ્પ ઉત્પન્ન થાય છે. અને તે આ પ્રમાણે પર્યુષણામાં અદૃમને તપ પૌષધ લઈને કરે કે-પૌષધ લીધા વિના જ કરે? તેમને પહેલો વિકલ્પ તમારા “અપ પૌષધ નહિ કરવાના આશયની વિરૂદ્ધ હોવાથી વિકલ્પમાં પ્રશ્ન છે કે–તમારે તે વિકલ્પ “સૂક્ત છે કે-સ્વકપોલકલ્પિત છે? જે સૂક્ત કહે છે તે તમારે પક્ષ નિર્દોષ નથી=દોષ યુક્ત છે. કારણકે-અપૌષધિક જ અદૃમ કરે, અથવા બે દિવસ અપોષધિક રહે અને ત્રીજા (સંવત્સરીના) દિવસે પૌષધ કરે' ઇત્યાદિ વચનનું સૂત્ર-વૃત્તિ કે ચૂર્ણિ વગેરેમાં કયાંઈ પણ દર્શન થતું નથી; બીજે સ્વમતિ કલ્પિત વિકલ્પ પણ “યુક્તિને સહન કરે તેવું છે કે-સહન ન કરે તે છે?” તેમાં પૂર્વપક્ષ છે તે આગમબાધિતપણુ વડે યુક્તિને સહન કરવાના અભાવવાળો હેવાથી યુક્ત નથી અને શ્રી વિપાકસૂત્ર વગેરેમાં શ્રી સુબાહુકુમાર વગેરેએ ત્રણ પૌષધ કરેલ હોવાનું પ્રસિદ્ધ હેવાથી તે પૂર્વ પક્ષનું આગમબાધિતપણું છે. તેમ જ તમે પણ પર્વતિથિ સિવાયની તિથિઓમાં પૌષધ સ્વીકારેલ છે એમ ન કહેવું કે-“આ (તમે પણ પર્વતિથિ સિવાયની તિથિએમાં પૌષધ સ્વીકારેલ છે એ) બીજે હેતુ આપેલ છે તેને સ્વીકાર કરેલ નથી. કારણ કે ક્ષીણ અષ્ટમીના પૌષધને અપર્વ રૂપી સપ્તમીને વિષે કરાતે ૯હેવાથી તે સ્વીકારને અપલાપ કરવાની શક્તિ નથી. “યુક્તિને - ૬૮. આ સંબંધમાં વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ માટે જુઓ –સં. ૨૦૧૬માં પ્રસિદ્ધ થએલ ‘ગામોઢા કૃતિ8 પૃ. ૧૫૬ થી ૧૭૬. “વધYરામ” (૨૮) તથા “પૌષવિમર્શ' (૨૯) નામની પૂ. આગદ્ધારક આચાર્ય દેવેશશ્રીની કૃતિઓ.
૬૯. શાસ્ત્રકારની આ પંક્તિમાંથી નવા વર્ગે પ્રથમ અધી જ પંક્તિને અર્થ કર્યો અને તે અધ અર્થનો પણ અસ્તવ્યસ્ત જ અર્થ કરીને તે કરેલા અર્થને આધારે સં. ૧૯૯૩ની પોતાની “પર્વતિથિપ્રકાશ” બૂકના પેજ ૨૨ ઉપર-“હાલમાં જેઓ આ શાસ્ત્રકારના xxxxx અને સત્ય વસ્તુને વિરોધ કરવાનું પાપ પણ વહોરવું ન પડે.” એ મુજબનું જે ૧૩ પંક્તિ પ્રમાણુ લખાણ કરેલું છે તે લખાણ સમાજમાં બેવજુદ કરવાથી (તે બૂકમાંના સંખ્યાબંધ લખાણેને રદ કરીને તેમજ વિરૂપ આપીને) તે વર્ગે સં. ૨૦૦૬માં પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરેલ–સપરિશિષ્ટ શ્રી તત્ત્વતરંગિણી ટીકાનુવાદ' બૂકના પેજ ૪૯-૫૦ ઉપર તે લખાણને પણ રદ કર્યું છે તે તો સારું જ કર્યું છે, પરંતુ તે રઢી લખાણનાં સ્થાને તે વગે અહિં વળી–“આ. સાગરાનંદસૂરિજી અન્ય પાંચમ, પૂનમ, અમાસ આદિ તિથિઓ માટે વધારે ચિંતા ,
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
w
wwાર મન મન અપ
અનઅપમાન -- *
નકા
ન
જર
ને ધમા કમળ જનક ઝકના
લ
ખાણ કે મા "
૬૦ ]
તત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ સહન કરે તે નથી” એ બીજો પક્ષ છે. તેમાં તે-“ઉઠ–ઉઠ આ પ્રામાણિક પર્ષદામાં પ્રવેશ નહિ. કારણકે–અગ્રાહ્ય-વચન છે. તારા જેવી સભામાં કે તું જે બેલે તે “જી-જી’ કરે છે, પણ તેમનું એ કૃત્ય ગાથા ૩૪ અને તેની ટીકા સાથે મેળવતાં શ્રી તીર્થકર મહારાજના વચનને લેપ કરવાના અભિપ્રાયથી મહા આશાતના કારક છે. અત્રે એ ધ્યાનમાં રાખવું કે-શાત્રે આઠમ, ચૌદશ,
માસી સંવત્સરી અને ઉપલક્ષણથી જ્ઞાનપંચમીમાં તે તિથિઓનું કૃત્ય નહિ કરનારને પ્રાયશ્ચિત ફરમાવ્યું છે તેવું અન્ય તિથિઓ માટે ફરમાવ્યું નથી.” એ પ્રમાણે શાસ્ત્રકારના નામે સદંતર કલ્પિત લખાણ ચઢાવી દીધું છે, તે તે શાસ્ત્રની શ્રદ્ધાને જ અભાવ સૂચક છે. કારણ કે-તે લખાણું “કા. શુ. પાંચમ સિવાયની સર્વ આરાધ્ય પંચમીને જ્ઞાનપંચમી ગણવાને નિષેધ કરનારું છે, પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યા જેવી ચતપૂર્વમાંની મહાપર્વને અપાવી લેખાવના છે. સેંકડો વર્ષથી ચૌદશે જ કરાતી ચેમાસીને ચૌદશથી જુદી લેખાવનારું છેશાસ્ત્રમાં ફરમાવેલ ૧૩ ૪૧૪ કે ૧૪૪૧૫ના છને લેપ કરનારું છે તેમજ મુખ્યવૃત્તિએ ભા. શુ. ૨-૩ અને ચોથે કરવાના અટ્ટમને અપલાપ કરનારું ઉન્માગ છે.”
વિદ્વતને સુવિદિત છે કે-“શ્રી યોગશાસ્ત્ર પૃ. ૧૭૮ ઉપરના–agવગામ-વતુર્દશી-qffમામનાવાશાસ્ત્રક્ષા, વતુi garળાં સમાહારતુપૂર્વી એ પાઠ તથા શ્રીસેનપ્રશ્ન ત્રીજો ઉલ્લાસ ૫, ૪૩શ્રાવેશ્ચિતુર્થી વતુર્યાદ્રિ પુતિ, સો ચતુપૂર્વી ?' એ આઠમા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં જણાવાએલ પાઠ વગેરે અનેક પાઠોથી સિદ્ધ છે કે-પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યા, ચતુષ્પવગત મહાપર્વતિથિઓ છે, અને તે પાઠના નિષ્કર્ષ તરીકે શ્રી સેનસૂરિજી મહારાજે પૃ. ૪૪ની પહેલી પુઠીમાં ફરમાવેલી દુલ્યાણિગ્રંથનુરેખાવિરજીભrgયા સવ્ય કવિ માવાસ્યાહૂfમાિિતથઃ પર્વનરાધ્યા gi’ એ આજ્ઞાદિ મુજબ વર્ષની બારેય પૂર્ણિમા અને બારેય અમાસ પર્વ તરીકે જ આરાધ્ય છે, તથા તત્રસ્થ– વીમા સુવિદે ધને, વંવમી નાણું अट्टमी कम्मे । एगारसी अंगाणं, चउद्दसी चउद पुव्वाणं ॥३॥ एवं पंचपी पूर्णिमामावास्याभ्यां षट्पर्वी च પ્રતિપક્ષ58છતઃ ચાત' એ પાઠ મુજબ વર્ષની પંચમી પણ પર્વ તરીકે ચોવીશેય આરાધ્ય છે. અને આ પ્રૌઢ મહાગ્રંથના બીજા પાને બીજી ગાથાની ટીકામાં જણાવેલ–કનીવરીનાનપંરમપનોસવારામારી વરથમઇદં જ દત્ત' એ શ્રી મહાનિશીથસૂત્રને પાઠ તથા “સમી વરશું નરમાલી ડું સંવરજીરી યમં ન જોતિ ઝિ’ એ શ્રી વ્યવહારપીઠિકાચૂર્ણિને પાઠ વગેરે શાસ્ત્રપાઠ, નવાવર્ગની જેમ
માસી અને સંવત્સરી એ બે તિથિનું કૃત્ય ન કરે તે પ્રાયશ્ચિત્ત’ એમ જણાવતા નથી, પરંતુ
માસીએ ૧૩-૧૪ કે ૧૪-૧પને છે અને સંવત્સરીએ શ્રી હીરપ્રશ્નના પાઠ મુજબ મુખ્યવૃન્યા “ભા. શુ ૨-૩ અને ચોથ એ ત્રણ દિવસને અહમ ન કરે તે પ્રાયશ્ચિત્ત એમ જ સાફ જણાવે છે.
આથી એ વાત સિદ્ધ થાય છે કે-“શામાં એ પ્રમાણે “સર્વ પૂનમ-અમાસ અને પાંચમને પર્વ તરીકે ગ્રહણ કરવાનું અને ચોમાસીનું કૃત્ય ૧૩ x ૧૪ કે ૧૪ x ૧૫ એ બે દિવસ તેમજ સંવત્સરીનું કૃત્ય ભા. શું. ૨-૩-૪ એ ત્રણ દિવસ ન કરે તે પ્રાયશ્ચિત્ત એમ સ્પષ્ટ જણાવેલું હોવા છતાં નવા વગે, તે ‘સપરિશિષ્ટ તત્વતરંગિણીટીકાનુવાદ' બૂકના પેજ ૪૯-૫૦ ઉપર-સર્વપાંચમ, પૂનમ અને અમાસને શાસ્ત્રાનુસારે જ પર્વતિથિ તરીકે દર્શાવનારા પૂ. આગમહારક આ. ભ.શ્રી ના સુપ્રયાસને શ્રી તીર્થકર મહારાજના વચનને લેપ કરવાના પ્રયાસ તરીકે ઓળખાવેલ છે તે, નિજના નિરાધાર ભતાગ્રહજન્ય ભ્રામકતા જ છે. તે સ્થળે આગળ વધીને તે વર્ગો, શાસ્ત્રકારના પણ નામે જે-આઠમ, ચૌદશ, માસી, સંવત્સરી અને જ્ઞાનપંચમી (એ પાંચ તિથિઓ)માં તે તિથિઓનું કૃત્ય ન કરે તે શાસ્ત્રકારે પ્રાયશ્ચિત્ત ફરમાવ્યું છે તેવું અન્ય તિથિઓ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૩૪ મી
[ o
કરતી હાય તેવી તારે ચેાગ્ય સભામાં મરજીમાં આવે તેમ ખેલ, ખીજે ખેાલીશ નહિ.” એ મારા જેવા મિત્રના વચનમાં શ્રદ્ધા કર.
હવે જો એમ મારા તિરસ્કાર કરો નહિ, હું મિત્ર ભાવે પૂછું છું કે-આ પદને અર્થ શું ?” એમ પૂછતા હૈ। તા “ એસ-એસ અને એસીને સાવધાનતા પૂર્વક કાન દઈને સાંભળ, કે—સંપ્રદાયવાળાએ, ‘પ્રતિનિયતવિસ’ શબ્દથી ‘ચતુષ્પવી વગેરે આરાધ્ય પતિથિ માટે ક્રૂરમાવ્યું નથી.’ એમ કહેવાનું સાહસ કરેલ છે, તે વર્ગના નવા તિથિમતમાં ભરેલું—આઠમ—ચૌદશ— પૂનમ અને અમાસરૂપ શાસ્ત્રીય ચતુષ્પીઁમાંથી પૂનમ અને અમાસ એ બંને મહાપીને ઉડાવી દેનારૂ, કા. શુ. ૫ સિવાયની વની ૧૧ પાંચમને જ્ઞાનપાંચમ તરીકે નહિ લેખાવવાની દુવાઈ ફેરવનારૂ, ચૌદશથી એામાસીને જુદી લેખાવનારૂ, ચામાસીના ૧૭ × ૧૪ કે ૧૪ × ૧૫ એ એ દિવસનું કૃત્ય તેમણે ચૌદશથી જુદી બતાવેલી કલ્પિત ચામાસીના એક દિવસે ગણાવનારૂં અને સંવત્સરીના ૨-૩ અને ચોથ મળીને ત્રણ દિવસના કૃત્યને પણ સ ંવત્સરીના એક દિવસે જાવનારૂં મહામિથ્યાત્વ છે અને તે સાથે શાસ્ત્રમાં ચતુર્થાં पौषधप्रतिमायां चतुरो मासान् अष्टमीचतुर्दशी पूर्णिमामात्रास्यासु नियमेन सर्वतोऽपि पौषधः कार्यः' मे पाथी यूनभ અને અમાસના પણ પૌષધ નિશ્ચયે કરવાનું ક્રમાવ્યું હોવાથી નવા વર્ગનું આઠમ–ચૌદશ–ચામાસી– સંવત્સરી અને જ્ઞાનપંચમી, આ પાંચ તિથિએ માટે પ્રાયશ્ચિત્ત ફરમાવ્યું છે તેવું અન્યતિથિએ માટે ફરમાવ્યું નથી' એ કથન શાસ્ત્રની ખુલ્લી પ્રત્યેનીકતા સ્વરૂપ પણ છે.”
આ સ્પષ્ટીકરણથી સ્પષ્ટ છે કે નવે વર્ગ, લૌકિકટિપ્પણામાં પૂનમ કે અમાસની ક્ષય–વૃદ્ધિ પ્રસંગે જે ઉઘ્યાત્ ચૌદશે પૂનમ કે અમાસ અને તિથિનું આરાધન થઈ જતું હાવાનું કહે છે તે જેમ પરંપરાથી વિરુદ્ધ છે તેમ શાસ્ત્રથી પણ વિરુદ્ધ છે. કારણ કે પૂર્વોક્ત અંતિમ પાઠમાં શાસ્ત્રકારે ચૌદશ પછીની પૂનમ કે અમાસને પૌષધ ચૌદશના વળતા દિવસે જ સ્વતંત્ર કરવાનું જણાવેલ છે. પૂ. હીરસૂરિઝમનું ‘યોશીષતુર્રશ્યોઃ યિતે' વચન પણ પૂનમ કે અમાસની ક્ષય—વૃદ્ધિ પ્રસંગે ૧૪-૧૫ કે ૧૪૦))ની સલમ આરાધના માટે છે. એમ હાવાથી જ ટિપ્પાની પૂનમ કે અમાસની ક્ષય–વૃદ્ધિ પ્રસંગે આરાધનાના જૈન ભીંતીયાં પંચાંગામાં વર્ષ પહેલાં થયેલી તે પંચાંગાની શરૂઆતથી તેરસની ક્ષય—વૃદ્ધિ કરીને ૧૪-૧૫ ૩ ૧૪-૦))રૂપ જોડીયું પ જોડે જ બતાવવામાં આવે છે.
આ સ્ફુટનાંધના નં. ૬૯ વાળી શાસ્રકારની ક્ષીણાષ્ટમીના પૌષધ, અપરૂપી સપ્તમીને વિષે કરાતા હેાવાથી તે સ્વીકારતા અપલાપ કરવાની શક્તિ નથી.’એ વાતને ‘સપરિશિષ્ટ શ્રી તત્ત્વતર ંગિણીટીકાનુવાદ' બૂકના પેજ ૫૦ની ચોથી પ ંક્તિથી નવા વગે જે-આઠમના ક્ષયે સાતમ અપ માં પૌષધ સ્વીકાર્યાની શાસ્ત્રકારે વાદીને જે આપત્તિ આપી છે તે પણ પૂરવાર કરે છે કે—તિથિના ક્ષય વગેરેમાં તેની આરાધના જ પૂતિથિ વગેરેમાં લેવાની છે, પરંતુ તેનો ક્ષય વગેરે કરવાના નથી.” એ પ્રમાણે વિપરીત રૂપે રજુ કરેલ છે તે ભ્રામક છે. શાસ્ત્રકારે ખરતરને આપેલી તે આપત્તિ તપાગચ્છની માન્યતા રૂપે નથી; પરંતુ ખરતરની માન્યતા રૂપે છે, અને એ રીતે આઠમના ક્ષયે ક્ષયે પૂર્વાથી સાતમના આડમરૂપે સંસ્કાર કર્યા વિના જ ક્ષીણામીને પૌષધ કરવાનું કહેનાર ખરતરને શાસ્ત્રકારે તે આ ગ્રંથના પેજ ૪ ઉપર ચેાથી ગાથાની ટીકામાં— અન્યથા ક્ષીળાદમીયં સક્ષમ્યાં ક્રિયમાળમૠમીયન્યપવેરાં ન રુમૈત' ત્યાદિ વચના જણાવીને કરાતા અનુષ્ઠાનના અપલાપ કહેલ છેઃ આથી—શાસ્ત્રકાર, તિથિના ાય વગેરેમાં પ્રથમ તેા પૂની પતિથિનો ક્ષય કરીને તેનાં સ્થાને ક્ષીણપતિથિને સ્થાપવાનુ કહે છે, અને તે પછી જ તે ઉધ્યાત્ બનેલી પતિથિને આરાધવાનું કહે છે.' એ વાત દીવા જેવી સ્પષ્ટ હોવા છતાં નવા વગે, શાસ્ત્રકારની આ વાતને શાસ્રકારના નામે જ તિથિના ક્ષયે તેની આરાધના જ પૂર્વની તિથિમાં લેવાની છે; પરંતુ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨ 1
તત્ત્વતર ગિણી ગ્રંથના અનુવાદ
જ' એમ અ કરે છે; પરંતુ એવ’કાર અધ્યાહાર લેવાય તેમાં તને અનિષ્ટ હોય અને અમને ઇષ્ટ હેાય એવી કેાઇ ક્ષિત નથી. અમે તે ‘પ્રતિનિયતદિવસ’ શબ્દથી ‘ચતુષ્પવી વગેરે આરાધ્ય તિથિએ જ ગ્રહણ કરવી' એમ નહિ; પરંતુ પૌષધાદિ કરવાની ઈચ્છાએ પેાતાને જે દિવસ ઇષ્ટ હોય તે દિવસ ગ્રહણ કરવા' એમ કહીએ છીએ. અને તે પોતાને ઇષ્ટ દિવસ એ કે-પૌષધ ન કરવામાં દોષ લાગે છે એ પ્રસંગથી ચતુષ્પવી આદિ (આરાધ્યપદ્મ એ)ના દિવસ, નિયતપણે પૌષધ કરવાનો અને તે સિવાયના દિવસ, અનિયતપણે પૌષધ કરવાના;' અને એમ કરતાં તે આચરેલું અનુષ્ઠાન, ચારિત્ર ઉચ્ચરવાની જેમ અથવા પ્રભુપ્રતિષ્ઠાની જેમ અંત વગરનું ( કાયમિક) ન થાય એ અભિપ્રાયે કાલના નિયમ કરવાને માટે તે બંને અનુષ્ઠાન, પ્રતિદિવસ આચરવાના નથી’ એમ (હરિભદ્રસૂરિજી મ॰) કહે છે. કહેવાનું તાત્પય આ છે કે-ચારિત્રની જેમ એકવાર ઉચ્ચરેલ પૌષધ, પ્રતિલિ = ખીજા આદિ દિવસે ચાલુ રહેવાને ચાગ્ય બનતા નથી. તેમજ એકવાર કરેલ અતિથિસવિભાગ પણ શ્રી જિનપ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠાની જેમ પ્રતિવિલ = રાજે રાજ ચાલુ રહેતા નથી; પરંતુ તે કરવાને ઈચ્છનારાઓને યથાશક્તિ દરરોજ કરવાના જ છે ગુરુ ઉચ્ચરાવે છે તે રૂપે ફરી ફરી આચરવાના છે. જો એમ ન હેાય તેા ઉપધાન વહન કરાવવાં વગેરે વિધિમાં ઉપધાનની શરૂઆતનાઅઢારીયાના પહેલા જ દિવસે શ્રાવકેાને (એકી સાથે) અઢાર આદિ પૌષધેા કેમ લેવડાવતા નથી ? એ પ્રમાણે આ રહસ્યને તારા ચિત્તમાં જ સ્થાપવું; પરંતુ અજ્ઞાનજનાની સભામાં જ્યાં ત્યાં બેલ-મેલ ન કરવું; કારણકે—આ વિચારનું ગૂઢ અભિપ્રાયપશુ` હાવાથી (એવકાર વાચક આ વિચાર) પ્રામાણિક જનાને ગમ્ય છે. તથાવિષયંતિ તુઅહિં ‘એવ’ કાર જોઈ એ જ એમ સમજનારા પ્રામાણિક પુરુષાની પદામાં તે પહેલાં કહેલ અહિં ‘એવ’કારઘટિત વર્ણન ખેલવું. જો કે–અબુધ કે વિદ્વાનાની પÖદામાં ખેલેા તેમાં પરમાર્થથી ભેદ નથી, તે પણ મારું આ મિત્ર તરીકેનું વચન ઉલ્લઘન કરવા જેવું નથી.” વળી એ અનું એથી પણ અધિક વ્યવસ્થાપક વચન સાંભળ કે–જો ‘પ્રતિનિયત' શબ્દથી ચતુષ્પી જ ગ્રહણ કરાય તેા ... અતિથિ વિભાગ પણ અષ્ટમી આદિ પતિથિને વિષે જ કત્ત વ્યરૂપે થશે; પરંતુ નવમી વગેરે અપ ને વિષે કર્ત્તત્ર્યપણે નહિ થાય. જો ( પંચાયાં ઘોષગંગા કિનારે રહેલી ઝુંપડી ગંગાની સમીપવી હાવાથી ગંગામાં કહેવાય, એ ન્યાયે ) એમ કહેા કે ‘સમીપે વતી નવમી આદિ ગ્રહણ કરાય છે.’ તે અષ્ટમી આદ્ધિ તિથિને
તેને ક્ષય કરવાના નથી.’ એમ તદ્દન નિયપણે જ ઉલટા અર્થમાં રજુ કરેલ છે તે તેમના શાસ્રપ્રેમના અભાવનું અને પેાતાના કલ્પિતમતના અતિ—આગ્રહનુ માપક છે. ધ્યાન રાખવું –પૌષધ, સૂર્યોદય પહેલાં લેવાના હોય છે. આથી આઠમના ક્ષયે તેને પૌષધ જે સાતમે કરે તે પણ તે આઠમના પૌષધને સાતમને નથી કહેતા અને આમનેા જ કહે છે તે મૃષાવાદ છે. આઠમ સિવાય આઠમને પૌષધ કહેવાય જ કેમ? આ મુંઝવણુથી ખરતરા પણુ ક્ષીણુ અષ્ટમીને પૌષધ સાતમે કરતા હોવાનું કહે છે તેમાં પણુ તેઓ સાતમને આઠમ જ માને છે, એ વાત આ જ ગ્રંથના પેજ પાંચની આઠમી પંક્તિમાંના ‘વાવ્રુત્ત્વામિમન્યતે' એ પાઠથી સિદ્ધ છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૩
ગાથા ૩૫ મી વિષે તેનું અકર્તવ્યપણું કરે, એ આપત્તિ છે. જે એમ કહે કે-એ તે ઈષ્ટ આપત્તિ છે.” તે (અષ્ટમી આદિમાં અતિથિસંવિભાગ ન કરે) તે અપસિદ્ધાંત હોવાથી તે આપત્તિ, તમારે ઈષ્ટ આપત્તિ નથી. કારણ કે-અષ્ટમી આદિને વિષે પૌષધ કરનારો યથાશક્તિ અતિથિ સંવિભાગ આપીને રાગ-દ્વેષરહિતપણે જમે. એ અર્થનું પૌષધવિધિપ્રકરણમાં પ્રાકૃતભાષાથી નિરૂપણ કરેલું હોવાથી પૌષધ ગ્રહણ કરનારાઓને (પૌષધમાં) ભજન પણ તે નિરૂપણથી જ જાણવું, એ પ્રમાણેને પૂર્વ પક્ષપૂર્વકનો સિદ્ધાંતવિસ્તાર તે મેં કરેલ પ્રતિદિવસ અતિથિસંવિભાગ પૌષધ વ્યવસ્થાપક સ્થલેથી જાણવો. એટલે અતિ વિસ્તારથી સર્યું. ૩૪
અવક–હવે “એવકારને જવા પૂર્વક વ્યાખ્યા કરવા વડે પર્વ સિવાયની તિથિએને વિષે પૌષધ કરવાના નિષેધને અભાવ છે, પરંતુ “પડવા આદિ અપર્વતિથિઓને વિષે પૌષધ કર્તવ્યરૂપે છે એમ (જે તમે કહ્યું છે તે કઈ વિધિવાદથી કહેલ નથી” (અર્થાત સુબાહકુમારાદિ કૃત ત્રણ દિવસના પૌષધના દષ્ટાંતથી કહેલું હોઈને પ્રવર્તક-નિવર્તક તરીકે નહિ લેખાતા ચરિતાનુવાદ રૂપ છે, પણ તે કથન વિધિવાદરૂપે નથી.) એવી આશંકાથી તપેલાં આંતરચનને અમૃતાંજન જેવી ગાથા કહે છે – मू-नत्थित्थं पडिसेहो, कहिअं तत्तत्थभासमाईसु ॥
पडिवाइसुं अनियमा-भावेण करिज्ज आणत्ति ॥३५॥ મૂલાઈ–ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે (અપર્વે પૌષધ કરવાનો) નિષેધ નથી, પરંતુ તત્વાર્થભાખ્યાદિમાં કહેવું છે કે-પડવા વગેરે અપર્વતિથિઓમાં અનિયમાભાવથી=વિકલ્પ પૌષધ કરે.” એમ તીર્થંકરની આજ્ઞા છે. રૂપા
ટીકાથ–પ્રથમ જણાવ્યું તે પ્રમાણે શેષ તિથિઓમાં (પૌષધ કરવાને) નિષેધ નથી. હવે જે એમ કહેશે કે-“આ સંબંધમાં (વિધિ તે જણાવતા નથી, અને) “નિષેધ નથી એમ જ કેમ જણાવે છે ?” તે કહે છે કે-“તત્વાર્થ– (અ) ૭ સૂત્ર ૧૬) ભાષ્ય અને તેની ટીકા વગેરેમાં–પ્રતિપદ વગેરે અપર્વતિથિઓમાં (પૌષધ) અનિયમ-વિક કરવો” એમ કહેવું છે.” એ મુજબના ઉલેખથી તે–પૌષધ અને અતિથિસંવિભાગ એ બન્ને ગ્રંથક્ત હોવાથી અથવા નિષેધ નહિ કરેલ હોવાથી શ્રી જિનાજ્ઞા છે એમ જાણવું. પાપા
૭૦. શાસ્ત્રકારની પૌષધ સંબંધની આ વાત ઊપરથી નવા વર્ગે સં. ૧૯૯૩ની પર્વતિથિપ્રકાશના પિજ રર૪ ઉપર જે-“આ ઉપરથી માલુમ પડશે કે–શેષ દિવસે પૌષધાદિ કરવાનો નિયમ નથી–એટલું જ નહિ પણ કરવો હોય તે કરવાને વિધિ પણ છે.” એ પ્રમાણે સાર જણાવેલ છે તે તો બરાબર છે, પરંતુ તે પછીથી તરત જ જે-“નિયમ ચતુષ્પવા માટે જ છે. અને તેથી પૂનમે પૌષધની અવશ્યકર્તવ્યતા શાસ્ત્રકારે માની નથી, આથી પૂનમના ક્ષયને ચૌદશમાં સમાવી દેવાના સિદ્ધાંતને તલમાત્ર બાધ આવત નથી.” એ પ્રમાણે શાસ્ત્રકાસ્ના અને સિદ્ધાંતના નામે જે સાર જણાવેલ છે કે, તે વર્ગે નવા મતના આગ્રહવશાત એ જ બૂકના પેજ પ ઉપર (આઠમ-ચૌદશ-પૂનમ અને અમાસની શાસ્ત્રોક્ત ચતુર્થીને
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વતર ગિણી ગ્રંથના અનુવાદ
अव-ह
- हवे ' ह्या प्रमाणे (अपवे पौषधनो निषेध ४२ ते) आगभविरुद्ध छे એમ જાણીને પણ પાતે સ્વીકારેલ છે તે કદાગ્રહથી મૂક્ત થતા નથી' ઇત્યાદિ સ્વરૂપદર્શક नव गाथा भावे छे :
६४ ]
मू० - इत्थं जिणवयणेहिं, विरुद्धमवि जाणिऊण दुच्चरियं ॥ नो परिचयंति पावा, तेसि सरूवं इमं होइ ||३६|| जा तेर्सि अम्हाणं, आयरियाणं गई वि परलो || सा अम्हाणवि हुज्जा, अहिआ धम्मा ममाउ जओ ॥३७॥ ते अप्पाणं रणं, मुणंति कुप्पत्थरा विहीणयरं ॥ उस्सुत्तभासगाओ, जं अत्तं हीणमवि बिंति ||३८|| अहवाऽवलंबिऊणं, सामायारिति विंति केइ जणा || आगमविरुद्धमवि जइ दोसो नत्थि त्ति अम्हाणं ॥ ३९॥ गच्छायारो एसो, पण्णत्तो पुव्वसूरिणा जेण ॥ जाणतेण जाणं, सुहमसुहं होइ तस्सेव ॥४०॥ ते खलु जलंतगेहे, अप्णाहूति कुणंति अहवा वि ॥ अच्छी निमीलिऊणं, खिवंति कंठे विसहरं ति ॥४१॥ मन्निज्जइ सो निउणो, घोसिज्जइ जेण निउणमति इत्थं ॥ पाइस्सर विसमम्हे, मरणं तस्सेव नो अहं ॥ ४२|| अम्हे गणआलंबण-भूआ अम्हाण एस गच्छो वि ॥ मोहंधयारअन्धा, एवं मुणिऊण चिट्ठन्ति ॥ ४३ ॥
પશુ લૉપી નાખીને) એ આઠમ અને બે ચૌદશની કૃત્રિમ ચતુષ્પી સ્વમતિથી જ નીપજાવવા પૂર્વક તે કલ્પિત ચતુષ્પીને શાસ્ત્રીય ગણાવનારૂં અને તે કૃત્રિમ ચતુર્થીના શ્વાને પાતે ઉભી કરેલી પૂનમના યે પૂનમને ચૌદશમાં સમાવી દેવાની કલ્પિત વાતને સૈદ્ધાંતિક વાત તરીકે લેખાવવાની ચાલબાજી દાખવનારૂં મહામાયાષા છે. નવા મત કાઢવા જતાં તે વને સેવવા પડેલ આ મહામાયાષાવાદ પણ સમાજમાં ખુલ્લેા પડી જવાથી તે વગે તે બ્રૂકને સુધારીને સં. ૨૦૦૬માં પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરેલ ‘સપરિશિષ્ટ શ્રી ‘તત્ત્વતર’ગિણીટીકાનુવાદ’ના ૩૦મા તથા ૫૦મા પેજ ઉપર તે મહામાયાષાવાદને પણ આમૂલચૂલ રદ કરેલ છે તે તે સારૂં કર્યું છે; પરંતુ તે સુધારા મુજબ તે વગ પેાતાનું વર્તન તેા હજુ પણ સુધારતા ● नथी ! ते आश्चर्य छे.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૪૪ મી
ते पल्लि पालंता, चोराणं रायलच्छिहरगाणं ॥ अप्पाणं च कयत्थं, मुणंति मोहेण गयसन्ना ॥ ४४ ॥
[ પ
2
ટીકાથ—ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે શ્રી જિનેશ્વરભગવતનાં વચનાથી વિરુદ્ધ છે એમ જાણીને પણ જે પાપાત્માએ પેાતાનું દુરાચરણ તજતા નથી તેઓનું સ્વરૂપ આ પ્રકારનું હાય છે એમ જાણવું.૭૧ ૫૩૬॥ તેએને અભિપ્રાય એ છે કે-અમારા આચાર્યોની આ લાકમાં જ નહિ; પરંતુ પરલેાકમાં પણ જે ગતિ થઈ તે અમારી=સાધુ અને ગૃહસ્થાની પણ થાવ: કારણકે—અમારા જે જ્ઞાનાદિ હિતકારક ધર્યું છે તેનાથી ધમ વડે તેઓ અધિક પૂજ્ય છે. રા૩ણા હવે (શાસ્ત્રકાર) તેવા અભિપ્રાયનું નિધપણુ જણાવવા સારૂ કહે છે કેઃ–તે પ્રથમ જણાવેલ આશયવાળા પુરુષો, આત્મારૂપી રત્નને નિંદ્યવસ્તુથી ખરડાએલ પત્થર કરતાં પણ હીનતર માને છેઃ કારણ કે—પેાતાના આત્માને ઉત્સૂત્રભાષકાથી પણ હીન કહે છે. ૩૮ના હવે તેવાઓના આશય બીજા પ્રકારે જણાવે છે કેઅથવા કેટલાક અવિવેકી જના પોતાના ગચ્છની સામાચારીનું આલેખન લઈને એમ બેલે છે કે–જો આગમથી વિરુદ્ધ હાય કે અવિરુદ્ધ હેાય તે પણ એમાં અમેને દોષ નથી
૭૧. આ ગ્રંથની ૩૨ ગાથા સુધીમાં શાસ્ત્રકારે તિથિવિચાર સમાપ્ત કરેલ છે. તેત્રીસમી ગાથાદ્વારા તે તિથિવિચારના ઉપસંહાર કરેલ છે અને તે પછીની ૩૪મી તથા ૩૫મી ગાથાદ્વારા પૌષધવિચાર દર્શાવેલ છે. અર્થાત્ તે બંને ગાથામાં તિથિવિચાર નથી; પરંતુ પૌષધવિચાર જ છે. તે મને ગાથાગત પૌષધવિચારને જેએ પ્રમાણિક માનતા હેાવા છતાં તે વ્યાખ્યાથી વિપરીત વન રાખે છે તેની જ એળખ, શાસ્ત્રકારે તે ૩૪-૩૫ પછીની આ ૩૬ થી ૪૪ ગાથાદ્વારા કરાવેલી છે = અર્થાત્ આ ગ્રંથની તે ૩૪ અને ૩૫મી ગાથામાં તિથિવિચારની તા ગધ પણ ન હોઈ તે તે પછીની ૩૬ થી ૪૪ ગાથામાં શાસ્ત્રકારે આપેલ ઓળખ, અપવે પૌષધ નહિ માનનારાઓને આશ્રયીને છે; પરંતુ ૩૨ ગાથા સુધીમાં દર્શાવેલા તિથિવિચારને નહિ માનનારાઓને આશ્રયીને નથી.
આ વાત જાણવા છતાં નવા વગે, આ ગાથા ૩૬ થી ૪૪ સુધીની ટીકાના કરેલા અનુવાદના સાર તરીકે તેમની સ. ૧૯૯૩ની ‘પતિથિપ્રકાશ’ બ્રૂકના પેજ ૨૨૪ થી ૨૩૦ સુધીમાં વિષયાંતર થઈ તે મનસ્વીપણે રજી કરેલા તિથિવિચારના આઠે તે ૩૯ થી ૪૪ ગાથામાં દર્શાવેલી અપવે પૌષધ,નહિ માનનારની અયેાગ્યતાને શાસ્ત્ર અને પરંપરાનુસારી શાસનરસિક પુરુષાના શિરે એઢાડવાની જે કુટિલતા દાખવી છે તે, શાસ્ત્ર—પ્રામાણિક આચરણા–શાસનરસિકાની પ્રમાણુપુરસ્કરની રજુઆતેા અને નિજનું આત્મકલ્યાણ આદિ સર્વસ્વના ભાગે પણ પેાતાના નિર્મૂળ અને નિરાધાર એવા નવા તિથિમતને યેનકેનાપિ સમૂલ અને સાધાર લેખાવવાના નાટક રૂપ છે.' એમ સમાજની જાણમાં આવવાથી તે વગે, (તે બ્રૂકને સુધારીને તેર વ બાદ પુનઃ પ્રસિદ્ધ કરેલ ‘સપરિશિષ્ટ શ્રી તત્ત્વતરંગિણી ટીકાનુવાદ'ના પેજ ૫૦ ઉપર) તે ૪૦ પંક્તિ પ્રમાણના વિષયાંતર અને મનસ્વી તિથિવિચારને−‘(૪) કલ્પિત તિથિપરાવૃત્તિ કરનારાઓના પક્ષ આજ્ઞાવિરુદ્ધ સામાચારીને વળગેલા હેાવાથી ગાથા ૩૬ થી ૪૪માં શાસ્ત્રકારે વર્ણવેલું સ્વરૂપ તેઓએ ખૂબ જ વિચારણીય છે.' એ પ્રમાણે એ પંક્તિમાં સંક્ષેપી નાખવા પડેલ છે. આમ છતાં સાસ્વાદનસમકિતની જેમ તે વગે તે કૂટનીતિના આસ્વાદનથી તે તે સુધારાને ય મૂક્ત રહેવા દીધા નથી, તે પ્રકટ મિથ્યાત્ત્વ છે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ
એ (અમાર) આશય છે. ૩ હવે “અમને તેમાં દેષ નથી એ અમારે આશય શાથી છે? તે (તેઓ જણાવે છે કે-“જે પૂર્વસૂરિએ, “સમ્યગ્ર ગુરુવચન સ્પશે નહિ એવા કાણા કાનવાળા માણસોની આગળ આ ગચ્છાચાર આગમવિરુદ્ધ છે એમ જાણવા છતાં પ્રકાશેલ છે તે આચાર્યનું જ શુભ કે અશુભ થાય; પરંતુ તે સિવાયના અમારી જેવા ભોળાજનનું ન થાય” મતલબ એ કે-“(તે સામાચારીને અનુસરીએ તેમાં) અમે અજ્ઞાનીને કઈ દેષ લાગતો નથી, દોષ તે જ્ઞાનીઓને જ લાગે છે.” (તેવાના તે અભિપ્રાય બદલ શાસ્ત્રકાર કહે છે કે-) “એ પ્રકારના અભિપ્રાયનું આલંબન લઈને ધૃષ્ટતાને આશ્રય કરે છે.' જો હવે એ આશયવાળાને જે દોષ છે તે જણાવે છે કે-તે આશયવાળા લેકે, “આ અમારું ઘર છે એવી બુદ્ધિથી અગ્નિથી સળગતા ઘરમાં પિતાના આત્માની આહુતિ કરે છે, અથવા બન્ને આંખો મીંચીને પિતાના કંઠમાં વિષધરને નાંખે છે. ૪૧ હવે “અમને દેષ નથી તેવા આશયવાળાની હાસ્યપાત્રતા જણાવે છે કેતેવા અભિપ્રાયવાળા તે પુરુષને લેકે દક્ષ માને તે હેતુથી લેકને ડહાપણભર્યું બોલતે હવા તરીકે બાઢ સ્વરથી આ પ્રકારે ઘેષણ કરે છે કે-“હે લેકે! અમને જે ઝેર પાશે, તે તે (પાનાર)નું જ મરણ થશે, અમારું નહિ થાય.” (આ બદલ શાસકાર કહે છે કે-)
એવું તે તે જ બોલી શકે; બીજે કંઈ સુજ્ઞ જન એવું બેલી શકે નહિ.” એ પ્રકારે આ ઉપહાસ્ય છે. જરા હવે તેવા જનેને બીજી રીતે અભિપ્રાય જણાવે છે કે
અમે ગચ્છના આલંબનભૂત છીએ અને આ ગચ્છ પણ અમારે આલંબનભૂત છે એ પ્રમાણે જાણીને મેહ–અજ્ઞાનરૂપી અન્ધકારથી અબ્ધ બનેલાઓ (અપસિદ્ધાંતને) વળગી રહે છે. ૪૩ હવે એવા આશયવાળાઓને દોષ જણાવે છે કે-તે પૂર્વે જણાવેલા આશયવાળા જને, રાજલક્ષ્મીને હરનારા ઘેર લેકની પલીનું રક્ષણ કરતા થકા પિતાના આત્માને કૃતાર્થ માને છે. આ સ્થિતિમાં વર્તતા તેઓ કેવા છે? તે કહે છે કે-સંજ્ઞાહીન છે. શાથી? તે કે–અભિનિવેશમિથ્યાત્વને લીધે રાજાથી ભવિષ્યમાં પ્રાપ્ત થનારા મૃત્યુ આદિ સંકટને દેખતા નથી માટે અહિં રાજાના સ્થાને તીર્થકર અને તેની પ્રવચન અર્થરૂપ લક્ષ્મીને હરનારા (ચેરના સ્થાને) ઉસૂત્રભાષક, ઈત્યાદિ સ્વયં જવું. ૪૪
અવક–હવે ગચ્છના ભેદને લીધે કઈ કઈ સામાચારીઓ જુદી પણ લેવામાં આવે છે, તેમાં બધી અપ્રમાણ ન થાય એ આશયથી પ્રમાણિક-અપ્રમાણિકપણાને (ક્ષીરનીરન્યાયે) વિવેક બતાવતું લક્ષણ તપાસવા સારૂ કહે છે – मू०-सामायारी वि पुणो, पमाणमिह होइ तन्निसामेह ॥
असढेण समाइण्णा, अण्णेसि अणुमया होइ ॥४५॥ મૂલાઈ–વળી સામાચારી પણ કઈ પ્રમાણ થાય છે? તે સાંભળે કે-જે અશકપુરુષે આચરેલી હોય અને બીજાઓએ અનુમતિ આપેલી હોય. જપા
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૪૬મી
[ ૭
તે સામાચારીનું સ્વરૂપ
સામાચારી તે તે કાલના
ટીકા: શ્રી જિનશાસનમાં જે સામાચારી પ્રમાણ કહે છેઃ— રાગદ્વેષ રહિત આચાયે આચરેલી હાયે સતે જે બહુશ્રુતપુરુષાને સત્ય તરીકે સમ્મત હોય તે જ સામાચારી પ્રમાણ છે. ૫૪પાા અવ॰—હવે જો કે–( સામાચારીનું) સ્વરૂપ જણાવે સતે 'તેનું લક્ષણ પણ લક્ષમાં આવી જાય છે છતાં પણ સ્પષ્ટતા સારૂ તેનું લક્ષણ જણાવે છે:
मू० - तल्लक्खणं तु आयरिय- पारंपरएण आगया संती ॥ સિદ્ધન્તયો જેમ, હંસેક્ ન અત્તોમેળ
મૂલાથઃ—વળી તે સામાચારીનું લક્ષણ એ છે કે-જે આચાર્યની પર પરાએ આવી હાયે સતે પેાતાના દોષ વડે સિદ્ધાંતના લેશ પણ દોષ ખતાવતી ન હેાય. ૫૪૬૫
ટીકાથ:—વળી તે સામાચારીનું લક્ષણ શું? તે કહે છે કે-જે સામાચારી આચા ની પર પરાથી આવી હાય તે પણ પેાતાના દ્વેષને લીધે સિદ્ધાંતના લેશ પણ દોષ દર્શાવનારી ન હાય.' તાત્પ આ છે કે–જે( સામાચારીમાં) આચાર્યની પર’પરાગતપણું હાયે સતે પેાતાના દોષને લીધે સિદ્ધાંતના દોષ દર્શાવવાપણું ન હેાય તે સામાચારીનું પ્રમાણપણુ છે. મૂલમાં ‘અત્તરાલેન=પેાતાના દોષને લીધે' એ પદ-સિદ્ધાંતનું શુદ્ધપણું જણાવવા માટે છે, ‘વારંવવળ આળયા સંતી=પર પરાથી આવેલી હેાયે સતે' એ વિશેષણ, આધુનિક કાલના સ્વલ્પ સિદ્ધાન્તને અનુસારે સ્વમતિકલ્પિત સામાચારીની પ્રમાણિકતાના નિષેધને માટે સપ્તમીવિભક્તિમાં જણાવ્યુંર છે. ‘વિજ્ઞાન્તરોવવો વ=સિદ્ધાંતના દોષ બતાવવાપણું ન હોય’ એ વિશેષણ, નિદ્ભવની પરપરાએ આવેલી નિવની સામાચારીના નિષેધ માટે સ્થાપેલ છે. કારણ કે—નિહ્વવની સામાચારી તે સિદ્ધાંતમાં દોષ બતાવે જ અને ‘ôત્ત=સ્વપ’ એ પદ
તે
૭ર. જેમાં પ્રાયઃ સર્વ પ્રશ્નોત્તરી પણ ફૂટ રજુ કરવામાં વિદ્વત્તા માનવામાં આવેલ છે તે પતિથિપ્રકાશના ૨૩૧મા પેજ ઉપરના આ અનુવાદ પછી નવા વગે, શાસ્ત્રકારની આ વાતને અનુસરીને જે હાલમાં પૂનમ અમાસની ક્ષયવૃદ્ધિએ તેરસની ક્ષયવૃદ્ધિ કરવાની કહેવાતી સામાચારી પણ એવી જ હાવાથી શાસ્ત્રકારે આપેલા વિશેષણથી તેનેા નિરાસ થઈ જાય છે.” એ પ્રમાણે લખાણ કરેલ છે તે લખાણુ, જ બ્રૂકના પેજ ૨૩૭ ઉપર તે વગૅ જ કરેલા-‘હાલમાં પૂનમ-અમાસની ક્ષયવૃદ્ધિએ તેરસની ક્ષયવૃદ્ધિ કરવાની ચાલતી પ્રવૃત્તિ કયા પ્રમાણિક પુરુષથી શરૂ થઈ તેનેા જ પત્તો નથી.” એ લખાણ વડે તે વના જ હાથે સદંતર કપેાલકલ્પિત ઠરે છે. કારણ કે–હેલા લખાણમાં તે વર્યાં, જે ચાલુ સામાચારીને કલ્પિત કહે છે, તે જ સમાચારીને ખીન્ન લખાણ વડે અનાદિની જણાવે છે! પૂનમ અને અમાસની ક્ષયવૃદ્ધિએ તેરસની ક્ષયવૃદ્ધિ, એ મુજબ અવિચ્છિન્ન પરંપરાથી કરાય છે, એવી સાબિતી આપનારા અનેક શાસ્ત્રપાઠા પણ આ નવા વર્ષાંતે તેમણે વૈદ્યને આપેલા ત્રીજા પૂરાવા બદલ (જજૂએ સિદ્ધચક્ર' વર્ષ ૧૦ના પેજ ૧૩૩ થી ૧૪૧) સ્પષ્ટ જણાવ્યા જ છે, અને વિક્રમ સ. ૧૯૯૨ સુધી તે પે।તે પણ એ સામાચારીને આચરેલી છે. છતાં તે આચરણાને નવા વગે જૂ લખાણા દ્વારા આધુનિક લેખાવવાની ચેષ્ટા કરી છે તે નવામતરૂપી વિષનું સર્વાંગીણ પરિણમન સૂચવે છે,
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮ ]
તત્ત્વતરંગિણ ગ્રંથને અનુવાદ (જે સામાચારી, પિતાના દેષને લીધે આગમની સાથે) માટે વિરોધ દર્શાવવારૂપ દોષથી દૂષિતપણું તે બાજુએ રહે; પરંતુ આગમને સ્વલ્પ પણ વિરોધ દર્શાવવારૂપ દેષથી દૂષિત હોય તે સામાચારી પ્રમાણ નથી, એમ જણાવવાને માટે મૂકેલ છે.
ઉપર જણાવ્યા મુજબ લેશમાત્ર દોષવાળી સામાચારી પ્રમાણિક લેખાતી નહિ હેવાથી જ જેઓ એ અભિપ્રાય ધરાવે છે કે-“અમારી સામાચારીને આગમની સાથે મેટે વિરોધ નથી; પરંતુ બે ત્રણ આદિ વિચારની સાથે જ વિરોધ છે, અને તે અલ્પ ગણાતે હેવાથી દેષ નથી.” તે અભિપ્રાયનું શુભપણું દૂર થયું. ધ્રાણદેશને પ્રાપ્ત થયું તું મૃત્યુ પમાડનાર સ્વ૯૫ પણ હાલાહલ-ઉત્કટ ઝેરનું કંઠના રંધ્રપ્રદેશને પામીને મૃત્યુદાયકપણું નિશ્ચયે છે. તાત્પર્ય આ છે કે આગમમાં રહેલા એક વચનને પણ અપલાપ કરનારનું વચનમાત્ર સાંભળવામાં તેમજ તેની સમીપે રહેવામાં આત્મા અનંતા જન્મ-મરણ પામે છે, ત્યાં વળી તેની આચરેલી સામાચારીનું પાલન કરવાથી શું ન પામે ?
એમ ન કહેવું કે-“આ વચન આગમિક નથી. કારણ કે શ્રી મહાનિશીથસૂત્રમાં કહ્યું છે કે જે સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક કે શ્રાવિકા, લૌકિક તાપસ વગેરે વતીઓની પ્રશંસા કરે તેમજ જે નિહને ફાવતું બેલે તેમજ જે નિહના ગ્રંથ-શાસ્ત્ર કે તેમાંના એક પદના અક્ષરની પ્રરૂપણ કરે અને તે નિહ્નનાં કાયકલેશાદિ તપ અથવા જ્ઞાન અથવા વિજ્ઞાન અથવા શ્રત અથવા પંડિતપણાની પરિમિત બોલનાર વિદજજની સભામાં પ્રશંસા કરે તે પણ પરમધામિકને વિષે ઉત્પન્ન થાય.
આ “પરપાખંડી પદથી “અન્યતીથિકના ગ્રન્થ ભણવાને પણ નિષેધ છે એમ ન જાણવું. કારણ કે-ઉપરના શ્રી મહાનિશીથસૂત્રના પાઠમાં પરપાખંડીની પ્રશંસાને જ નિષેધ જણાવેલ છે, અને “સમથuતમવિ એ શ્રી અનુગદ્વારસૂત્રની વૃત્તિને અનુસારે પરતીર્થિકના ગ્રન્થ ભણવાની તે આજ્ઞા છે. (શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય કૃત અન્યયોગવ્યવચ્છેદગ્રન્થની શ્રી મલિષેણસૂરિકૃતા) શ્રી સ્યાદ્વાદમંજરીમાં તે અન્યતીથિકના ગ્રંથે ભણવાનું સાક્ષાત્ કહ્યું છે. એથી જ નિદ્ભવ અને અન્યતીથિક એ બન્નેમાં ઘણે તફાવત જાણ.
એ પ્રકારનાં લક્ષણવાળી સામાચારીઓ જે અન્યગચ્છની હોય તે પણ તેમાં અપ્રામાણિકપણુની શંકા ન કરવી. કારણ-કહ્યું છે કે- વંરિવરે જે દિવસે ઉપસ્થાપના=વડી દીક્ષા કરે છે તે દિવસે કોઈ ઉપવાસ, કેઈ આયંબિલ, કેઈ નવી કરાવે છે અને કેઈ કાંઈ કરાવતા નથી, અથવા જેને જે છઠું-અદ્મ વગેરે આચાર્યની પરંપરાથી આવેલ હોય તે કરાવાય છે. મંડલીગ અર્થે=આહારાદિ માંડલીમાં વાપરવા માટે કઈ સાત આયંબિલ
૭૩. આગમ, શાસ્ત્ર અને અવિચ્છિન્ન પરંપરાને સં. ૧૯૯૨થી સ્વચ્છેદે ઉત્થાપીને કેવલ અહમિન્દ્રપણે જ કલ્પિત તિથિમત કાઢનાર નવા વર્ગના વચનનું શ્રવણ તે આ જોતાં કેટલાં જન્મમરણનો હેતુ ગણાય? એ વિચારીને કલ્યાણકામીજનેએ નવા વર્ગના સંસર્ગથી પણ દૂર રહેવું એ જ હિતાવહ છે.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૪૭ મી
[
તા કેાઈ સાત નીવી કરાવે છે. ગત્ત ચા નું પાનનું અથવા જેને જે પરંપરાથી આવેલ હાય તે મુજબ કરાવે છે. શ્રી નિશીથસૂણિ ઉદ્દેશ ૧૧”
અમે આચાર્ય પરંપરાથી આવેલ હાય' એ વગે૨ે પ્રથમ જે પ્રામાણિક સામાચારીનું લક્ષણ જણાવ્યું છે તે લક્ષણ કાલ્પનિક નથી. કારણ કે—“શ્રી કલ્પવૃત્તિના ત્રીજા ઉદ્દેશાગત ત્રીજા ખંડમાં ૧૩ મા પાને ‘કાલિકાચાર્યની જેમ રાગદ્વેષરહિત એવા પ્રમાણિક ઉત્તમ પુરુષે ભાદ્રપદ શુક્ર ચેાથની પર્યુંષણાની જેમ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ આદિમાં કારણે=પુષ્ટ આલેખન હાયે સતે મૂલ અને ઉત્તરગુણુની આરાધનાને સ્વાભાવિક રીતે અખાધક એવું જે કાંઈ આચર્યું " હાય અને તે કાળના તેવા જ પ્રકારના બીજા બહુશ્રુત પુરૂષર્ષાએ નિવાયું ન હેાય; ખલ્કે બહુ બુધજનાએ સમ્મતિ આપેલી હોય તે આચરણા કહેવાય છે.” તથા શ્રી ભગવતીસૂત્રમાં ‘અસ્થિ ળ અંતે! સમળા વિનિમંથા લામોઢળિકનું મં લેવૃત્તિ ?” એ આલા વામાં રહેલા ‘વાવચળતપેદિ' એ સૂત્રલેશની વૃત્તિમાં “પ્રવચન ભણે અથવા જાણે તે પ્રાવચન એટલે કાલની અપેક્ષાએ જેને બહુ આગમ ઉપસ્થિત હેાય તેવા પુરુષ. તેમાં—તેવા પુરુષામાં ‘એક પ્રાવચનિક આ પ્રમાણે કરતા હાય અને બીજો પ્રાવચનિક આ પ્રમાણે કરે છે! એમાં તત્ત્વ શું સમજવું? એનું (કાંક્ષા-મિથ્યાત્વમેાહનીયના ઉદયઃ ક્ષાયેાપશમિક સમ્યકત્વીને આ શ`કા પ્રદેશેાયે હોઈ શકે છે તે શકાનું) સમાધાન એ છે કે–(પ્રવૃત્તિધર્મને આશ્ર યીને) ચારિત્રમેહનીયના ક્ષયાપશમ વિશેષને લીધે ઉત્સ†-અપવાદ્ઘાતિથી વાસિતપણા વડે પ્રાવચનિકાની ભિન્ન ભિન્ન પ્રવૃત્તિ હાય છે, તે સથા પ્રમાણુ ગણાતી નથીઃ કારણ કે–જે પ્રવૃત્તિ આગમથી અવિરુદ્ધ હોય તે જ પ્રમાણ છે.” ૫૪૬૫
અવ—હવે સામાચારીનું જે લક્ષણ જણાવ્યું છે, તેમાં અપ્રમાણભૂત સામાચારી જણાવે છે —
मू० - इहरा पसत्यनामा वि, पंडिआणं पमाणमिह न जओ ॥ विमिपायसं व, तिविहं तिविहेण वज्जिज्जा ॥४७॥
મૂલા—જે સામાચારી ઉપર જણાવેલ લક્ષણથી રહિત હોય તે સુંદર નામવાળી હાય તે પણ તે આ શ્રી જિનશાસનમાં પાંડિતાને પ્રમાણ નથી. આથી વિષમિશ્રિત દૂધની જેમ (તેવી સામાચારીને) ત્રિવિધ ત્રિવિધ વજ્ર વી. ૫૪ણા
ટીકાથ—પૂર્વોક્ત ગાથામાં જણાવેલ લક્ષણથી રહિત સામાચારી સુંદર નામવાળી હાય તા પણ સ્વીકારવી નહિ. શા માટે સ્વીકારવી નહિ ? તે કહે છે કે-શ્રી જિનશાસનને વિષે તેવી સામાચારી પ ંડિતાને પ્રમાણ થતી નથી.' તેા પછી શું કરવું ? તે બદલ ઉત્તરાદ્ધ'થી જણાવે છે કે—તેવી આગમવિરુદ્ધ સામાચારીને વિષમિશ્રિત દૂધની જેમ મન-વચન અને કાયાથી કરવા-કરાવવા અને અનુમેાઢવા વડે ( ‘વર્ઝયેત્ યથામષિતાવિ નામમાત્રેળાગમિજલામાચીતિ, અત્ર ફ્રેન્નિત્લન્ગ્વા એ પ્રમાણે સુરત-શ્રી જૈનાનન્દપુસ્તકાલય, હસ્તલિખિત
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦ ]
તત્ત્વતરંગિણી પ્રથા અનુવાદ
તત્ત્વતરંગિણી ન. ૨૨૨૫ પાનું ૧૧ પંક્તિ ૧૦ માં જણાવેલ પાઠ મુજબ ) વવી. જેમ કે-આગમથી વિરુદ્ધ હોવા છતાં નામમાત્રથી આગમિક સામાચારી' કહેવાય છે. અહિં કેટલાક સભ્યા અમેને એમ પ્રેરણા કરે છે કે−આ માખત આપણે એ ખાનગીમાં વિચારીએ કે-‘ગચ્છાંતરીય સામાચારી પણ જો આગમથી અવિરુદ્ધ હેાય તે પ્રમાણ છે.’ એમ વ્યવસ્થાપન કરે સતે આપણુ બન્નેને (ખીજી બીજી હસ્તલિખિતપ્રતસ્થિત ‘લક્ષ્મત’ પાઠ મુજબ ) સમ્મત સામાચારીના આશ્રય કરનાર કાઈપણ દૂષિત ન થાય.’ તેને કહે છે કે 7=એમ બને નહિ, દૂષિત થાય જ.' તેા પછી શું-અપČતિથિએ પૌષધાર્દિક અનુષ્ઠાનના નિષેધ કરનાર પુરુષની આચરેલી સામાચારી ઇચ્છવા યેાગ્ય નથી ?” તેા કહે છે કે-તે સામાચારી ઇચ્છવા ચેાગ્ય નથી જ.' તે સામાચારો કયા કારણે ઇચ્છવા યોગ્ય નથી ? તા કહે છે કે-ઔષ્ટિકમતની સામાચારીની જેમ તે સામાચારી અગીતાપુરુષે આચરેલી હાવાને લીધે સાવદ્ય હાવાથી પ્રવચનના ઉપઘાત કરનારીષ્ઠ છે.' વળી જો-તે સામાચારી જ અમારા અભિપ્રાયના વિષય છે' એમ જો કહેતા હેા તે-તે સામાચારીનું તા–પ્રવચનમાં જણાવેલ અના અપલાપ અને નહિં જણાવેલા અર્થના પ્રલાપ કરતી હેાવા વડે કરીને’—તેવાપણું પ્રકટ જ છે. અને તે યથાસ્થાને કાંઇક આ જ પ્રકરણને વિષે ચર્ચેલું છે, તેમ જ ‘સ્ત્રાપજ્ઞમતકોશિકસહઅકિરણ' ગ્રન્થની ટીકામાં વિસ્તારથી ચર્ચીશું.
જો તે સામાચારી પ્રવચનેપઘાતિની છે તે! અમારા આચાર્યોએ આંચલિક વગેરે સામાચારીને જેમ નિષેધ કર્યાં છે તેમ તેના પણ નિષેધ કેમ ન કર્યાં. ?” એમ ન કહેવું. કારણ કે-પૂર્વાચાર્યોએ તે સામાચારીને પ્રવચનેપઘાતિની લેખવાની અપેક્ષાએ મહાત્ નિબંધ લખવા વડે તે સામાચારીને નિષેધ કરેલ છે. ગુરુતત્ત્વપ્રદીપ-અપર નામ ઉત્રકદકુદ્દાલ ગ્રંથકારે તે ગ્રંથના પ્રથમ વિશ્રામમાં કહ્યું છે કે-“દુષમાકાલના ભ્રમથી અત્યંત ભ્રમિત ચિત્તવાળા આ પાંચ ઉત્સૂત્ર પ્રરૂપકે પેાતાના કર્મ વડે પ્રવચન બાહ્ય થએલા છે. ૫૧૫ તે પાંચેય પક્ષા આ પ્રમાણે-(૧) સ. ૧૧૫૯માં પૂર્ણિ માગચ્છ, (૨) સ. ૧૨૦૪ માં ખરતરગચ્છ (૩) સ. ૧૨૧૪માં અચલગચ્છ, (૪) સ. ૧૨૩૬માં સાદ્ધપૂનમીયાગચ્છ અને (૫) સ. ૧૨૫૦માં (અગ્નપૂરીયક અને તદ્મપૂરીયક એ) એ મતવાળા ત્રણ થાઇના મત
૭૪. આ પ્રમાણે (સં. ૧૯૯૨માં નીકળેલ નવા તિથિમતને શતશ: સબલ પ્રમાણેા રજુ કરવાપૂર્વક નિર્મૂળ ઠરાવનાર શ્રી જૈનધર્મ પ્રભાવક સમાજ ' અમદાવાદે સં. ૨૦૦૧માં પ્રસિદ્ધ કરેલ ‘પતિથિનિર્ણય’ નામના મહાગ્રંથમાંના આદ્ય પરિશિષ્ટના ખીજા પેજની ૨૬મી પતિગત લખાણ મુજબ ) પાતે દેવસૂરગચ્છના હાવા તરીકે કબૂલીને પણ દેવસૂરગચ્છની પોતે અને પેાતાના વિડેલાએ આચરેલી અવિચ્છિન્ન સામાચારીને ઉત્થાપનારા નિરાધાર તિથિમત ફૂટ પ્રચાર વડે તપાગચ્છના મેાટા નામે ગાનાર નવાવની કહેવાતી સામાચારી પણ અગીતા પુરુષે આચરેલી હાવાને લીધે સાવદ્ય હાવાથી પ્રવચનેપધાતિની છે. અને તેથી જ સં. ૨૦૧૪ના વૈશાખ માસે રાજનગરમાં થયેલા મુનિસ ંમેલનમાં એકત્રિત થયેલા ૩૫ સમુદાયે તે મતના સખત અનાદરરૂપે શ્રી દેવસૂરતપાગચ્છની જ અવિચ્છિન્ન પ્રાચીન આચરણાને સર્વાનુમતે કરેલા ઠરાવ દ્વારા શુદ્ધ તરીકે જૈન સમાજમાં સત્ર જાહેર કરી દીધી હતી.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૪૭ મી
[ ૭ નીકળે. દારા એ પાંચેય કુપાક્ષિકેને વિષે અનવસ્થિત ઉસૂત્રરૂપ યથાસ્કંદપણું નથી; તેથી અવસ્થિત ઉત્સવરૂપ નિહાપણું ઘટે છે. પાવા” તથા તે ગ્રંથના પાંચમા વિશ્રામમાં પણ કહ્યું છે કે-“(ઔષ્ટ્રિક હોવા છતાં) નામે ખરતર કહેવડાવનારાઓએ શ્રુતાદિમાં માકલ્પ કહેલ દેખતા હોવા છતાં જાણે અંધ હોય તેમ માસક૫ બુચ્છિન્ન થયેલ છે એમ પ્રરૂપેલ છે, અહો ઉસૂત્રની સાહસિકતા! મા જેઓ, નારીઓ જાણે જિનરાજની શત્રુ ન હોય, તેમ નારીઓને જિનપૂજાને નિષેધ કરે છે! તેઓને પ્રભુ પૂજાના અંતરાયનું ફલ કહેવાને (અમે સમર્થ નથી) પ્રભુ સમર્થ છે. મારા” તથા તે ગ્રંથને સાતમા વિશ્રામમાં પણ-“પૉર્ણમિક અને ઔષ્ટ્રિક એ બન્ને પ્રવચન બાહ્ય છે, સાદ્ધ પૌમિક અને અંચલ એ બંને (પૌર્ણમયક મતથી પણ) બાહ્ય છે અને તું ત્રિસ્તુતિક, પર્ણમિક અને અંચલથી બાહ્ય થયેલ છે. તેથી તારે પૂજ્યમાં પૂજા નથી, ૧” ઈત્યાદિ જણાવેલ છે. તથા વિજ્ઞપ્તિત્રિદશતરંગિણમાં શ્રી સોમસુંદર (પટ્ટપ્રભુ શ્રી મુનિસુંદર) સૂરિજી મહારાજે પણ જણાવ્યું છે કે-“(અંચલે ઉપધાન ઉત્થાપ્યાં તે) આજ્ઞાભંગ અને (ખરતરે સ્ત્રીને પૂજાને નિષેધ કર્યો તે) અંતરાયને લીધે થતા અનંત સંસારના ભય વગરના પાશ્ચાત્યાએ=પછીથી થએલાઓએ ઈચ્છા મુજબ સામાચારીઓ પ્રવર્તાવી છે ના દુષમાકાલના દોષથી પ્રમાદીજનોને પ્રિય એવા ઉપધાન, પ્રતિક્રાંતિનું પ્રતિક્રમણ અને સ્ત્રીપૂજાના નિષેધથી સામાચારીઓ પણ ઘણું કરીને સ્વચ્છ દે સ્વેચ્છાએ ન્યૂન કરી છે. રા”
એ પ્રમાણે પૂર્વપુરુષોએ તેવી સામાચારીને તિરસ્કાર કરે સતે આપના તિરસ્કારથી સર્યું” એમ ન કહેવું. કારણ કે-શિષ્ટ પુરુષના તે આચારનું પાલન કરવું તે જ કલ્યાણ (કલ્યાણકર) છે.” એવો ન્યાય હોવાથી–તેવી સામાચારીઓને તિરસ્કાર કરનારા આચાર્યોના અમે સંતાનીયાઓએ (તેઓએ તિરસકાર કર્યો એટલે) “સર્યું” એમ બોલવું પણ અશક્ય છે. વળી અમારા પૂર્વજોએ તે સામાચારી તિરસ્કારેલી હોવા છતાં પણ અમારા વડે તે સામાચારીના તિરસ્કારની આવશ્યકતા છે. કારણ કે-તે પૂર્વાચાર્યોએ જે ઉત્સવને લીધે તે સામાચારીને તિરસ્કાર કરેલ છે તે જ ઉસૂત્રની અપેક્ષાએ હાલમાં ઘણાં ઉસૂત્રોની આનુપૂર્વી વડે વૃદ્ધિ થએલી જણાય છે. - (અહિં વાદી કહે છે કે-તે વાતમાં ખાત્રી શું?” તે બદલ જણાવે છે કે-) આનુપૂર્વ વડે વૃદ્ધિ તે-તે મતમાં ઉત્પન્ન થએલા પ્રાચીન આચાર્યોએ રચેલા પ્રકરણેને વિષે જે પ્રવચન વિરુદ્ધ અર્થો છે તે અર્થોમાંના પણ કેટલાક અર્થોને તે ગચ્છના પછીના આચાર્યોએ રચેલા પ્રકરણને વિષે ગુંથેલા હોવાથી અને એકબીજાના પ્રકરણમાં પણ પરસ્પર વિરુદ્ધતા હોવાથી–સારી રીતે ઘટે જ છેeઘટાવી શકાય તેમ છે જ. અને તે આ પ્રમાણે “પ્રવચનમાં કહેલા ૧- ઈર્યાવહી પડિક્કમવાપૂર્વક સામાયિક લેવાનું, ૨-સાધુ-સાધ્વીને સાથે વિહાર અને ૩-પર્વતિથિ સિવાયની તિથિ સહિત અનિયત પૌષધપવાસ તેમ જ અતિથિસંવિભાગ આદિને-તે મતપ્રવર્તકના નજીકના કાળમાં થએલા તે ગચ્છના આચાર્ય
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨ ]
તત્ત્વતરંગિણ ગ્રંથને અનુવાદ (જિનવલ્લભે રચેલા પૌષધવિધિપ્રકરણ આદિને વિષે-નિષેધ દેખાતું નથી અને (ખરતરીય) તરણિ (તરૂણ) પ્રત્યે રચેલા બાલાવબોધ તથા બાલમલાપ વગેરેમાં નિષેધ દેખાય છે. તેમ જ વળી તે પૌષધવિધિ પ્રકરણમાં જ “ચતુર્દશી સિવાય પાક્ષિક અને ચાતુર્માસિક પ્રતિકમણને નિષેધ હોવા છતાં વિધિપ્રપાને વિષે “ચૌદશના ક્ષયે પાક્ષિક પ્રતિક્રમણ તેરસે અને ચાતુર્માસિક પ્રતિક્રમણ પૂનમે જ કરવું એમ વિભાગ કરીને “શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે પચાસ દિવસ ગયે સતે બાકી સીત્તેર દિવસ રહ્યા ત્યારે વર્ષાવાસ કર્યો એ પ્રમાણે સિદ્ધાંતનું રહસ્ય જાણનાર હું જ છું એમ પિતાને માનતા થકા અશ્વને શીંગડા મનાવવાની જેમ શ્રાવણમાસે પણ પર્યુષણની વ્યવસ્થાને સ્થાપતાં તે દોઢ ચતુર કેમ ન ગણાય? અને
(ખરતરીય) તરણિ (તરૂણ) પ્રભની વચનચાતુરી તે અમારી વાણીને વિષય થવાને પણ લાયક નથી. કેમ નથી? તે કે-“ (આઠમ-ચૌદશ-પૂનમ અને અમાસ એ ચાર) પર્વતિથિ સિવાયની તિથિઓમાં પૌષધ આદિને નિષેધ કરવામાં તત્પર એવા જે મહાનુભાવે “ભા. શુ. એથે પૌષધ કેમ કરે છે?” એમ પૂછનારને સમાધાન આપવું મુશ્કેલ હેવાના ભયથી શ્રી સૂયગડાંગ સૂત્રમાંના આ ‘રાતમુહુણિમાળીનું સૂત્રલેશને પિતાની બુદ્ધિથી પર્યુષણ પર્વની અંતર્ગત હેવા તરીકે વર્ણવવાને માટે (પ્રવચનપરીક્ષા વિશ્રામ ૪ પૃ. ૩૫૮માં જણાવ્યા મુજબ-gfમાકુ = રિકૃષ્ણ િતુલસણિપુ ને અર્થ, જૂનાણુ જ તિવૃષિ જતુનરર્થrrતિથિ' એમ મનસ્વીપણે લખીને ) “શ્રી સૂયગડાંગ સૂત્રની ટીકામાં એ પ્રમાણે કહ્યું છે એ જૂઠે આરોપ મૂકવા પૂર્વક શ્રી સૂયગડાંગ સૂત્રની ટીકાને પણ કલંકિત કરી છે!” એ પ્રમાણે સામાયિક અને પૌષધાદિ વિધિમાં ત્રણ નવકાર પૂર્વક ત્રણ વખત સામાયિક પૌષધાદિ દંડક ઉચ્ચરવાનું તથા શ્રાવક-શ્રાવિકાને બે જ દ્રવ્યથી આયંબિલ કરવાનું એ વગેરે પણ (ખરતરનાં) પ્રાચીન પ્રકરણમાં જણાવ્યું નહિ હોવા છતાં આધુનિક પ્રકરણમાં ગોઠવી દેવાયું છે !
આ જાણીને અમને-પ્રાચીન પ્રકરણે (તે તમારે) પ્રમાણ તરીકે સ્વીકાર્ય બને છે? એમ ન કહેવું કારણ કે-તે પ્રાચીન પ્રકરણમાં પણ કેટલુંક આગમ બાહ્ય હેવાને લીધે વિષમિશ્રિત દૂધની જેમ અસ્વીકાર્ય પણું હેવાથી (તેમનાં તે તે પ્રાચીન પ્રકરણનું પણ) અપ્રમાણપણું છે. તેનું આગમ બાહ્યત્વ એ છે કે-રાત્રિને પૌષધ લેનારાઓને સવાર સુધી પૌષધની સાથે રહેલું સામાયિક હોવા છતાં પણ રાત્રિના છેલા પહોરે સામાયિક લેવા પૂર્વક સ્વાધ્યાય-પ્રતિક્રમણ વગેરે વિધિ કહેલ છે!” અને તે વિધિ અયુક્ત છેઃ કારણ કેકાર પણ ઝુવામિ' એ સામાયિક સૂત્રથી વિરુદ્ધ છે. એ પ્રમાણે તે મતની સામાચારીમાં બેઠેલાં બીજા પણ પ્રકરણ, કેઈ સ્થલે ઘણું દૂષણોથી દૂષિત છે અને કઈ સ્થળે અલપ અને અપ્રસિદ્ધ દેને પિષનારાં છે એમ જાણવું.
હવે શાસ્ત્રકારને મતાંતરીય કહે છે કે “તમે “પ્રવચનમાં ઈર્યાવહી કરવા પૂર્વક સામયિક લેવાનું, સાધુ-સાધ્વીઓએ સાથે વિહાર’ ઈત્યાદિ જે કહી ગયા છે તેમાં જેમ પ્રભાવતી
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૪૭ મી
[ ૭૩
આદિ સ્ત્રીઓએ કરેલી શ્રી જિનરાજની પૂજાની વાત શ્રી ઉત્તરાધ્યયન આદિ પ્રવચનેાક્ત હાવાથી અને પ્રવચનમાં કોઈપણ સ્થલે સ્ત્રીપૂજાનેા નિષેધ નહિ હાવાથી શ્રી અપૂજાના અંતરાય કરનાર ( સ્ત્રીને માટે અર્હપૂજાના નિષેધ કરનાર) મહાપાતકી છે, તેમ સાધુસાધ્વીઓએ સાથે વિહાર કરવાના નિષેધ પણ શ્રી સ્થાનાંગસૂત્ર વગેરેના વિરેાધી હાવાથી તે નિષેધ કરનાર પણ તેવા જ છે એમ તે અમેને પણ સંમત છે; પરંતુ તમે જે— ઈર્યાવહી કરવા પૂર્વક સામાયિક કરવાનુ કહ્યું તે તે પરંપરાથી જ જણાય છે, છતાં તેને તમે જે પ્રવચનેાક્ત લેખાવ્યું છે તે અયુક્ત છે.” એમ જ કહેતા હૈા તેા એમ નથી. કારણ કે—હૈ ગૌતમ ! ઈરિયાવહિઆ કર્યાં સિવાય ચૈત્યવંદન સઝાય-ધ્યાન વગેરે કાંઈ પણ કરવુ કલ્પે નહિ.' એ પ્રમાણે શ્રી મહાનિશીથ સૂત્રનાં વચનથી તેમજ ઈર્ષ્યાપથપ્રતિક્રમણ કર્યાં સિવાય ખીજું કાંઈ પણ ન કરવું, કારણકે-અશુદ્ધતાના દોષ છે.’ એ પ્રમાણે શ્રી હારિ ભદ્રીય દશવૈકાલિકવૃત્તિનાં વચનથી (અમે જે-ઈર્યાવહી કરીને સામાયિક કરવું” એમ જે કહ્યું છે તે પણ પરંપરાથી જ છે, એમ નહિ; પરંતુ) પ્રવચનેાક્ત જ છે. વળી—
· શ્રી મહાનિશીથસૂત્રમાં (પ્રથમ ઈરિયાવહીવાળું તે વચન ) સવ કાર્યને આશ્રયીને સામાન્યપણે કહ્યું છે.' એમ ન કહેવું. કારણકે-શ્રી મહાનિશીથસૂત્રનાં તે વચનમાં રહેલા કાર્ય માત્રવાચક ‘વિત્તિવૃત્તિ' એ સામાન્ય શબ્દના વિશેષણુસ્વરૂપ એવા ‘ચૈત્યવંદન-સ્વાધ્યાય વગેરે’ એ પદ વડે– ઈરિયાવહી કર્યા વિના ન થઈ શકે તેવા કામાત્રને કહેનારા કાયવિશેષને જ ’ ગ્રહણ કરવાનું છે: એ અથી=કહેવા વડે ‘નમુક્કારેળ નદન્ના'-નમસ્કાર કરવા વડે જઘન્ય ચૈત્યવ’ના ’ એટલે- ‘નમસ્તુમાંં’ ઇત્યાદિ અલ્પકાલીન ચૈત્યવંદન-સ્વાધ્યાયધ્યાન વગેરેમાં પ્રથમ ઈર્યાવહી નહિ દેખવાથી પણ દોષ નથીઃ કારણકે—તેવાં અલ્પકાલીન ધ કાર્યો, ઈર્ષ્યાવહી પડિકમ્યા વિના નહિ થનારા ધર્મકાર્યોની બહારનાં છે. અન્યથા ઈર્ષ્યાવહીની પણ ઇર્યાવહી કરવાની અપેક્ષા લેવાથી અનવસ્થાદોષ લાગે. અહિં “ તેવા ધર્માંકાર્યાંનુંપણ પ્રથમ ઇર્યાવહી સૂચક કાર્યોથી બહાર ગણાવવા વડે સરખાપણું સ્વીકારીને પણ ( પછી ઇરિયાવહી કરવાનું) રાખેા અને સામાયિકમાં તે અભિપ્રાયથી અત્યયહાળ=પછી ઇરિયાવડિયા કરવી, એવા કેાઈ વિશેષ સમજો.” એમ ન કહેવું. કારણકે–તેમ સમજવામાં પોતે આરૂઢ થયેલ શાખાને ભાંગવા રૂપ ન્યાય ઉતરવાના પ્રસંગ આવવા રૂપ વ્યાઘાત છે, અને તે આ પ્રમાણેઃ—
ઇરિઆવહી કર્યાં વિના કાર્યં ન થાય, એ અર્થ ઉપરથી ઇર્યાવહીનું સામાયિક રૂપ કાર્યોંમાં કારણપણું હાવાથી ઇર્યાવહી એ સામાયિકનું કારણ છે એમ અથ થયા, અને તેથી ઇર્ષ્યાવહી સહિતપણું એ જ ઇર્યાવહી વિના ન થવાપણુ =ઇર્યાવહીનું સામાયિકની પૂર્વે થવાપણુ એ સામાન્ય સ્વરૂપ સિદ્ધ થયું. (ધૈર્યાવહી સિવાય સામાયિક નહિ એ નિયમ થયા. ) અને તેમ નિયમ થયે સતે સામાન્યને સ્પર્ષ્યા વિનાના વિશેષ ન હેાયજ્યાં જ્યાં સામાન્ય છે ત્યાં ત્યાં વિશેષ છે. ’ એવા ન્યાય હાવાથી સામાયિક પણ સામાન્ય સ્વરૂપને નહિ છેડતું
૧૦
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
w
૭૪ ]
તત્વતરંગિણ ગ્રંથો અનુવાદ થયું જ વિશેષને ભજવાવાળું છે એમ તમારે કહેવું. જેમ કે-“શ્રી ઠાકુંગસૂત્ર વગેરેમાં “ચતુર્દશી–અષ્ટમી અમાવાસ્યા-પૂર્ણિમાને વિષે” એ સૂત્રલેશની વ્યાખ્યા કરતા આચાર્ય મહારાજે સામાન્યપણે ગ્રહણ કરેલ પૂનમ-અમાવાસ્યાને પણ શ્રી સૂયગડાંગ સૂત્રની વ્યાખ્યા કરનારે સ્વરૂપ નહિ છોડવા વડે જ- માસીની ત્રણ પૂનમે અને મહાકલ્યાણકતિથિ તરીકે પ્રસિદ્ધ એવી અમાવાસ્યા” એ પ્રમાણે વિશેષથી ગ્રહણ કરેલ છે.” આ પ્રકારને વિશેષ તે સામાયિકને વિષે વિપર્યય વડે એટલે કે સામાયિક લીધા પછી ઈર્યાવહી કરવા વડે (ઈરિયાવહિયા કર્યા સિવાય સામાયિક લેવાય જ નહિ, એ સામાયિકનું) સ્વરૂપ ત્યાગી દીધા સિવાય કહેવાને શક્તિમાન નથી.
આમ છતાં પણ જે અભિનિવેશથી (પ્રથમ સામાયિક અને પછી ઈરિયાવહિયારૂપ) વ્યત્યયને વિશેષ કહેતા રહીને તે વિશેષનું અવશ્ય સ્વીકાર કરવાપણું (ચાલુ જ રાખવું) હોય તે સામાયિક લેવામાં “સામાયિકની પહેલાં અને પછી” એ પ્રમાણે બે ઈર્યાવહી કરવા રૂપ વિશેષ બલવાથી તેનું મહેઠું શું વાંકું થાય છે? એમ (તારે) તેને (ખરતરને) જણાવવું. (ખાનગીમાં બેઠેલા તે મિત્રને શાસ્ત્રકાર કહે છે કે-) જે તું-“એમ જણાવતાં તે વળી તે કદાચ-સામાયિકરૂપ જે કાર્ય છે તેને ઈર્યાવહી વિના ન થનારા કાર્યોથી બહાર જ રહેવા દ્યો.” એમ કહે છે તેને શે ખુલાસો જણાવ?” એમ કહે, તે તારે તેને એમ કહેવું કે- હે ખરતર! એ વાત અત્યંત અસંગત છે. કારણકે-સામાયિક લીધા પછી ઈર્યાવહી કરવાનું કેઈ કારણ નહિ હોવાથી પાણીને લપડાક મારવાની જેમ નિરર્થક પ્રયાસ રૂપ આપત્તિ છે.”
વળી પછી કરાતી ઈર્યાવહી, સામાયિકની ક્રિયા હોવાથી નિરર્થક પ્રયાસ રૂપ નથી” એમ ન કહેવું, કારણ કે-“એમ કહેવામાં તમારે પૌષધ સંબંધી સામાયિકમાં પણ (સામાચિક ઉચ્ચર્યા પછી) ઈર્યાવહી કરવાનો પ્રસંગ આવશેઃ” એમ પણ ન કહેવું કે સામાયિકક્રિયા એટલે પૌષધ સિવાયની એકલા સામાયિકની ક્રિયા હેવાથી તેમાં (પછી ઈરિયાવહિયા કરવામાં) દેષ નથી. કારણકે-પૌષધના સામાયિકમાં પછી ઈર્યાવહી ન કરવી અને છૂટા સામાયિકમાં પછી ઈર્યાવહી કરવી એ પ્રમાણે જણાવનાર પ્રમાણને અભાવ હોવાથી અર્ધ જરતીયન્યાયને પ્રસંગ આવશે, અને સામાયિકની ક્રિયાને કરતાં જ ઈર્યાવહી કરવાનો પ્રસંગ આવશેઃ એમ ન કહેવું કે-“સામાયિકની ક્રિયાની વચ્ચે તે ઈર્યાવહી કરતાં તમેએ આપેલ એ બીજે હેતુ ઈષ્ટાપત્તિ જ છે.” કારણ કે-“આગમને વિષે ક્યાંય પણ–“સામાયિકની કિયાની વચ્ચે ઇર્યાવહી પડિકમે કે સામાયિકની ક્રિયા કરતાં ઈર્યાવહી પડિકમે” ઈત્યાદિ ઉલ્લેખથી જોવામાં આવતું નથી. અને શ્રી મહાનિશીથ સૂત્રને વિષે એથી ઉલટું (પ્રથમ ઇર્યાવહી પડિક્કમે, એમ) જોવામાં આવે છે, તેથી અદષ્ટને પ્રલાપ અને દષ્ટને અપલાપ કરવાને પ્રસંગ આવશે.
વળી (સામાયિક લીધા પછી ઈરિયાવહિયા કરે તેમાં તે) તે ઈર્યાવહીનું પણ
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૪૭મી
[ ૭૫
==
======
===
===
સામાયિકની ક્રિયાપણું હેવાથી સામાયિકનું ઈર્યાવહી વિના ન થવાપણું જ સિદ્ધ થાય છે, અને તેમ નક્કી થયે સતે “પ્રથમ ઈર્યાવહી કર્યા વિના સામાયિક થાય” એમ કહેવામાં (બેલતે જાય અને) “હું મૌન છું” ઈત્યાદિની જેમ તને જ વ્યાઘાત છે, અને “સામાયિક કરીને ઇર્યાવહી કરે” એ વાત કેઈનાય રક્ષણ વગરના એવા તારે નિરાશ્રયતારૂપ આપત્તિ છે. “અહંની પૂજા કરીને સાધુઓને અતિથિસંવિભાગ કરીને વિધિપૂર્વક જમે.” એમ જણાવે સતે ભેજનક્રિયા પણ અહંતપૂજાની અંદર આવી શકતી જ નથી, એમ પિતે જ કેમ વિચારતે નથી?
વળી ઇર્યાવહીનું સામાયિકમાં સામાયિકનું ક્રિયાપણું હોય તે બાકીની બીજી (પૌષધપ્રતિક્રમણદિ) ક્રિયાઓમાં પણ તે ઈર્યાવહીને તે તે ક્રિયાપણાને પ્રસંગ છે, અને એ પ્રમાણે સ્વીકારે સતે “સામાન્ય વચનમાં જે પ્રસિદ્ધ=વ્યવહારમાં રૂઢ હોય તેને અનુસરવું.” એ ન્યાયથી પૌષધ વગેરેની ક્રિયાઓમાં ઈર્યાવહીનું પૌષધ વગેરેની ક્રિયાપણું મનાયે સતે પણ “આદિમાં જ ઈર્યાવહી હોય’ એ પ્રમાણે સર્વ જનપ્રસિદ્ધ છે તે જ સકલ સામયિકની ક્રિયાને જણાવનારા (ચૂર્ણિ તથા આવશ્યક સૂત્રમાંના ‘રામાયં ઝળ-વા' એ પાઠગત) “કૃત્વા પ્રત્યયવાળા પ્રગથી એટલે કે- સામાઘ રવા? એટલા પાઠમાત્રથી” સામાન્ય વચનમાં અનુસરવું રહે છે. લેકમાં પણ “આ માણસ સર્વાલંકાર વિભૂષિત છે” એ પ્રમાણેનાં સામાન્ય વચનમાં અલંકારનું પથારા-મુગટ મુગટનાં સ્થાને, હાર હારનાં સ્થાને ઈત્યાદિ પ્રસિદ્ધ વ્યવહારને જ અનુસરવાનું જોવાય છે. જે એ રીતે પ્રસિદ્ધ વ્યવહારને અનુસરવામાં ન આવે તે પગ, ઉદર, છાતી, ડેક, કમ્મર વગેરેનાં આભરણેને પુરુષ વિશેષને આશ્રયીને જે પ્રસિદ્ધ વ્યવહાર છે તેનું ઉલ્લંઘન કરવામાં “પગનાં આભરણ મોજડી વગેરેને મસ્તકે અને મસ્તક વગેરેનાં આભરણ મુગટ આદિને પગ વગેરેમાં” એમ વિપરીત પણે સ્થાપવાથી બાલકથી માંડીને સ્ત્રીએ પર્વતના સર્વ કઈ જોને હાંસીનું પાત્ર બનવાને પ્રસંગ આવશે.
વળી તે ખરતર મને (ગચ્છતરીય મિત્રને) મિત્રભાવે પૂછે છે કે “ચૂર્ણિમાં “જા રિબાદશાહ લિમિ” એમ કહેલ છે તે, “પછીની ઈરિયાવહિયા શું નિમિત્તે કરવાની છે?” ત્યારે તેને શું કહેવું?” (તેને ઉત્તર શાસ્ત્રકાર આપે છે કે-) જે એમ હોય તે તે ઠીક છે. (તેવું પૂછનારને કહેવું કે-) તે ઈરિયાવહી, ચાલુ કાર્યમાં વચ્ચે કરવા પડેલ બીજા કાર્યને માટે છે, અને તે કાર્ય સમ્યમ્ બુદ્ધિ રૂપી ધનવંતેને શ્રી આવશ્યકચૂર્ણિમાં જ “હથેલીમાં પડેલ આમળાની જેમ” પ્રત્યક્ષ છે એમ જાણવું, અને તે પછી ઇર્યાવચનને સામાયિક સંબંધીનું માનવામાં “ -વા’માંના “કૃત્વા પ્રત્યયવાળા પ્રવેગને સંભવ જ નથી, એમ વધારામાં જાણવું. આ “કત્વા” પ્રત્યયાન્ત પ્રગવાળા કથનથી “મહાનિશીથમાં (પહેલાં ઈર્યાવહી સૂચક છે) ઉત્સર્ગ કહેલ છે તે ઉત્સર્ગ, અપવાદથી તે નિષ્કારણ નકામે પણ થશે.” એવી અધમ શંકા પણ દૂર કરી.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬ ]
તત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ “હે ગૌતમ! ઈર્યાવહી પડિકમ્યા વિના ચિત્યવંદન–સ્વાધ્યાય-ધ્યાન આદિ કાંઈપણ કરવું કપે નહિ” એ પ્રકારના વ્યતિરેક ( મારે રમવો એ ન્યાયના) વાક્યથી (ઇરિયાવહિયા પૂર્વક સામાયિક લીધા બાદ દેરાસરે જવાનું થયે સતે ચૈત્યવંદન કરવાનું હાયવાચના લેતી વખતે ગુરુવંદન કરવાનું હેય-સ્વાધ્યાયાદિ બીજું જે કાંઈ અનુષ્ઠાન કરવાનું હોય તે અનુષ્ઠાન સંબંધીની) “ઈર્યાવહી કરીને જ ચૈત્યવંદન-સ્વાધ્યાય-ધ્યાનાદિક કરવું કલ્પ.” એ અન્વયદ્વારા સમજનારા બુદ્ધિમાનેને તેવી શંકાને સંભવ નથી. “કેવલજ્ઞાન થયું ન હોય તે પુરુષ કે સ્ત્રી વગેરે કઈ પણ ક્ષમહેલમાં આરૂઢ થવાને શક્તિમાન નથી.” એ પ્રકારના વાક્યથી કેઈપણ સંદેહવાળે દેખાતો નથી, તેની જેમ “વિલંત વિવિદિશા નલિત્તિ વિ ફુબરુ એ વાક્યમાં નિષેધ વાચક જે બે “નકાર છે, તે બે “નકારના વિશેષણવાળા–“કિંચિત” શબ્દ, “એવી કાર અને “અપિ”કાર વગેરે નિષેધક શબ્દોનું પણ નિરર્થકપણું થઈ જાય.
વળી ઉત્સગને પરિહાર, હેતુવાળે છેઃઉત્સર્ગને પરિહાર પણ તે કઈ હેતુ હોય તે થઈ શકે છે.” એ ન્યાયથી (હેતુ વિના શ્રીમહાનિશીથમાંના તે ઉત્સર્ગવચનને પરિહાર થઈ શકે નહિ.) જે કોઈ પણ અનુષ્ઠાનમાં નિયમે ઇર્યા પ્રતિકાંતિ જણાવી હોય ત્યાં તે સર્વ અનુષ્ઠાનની શરૂઆતમાં જ ઈર્યાવહી નિશ્ચયરૂપે દીઠી છે. વળી–સામાયિક છે તે અમુક હેતુથી બીજી રીતે વ્યત્યયથી કરાય” એમ તમારે બોલવું અશક્ય હેવાથી સામાયિકમાં પણ ઈર્યાવહી શરુઆતમાં જ કરવી, એમ પૂરવાર થયું.
વળી (ઉભા ઉભા ક્રિયા કરવાની હોય તે બેઠા બેઠા કરે એમ બને; પણ) ક્રિયાના વ્યત્યયે કરીને=આગળની ક્રિયા પાછળ અને પાછળની ક્રિયા આગળ કરવાથી તે ઉત્સર્ગ અને અપવાદ પણ ન બને પ્રતિકમણાદિ કિયાને પણ ક્યારેક વ્યત્યય કલ્પવાનું બને તે સર્વ પણ ક્રિયાઓને આગમક્ત મર્યાદા વગરની લેખાવવાને પ્રસંગ આવે. (માટે એમ ક્રિયાના વ્યત્યયથી નહિ;) પરંતુ સદ્દભાવ અને અસભાવથી જ ઉત્સર્ગ અને અપવાદ એ બન્ને બને, એ પ્રમાણેનું રહસ્ય જાણવું. (મતલબ કે કિયા હો અથવા ન હો, કે–ચૌદશને ઉપવાસ કરે અથવા ન કરે તેમ બને પણ વ્યત્યય ન થાય પકૂખીનું ચૈત્યવંદન, પક્ખી પ્રતિકમણ પછી કરવું” એમ ન બને.)
હવે શાસ્ત્રકારને ખાનગીમાં બેઠેલ અન્યગચ્છીય કહે છે કે-“આવશ્યક ચૂર્ણિમાંનાશ્રાવક, અદ્ધિમાન અને ઋદ્ધિહીન એમ બે પ્રકારે હોય તેમાં જે અદ્ધિહીન હોય તે ચૈત્ય અથવા સાધુ પાસે અથવા ઘરે અથવા પૌષધશાલાએ એ ચાર સ્થાને નિયમા કરે, તેમાં
જ્યારે સાધુ પાસે કરે તેમાં શે વિધિ છે ? તે કહે છે કે-જે પરંપરાએ કેઈને ભય ન હોય, કેઈની સાથે વિવાદઃઝઘડો ન હોય, કેઈને દેવાદાર હોય અને તેથી લેણદાર આવીને હાથ પકડીને ખેંચાખેંચ ન કરે, કે-જેથી સામાયિક ભાંગે નહિ અને (પોતે). આદરેલા કાર્યની પહેલ કરવાનું છોડી દે, કે-જેથી પાછલ પિતે કરેલા કાર્યની પરંપરા ન ચાલે,
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ક૭ મી
[ ૭૭ એ વગેરે કાંઈ જોવું રહે નહિ. અગ્નિ પણ જ્યારે અન્ય ગૃહ ઉદ્દીપન કરે ત્યારે-તે પછી ઉદ્દીપન કરે, ઘરેથી ગાયે પણ પહેલી ચારવા છોડે નહિ, હળ પણ પહેલું ચલાવે નહિ. અને જે વ્યવસાય ન કરતો હોય ત્યારે ઘરે જ સામાયિક કરીને, જીવવિનાશના કાર્યોથી મુક્ત થઈને સચિત્ત દ્રવ્યથી રહિત થયે થકે (સાધુ પાસે) જાય. એ પ્રમાણે સાધુની જેમ પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ સાચવવા પૂર્વક ઈર્યામાં ઉપગ રાખ થકે, સાધુભાષાએ કરીને સાવધને પરિહરતે, એષણામાં કાષ્ટ કે કાંકરાને યાચીન-પડિલેહણ કરીને-પ્રમાઈને, એ પ્રમાણે તે તે વસ્તુ ગ્રહણ કરવામાં અને મૂકવામાં વર્તીને લેષ્મ બળખે ફેકે નહિ અથવા પૂજી પ્રમાઈને ભૂમિ પર ફેંકે, અથવા બેઠો હોય ત્યાં ગુપ્તિને નિરોધ કરે એ વિધિથી જઈને સાધુઓને ત્રિવિધે નમસ્કાર કરીને પછી સાધુની સાક્ષીએ “#tfમ મંતે ! સામાજિં૦ સુવિર્દ સિવિદેf થાવત્ રાષ્ટ્ર પર્યુષifમ કરીને જે ચિત્યાદિ હોય તે તે ચિત્યાદિને પહેલાં વંદન કરે. સાધુના પાસેથી ચરવળો અથવા આસન માગે. જે ઘરે કરે તે તેને ઔપગ્રહિક ચરવળે હોય છે, તે ન હોય તે વસ્ત્રના છેડાથી (ઉઠતી બેસતી વખતે પૂજવા–પ્રમાવાનું રાખે.) પછી ઈવહી પડિકમે. પછી (આવતાં લાગ્યા હોય તે દેની) ગુરુ પાસે આલોચના કરીને આચાર્ય આદિ ગુરુને યથાપર્યાયે વંદન કરે. ફરી પણ ગુરુને વાંદીને-ભૂમિ પ્રમાજીને બેઠે થકે ગુરુને અર્થ પૂછે અથવા ભણે.” એ પ્રમાણેના દસ્કૃતિનું શરણુ લઈને (પહેલાં કરવાને બદલે) પછી ઈર્યાવહિયા કરે તેને કેવી રીતે તિરસ્કાર કરે ?”
તેને શાસ્ત્રકાર કહે છે કે–એમ જે કહેતા હે તે–“વિદ્વાને સમજી શકે તેવા તિરસ્કારનો પ્રકાર પહેલાં જ કહી ગયા છીએ, પરંતુ “(૧) ઘરે કરેલ સામાયિકવાળાને સાધુની સાક્ષીએ સામાયિકનું ગ્રહણ છે, (૨) અને સાધુની સાક્ષીએ સામાયિક કરનારને ચિત્યવંદન, ઈર્યાવહી પડિકામ્યા વિના કેમ શુદ્ધ થાય? (૩) “ઘરે જ સામાયિક કરીને એ પ્રમાણેના જવા પ્રત્યયાત પ્રગથી સમસ્ત પણ સામાયિકવિધિ સૂચવ્યો છે કે નહિ? (૪) ઈર્યાવહી પડિકમવી તે સામાયિકનું કારણ છે કે કાર્ય?” ઈત્યાદિ વિચારમાં જે અંધ અને બધિર હોય છે તે ઉપેક્ષા વડે જ તિરસ્કાર્ય છે. તે કારણથી–સ્કૂલબુદ્ધિવાળાની સાથે વિવાદનું અનુચિત પણું છે. (અર્થાત્ તેવાઓની ઉપેક્ષા કરવી એ જ તેના તિરસ્કારને પ્રકાર છે.) આમ છતાં–એ પ્રમાણે ઉપેક્ષા કરવા છતાં તે અતિ આગ્રહ કરે કહા કહે” એમ કહ્યા જ કરે તે જવાબમાં સામાયિક અને તે ઉછા ૦િ એ બન્ને વચ્ચે પડેલે ચિત્યવંદનને પાઠ જ . તે મૂર્ખની મુખમુદ્રા-મ્હોં બંધ કરનાર જાણવે.”
એમ જવાબ આપવા છતાં પણ જે ખરતર, (સામાયિક અને પછીની તે ઈર્યાવહીની વાતની વચમાં પડેલે તે) ચૈત્યનમસ્કૃતિને પાઠ જોઈને “જે પાઠનું શરણ લીધું તે પાઠથી જ ભય પેદા થયો” એમ વિચારીને “ન્યાયમાં જ તત્પર બુદ્ધિ છે જેની એ રાજા, ચેનું શરણુ બનવાને ગ્ય નથી.” એમ નહિ જાણતે થકે ચૂર્ણિને તજીને તેની વૃત્તિનું શરણ કરે છે તે વૃત્તિ, ચૂર્ણિ સાથે વિસંવાદવાળી નહિ હેવાથી તે વૃત્તિ વડે પણ તે
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮ ].
તત્વતરંગિણ ગ્રંથને અનુવાદ ખરતર તિરકાર્ય જ બને છે. ચિત્યનમસ્કાર અધ્યાહાર લેવાનું છે, તેથી ટીકાનો ચૂર્ણિ સાથે વિસંવાદ નથી.
વળી “બીજે સ્થલે કહેલું હોય તે બીજે સ્થલે અધ્યાહાર તરીકે લેવું નથી” એમ ન કહેવું. કારણકે-મુહપતિ, પડિલેહણ વગેરે ચૂર્ણિમાં જણાવેલ નથી તેથી જે તુ તે બધું અધ્યાહાર નહિ લે તે તને અત્યંત આકુળ-વ્યાકુલ બની જવાને પ્રસંગ આવશે. વળી (તેઓ ચૂર્ણિ–ચૂર્ણિ કરે છે પણ) ચૂર્ણિ વગેરેમાં કહેલ સમાચારીથી પણ (ચૂણિ માં કહેલે સઘળો વિધિ તે કરતા નથી તેથી) પરાક્ષુખ હોવાથી મૂળથી જ તિરસ્કારને છે.
| (ખાનગીમાં બેઠેલા અન્યગચ્છીયને શાસ્ત્રકાર કહે છે કે-) “ઘરે જ સામાયિક કરીને સાધુની જેમ સાધુ પાસે આવીને-સાધુને નમસ્કાર કરીને-સાધુ સાક્ષીએ યાવત્ “તાપૂન જીર્થriણે એ પ્રમાણેને ઉચ્ચાર કરવા પૂર્વક સામાયિક કરીને-ચૈત્યને નમસ્કાર કરીને-ઈર્યાવહી પડિક્કમને-માર્ગમાં લાગેલા દેશે આલેચીને-આચાર્યાદિને વંદન કરીને બેસે–પૂછે અને ભણે,” એ પ્રકારના શાસ્ત્રોક્તવિધિ વડે ખરતર કે બીજે કઈ પણ સામાયિક કરતે જોવામાં આવતું નથી. તે તેમાં આપણ બને પણ એ દેષ કેમ ન લાગે ? એવી શંકા ન કરવીઃ કારણકે આપણે “અમે ચૂર્ણિ વગેરેમાં કહેલી સામાચારીને આશ્રયીને પ્રવર્તીએ છીએ,” એમ કહેતા નથી, પરંતુ“ચૂર્ણિ વગેરેએ કહેલી સામાચારી રૂપે પૃથ્વીને જેણે આશ્રય કરેલ છે તેવા સમુદાયરૂપ દેશના નાયક=આચાર્યરૂપી રાજાની આજ્ઞાનું પાલન કરનારાઓનું કલ્યાણ છે; પણ ચૂર્ણિ વગેરેમાં કહેલી સામાચારી, “ચૂર્ણિમાં કહેલ છે તે મુજબ કરે” એમ કહેવામાં આવે છે તે આજ્ઞા ઝીલે તે કેઈ હાલમાં આય નથી. તેમજ તેવી આજ્ઞા કરે તે કઈ આજ્ઞાપક પણ નથી, તેથી (તે ચૂર્ણિગત સામાચારી) ઉજજડભૂમિ જેવી જ જેવામાં આવે છે.” (એમ કહીએ છીએ.)
તે દુરાત્મા તે-“ચૂર્ણિ વગેરેમાં કહેલ સામાચારી મુજબ હું પ્રવર્તે છું” એમ કહીને પણ તેનાથી સર્વથા નિવર્સ છે ! એથી તેનું જ ચૂર્ણિ વગેરેની આજ્ઞાથી પરમુખપણું છે, બીજાનું નહિ એમ જાણવું આ સ્પષ્ટીકરણથી “એ સામાચારીને આશ્રય આપણે કેમ કરતા નથી?” એ શંકા દૂર કરી. બહુપરિચિત, સ્વજનવર્ગ, સુરાજાથી યુક્ત, સારી વાડ-કિલાવાળા અને પરંપરાથી આવેલ ઘરવાળા દેશને છોડીને નિજન ભૂમિપ્રદેશમાં ચૌર સિવાય કઈ પણ રહેવાને ઈએ નહિ. આ સ્પષ્ટીકરણ વડે-તપાગચ્છીય આચાર્યશ્રી દેવેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે રચેલ સ્વપજ્ઞ શ્રાદ્ધદિનકૃત્ય અને ધર્મરત્નપ્રકરણના રચયિતા (વાદિવેતાલ શ્રી શાંતિસૂરીશ્વરજી) આચાર્ય મહારાજે પોતાના ગ્રંથમાં પતે ચૂર્ણિ મુજબ કરતા નથી છતાં પણ ચૂર્ણિમાં કહેલ સામાચારી કેમ જણાવી?” એ પ્રકારની શંકા પણ દૂર કરી. કારણકે“પ્રન્થકર્તા, જેનું જેવું સ્થાન હોય ત્યાં તેવા સ્થાનને અનુકૂળ પ્રયોગ કરે, એ ન્યાય હોવાથી આચરતા હોય કે ન આચરતા હોય તેની સ્થના કરવામાં બાધા છે જ નહિ. લોકમાં પણ કાવ્ય વગેરેમાં પતે રહેતા હોય તે જ ભૂમિનું વર્ણન કરે” એવું છે જ નહિઃ અથવા
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૪૭ મી
[ se
લેખકને-તેણે લખ્યું હોય તે પ્રમાણે આચરનાર તરીકે સમજવા નહિ. ઉકેશગચ્છીય આચાર્ય શ્રી સૂરિજીએ રચેલ શ્રી નવપદ પ્રકરણની ટીકા કરનાર તેમના શ્રી જિનચંદ્ર નામના શિષ્ય, તે ટીકામાં પાતે ચૂર્ણિ મુજબ આચરણ કરતા નહિ હેાવા છતાં પણ ચૂર્ણિકારે લખેલી જ સામાચારી લખી છે. એ પ્રમાણે શ્રી અભયદેવસૂરિજી મહારાજે રચેલી શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજ કૃત પંચાશિકાની ટીકામાં પણ જાણવું.
વળી શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી કૃત (તે) પંચાશિકાની ટીકા કરનાર શ્રી અભયદેવસૂરિજી મહારાજે આવશ્યકગૃહવૃત્તિને જ અનુસરવું રહે છેઃ કારણકે-શ્રી પંચાશિકાસૂત્ર અને આવ શ્યકગૃહવ્રુત્તિ, તે બંનેના કન્હેં શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજ હાવાથી તે બંને ગ્રંથનું એક કર્તૃત્વ છે. ટીકાનું ઉપાદેયપણું સૂત્રકારના અભિપ્રાયે જ કરી હાય તેા છે. એમ ન કરી હાય તે પૂર્વાપરના વિરોધના પ્રસંગ આવે અને એ પ્રમાણે ( કહેવામાં)· શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજ, ચૂર્ણિમાં જણાવેલ સામાચારીના પ્રવર્ત્તક ઠરશે' એમ શંકા ન કરવી. કારણકે · શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીમના કાળે ચૂર્ણિમાં કહેલી સામાચારી (પાલનમાં) હતી અને અમુક કાલથી વિચ્છેદ ગઈ,' એમ પ્રકરણ–ટીકા વગેરેમાં કહેલું કયાંય પણ જોવામાં આવતું નથી. શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિજી મહારાજ વગેરેની જેમ શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજની પણ માત્ર લખવા પૂરતી જ પ્રવૃત્તિ સંભવે છે.
શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજ જે વિધિ કરતા હતા તે વિધિ તા શ્રી સુધર્માસ્વામીથી અવિચ્છિન્ન પર પરાગત લિખિત સમાચારીથી જાણવા. (અર્થાત્ તેઓશ્રીએ લખ્યું તે પ્રમાણે તેઓ કરતા હતા એમ ન સમજવું; પણ પાટપર પરાગતવિધિ પ્રમાણે તેઓશ્રી કરતા હતા એમ સમજવું.) અને તે વિધિ આ પ્રમાણે ઇર્યાવહી પડિમીને-ખમાસમણું દઈ ને · ઇચ્છા॰ સંદિ॰ ભગવન્ ! સામાયિક મુહપત્તિ ડિલેહું ?’ એમ કહેતા મુહપત્તિ પડીલેહે. તે પછી ખમાસમણું દઈ ને-‘ ઇચ્છા-સઢિ-ભગવન્ ! સામાયિક સદિસાહુ ?' ઇચ્છ. પછી ખમાસમણું દઈ ને ઇચ્છાકારેણુ સદિસહ ભગવન્! સામાયિક ઠાહુ` ?' એમ કહીને એક નવકાર ગણવા પૂર્વક સામાયિક દંડક ઉચ્ચરે, તે આ પ્રમાણે:- કરેમિ ભંતે! સામાઈઅ સાવજ જોગ પચ્ચક્ખામિ જાવ નિયમ પજુવાસામિ॰ ઇત્યાદિ ' તે પછી ખમાસમણુ દઈ ને સામાન્યથી, ‘બેસણું સદિસાહું' કહે. તેમાં વિશેષથી વર્ષાઋતુમાં કાષ્ટાસને, ઋતુબદ્ધ (શેષ) કાલે પ્રા ુ ંછનક (ગરમટુકડા) સહિઁસાવ. પછી ખમાસમણું દઈ ને (ઇચ્છા૦ સંદિ લ. ) ‘ બેસણું ડાહ: ’ત્યાર પછી ખમાસમણું દઈ ને (ઇ. સ. ભ. ) · સજ્ઝાય સ`દિસાવ ઉં ? ’ પછી ખમાસમણું દઈ ને (ઇ. સ. ભ. ) · સઝાય કર` ? ’ એમ કહીને ત્રણ નવકાર ભણે. ત્યાર પછી જઘન્યથી પણ બે ઘડી સુધી સ્વાધ્યાય કરે ઇત્યાદિ.”
એમ ન કહેવું કે-‘સુધર્માસ્વામીથી અવિચ્છિન્નવિધિ, સૂણું વગેરેમાં કહેલ છે તે જ છે અને હમણા કહી ગયા તે વિધિ તા તમારા પ્રાચીન આચાર્યની કલ્પેલ છે: ’ કારણકે— “ એમાં હમણાં કહી ગયા તે વિધિનું કલ્પિતપણું માને સતે અને ચૂર્ણ વગેરેમાં કહેલ
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦ ]
તત્ત્વતર ંગિણી ગ્રંથના અનુવાદ
વિધિનું (આજે પણ ગ્રંથમાં તેા વિદ્યમાનપણું હોવા છતાં) હાલમાં કોઈના પણ વડે કર્ત્તવ્ય તરીકે વિદ્યમાનપણું નહિ હાયે સતે સામાયિકના વિધિનું વિચ્છેદ્યપણું પ્રાપ્ત થાય અને એમ સામાયિકવિધિના વિચ્છેદ-નાશ થયે સતે ઉભયસંધ્યાનું જે આવશ્યક કૃત્ય (પ્રતિક્રમણ ) છે તે પણ વિચ્છેદ પામ્યું હેાત, અને તેમ બન્યું હેત તે હાલ ઉભયટક જે આવશ્યક કૃત્ય થઈ રહ્યું છે તે કયાંથી હેાય ? સામાયિકવિધિ સિવાય પૌષધ વગેરે અને નહિ. તેથી પૌષધાદિ ક્રિયાઓને પણ વિચ્છેદ માનવા પડે અને ક્રિયાઓને વિચ્છેદ માને સતે ક્રિયા નહિ કરવાપણું પ્રાપ્ત થવાથી શ્રાવક-શ્રાવિકા રૂપ અ તીર્થં વિચ્છેદ થયું એમ માનવું પડે અને તેમ માનવું થયે સતે અત્યંત અયેાગ્ય થશે.”
6
તેા પછી ખરતરા વડે કરાતા સામાયિકના વિધિ, અખ ંડિત રહેા–તેનું ખંડન ન કરે.’ એમ ન કહેવું. કારણ કે-ખરતરો વડે કરાતા સામાયિકવિધિના ખ`ડનનું શ્રી મહાનિશીથાદિસૂત્રના વિરાધ વડે આગમપ્રમાણથી સિદ્ધપણું છે : ‘ તે પછી ચૂર્ણ વગેરેમાં કહેલા સામાયિકવિધિ, કોઈના પણ વડે કરાતા હતા કે નહિ ?' એમ જો તું પૂછતા હાય તે એ પ્રમાણે પૂછીશ નહિ. કારણકે-તથાપ્રકારના વિચારનું બહુશ્રુતગમ્યપણું હાવાને લીધે તે અમારા વિચારના વિષયને ચાગ્ય જ નહિ હાવાથી એ વિસ્તારથી સર્યું.
(અન્યગચ્છીયને કહે છે કે—આ ખુલાસા પછી) તું જે એમ કહે કે–“ બહુશ્રુતગમ્ય એવી તે પૂર્વે કહેલી યુક્તિને લઈને–સ્વીકારીને પ્રામાણિક પદામાં પ્રવેશ કરતા ઉલટે માગે રહેલા, નામ જેવા ગુણવાળાયથા નામવાળા કાઈ (ખરતર) ‘પઝ્ઝા ફૅબ્રિવૃત્તિઆપ પદ્ધિમિત્ર-પછી ઇર્યાવહી પડિકમીને. ’ એ પદ પકડીને-ખરસ્વરે કરીને ભૂખની પદાને સંભળાવતા પાકાર કરે, તેને શાણા કેવી રીતે બનાવવે ?” તે તે બદલ પહેલાં તે તેને જ પૂછ્યું કે હું દેવાનાંપ્રિય ! મૂખ શિરામિણ ! તારા વડે કરાતા સામાયિકવિધિ, પર’પરાગત છે ? કે—ચૂર્ણિમાં કહેલા છે તે છે ? જો પરપરાગત છે, તા તે સુધ સ્વામીની પરપરાથી આવેલ છે ? કે—તારા મતને પ્રવર્તાવવાવાળા પુરુષથી પર પરાગત છે ? જો ‘સુધર્મ સ્વામીથી પરંપરાગત છે' એમ કહે તે તે અસંભવિત છે. કારણકે-પર’પરાગત હાવાની સાક્ષી આપનારા બીજા ગચ્છમાં કરાતા વિધિના (તારા મતવાળા તે સમુદાયમાં) અભાવ છે. એવા પ્રકારના વિપરીત વિધિ, પર’પરાગત ગચ્છમાં કોઈપણ સ્થલે જાણવામાં આવતા નથી: બીજા વિકલ્પમાં એટલે કે—તારા મતના પ્રવર્ત્તક પુરુષથી પરંપરાગત છે' એમ કહે તેા તે ખામતમાં પાપી પાર્શ્વ ચદ્રે પ્રકાશેલ વિધિની જેમ (તારા તે વિધિ ) સર્વાં ગચ્છવાસીઓને પણ અત્યંત અનિષ્ટ હાવાથી તારા પેાતાના સ્થાનમાં જ શાભનીય છે.’ અથવા જો બીજા વિકલ્પ મુજબ ‘તારા સામાયિકવિધિ ચૂર્ણિમાં કહેલ છે તે છે' એમ કહે તે પ્રત્યક્ષના અપલાપ કરતા હાવાથી સ્પષ્ટ જ અનિષ્ટભાષી છે. કારણકે—ખરતર કે બી કાઈ તે વિધિને કરતા જોવાતા જ નથી, એમ પહેલાં કહ્યું છે. આમ છતાં તેવા વિધિ કરે છે તેમાં– આગમવિધી એવા પરપરાગત વિધિને તજીને અને ચૂર્ણિ વગેરેમાં
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૪૭ સી
[ ૮૧ કહ્યા મુજબ વિધિને ન કરતાં ' એવા તે ધ્વનિથી ઉત્પન્ન થએલી પ્રીતિ એ જ માત્ર લ છે જેનું (નહિં કે—વર્ષાલક-વરસાદના ફળવાળા) એવા મેઘના ધ્વનિને સાંભળીને જલથી ભરેલા કુંભ ઢાળીને પાંતાને કૃતાં માનનારી ( અને કુ ંભના જળથી તેમજ મેઘના જળથી ભ્રષ્ટ થએલી એવી) પનિહારીને સગી મ્હેન કરી. ’ કારણકે- ‘વા કૃમિાવદ્યિા' એવું આશા માત્ર સુખજનક પદ સાંભળીને ઉંચા કાન કરનારા ( પ્રાચીન સામાચારી અને ચૂર્ણિકથિત સામાચારી એ) બંનેથી પણ ભ્રષ્ટ એવે તું પાતે જ પેાતાને પંડિત માને છે.
વળી-‘પારિમાદ્વિપ પદ્ય વડે ‘ પાછળ પણ ઇય્યવહી કરવાનું સ્થાપીશ.' એવા ખરાબ આશયવાળા તારા મતના પ્રવર્ત્તક આચાર્ય આચરાતી આગમાનુસારી એવા સુધ સ્વામીથી આવેલ સામાયિકવિધિને નવા મત પ્રવર્તાવવાની બુદ્ધિથી તજી દીધા, · સામાચિક લીધા પછી ઈર્ષ્યાવહી કરવી.' એ ઇર્ષ્યા પણ પ્રથમ જણાવેલ યુક્તિથી સિદ્ધ થઈ નહિ. એટલે તેને તે શીલના નાશ કર્યાં અને કામ શાંત થયે નહિ એ પ્રકારના ન્યાય સિદ્ધ થયા.
6
.
,,
ܕ
'
હવે જો– અમે આખા સામિયકિવિધ, ચૂર્ણ વગેરેમાં કહેલા કરતા નથી; પરંતુ ઇર્યાવહી પૂરતા જ વિધિ ચૂર્ણિ` આદિમાં કહ્યા પ્રમાણે કરીએ છીએ અને (ઇર્યાવહી સિવાચના) બાકીના વિધિ (ચૂર્ણિમાં કહ્યા મુજબ કરતા નથી; પરંતુ) પર પરાગત કરીએ છીએ ’ એમ ખરતર કહે તેા પૂછ્યું કે- તે ઇર્યાવહીના વિધિ સિવાયના શૂર્ણિમાંના બાકીના વિધિ, સત્ય માને છે કે અસત્ય ? ’ જો ‘ સત્ય છે. ’ એમ કહે તેા પછી · ચૂર્ણિમાંના (ઇર્યા સિવાયના ) તે બાકીના વિધિને છેડીને તેમાંની (ચૂર્ણિમાંના) તે ઇર્યાવિધિ સાથે તારા પર પરાગત વિધિના ટુકડાને જોડવા વડે આત્માને કલેશ કેમ પમાડે છે ?' અર્થાત્ ણ માં કહેલ બધા જ વિધિ મુજબ પ્રવર્ત્તન કેમ કરતા નથી ? કેાઈ મૂખ`શિમણું પણ ઉત્તમ એવા એ વજ્રને એકૈકના બે ત્રણ અને અનેક વખત ટુકડા કરીને એક ટુકડા ખીજા ટુકડાને જોડીને પહેલાંના જેવું આખું કરવાને ઇચ્છતા નથીઃ અને ચૂર્ણિમાંના પથ્થા રિયા સિવાયના બાકીના બધા વિધિ જો · અસત્ય છે. ' ( આથી અમે તેનેા ત્યાગ કર્યાં છે) એમ કહે તેા કહેવું કે–તેની જેમ સૃÖિમાંના તે પછા ફ્રેન્નિત્તિબાવ પાડ' પણ તમારે અસત્ય હા.
એ પ્રમાણે પરપરાગત એવા શેષ વિધિ અથવા વજ્જા॰ કૃમિને વિધિ, ‘સત્ય છે કે અસત્ય છે ?' એમ બે વિકલ્પથી દૂષિત કરવા. વળી ' ધૈર્યાવહી પડિમવાની ખાબતમાં ( અમારૂ અને ખરતરનું) અસમાનપણું હાવાથી ( ખરતરા વડે) ચૂર્ણિ”ના આશ્રય લેવાય છે' એમ પણ ન કહેવું: કારણકે− ઇર્ષ્યાવહી સિવાયના ( ખરતરે આચરાતા ) બાકીના વિધિનું પણ અસમાનપણું જ હાવાથી તેને ચૂર્ણિમાં કહેલા (સ') વિધિના જ આશ્રય કરવાના પ્રસંગ આવશે.' એ પ્રમાણે તેને શાણા કરવા.
( આ સ્પષ્ટીકરણ સાંભળીને ગચ્છાંતરીય ફરી પૂછે છે કે– ) · એ પ્રમાણે શાણા કરવા છતાં પણ સ્વાભાવિક સ્વભાવ હાવાથી તે ફરી પાા ઉલટા થવા ઉત્સાહ ફરે ત્યારે તેને
૧૧
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨ ]
તત્ત્વતર ગિણી ગ્રંથના અનુવાદ
"
તે દિશાથી કેવી રીતે રોકવા ?' એને શાસ્ત્રકાર કહે છે કે-તારૂ' કહેવું ઠીક છે. ત્યારે તેને જ આ પ્રમાણે પ્રેરણા કરવી કે-હે ઔક્ટ્રિક ! · ઇર્યાવહી કરવા પૂર્ણાંક સામાયિક લેવું, ' એ વાત આગમિક છે કે અનાગમિક ?. જો · આગમિક છે’ એમ કહે તે તેને કહેવું કે- “ તા પછી તે જ પ્રમાણે સામાયિક કરવામાં શું તારા કાન પાકી જાય છે ? કે-જેથી પર પરાથી આવેલા સ ગચ્છાથી વિપરીત આચરણા કરવા વડે પેાતાનું પેટ ચાળીને શૂલ ઉભું કરે છે ? ” અને જો ‘ અનાગમિક છે’ એમ કહે તે તેને સભામાં રહેલા જનેાએ જ એમ કહેવું કે-“ હે દેવાનાંપ્રિય ! ત્રણ-પાંચ-સાત આદિ વિષમ સંખ્યાવાળા જનેામાંથી એક પણ વધુ જન જેને પક્ષપાતી હેાય તે જ પક્ષ જયવંત ગણાય છે; પરંતુ ખીન્ને પક્ષ જયવંત ગણાતા નથી, તે ( પછી) બધા જ ગચ્છા, · પહેલી ઇર્ષ્યાવહી કરવી’ એ જ પક્ષમાં હેાયે સતે તું ઉલટા ચાલવાને સમર્થ કયાંથી થઈશ ?” એ પ્રમાણે શબ્દમાત્રથી પણ તેને તે દિશાથી રાકવાનું બનશે.
વળી− આ તિરસ્કરણીય મત કથા પુરુષથી માંડીને છે ?' એમ જો પૂછતા હૈ। તાઅહે। સભ્યા ! પ્રવચનવિરુદ્ધની સામાચારીને પ્રવર્તાવનાર પુરુષથી માંડીને તે મતપેદા થયા છે, એમ શું તમે પોતે જ જાણતા નથી ? છતાં (તમે કહેા ને કહેા જ એમ ) અતિ આગ્રહ કરે છે તે તેમાં સમજો કે—“ પૌષવિધિ પ્રકરણ અનુસારે અને વૃદ્ધપર પરાનુસારે (પ્રાચીન ) સામાચારીને પરાવર્ત્તત્ર = ફેરફાર કરનાર જિનવલ્લભ જ છે; પરંતુ તે પૌષધિવિધ પ્રકરણના શેષ ભાગ, તેના આયુષ્યના અતિ અંતભાગે-છેલ્લી સ્થિતિમાં ( કેાઈ એ ગાયે એમ) સંભવે છે. નહિં તેા તે પૌષધવિધિપ્રકરણની જેમ પિડવિશુદ્ધિ પ્રકરણની પણુ અમાન્યતા અનુપાદેયતા થાત. એટલે કે-જિનવલ્લભે રચેલ પિડવિશુદ્ધિ પ્રકરણ (તેમાં ફેરફારી નિહ થએલી હોવાથી) માન્ય થયું અને પૌષધવિધિપ્રકરણ માન્ય ન થયું તે બન્યું ન હાત; ‘ખરતર’ એવું બિરુદ કાઢનાર તા જિનદત્તાચાર્યાં જ છે. અર્થાત્ ખરતરમત ( જિનવલ્લભથી નહિ; પરંતુ ) જિનદત્તથી શરૂ થયા છેઃ ગુરુતત્ત્વપ્રદીપ (ઉત્સૂત્રક દકુદ્દાલ )માં કહ્યું છે કે− હું જિનદત્ત ! જિનેશ્વરે દીધેલી પૂજા માસકલ્પ વગેરે ક્રિયારૂપ કાશને જે છેદ્ય કર્યાં, તેથી સંઘમાહિરની વાતના ભયથી તારે ઊંટ ઉપર ચઢીને પલાયન થવાનું બન્યું.’ અથવા એ ઇર્યાવહી પણ જિનદત્તાચાર્યથી જ શરૂ થએલ છે એમ જાણવું. પૌષધવિધિપ્રકરણનું તે તે અલીક (જુઠાણું) તેના (જિનવલ્લભના) નામથી જિનદત્તાદિની જ કૃતિ સંભવે છે. ( અર્થાત્ પૌષધવિધિપ્રકરણમાંની તે શેષ રચના જિનવલ્લભના નામે જિનદત્તાચાર્યાદિની જ બનાવેલી સંભવે છે.) અને એ પ્રમાણે બનવું અસભવિત નથી કારણકે-ઘણા ભાગે ખરતરના મતમાં તરણિપ્રભની જેમ તેવી પ્રવૃત્તિનું પણ સુલભપણું છે, અને તેવું ફેરફારી= ઘાલમેલ કરવાપણુ અનેક વખત સહસ્રકિરણ ટીકા (પ્રવચનપરીક્ષા )માં સ્પષ્ટ કરીશું. ”
વળી આ પ્રમાણે—તેના મતના તિરસ્કાર કરે સતે શ્રી સુધર્મસ્વામીથી ચાલ્યા આવતા જે ગચ્છમાંથી એ મતની ઉત્પત્તિ થએલ છે તે ગણુ-ગવી પ્રાચીન આચાર્યાંના
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૪૭ મી
[ ૮૩
6
તિરસ્કાર થશે કે નહિ ?' એવી લેશમાત્ર શંકા ન કરવી. કારણકે—જે ગચ્છની આજ્ઞાના જે વૈરીઆ હાય તેને તિરસ્કાર કરે સતે તે ગચ્છ જ સ્તન્યા કહેવાય, એવા ન્યાય હાવાથી (તેના તિરસ્કારમાં તે ) ઉલટી જમાલિના તિરસ્કારમાં પ્રભુ મહાવીરની સ્તુતિની જેમ પ્રાચીન આચાર્યંની સ્તુતિના સદ્ભાવ છે. કહ્યું છે કે સ્વામીને જે પ્રિય હાય તેમાં પ્રિયતા, અને તેના બૈરીઓને વિષે વૈરિતા એ પ્રમાણે સેવકે હંમેશાં સ્વામીના જ અવધપણે વવું જોઈએ.’ વળી એમ પણ ન કહેવું કે · પ્રાચીન ગચ્છની સ્તુતિમાં ખરતરના મતની સ્તુતિ છે.' કારણકે-પ્રભુ મહાવીરની સ્તુતિમાં જમાલિની સ્તુતિ માનવાના પ્રસંગ આવશેઃ આ હકીકતથી− · સાધુ–સજ્જનનાં સંતાન સજ્જન જ હોય ' એ નિયમને પણ અભાવ જાણવા. નહિ તા તપાગચ્છમાંથી નીકળીને બન્ને બાજુ ફ્રાંસારૂપ મતના પ્રકાશક પાપી પાર્શ્વચંદ્ર પણ અસાધુ ન થાતઃ અથવા સમસ્ત સુર-અસુર અને નૃપતિએ પૂજેલ શ્રી અર્હ`પ્રતિમાની અવજ્ઞા કરવામાં તત્પર એવા લુંપાકમતને આશ્રય કરનાર સંઘપતિના પુત્રને પણ સંઘ બહાર કરવાનું ન બનત. લેાકમાં પણ ઉત્પત્તિસ્થાનને જોઈ ને વસ્તુ, સ્વીકાર કરવાને કે તજી દેવાને ચેાગ્ય બનતી નથી. કારણ કે-શ્રી શત્રુંજયતીર્થે ઉત્પન્ન થએલ આકડાનું દૂધ અને ખારા જળવાળા સમુદ્રમાં ઉત્પન્ન થતા રત્નની જાતિમાં ઉલટાપણું દેખાય છે. અર્થાત્ તી સ્થાને ઉત્પન્ન થવા છતાં આકડાનું દૂધ પેય નથી. તેમજ ખારા જળવાળા હીન સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થવા છતાં રત્ન હેય નથીઃ
વળી જો—“ સામાચારીઓનું વિવિધપણું હાવાથી (પછા કૃત્રિમ વાળી ખરતરની ) એવી પણ કાઈ એક સામાચારી હા, નહિ તેા આપણુ બંનેને અને બીજાઓને પણ પરસ્પર કઈ કઈ પ્રકારે ભેદ હાવાથી ‘વિવારાપટ્વાત્, જૂથ નિળયઃ ? તિ શ્વેત્, ન, પ્રવચના विरोधे कथंचिद्भेदसद्भावेऽपि विवादास्पदत्वाभावात् सुखेन निर्णयात्, न हि वयं केवलं એમાગેળ' (કૃતિ સૈનાનપુ॰ સુરત જિલ્લિતપ્રતો પાઇયાધિત્ત્વ)= વિવાદનું સ્થાન છે તે તેને નિર્ણીય કેમ થાય ?” એમ જો કહેતા હાય તા-એમ નથી. કારણકે– પ્રવચનના વિધ ન હેાય તેવા કાઈ કાઈ ભેદને! સદ્ભાવ હેવા છતાં પણ વિવાદના સ્થાનના અભાવ હોવાથી તેવા ભેદને નિણૅય સુખપૂર્વક થઈ શકે છે. વળી અમે કેવલ ભેદમાત્રથી ( ખરતરીય સામાચારીને ) વિષાદનું સ્થાન કહેતા નથી; પરંતુ પ્રવચનના વિરોધ હેાવાથી વિવાદાસ્પદ કહીએ છીએ જો ( ખાનગીમાં બેઠેલ અન્યગચ્છીય અને શાસ્ત્રકાર ) આપણા બન્નેમાં પણ એ પ્રકારનેા ભેદ હાય તા વિવાદ થાય જ, અને વિવાદમાં આગમપક્ષે રહેલ હાય તે પક્ષ, નિપુણુ કહેવાય; પરંતુ બીજો નહિઃ વળી જે- સામાચારીઓની વિવિધતા હેાવાથી આવી ( ખરતરના જેવી ) પણ કાઈ સામાચારી હા.' એમ કહ્યું તે તેા ન વિચારવું જ સારૂ છે. કારણ કે-પ્રથમ જણાવ્યા પ્રમાણે અનેક પ્રકારે પ્રવચનવિરોધી સામાચારીના પણ સ્વીકાર કરવામાં આવે તે કઈ સામાચારીને અસ્વીકાર કરવા ?
(આ સાંભળીને અન્યગચ્છીય કહે છે કે−) ‘આપને અમે તે (ખરતરની) સામા
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪]
તત્વતરંગિણી ગ્રંથના અનુવાદ ચારી સાચી છે અને “તેને રાખો” એમ કહેતા નથી, પરંતુ બીજા પ્રકારે છે સત્યાસત્ય છે' એમ માને અને તેને રાખો, એમ કહીએ છીએ. તેને કહેવાય છે કે-જે તું એમ કહેતે હેય તે અમે પણ એ પ્રમાણે જ સમર્થન કરીએ છીએ. વળી (આખરતરમતસંબંધે) એક આશ્ચર્યકારી ચરિત્ર સાંભળો કે–જે અનેક સારા નરસા સ્થાને પડેલા અનેક વસ્ત્રના ટુકડાથી બનાવેલી અને હજુ પણ પૂર્ણ નહિ થએલી ગેરડી જેવી સામાચારીને ડોકમાં ભરાવીને ગુણનિષ્પન્ન (ખરતર) નામવાળો હોવા છતાં પણ પિતે ગર્વ વહે છે! અને પ્રવચનવિધી અનેક પ્રવૃત્તિનું ભેળસેળપણું હેવાથી તેમજ પ્રવચનાનુસારી પરંપરાથી આવેલી સામાચારીથી ઉલટાપણું હોવાથી તે સામાચારીનું તેવી કંથા-ગોદડી સદશપણું છે, અને પ્રવચનના અવિસંવાદ વડે કરીને અમારી (તપાગચ્છીય) સામાચારીનું નિપુણ શિપિએ કરેલા–બનાવેલા અર્હત્ પ્રાસાદના મુગટ સમાન શિખર ઉપર રહેલી ઉત્તમ પતાકા સદશપણું પ્રકટ જ છે. (આ. શ્રી સેમસુંદરસૂરિજી શિષ્ય કૃત) શ્રી વિજ્ઞપ્તિત્રિદશતરંગિણી (ગત ગુર્નાવલિવિભાગ)માં “યા છીથી સુધર્મા ' ઈત્યાદિ ગાથા વડે કહ્યું છે કે “આ (તપા) ગચ્છની જે સામાચારી છે તે સામાચારી તે શ્રી વીરપ્રભુ અને શ્રી સુધર્મ સ્વામી આદિ પરમતારક મહાપુરુષોએ પ્રરૂપેલી, પિતાના આગમને અનુસારી અને સ્થવિરએ આચરેલી કાલને અનુરૂપ યતનાને આશ્રયીને રહેલી એવી શુદ્ધ છે, તે જ સામાચારી અખંડિત છે, પરંપરાગત છે અને સર્વ ગોમાં રહેલી સામાચારીથી શ્રેષ્ઠ છે.”
વળી (હે સભ્યો!) -“ઉપધાન વહેવડાવવાં વગેરેના વિવાદ વડે કેટલાક ગચ્છની સાથે આપને પણ વિવાદને સંભવ હોવાથી આપની સામાચારી, સંવાદિકા કેમ કહેવાય?? એમ ન કહેવું. કારણ કે-ઉપધાનવાહન વગેરે વિષયમાં વિવાદને લેશ પણ સંભવ નથી. કારણ કે-જેઓએ શ્રી મહાનિશીથાદિમાં જણાવેલ વેગવહન કરેલા હોય તેઓએ જ ઉપધાન વહન કરાવવા આદિ યુક્ત છે, બીજાએ નહિ. કારણ કે-આજ્ઞાભંગાદિ દ વડે સંસાર પરિભ્રમણને પ્રસંગ છે. એમ હોવાથી અને તથા પ્રકારની સામગ્રીવશાત્ ક્રિયામાં શિથીલ એવા પણ તેમના (અંચલગચ્છાદિના) પ્રાચીન આચાર્યો, કે-જે પાપભીરુ જ હતા.” તેઓએ વિચાર્યું કે “અમારે ઉપધાન વહેવડાવવાં વગેરે ઉચિત નથી. કારણ કે-ઉપધાનના હેતુભૂત ગવહન કરેલ નથી. પ્રવાનોપાનિ વિનાviT, rafi વિવાં મારા [ ] તથાપિ વોદિરતુ રક્ષા , શતરુ (રૈનાनंदपुस्तकालय सुरतलिखितप्रती ) दिसणभट्ठो भट्ठो दंसणभहस्स नस्थिणिव्वाणं] इति पाठाधिक्यं
૫. ચૌદમી શતાબ્દિમાં થયેલા શ્રીમત્તપાગદ્ગગનદિનમણિ શ્રી મુનિસુંદરસૂરીશ્વરજી મહારાજ પણ શ્રીમત્તપાગચ્છની જે ચાલુ અવિચ્છિન્ન પરંપરાને આવી ટંકશાલિની હોવાનું જણાવે છે તે જ ચાલુ અવિચ્છિન્ન આચરણની સં. ૧૯૯૨થી કેવલ અતિકલ્પનાથી પેદા થએલ નગુરે નવો વર્ગ, પિતાના તે સાર્વદિફ નિરાધાર અને આરાધ્યતિથિઘાતક ઠરેલા નવા મતના નશાથી પતિથિપ્રકાશ બૂકના પાના ૨૩ર થી ૨૩૭ સુધીમાં અને અન્યત્ર પણ ઠેકડી–સૂર મશ્કરી કરે છે તે વ્યાપાત્ર જે છે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૪૮ મી
( ૮૫ નામાંઝિહિરખત)-(અને ઉપધાન કરાવીએ તો તેમાં) આગમવચનને લેપ થતો હોવાથી ધિનાશને પ્રસંગ છે. જે કે–અમે (ગની) ક્રિયા કરવા અશક્ત છીએ (અને તેથી યોગ કર્યા નથી) તો પણ સમ્યકત્વ તે સાચવવું જ કહ્યું છે કે- દર્શનસમ્યકત્વથી ભ્રષ્ટ તે ભ્રષ્ટ છે, દર્શનથી ભ્રષ્ટ થએલાને નિર્વાણ-મેક્ષ નથી; ચારિત્રહીન મોક્ષ પામે છે, પરંતુ દર્શનહીન મોક્ષ પામતા નથી.” ઈત્યાદિ વિચારીને તેમના તે પ્રાચીન આચાર્યોએ કહ્યું કે- “અમારા ગચ્છમાં કેઈએ પણ ઉપધાન વહેવડાવવાં વગેરે ન કરવું, વળી તે ન કરવું તે ઉપધાનની અશ્રદ્ધાથી નહિ અર્થાત્ ઉપધાનની શ્રદ્ધા રાખીને જ ઉપધાનાદિ ન કરાવવાં” આટલાથી સામાચારીમાં વિવાદ પ્રાપ્ત થતું નથી. વળી તે ગચ્છના આધુનિકે, જે-ઉપધાન વગેરેને સર્વથા મૂલથી નિષેધ કરે છે, તે તે ન વિચારવું જ સારું છે. કારણ કે- “તેઓ તથા અમે એમ બન્નેને સંમત એવા તેઓના જ પ્રાચીન આચાર્યોએ કેઈપણ ગ્રંથમાં નિષેધ કરેલ નથી અને (આધુનિકે જે સર્વથા નિષેધ કરે છે તે) આગમવિરુદ્ધ છે. આગમવિરોધ કેવી રીતે ? તે કહે છે કે- જે વિના વઘુમાને કાજે એ આગમવચનથી આગમવિરોધ છે. ( ‘કાનમવિરોઘેર તુ સંવાવસ્થામાવો પતિ હજું એટલે જૈનાનંદ પુસ્તકાલય લિખિતપ્રતમને પાઠ મુદ્રિત પ્રતમાં છૂટી ગએલ છે) આગમવિરોધ વડે તે સંવાદકપણાને અભાવ છે અને તે ઈષ્ટ જ છે.” એ પ્રમાણે રહસ્ય છે. વળી જે-એ પ્રકારના વિચારમાં વિચારહીન એવા તેને શેષ નહિ થાય?” એમ તમે કહેતા છે તે જાણવું કે- “પહેલાં કહ્યું છે તે હિતશિક્ષા રૂપ હોવાથી પ્રાયઃ રોષ થશે નહિ એમ સંભવે છે. છતાં થશે તે પણ શું?” જો એમ કહે કે- “એ વિચાર જણાવ્યું છે તેમાં તેને વિકલ્પ પણ કંધનો સંભવ છે તે તેમ થવા દેવામાં આપને શું લાભ થશે?” તે હે સભ્ય ! શ્રી જિનવચનને કેમ સંભારતા નથી? કારણ કહ્યું છે કે-હામે જન રેષ કરે કે ન કરે અથવા ઝેર પીવો (તે તેની ખુશીની વાત છે, પરંતુ સ્વ–આત્મપક્ષને ગુણ કરનારી એવી હિતની ભાષા બેલવી જોઈએ.” એ પ્રમાણે સભ્યોની શંકાને દૂર કરવાના વાદ સહિત ગાથાને અર્થ પૂર્ણ થયો. ૪૭ છે
અવતfણ-હવે સિદ્ધાંત વિરુદ્ધની સામાચારી જણાવવા સારૂ નવ ગાથા જણાવે છે – मू०-जह सिद्धन्तविरुद्धं, करिज्जमाणं पिजेण चिन्धेण ॥
जाणिज्जइ तं चिन्धं, सुयाणुसारेण वुच्छामि ॥४८॥ अणुओगसुत्तवित्ति-चुण्णिप्पमुहेसु पुत्तिस्यहरणं ॥ सड्डाणं सड्ढीणं-जिणकहियं विति णो कहियं ॥४९॥ केइ पुणो मइमूढा, सड्ढाणं साहुउवएसं ॥ પોતિરિયુહા, વેણું જોવે વરિય ગં આપવા
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૬ ]
તત્ત્વતર’ગિણી ગ્રંથના અનુવાદ
હૈં,
गन्थन्तरेहिं गन्थं, संवाएउँ विचेअणा जे उ ॥ पवयणदेसं गहिउँ, विवरीयं ते परूवेति ॥ ५१ ॥ जिणपडिमाण पइट्ठा, पट्टकप्पंमि साहुसंदिट्ठा ॥ वीरचरिए कया विय, चुण्णेणं कविलकेवलिणा ॥५२॥ सत्तुंजयमाहप्पे, दिट्ठा सिरिणाभसूरिसामिकया || तह सूरिपरंपरएण आगया लायविक्खाया ॥ ५३ ॥ दहूण विरुद्धा [ट्ठा] पुट्ठा मोहेण बिंति साहूणं ॥ નો નુત્ત જિંતુ પુળો, નિષિ મુળેવન્યું तेसिंठवणायरिय-द्ववर्णपि न सु (जु) ज्झए य अन्नंपि ॥ મૂળિયાર ય ઞળા, તિન્ ય વિષે ] વીર તેહિં? મારા एवं वियाणिऊणं, सूरीहि जिणिदपडिमसुइट्ठा ॥ कारिज्जइ सुहहेऊ, जिणवयणविऊहिं सहिं ॥५६॥
तं
છ
મૂલાઃ— જે પ્રમાણે સામાચારીથી સિદ્ધાંતવિરુદ્ધ કરાતું પણ જે ચિહ્નથી જાણી શકાય તે ચિહ્નને શાસ્ત્રાનુસારે કહું છું. ૫૪૮૫ શ્રી અનુયાગઢારસૂત્રની, વૃત્તિ અને ચૂણિ' વગેરેમાં શ્રાવક-શ્રાવિકાઓને મુહપત્તિ અને ચરવળા જિનેશ્વરે કહેલ હાવા છતાં પણ ‘જિનેશ્વરાએ કહ્યુ નથી' એમ બેલે છે! ॥ ૪૯ ૫ વળી કોઈક મંદબુદ્ધિ આત્માએ, શ્રાવકને ઠીકસારું' લાગે તેમ ઉપદેશ આપે છે કે-પૌષધ અને અતિથિસંવિભાગ, પતિથિએ જ આચરવાનાં છે. ા ૫૦ ૫ કે- જેએ પેાતે સ્વીકારેલા ગ્રંથને બીજા ગ્રંથાથી સંગત કરવામાં ચેતના વગરના છે,' એવા તેઓ પ્રવચનના એક અંશ ભાગ પકડીને વિપરીત પ્રરૂપણા કરે છે. ! ૫૧ ॥ સાધુને શ્રીજિનપ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરવાની શ્રીપ્રતિષ્ઠાકલ્પમાં આજ્ઞા છે, શ્રી વીરચિરત્રમાં કપિલ કેવલીએ પ્રતિષ્ઠા કરી' એમ દસ્કત પણ છે, તેમજ શ્રી શત્રુંજયમહાત્મ્યમાં શ્રીનાભસૂરિસ્વામીએ કરેલી પ્રતિષ્ઠા પ્રત્યક્ષ છે, તે જ પ્રમાણે આચાય પર પરાથી (પ્રતિષ્ઠા સાધુના જ હાથે કરાતી) આવેલી લેાકપ્રસિદ્ધ છે. ૫ ૫૨-૫૩ ૫ એ દેખીને પણ કાપ્યા થકા મેહથી પુષ્ટ થએલા મેલે છે કે–સાધુઓને તે ચેગ્ય નથી; પરંતુ તે કૃત્ય તે ગૃહસ્થનું જાણવુ !' ૫ ૫૪ ॥ તેવાઓને સ્થાપનાચાર્યની (પ્રતિષ્ઠા કરાવે છે તે) પ્રતિષ્ઠા ફરાવવી પણ કલ્પે નહિ, અને વળી ‘સૂરિપદ' વગેરેની સ્થાપના=પ્રતિષ્ઠાકૃત્ય તે કેમ
:
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૭
ગાથા ૫૬ મી કરાવે છે ? . પપ છે એ બધા પ્રકાર જાણીને શ્રાવક, સુખના હેતુરૂપ એવી શ્રી જિનપ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા શ્રી જિનવચનના જાણ એવા આચાર્યો પાસે કરાવે છે. તે ૫૬ છે
ટીકાથ-જે પ્રમાણે સમાચારીથી સિદ્ધાંતવિરુદ્ધ કરાતું હોય તે પણ જે ચિહથી જાણી શકાય તેમ છે તે ચિહ્નને શાસ્ત્રાનુસારે કહીએ છીએ. ૪૮ અનુગદ્વાર સૂત્ર, તે સૂત્રની ટીકા અને તેની ચૂર્ણિ વગેરે ગ્રન્થને વિષે શ્રાવકે અને શ્રાવિકાઓને મુહપત્તિ તથા ચરવાળે રાખવાનું શ્રી જિનેશ્વરએ કહેલું હોવા છતાં પણ “જિનેશ્વરએ કહેલ નથી” એમ બેલે છે! (એ સિદ્ધાંતવિરુદ્ધનું ચિહ્ન છે.) તે શ્રી અનુગદ્વારસૂત્રને પાઠ-૧ff તં लोउत्तरियं भावावस्सयं १ जणं समणो वा समणी वा सावओ वा साविआ वा तच्चित्ते तम्मणे xxx ago એ પ્રમાણે છે, તે સૂત્રની ટીકામાં તે પાઠમાંના ‘તરgિ ” શબ્દને ટીકાર્થ, “તે આવશ્યકને વિષે આવશ્યકને સારી રીતે સાધી આપનારા એવા શરીર–રજોહરણ–મુહપત્તિ વગેરેને યચિતકાર્યમાં વાપરવા સારુ આપેલાં છે=જેલાં છે જેણે એ શ્રાવક એટલે કે-ઉપકરણેને યથાસ્થાને સમ્યક્ પ્રકારે સ્થાપેલ શ્રાવક.” એ પ્રમાણે છે, અને તે શ્રી અનુગદ્વારચૂર્ણિને “તરવાળે” પાઠાઈ–“જે શરીર–રજોહરણમુહપત્તિ વગેરેદ્રવ્ય છે તે ક્રિયા કરવાપણા વડે કરીને જેલા (હેય).” એ પ્રમાણે છે. આ ૪૯ !
હવે ૫૦મી ગાથા દ્વારા મતાંતર વડે ગ્રંથને વિધિ જણાવે છે કે “વળી કઈ બીજા ગ્રન્થ જોયા સિવાય અન્યના એક દેશભાગને પકડીને વિપરીતભાવને પામેલા મતિમૂઢ આત્માઓ, શ્રાવકેની આગળ તેઓને ગમે સારે લાગે એ પ્રકારને ઉપદેશ આપે છે કેપૌષધ તથા સુસાધુઓને પ્રાસુક-એષણીય અને સુંદર એવા વિપુલ આહારાદિકનું સુદાન કરવારૂપ અતિથિસંવિભાગ, અષ્ટમી-ચતુર્દશી-પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યા એ ચાર પર્વતિથિને વિષે જ કરવા યોગ્ય છે, અન્ય તિથિઓને વિષે નહિ. . ૫૦ ”તે ઉપદેશ આપનારાઓ જેવા હોય છે તેવા આ ગાથા દ્વારા જણાવે છે કે “જેઓ ગ્રન્થના પિતે સ્વીકારેલા ભ્રમ પેદા કરનારા એક દેશભાગને બીજા ગ્રન્થથી સંગત કરવાને–જવાને માટે બુદ્ધિ વગરના હોય છે, અને વળી તે પુરુષ પર્યાયભાવને પકડીને જેમ બૌદ્ધો વિપરીત પ્રરૂપણ કરે છે તેમ આગમના એક દેશભાગને પકડીને વિપરીત પ્રરૂપણ કરે છે.” ભાવાર્થ તે પ્રથમ જ વિસ્તારથી જણાવેલ છે તેથી અહિં કહેવાનો પ્રસંગ આવ્યો હોવા છતાં પણ પિસેલું જ પીસવાને ન્યાય લાગુ થવાની ભીતિથી અહિં જણાવેલ નથી. એ ૫૧ છે વળી પણ મતાંતર વડે ગ્રંથને વિરોધ જણાવે છે કે-“શ્રી પ્રતિષ્ઠાકલ્પમાં “શ્રી જિનપ્રતિમાઓની પ્રતિષ્ઠા સાધુઓએ કરવી” એ પ્રમાણેના ઉલ્લેખ વડે સાધુઓને પ્રતિષ્ઠા કરવાની શ્રીતીર્થકરેએ આજ્ઞા આપી છે, નહિ કે-ગૃહસ્થને પણ તેવી આજ્ઞા છે.” શ્રી વીરચરિત્રમાંના–“રતાन्तिनाथेन, प्रार्थितः कपिलो मुनि । प्रत्यष्ठात्प्रतिमा मंत्र-पूतचूर्णमिति [चूर्ण विनि ] क्षिपन् ।' એ ઉલ્લેખાનુસાર શ્રી કપિલકેવલીએ સુગંધીચૂર્ણથી પ્રતિષ્ઠા કરી પણ છે. તે પર એ ફરી પણ તે વાતની સંમતિસૂચક એવી પ૩મી ગાથા કહે છે કે-“શ્રી શત્રુંજયમાહાભ્યમાં [ નામ
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮ ]
તત્વતરંગિણ ગ્રંથને અનુવાદ રિઝનિમિત્તા તિતિ જળ્યું, 7 મતાવિકa ] શ્રીનાભસૂરિસ્વામીએ પ્રતિષ્ઠા કરી છે; પણ ભરતાદિ શ્રાવકોએ નથી કરી એ પ્રમાણે જાણવું. તે ગ્રંથના ૨૪ મા પત્ર ઉપર ત્રીજા સર્ગના ૩૧૦ તેમજ ૩૧૧ મા લેકમાં જણાવ્યું છે કે-“ભરત મહારાજે એ આણેલાં સર્વતીર્થોનાં જળ તથા સર્વ ઔષધિથી વિધિપૂર્વક પ્રતિષ્ઠા કરાવી અને આચાર્ય મહારાજે સૂરિમંત્રથી મંત્રીને પવિત્ર કરેલ વાસચૂર્ણ તથા અક્ષત, ચિત્યગત પ્રતિમાઓદંડ અને ધ્વજાઓ ઉપર નાખ્યા.” વળી તે જ ગ્રંથના ૩૦ મા પત્ર પર શ્રી અષ્ટાપદ તીર્થ ઉપર કરેલ પ્રતિમાજીની પ્રતિષ્ઠાના અધિકારગત ૬૯ (૬૮) મા લેકમાં જણાવ્યું છે કે“એ પ્રમાણે શ્રી ભરત મહારાજે સિંહનિષદ્યા નામને પ્રાસાદ કરાવીને અને જિનબિઓને
સ્થાપીને તે પછી પૂજા કરી.” વળી તે જ ગ્રન્થના છઠ્ઠા (દસમા) સર્ગના ૩૨૬-૨૭ (૩૫૮-૫૯) મા કલેકમાં જણાવ્યું છે કે-“જે માણસ, માટીનું–સુવર્ણનું કે રત્નનું જિનબિમ્બ કરાવે છે તે માણસ ભવાંતરમાં કુકર્મોનું નિરાતિ) મંથન કરી નાખે છે. અર્થાત છેદી ભેદી નાખે છે; એ વાત સાંભળીને સાગરદત્ત સુવર્ણનું જિનબિંબ કરાવીને પિતાના ગૃહમંદિરમાં સાધુઓ દ્વારા પ્રતિષ્ઠા કરાવીઃ” એમ ન કહેવું કે-“આ શ્રી શત્રુંજયમાહાભ્ય ગ્રન્થ, આધુનિક હોઈને સ્વીકાર્ય નથી.” કારણ કે-તે ગ્રંથ, વિક્રમ સંવત ૪૭૦ [ સારાસ્વઘિકારતુરાતdવત્તા ૪૭૭] માં થએલા શ્રી ધનેશ્વરસૂરિએ રચેલ હેવાથી (આધુનિક નથી, પરતુ) પ્રાચીન છે અને સર્વ ગચ્છોને પ્રમાણ તરીકે સુપ્રસિદ્ધ છે. હવે “ત” એ ઉત્તરાદ્ધ ગાથા દ્વારા ગ્રન્થ અને પરંપરાનું અન્યસંગતપણું હેવાથી ગ્રન્થસંવાદિક પરં. પરાને જણાવે છે કે-“સૂત્રમાં જેવી રીતે પ્રતિષ્ઠા (સાધુના હાથે જ કરવાની) કહેલી છે તેવી રીતે સૂરિપરંપરાથી પણ (સાધુના હાથે જ કરાતી) આવેલી છે એમ સમસ્ત લેકમાં પ્રસિદ્ધ છે.” છે પ૩ !
હવે પ્રતિષ્ઠા સંબંધીની આ પ્રસિદ્ધ વાતથી વિપરીત વર્ણનારાઓનું સ્વરૂપ જણાવે છે કે –તે દેખીને એટલે કે પહેલાં કહેલાં આચાર્યો વડે કરાતા પ્રતિષ્ઠા કૃત્યને જાણીને કેપ્યા થકા મિથ્યાત્વમેહનીય વડે પુષ્ટ થએલાએ સન્માર્ગથી ખસેલાઓ બોલે છે કે પ્રથમ જણવેલું પ્રતિષ્ઠાકૃત્ય, સાધુઓને એગ્ય નથી; પરન્તુ તે કૃત્ય તે ગૃહસ્થનું જાણવું.” ૫૪ છે હવે ૫૫ મી ગાથા દ્વારા તેઓને અતિપ્રસંગ=અમાન્યને માનવાનો પ્રસંગ જણાવે છે કેતેઓને આચાર્યના હાથે સ્થાપનાચાર્યનું સ્થાપન=પ્રતિષ્ઠાન કરાવવું પણ નથી. વળી તેઓ આચાર્યના હાથે બીજું પણ જે સૂરિપદ આદિ પ્રતિષ્ઠા કૃત્ય છે તે કેમ કરાવે છે? | પપ એ પ્રકારે પ્રવચનવિરુદ્ધ વર્તવામાં દે છે, તે શું કરવું? તે પ૬ મી ગાથા દ્વારા જણાવે છે કે “એ પ્રમાણે પ્રથમ કહેલું છે તે જાણીને શ્રાવકે, સુખના હેતુરૂપ શ્રી જિનેન્દ્રપ્રતિમાની સુપ્રતિષ્ઠા જિનવચનના જાણ એવા આચાર્યોની પાસે કરાવે છે.” વળી– શ્રી મહાનિશીથ આદિમાં સાધુઓને દ્રવ્યપૂજાને નિષેધ જણાવેલ હેવાથી પ્રતિષ્ઠાકૃત્ય કેમ યુક્ત ગણાય?” એમ જે કહેતા હે તે તે ગ્ય નથી. કારણ કે- “દ્રવ્યપૂજાને સંભવ છે.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા ૫૮ મી
[ ce પ્રતિષ્ઠિત કરેલી પ્રતિમાએની પૂજા કરવાના અભિપ્રાયે પુષ્પ વગેરેથી કરાતી ક્રિયામાં છે.’ કારણકે–ભાવપૂજાના સંભવ પણ પ્રતિષ્ઠા પછી તરતજ છે. એમ ન હોય તેા શ્રી કપિલકેવલી વગેરે પણ પ્રતિષ્ઠા કેમ કરે ?
વળી જો—“ ભલે પ્રતિષ્ઠા એ સાધુનું કૃત્ય હા, તે પણ-કેાઈ શ્રાવક, · જિનપ્રતિમાનું પ્રતિષ્ઠાપન કરે’–એ પ્રમાણે શાસ્રવચન હેાવાથી શ્રાવકને પણ યુક્ત છે.” એમ કહેતા હતાઅહે। ભ્રમિત ! તે વચનમાંના ‘ પ્રતિષ્ઠાપન ’ શબ્દમાં રહેલા ‘વિષ્ણુ' પ્રત્યય, પ્રેરકના હાવાથી તે શબ્દના અર્થ, · પ્રતિષ્ઠા કરાવે ’ એમ થાય; પરંતુ ‘પ્રતિષ્ઠા કરે ’ એમ થતેા નથી. વળી જે “ તિલકાચાયે કરેલી ટીકામાં— વાકી રત્નથી જિનમ ંદિર કરાવ્યું અને તેમાં સુવર્ણ તથા રત્નની શાસ્ત્રોકત વણુ અને પ્રમાણની ચાવીસ જિનેશ્વરાની પ્રતિમાઓને ભરતમહારાજે પેાતે પ્રતિષ્ઠિત કરી. એ પ્રમાણે વચન હાવાથી શ્રાવકને પણ તે પ્રતિષ્ઠાકૃત્ય યુક્ત છે.” એમ કહેવામાં આવે છે તે અયુક્ત છેઃ કારણ કે–તે વચનમાં રહેલા ‘પ્રતિષ્ઠિતવાન’પદના અથ, બૃહદ્ઘત્તિના અભિપ્રાય મુજબ ‘વિતવાન્’ થાવત્ ‘સવાર્’ થાય છે. અર્થાત્ તે શબ્દના અર્થ, ભરતમહારાજે પ્રતિમાએ ‘સ્થાપી' એટલે ‘ કરાવી=ભરાવી ' એવા થાય છે; પરંતુ ‘પ્રતિષ્ઠા કરી' એવા થતા નથી. તાત્પ આ છે કે પ્રાસાદ કરાવીને તેમાં પ્રતિમાએ પણ ભરતમહારાજે જ ભરાવી છે=સ્થાપી છે, બીજા કેાઇએ નહિ.’ આ વિચારીને પ્રતિષ્ઠાનું દ્રવ્યપૂજાપણું ધારવું નહિ. અથવા પ્રતિષ્ઠા કૃત્ય, ગૃહસ્થા પાસે કરાવવું નહિ; પરંતુ સુસાધુ હાય કે આચાય હાય તેની પાસે કરાવવું.” ।। ૫૬ ॥
અવતરણિકા:—હવે (અન્તમાં આ ગ્રન્થ રચતાં છદ્મસ્થતાના યોગે કોઈ ભૂલ થવા પામી હાય તેા તે) પેાતાના દોષ દૂર કરવાને માટે ગ્રન્થકાર, ગાથાયુગ્મ જણાવે છે:
मू० - इह सिद्धन्तविरुद्धं, जं किंचिवि हुज्जतं पि नाऊणं ॥ मज्झत्थो गीयत्थो, जो अ न सोहेइ से दोसो || ५७ ॥ जो पुण आगमसंगय-मवि मुणिऊपि मच्छरंधमणो ॥ नो मन्नइ सो वज्जो, मन्नइ सो तिहुअणे पुज्जो ॥ ५८ ॥
મૂલા :—આ શાસ્રરચનામાં જે કાંઈ પણ સિદ્ધાન્તવિરુદ્ધ હોય તેને જાણીને પણ જે મધ્યસ્થ અને ગીતા શુદ્ધ કરે નહિ તે તેને દોષ છે. ાપણા વળી જે-મત્સરથી અધ મનવાળા, આ આગમસંગત એવી પણ શાસ્ત્રરચનાને જાણવા છતાં પણ માને નહિ તે વર્જ્ય છે, અને જે માને છે તે ત્રણ ભુવનને વિષે પૂજ્ય છે. પા
ટીકા ::—આ શ્રી તત્ત્વતર’ગિણીશાસ્ત્રમાં જે કાંઈપણ સિદ્ધાંતવિરુદ્ધ હાય તે જાણવા છતાં પણ જે-રાગદ્વેષ રહિત એવા મધ્યસ્થ અને આ શાસ્ત્રમાં દર્શાવેલા વિચારગત અભિ
૧૨
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વતરંગિણ ગ્રંથને અનુવાદ પ્રાયને જાણવાની સૂક્ષ્મબુદ્ધિવાળા એવા ગીતાર્થ, શુદ્ધ કરે નહિ તે તેને જ દેષ લાગશે, અમને નહિ કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–આ તત્વતરંગિણી, રાગ-દ્વેષ રહિત એવા પંડિતપુરુષે જ મારી ઉપર અનુકંપા કરીને શુદ્ધ કરવી; નહિ કે-જે તે અર્થશૂન્ય બોલનારા ઉસૂત્ર ભાષીઓએ પણ શુદ્ધ કરવી. પાપળા વળી જે આ તત્ત્વતરંગિણીને, આગમસંગત એવી સિદ્ધાંતાનુસારી જાણીને પણ “આનાથી અમારે શું પ્રયોજન ?” એ પ્રકારે ઈર્ષોથી અંધ મનવાળા માને નહિ-[ સાંવહતે હત્યાઃ ] અંગીકાર કરે નહિ તે સિદ્ધાંત દ્વારા વર્યું છે–તજી દેવા ગ્ય છે. વળી જે-આ તત્વતરંગિણીને માને છે તે કેવલ સિદ્ધાંતને જ પૂજ્ય નહિ, પરંતુ ત્રણ ભુવનને પણ પૂજ્ય છે. ૫૮
અવતરણિકા –હવે ગ્રન્થના ઉપસંહારરૂપ ચૂલિકા કહે છે – मू०-एवं तवगणगयणे, दिणयरसिरिविजयदाणसूपिया ॥
लहिऊण णाणलेसं, रइया गम्भीरनिग्घोसा ॥५९॥ वाइपडिवाइकूला, पवयणदहनिग्गयाऽऽणुपुवीए ॥ पुवुत्तरपयवुड्डा, अणुमाणोगाढगूढदहा ॥६०॥ तिहिआराहणसंका-तपतविआणेगभविअपीइकरी ॥ गाहासंगइवलणा, बुहजणमइतुंबितरणिज्जा ॥१॥ बाणरयणीसरसभूमिअ-विक्कमवच्छरंमि महुमासे ॥ जिणजणियधम्मसायर-रइ तत्ततरंगिणी जयउ ॥६२।।
રૂતિ તવેતાંગિસૂત્રણ છે મૂલાથ–એ પ્રમાણે શ્રીમત્તપાગચ્છરૂપી ગગનને વિષે સૂર્યસમાન આચાર્ય પ્રવરશ્રી વિજયદાનસૂરીશ્વરજી મહારાજના પ્રસાદથી જ્ઞાનલેશ પામીને ગંભીર નિર્દોષવાળી=ઉદાત્ત શબ્દવાળી, વાદી અને પ્રતિવાદી રૂ૫ બે કૂળ=કાંઠાવાળી, પ્રવચનરૂપી પ્રહમાંથી નીકળેલી, આનપૂવીએ=અનુક્રમે પૂર્વ અને ઉત્તરપય=પદથી વૃદ્ધિવાળી, અનુમાનરૂપી જે અવગાહ છે તે રૂપી જ ગૂઢ દ્રહવાળી, તિથિનાં આરાધનને વિષે શંકારૂપી આતપન્નતાપથી તપેલા અનેક ભવ્યજનેને પ્રીતિ કરવાવાળી, ગાથાઓની સંગતિ કરવારૂપે વલના વળાંક વાળી, બુધજનની મતિરૂપ તુંબિકાથી કરી શકાય એવી અને જિનરાજથી ઉત્પન્ન થએલા ધર્મરૂપી સાગરને વિષે રતિવાળી એવી વિક્રમ સં. ૧૯૧૫ના ચૈત્ર માસે રચેલી શ્રી તત્વતરંગિણું=તત્વનદી જીવંતી વર્ચો. ૫૯ થી ૬૨૫
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાયા દર મી
[ A
ટીકાથ—એ પ્રમાણે શ્રીમત્તપાગચ્છરૂપી ગગનને વિષે સૂર્યસમાન આચાય પ્રવર શ્રી વિજયદાનસૂરીશ્વરજી મહારાજના પ્રસાદથી જ્ઞાનલેશ પામીને (મહામહેાપાધ્યાયજી) શ્રી ધ સાગરજી ( ગણિવર્ય શ્રી )એ વિ. સ. ૧૯૧૫ના ચૈત્ર માસે રચેલી આ શ્રી તત્ત્વતર ગિણી જયવ ંતી વ. ‘તત્ત્વાના=આરાધ્યસ્વરૂપી તિથિઓનાં સ્વરૂપ રૂપી તરંગા=કલ્લાલા રહેલા છે જેને વિષે ' એ પ્રમાણે ‘ તત્ત્વતર ગિણી શબ્દના વ્યવચ્છેદાથ હાવાથી તરંગિણી એટલે લાકપ્રસિદ્ધ નદીની સાથે સામ્યતા બતાવવાની ઇચ્છાએ વિશેષણુસમૂહ દર્શાવે છે. અર્થાત્ આ ગ્રંથના નામ સાથે નદીની ઉપમા યેાજેલ હાવાથી મૂળ ગાથામાં જણાવેલા વિશેષણ દ્વારા આ ગ્રન્થનદીની અને લેાકપ્રસિદ્ધ નદીની સામ્યતા દર્શાવે છે કે—
જેમ પ્રવાહગત નદી, જલનાં આસ્ફાટનથી=અફળાવાથી પેદા થતા નિષિશબ્દોથી (ખળખળાટ રૂપે) વ્યાપ્ત હાય છે તેમ આ તત્ત્વની તર’ગિણીનદી પણ શ્રોતાઓને પ્રીતિપ્રદ એવા ગ`ભીરનિર્દોષ=ઉદાત્તશબ્દોથી વ્યાપ્ત છે!
જેમ લેાકપ્રસિદ્ધ નદી, એ કાંઠાવાળી હાય છે તેમ આ તત્ત્વતર`ગિણી=તત્ત્વનદી પણ વાદી અને પ્રતિવાદીરૂપ એ કાંઠાવાળી છે! જેમ બીજી નદી, દ્રહમાંથી નીકળી હોય છે તેમ આ તત્ત્વની નદી પણ જૈન પ્રવચન–સિદ્ધાંતરૂપી દ્રહમાંથી નીકળેલ છે ! વળી પણ જેમ લેાકપ્રસિદ્ધ નદી, પેાતાના વહેતા પૂર્વ જલને અન્ય નદીઓનું જે ઉત્તર જલ, તે ઉત્તર જલ સાથે જોડીને અનુક્રમે વૃદ્ધિ પામતી જાય છે. તેમ તત્ત્વની આ તર`ગિણી પણ પૂ`પક્ષ અને ઉત્તરપક્ષ=સિદ્ધાંત, તેના પય=ગૂઢ વિભકત્યંતરૂપ પદો અને ઉપલક્ષણથી વાકયો તે પદો વડે અનુક્રમે વૃદ્ધિ પામેલી છે! વળી જેમ લેાકપ્રસિદ્ધ નદી પણ વહેતા જળથી ઢંકાએલ હાવાથી કોઈ કોઈ સ્થળે ગૂઢ અગાચર દ્રહવાળી હોય છે તેમ આ તત્ત્વની તર ંગિણી પણ કાઈ કાઈ સ્થળે માત્ર હેતુ જણાવેલ હેાવાથી તે હેતુના જ આધારે કરવા રહેતા અનુમાના રૂપી ગૂઢ=અલક્ષ્ય કહેાવાળી છે !
જેમ લેાકપ્રસિદ્ધ પણ નદી, સૂર્યાદિના આતપ=તાપથી તપેલા મનુષ્યાને પ્રીતિપ્રદ હાય છે તેમ આ તત્ત્વની તર ંગિણી પણ લૌકિક ટિપ્પણામાં) તિથિ-પતિથિની હાનિ વૃદ્ધિ હાય ત્યારે કઈ તિથિ ૩પાવૈયા=૫તિથિના આદરપૂર્વક ગ્રહણ કરવી ? અને કઈ તિથિ તજી દેવી ?' એ પ્રકારની જે શકા થાય તે શંકા રૂપી આતપ=તાપથી જે અનેક ભવ્યાત્માએ તપેલા હાય-શ’કારૂપી તાપથી સ ંતપ્ત થએલા હાય તે ભવ્યાત્માઓને તે શંકારૂપી તાપાદિના નાશનું કારણ હાવાથી પ્રીતિપ્રદ છે! તેમજ જેમ લેાકપ્રસિદ્ધ પણ નદી, ભૂમિવિશેષને પામીને અહિં` તહિં કાંઈક વળાંક લઈ ને સરળ માર્ગે જાય છે તેમ આ તત્ત્વતર’ગિણી= તત્ત્વનદી પણ કાંઈક ગાથાઓની અન્યાન્યસ’ગતિ કરવારૂપ વળાંક લઈ ને સરલ=સમ્યગ્ માગામિની છે ! વળી પણ જેમ લેાકપ્રસિદ્ધ નદી, તુંબિકા આદિથી તરવા ચાગ્ય છે, તેમ આ તત્ત્વની નદી પણ ગુરુકુલ સેવેલા વિદ્વાજનાની શાસ્રાવગાહિની બુદ્ધિરૂપી તુંબિકાથી જ
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
२]
તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ તરવા ગ્ય છે, (પરંતુ નવા વર્ષની જેમ) મૂર્ણ મનુષ્યની બુદ્ધિરૂપી શિલા વગેરેથી તરી શકાય તેવી નથી. વળી લોકપ્રસિદ્ધ નદી પણ સમુદ્રગામી હોવાથી જેમ (ગૌંરતિકા નહિ; પરંતુ) સમુદ્રરતિકા છે તેમ આ તત્વતરંગિણી=તત્વનદી પણ (નવા તિથિમત રૂપ ચર્મ કુંડરતિકા નહિ, પરંતુ) શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતે વાણી દ્વારા પ્રકટાવેલ દાન આદિ ધર્મરૂપ સમુદ્ર=ધર્મસાગર રતિક છે. ૫૯ થી ૬૨ છે - ॥ इति श्रीस्वोपज्ञतत्त्वतरंगिणीवृत्तिग्रन्थानुवादः ॥
इति श्रीमत्तपागणसौधस्तम्भायमान-वाचकचक्रचूडामणि-महामहोपाध्यायश्रीमद्धर्मसागरगणिपुंगवप्रणीतस्वोपज्ञश्रीतत्त्वतरंगिणीवृत्याः पूज्यबहुश्रुतगीतार्थसार्वभौमागमोद्धारकाचार्यप्रष्ठ-ध्यानस्थस्वर्गतसूरिपुरंदरानन्दसागरसूरीश्वरदर्शिताधिकृतशास्त्रार्थोपयुक्त गम्भीरार्थप्रकाशकपञ्चसप्ततिटिप्पनकयुतो ऽ यमनुवादः पूज्यागमोद्धारकपट्टधरगच्छाधिपतिश्रीमन्माणिक्यसागरसूरीश्वरप्रसादितवाचनासहाय्याद्यथाक्षयोपशमं व्यरचि पूज्यागमो. द्धारकपट्टप्रभावक-व्याकरणन्यायविशारदाचार्यश्रीमचन्द्रसागरसूरिविनेयशासनकण्टकोद्धारकमुनिहंससागरगणिना श्रीसुरेन्द्रनगरेऽष्टादशाधिकद्विसहस्रप्रमिते वैक्रमीयाब्दे मौनैकादश्यां भौमवासरे ॥ चिरं नन्दतात् ॥
यावल्लवणसमुद्रो, यावनक्षत्रमण्डितो मेरुः ॥ यावच्चन्द्रादित्यौ, तावदिदं पुस्तकं जयतु ॥१॥
Impa
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
1920
બારપર્વ-કલ્યાણુષ્પર્વ-યુગલપર્વી-પ્રસિદ્ધપર્વે અને પર્વય-વૃદ્ધિ પ્રસંગે-શાસ્ત્ર અને પરંપરાશુદ્ધ મનાતી
પર્વતિથિજ્ઞાપક તાત્ત્વિક પ્રશ્નોત્તરી
A
પ્રશ્ન ૧૪–આપણું શ્રી દેવસૂર તપાગચ્છીય પૂ. સર્વ મુનિસંપ્રદાયને આપણાં શાસ્ત્ર સર્વસંમત છે, સર્વસંપ્રદાયમાં વિદ્વાન મુનિવર પણ છે અને તેમાંના કેટલાક વિદ્વાને તે. પ્રભુશાસન પ્રતિની પિતાની વફાદારી માણાના વિદ્ધા ૨૦’ સૂક્તને વારંવાર પણ આગલા કરતા રહેવા પૂર્વક બતાવતા જણાય છે. છતાં આપણામાં આજે પર્વારાધન સંબંધમાં તીવ્ર મતભેદ કેમ પ્રવર્તે છે?
ઉત્તરઃ—આપણા પૂજ્ય સર્વ મુનિસંપ્રદાય, પરંપરાગમિક હોવાથી તેઓશ્રીને વિદ્યમાન શાસ્ત્રાવબોધ અને ધર્માચાર શાસ્ત્રપ્રધાન નથી, પરંતુ પરંપરાપ્રધાન છે. સંપૂર્ણ શારૂપ દ્વાદશાંગીથી પણ સિદ્ધ નહિ થઈ શકતા શ્રીચતુર્વિધ સંઘરૂપ પ્રવચનહિતકારી કાર્યો અશઠ ગીતાર્યાચરિત પરંપરાથી સિદ્ધ થતાં હોઈને પ્રભુશાસન સદાને માટે મુખ્યત્વે પરંપરાથી અવિભાજ્ય રહેતું હોવાથી શ્રી પ્રવચનપરીક્ષા આદિ પ્રૌઢતર ગ્રંથને વિષે પરંપરાને શાસ્ત્રોક્ત જિનાજ્ઞા કરતાં બલવાનું જિનાજ્ઞા કહેલ છે.
પર્વતિથિના નિર્ણયસંબંધે પણ—લૌકિક પંચાંગમાં જૈનમાન્ય મુખ્યત્વે બાર પર્વતિથિમાંની કેઈપણ પર્વતિથિ હાય તે વારે બેઠી હોય અને ચહાય તેટલી ઘડી પળવાળી હોય છતાં તે પર્વતિથિ, જેનેને આરાધનાને માટે જોઈતી આજના સૂર્યોદયથી બીજા દિવસના સૂર્યોદય સુધીના ચાવીશ કલાક પ્રમાણની નહિ હેવાથી જેમાં જેની પર્વતિથિ ગણાતી નથી. આથી આપણુ પૂજ્ય સર્વ મુનિસંપ્રદાયે, તે લૌકિક પંચાંગસ્થ પર્વતિથિના તે લૌકિક પંચાંગમાં દર્શાવેલા-વારતિથિ બેસવાને ટાઈમ અને ઘડી પળને જેની આરાધનાને માટે નિરુપયોગી ગણે છે. અને તે લૌકિક પંચાંગમાંની પર્વતિથિ, તેમાં બેઠી હોય તે દિવસ પછીના બીજા દિવસના સૂર્યોદય પછીથી અ૫ જ અવશેષ હોય તે પણ જૈન આચાર્યના “કમિ ના નિધી શા vમાળે એ” વચનના આધારે આરાધનાની સરળતા માટે આરાધનાના જેની ભીંતીયાં પંચાંગમાં તે તિથ્યશને જ તેના સૂર્યોદયથી બીજા દિવસના સૂર્યોદય સુધીની ૬૦ ઘડી=ાવીશ કલાક પ્રમાણની પૂર્ણતિથિ બતાવે છે.
તેવી જ રીતે જે તે લૌકિક પંચાંગમાં પર્વતિથિને ક્ષય આવ્યો હોય તે તે ક્ષીણતિથિને પણ “ પૂર્વાવ' વાળા વિધિવાક્યથી સંસ્કાર આપીને (આચારપ્રક૯૫ ચૂણિ ઉદ્દેશે ૧૦ તથા આચારદશાચૂર્ણિ અધ્યયન ૮ માંના “મિઢિયવંશજો રથ અમrણ પતિ તો
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪3
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ આવાટ grળમા [ અહિં પાંચ વર્ષના ગણાતા એક યુગને અને બીજા આષાઢ માસની પૂર્ણિમાને તિષના હિસાબે ક્ષય હોવા છતાં આરાધનામાં તે તેને પૂનમ જ કહી છે.] વીતિ અતિ મિrો નિ' એ આગમવચન મુજબ) આરાધનાના જેન ભીંતીયાં પંચાંગમાં તે દિવસના સૂર્યોદયથી બીજા દિવસના સૂર્યોદય સુધીની ૬૦ ઘડી=૨૪ કલાક પ્રમાણની ઔદયિકી તિથિ બતાવે છે.
અને તે લૌકિક પંચાંગમાં જે એક પર્વતિથિ બે સૂર્યોદયને પામેલી હોય તે તે વૃદ્ધ ગણાતી તિથિમાંની પહેલા સૂર્યોદયને અંગે ગણાતી પહેલી પર્વતિથિને વૃદ્ધો માળ તથા એ નિયામકસૂત્રના આધારે અપર્વતિથિ તરીકે બતાવવા પૂર્વક (બીજા સૂર્યોદયને પામવાને અંગે ગણાતી) તે બીજી તિથિ બીજા સૂર્યોદય વખતે એકાદ બે ઘડી પ્રમાણ જ હોય તે પણ આરાધનાના જૈન ભીંતીયાં પંચાંગમાં (શ્રી હીરપ્રશ્ન અને શ્રી સેનપ્રશ્ન ગ્રંથમાના “ઔદયિકી શબ્દો મુજબ) તે અલ્પતિથિને પણ તેને સૂર્યોદયથી તેની પણ પછીના અપર્વતિથિના સૂર્યોદય સુધીની ૬૦ ઘડી=૨૪ કલાક પ્રમાણુની ઔદયિકી બતાવે છે. લૌકિક પંચાંગમાંની અધૂરી અને અસ્તવ્યસ્ત આરાધ્યતિથિને સંપૂર્ણ પર્વતિથિ તરીકે પ્રાપ્ત કરવાની આ જેની પ્રક્રિયા, મુખ્યત્વે ૨૪૦૦ થી પણ વધુ વર્ષો પ્રાચીન હોવાને લીધે સંપૂર્ણ શ્રતને પૂર્વાપર અબાધિત એવી પરંપરાના આધારે કરવામાં આવી છે.
લૌકિકપંચાંગમાંથી આરાધના માટે આ રીતે જ બારે માસની જેનતિથિઓ નક્કી કરીને આપણા પૂજ્ય સર્વ મુનિસંપ્રદાય, સંવત્ ૧૯૨ના આષાઢ માસ સુધી તે નિર્ણય મુજબની જ પર્વતિથિઓને આરાધ્ય તરીકે ભીંતીયાં પંચાંગમાં છપાવતા અને માનતામનાવતા હતા. પર્વતિથિની આરાધના માટે પ્રથમ પર્વતિથિ નકકી કરવાની આ સેંકડો વર્ષોની પ્રાચીન પ્રણાલિકાને (ત્યાં સુધી પિતાનાં પણ ભીંતીયાં પંચાગે એ જ પ્રમાણે છપાવનાર) આ૦ શ્રી રામચંદ્રસૂરિજીએ તે વિક્રમ સંવત્ ૧૯૨ ના શ્રાવણ માસે આપણા શ્રી દેવસૂર તપાગચ્છના કેઈપણ ગચ્છ કે મુનિ સાથે ચાલના કર્યા વિના એકાએક પલટે. મારવા પૂર્વક તજી દીધી! અને લૌકિક પંચાંગમાંની (આરાધના માટે અધૂરી અને અસ્તવ્યસ્ત) પતિથિઓને જેની તિથિ લેખાવવા માંડી ! આથી આપણા જૈનસંઘોમાં તેઓ સામે પ્રબલ વિરોધ જાગ્યું હતુંછતાં તે વિશેની દરકાર કર્યા વિના પિતાના અનુયાયી વર્ગ સહિત મુખ્યત્વે તેઓશ્રીએ જ વાત વાતમાં તે ‘
સારા વિના ર૦” સૂત્રને ભદ્રિકજનેમાં શાસન પ્રતિની વફાદારી પિતાને જ છે” એમ ઠસાવવામાં નિરાધાર ઉપગ કરવા માંડ્યો હતો. તેને બદલે પોતાની તે શ્રી સંઘવિપ્લવકારી સ્મલના (સુધારી હતી તે સારું હતા. પરન્ત) હરગીજ સુધારી નહિ! તેથી અને તેને જ અંગે આપણામાં આજે પર્વારાધના સંબંધમાં તીવ્ર મતભેદ પ્રવર્તે છે.
પ્રશ્ન ૨ –આપણા પૂર્વ મુનિસંપ્રદા, આગમાનુસારીને બદલે પરંપરાગમાનુસારી શી રીતે ?
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિશિખાધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૯૫
ઉત્તર ઃ—આગમ ત્રણ પ્રકારે છે: આત્માગમ, અનંતરાગમ અને પર’પરાગમ. તેમાં શ્રી તીર્થંકરભગવન્તાને આત્માગમ હોય છે, શ્રી ગણધરભગવાને અનંતરાગમ હાય છે અને પ્રભુશાસનના અન્ત સુધીની શ્રી ગણધરદેવની પાટપર'પરાના સર્વ શ્રમણભગવત્તાને પરંપરાગમ હાય છે. તેથી આપણા પૂજ્ય સવ મુનિસંપ્રદાયા પરપરાગમાનુસારી છે.
પ્રશ્ન ૩ઃ—આ જોતાં તેા શ્રીતી કરદેવના અનત અભિલાપ્ય રૂપ આત્માગમની અપેક્ષાએ શ્રી ગણધરદેવનું દ્વાદશાંગીપ્રમાણ અભિલાષ્યરૂપ અનંતરાગમ તે અલ્પ શ્રુત જ લેખાય અને તે અનંતરાગમરૂપ દ્વાદશાંગીની અપેક્ષાએ વમાનમાં પર’પરાગમરૂપ જે હસ્તલિખિત અને મુદ્રિત શ્રુત વિદ્યમાન છે તે તે કિંચિત્ માત્ર જ લેખાય ! વસ્તુસ્થિતિ જો એમ જ છે તે અનંત અભિલાષ્ય શ્રુતરૂપ આત્માગમના સ્વામી શ્રી તીથંકરદેવના સદ્ભાવમાં તે સ`પૂર્ણ શ્રુતના બળે પ્રવર્ત્તતું પ્રભુશાસન વત્ત્તમાનકાલીન કિંચિત્ માત્ર પરપરાગમ શ્રુતને લીધે વત્તમાનમાં તા કિંચિત્ માત્ર જ પ્રવર્ત્તતું માનવું રહે તેનું કેમ ?
ઉત્તર :—આત્માગમશ્રુતની અપેક્ષાએ અનતરાગમરૂપ દ્વાદશાંગી પ્રમાણુ શ્રુત અલ્પ ખરૂ; પરંતુ શ્રમણપ્રધાન શ્રી ચતુર્વિધસ ંઘરૂપ તીને મુક્તિપ્રદ સ ધર્મવ્યવહારોનું ઉદ્ગમ સ્થાન તે શ્રી દ્વાદશાંગી રૂપ અપ શ્રુત જ હેાવાથી શ્રી સંઘને માટે તે અલ્પ અનંતરાગમ જ સંપૂર્ણ શ્રુત છે. આ શ્રી દ્વાદશાંગી પ્રમાણુ સંપૂર્ણ શ્રુત શ્રી ગણધર ભગવંતની પાટપરંપરાપ્રભાવક શ્રી ચૌદપૂર્વધર મહર્ષી ઓને પરંપરાગમરૂપે કંઠસ્થ હોય છે. તે પછીથી કાલાદિ દોષે ક્રમે દસ આદિ પૂર્વધરામાં તથાપ્રકારના ક્ષાપશમ સામાઁદિના અભાવે તે શ્રી દ્વાદશાંગી પ્રમાણ શ્રુત વિસરાતું વિસરાતું અંતે એક પૂર્વધર સુધીના મહર્ષી આને તેમાંનું પણ અપશ્રુત 'ઠસ્થ રહ્યું હાય છે. એટલે કે–તે શ્રુત તે પૂર્ણ શ્રુતરૂપ પરંપરાગમિક દ્વાદશાંગીના અલ્પ ભાગરૂપે જ હાય છેઃ અર્થાત્ તે અરસામાં તે દરેક અંગસૂત્રેામાંનાં ઘણાં પદો વ્યુચ્છેદ પણ પામીને તે ખારેય અગસૂત્રેાના પદોનું પ્રમાણ તે એક પૂંધરને અલ્પપરંપરાગમ જેટલું જ કંઠસ્થ હાય છે. છતાં તે સાથે તે વખતે તે એક પૂર્વધર મહર્ષી - એમાં પણ ચૌદ પૂર્ણાંધર મહાપુરુષાથી અવિચ્છિન્ન પર પરારૂપે ચાલી આવેલી આચરણા તા પ્રવર્ત્તતી જ હેાવાથી તે વખતે પણ મુખ્યત્વે તે આચરણાઓના ખલે પ્રભુનું શાસન, તે અલ્પ પરંપરાગમદ્વારા પણ સંપૂર્ણ શ્રુતવત્ પ્રવર્તે છે.
એટલું જ નહિ; પરંતુ તે એક પૂર્વધર મહર્ષીને ભાવિ મહર્ષીઓમાં કાલાદિ દોષે તેટલું શ્રુત પણ યાદ રહેવું અસંભવિત જણાય છે ત્યારે નિજના તે અલ્પ પર પરાગમના ટકાવ અર્થે તે મહાપુરુષ, તત્કાલીન સમગ્ર શ્રુતધરાને એકત્ર કરીને તે અલ્પ પરંપરાગમને દેવાનીત તાડપત્રા પર લિપિબદ્ધ કરે–કરાવે છે.
આ રીતે આત્માગમિક શ્રી વીરપ્રભુના શાસનમાં પ્રભુના કૈવલ્ય બાદ ૧૦૨૪ વર્ષ શ્રી ગણધરદેવના દ્વાદશાંગીરૂપ અન’તરાગમિક શ્રુતમય પૂર્ણ પર’પરાગમૠતમાંથી ક્રમે વિસરાતું
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વતરંગિણું અનુવાદ ગ્રંથ એક પૂર્વધર મહવને જે અ૫પરંપરાગમ શ્રુત જે રીતે કંઠસ્થ રહ્યું હોય છે તેટલું જ મૃત પંચાંગી પરંપરાગમરૂપે લિપિબદ્ધ થવા પામ્યું હોય છે.
તે લિપિબદ્ધ અલ્પ પરંપરાગમ કૃતમાને પણ કેટલેક ભાગ ઈસ્લામી આદિ રાજ્યકાલે નષ્ટ થઈને હજારે હસ્તલિખિત અલભ્ય પણ પ્રતિઓ યતિવર્ગાદિ દ્વારા પાશ્ચાત્યને હાથ પડીને અને હજાર હસ્તલિખિત અલભ્ય પણ પ્રાચીન પ્રતિએ કોઈને પણ નહિ બતાવવાની છદવાલા શ્રાવકે હસ્તકના અનેક જ્ઞાનભંડારમાંજ સડી જઈને ભૂક થઈ જવા પૂર્વક નષ્ટ થએલ હોવાથી આજે શ્રી શ્રમણપ્રધાન ચતુર્વિધ સંઘ પાસે જે કાંઈ હસ્તલિખિત અને મુદ્રિત પરંપરાગમ શ્રત વિદ્યમાન છે તે શ્રુત તે તે અ૯પપરંપરાગમ શ્રુતમાંને પણ અપાતિઅલપ પરંપરાગમવિભાગ જ વિદ્યમાન છે.
આમ છતાં પણ તે અલ્પાતિઅલ્પ પરંપરાગમને–વર્તમાનકાલીન પૂર્વ મુનિસંપ્રદાયમાં પણ તે શ્રી ચૌદ પૂર્વધર મહષઓ આદિથી અવિચ્છિન્ન પરંપરારૂપે ચાલી આવેલી આચરણાએનું બળ, સંપૂર્ણ પરંપરાગમપણું બક્ષે છે અને તેથી આજે પણ મુખ્યત્વે તે અવિચ્છિન્ન પરંપરાગત આચરણુઓના બળે પ્રભુનું શાસનઆ અપતિઅલપ પરંપરારૂપ ૪૫ આગમ પંચાંગી દ્વારા પણ સંપૂર્ણ કૃતવત્ પ્રવર્તે છે.
શ્રી તીર્થોદુગલિક પન્નાની'વારા સદસેન -જાવતા રુદ મા વાલે xxx x x અનુજારી, અરિજીત્રા ૩ ના સિલ્વ ' એ ૫૦ થી ૫૩ ગાથા મુજબ પ્રભુશાસનના ૨૧૦૦૦ વર્ષના અંતિમ સિકામાં અંતિમ એકાવતારી મહર્ષી શ્રી દુપસહસૂરીશ્વરજીમની વખતે તે આ પંચાંગીયુક્ત ૪૫ આગમરૂપ અલ્પતિઅ૫ પરંપરાગમમાંથી પણ કમે નષ્ટ થતું શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર-શ્રી આવશ્યકસૂત્ર-શ્રી અનુગદ્વારસૂત્ર અને શ્રી નંદીસૂત્ર મળીને એ ચાર આગમગ્રંથે જેટલું અત્યંત અલ્પજ પરંપરાગમગૃત રહેવાનું હોવા છતાં તે વખતે પણ તે અત્યંત અલ્પ પરંપરાગમ દ્વારા પ્રભુશાસન, કિંચિત્માત્ર નહિ, પરંતુ સંપૂર્ણ શ્રતની વિદ્યમાનતામાં પ્રવર્તતું તેમ સર્વાગ સંપૂર્ણ જ પ્રવર્તાવાનું છે, તે તે વખતે પણ મુખ્યત્વે પ્રવર્તાવાની અવિચ્છિન્ન પરંપરાના બળે જ સંપૂર્ણ પ્રવર્તવાનું છે.
પ્રશ્ન :-આ રીતે આજે અગાધજ્ઞાનીના વિરહકાલે પ્રભુનું શાસન મુખ્યત્વે જે ગીતાર્થચરિત પરંપરાના આધારે પ્રવર્તે છે તે પૂર્વની જેમ આજે પણ પ્રભુભાષિત સદ્ધર્મને ઉપદેશ, આજ્ઞાઓ અને મુમુક્ષુજનેને જિજ્ઞાસાવૃત્તિઓ થતી શંકાનાં સમાધાને જણાવવામાં મુખ્યત્વે તે અલ્પાતિઅપાગમ પંચાંગીશાસ્ત્રોને આધાર લેવાતે હાઈને વિદ્યમાન શાસ્ત્રોના આધારે પ્રભુશાસન પ્રવર્તતું અનુભવાય છે તે કેમ બને? તેમજ આજે પ્રભુશાસન પ્રવર્તે છે તેમાં પરંપરાને આધાર મુખ્ય ગણવાથી શાસ્ત્રને આધાર ગૌણ બની જાય છે અને મૂલ નાયકની જેમ વ્યવહાર મુખ્યને જ થતું હોવાથી ગૌણ લેખાવા પામતા વર્તમાન શાસ્ત્રોના-કૃતના વ્યવહારથી તે આજે સર્વ ધર્મવ્યવહાર જોવાય છે. તે તે સંગત શી રીતે ગણાય? કારણકે-ગૌણને તે વ્યવહાર જ હોઈ શકતું નથી.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[૯૭
ઉત્તર–આ દુષમકાલે જેમ તેવા જ્ઞાનીને સદ્ભાવ નથી તેમ તેવા જ્ઞાનીગમ્ય અગાધ જ્ઞાનમય શાસ્ત્રોને પણ પૂરે સદ્દભાવ નથી આથી સંપૂર્ણ શાસ્ત્રોના આધારે પ્રવર્તનશીલ પ્રભુશાસન પ્રવર્તાવામાં આજે શાસ્ત્રોનું મુખ્યપણું તે યુક્તિથી પણ ઘટી શકતું નથી. આમ છતાં આજે પ્રભુશાસનને પ્રવર્તાવામાં રહેલી પરંપરાની મુખ્યતા શાસ્ત્રથી પણ સમજીએ. અને તે આ પ્રમાણે –
શ્રી સ્થાનાંગસૂત્ર -નામના આગમગ્રંથના ૩૧૭ માં પૃષ્ટ ઉપરના ૪૨૧માં સૂત્રમાં પ્રભુશાસન ચલાવવામાં અનુક્રમે મુખ્ય એવા–“આગમવ્યવહાર-શ્રુતવ્યવહાર–આજ્ઞાવ્યવહારધારણ વ્યવહાર અને જીતવ્યવહાર.” એ પાંચ વ્યવહાર જણાવેલા છે અને તેને ભાવાર્થ, તે સ્થલે-“(૧) જે શ્રુતજ્ઞાનની સ્વયં શરૂઆત કરે તે શ્રત તે શરુઆત કરનારને આત્માગમ, તેના પાસેથી તે શ્રુત સીધું પ્રાપ્ત કરનાર (ગણધરેદેવ)ને અનંતરાગમ અને તેઓ પાસેથી તે શ્રત પ્રાપ્ત કરનારા તેઓશ્રીની પાટ પરંપરાગત ચૌદપૂર્વધર ભગવંત)ને સંપૂર્ણ પરંપરાગમ હોય છે અને તેથી તેઓને પ્રભુનું શાસન ચલાવવામાં આગમથી વ્યવહાર કરવાને (અને તે વ્યવહાર યાવત્ નવ પૂર્વધરો પર્યન્ત) હોય છે. (૨) તે ચૌદ પૂર્વધર ભગવંતની પાટપરંપરાના (આઠ પૂર્વધરથી માંડીને યાવત્ અર્ધપૂર્વધર પર્યન્તને) પૂ. શ્રમણભગવંતેમાં
જ્યારે જ્યારે કમે જેટલું જેટલું શ્રત હોય ત્યારે ત્યારે તેમણે તેટલા તેટલા મૃતથી અને તે સાથે (૩) તેવા વિશિષ્ટ આજ્ઞાકારક ભગવંતની આજ્ઞાથી (૪) તેની ગણતામાં તેવા વિશિષ્ટ (આજ્ઞાકારકેએ જણાવેલું ધારી રાખવાની શક્તિવાળા) શ્રમણભગવંતની ધારણાથી અને (૫) તેવા ધારણ શક્તિવંતની પણ ગણતામાં આજે મુખ્ય ગણાતા જીતથી=અશઠગીતાર્થ ભગવંત આચરિત આચરણાથી પ્રભુશાસન ચલાવવાનો વ્યવહાર કરવાનું હોય છે. એ પ્રમાણે પ્રભુનું શાસન ચલાવવામાં તે પાંચ વ્યવહારનું અનુક્રમે પ્રધાન તરીકે સમ્યક્ પાલન કરતા શ્રમણભગવંતે પ્રભુની આજ્ઞાના આરાધક બને છે.” એ પ્રમાણે જણાવેલ છે.
એ પ્રકારે પ્રભુશાસન પ્રવર્તાવનારા તે પાંચ વ્યવહારમાં સંપૂર્ણ પરંપરાગમ પર્યતને પહેલે જે આગમવ્યવહાર છે તે તે દ્વાદશાંગીના અભાવે આજે વિદ્યમાન જ નથી. એટલે ચૌદ પૂર્વધર ભગવંતોની અદ્યાપિ પર્વતની જ નહિ, પરંતુ આશાસન પાટપરંપરાગત પૂજ્ય સમસ્ત શ્રમણભગવંતેને તે આગમવ્યવહાર હોતે જ નથી અને તે આગમવ્યવહાર સિવાયના અનુક્રમે પ્રધાન ગણાતા-શ્રુત–આજ્ઞા–ધારણ અને જીત” એ ચાર વ્યવહાર હોય છે. અને તેમાં પણ આજે મુખ્ય છતવ્યવહાર હોય છે.
શ્રી સેનપ્રશ્નના બીજા ઉલાસના ત્રીજા પ્રશ્નોત્તરમાં-“પુરવદાસ્તુ સંપૂળાં નાર, વિજયાન વસે' એ ઉલ્લેખ પણ જણાવે છે કે–આજે શ્રતને=શાસ્ત્રને વ્યવહાર તે સંપૂર્ણ નથી જ, છે તે કેટલેક છે એટલે કે ગૌણ છે. આથી આજે મુખ્યત્વે જે શાના આધારે ધર્મોપદેશ-આજ્ઞાઓ અને સમાધાને અપાતા જેવાય છે તે શાસ્ત્રવ્યવહાર તે સંપૂર્ણ ૧૩
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
શુતવ્યવહારને કેટલોક ભાગ માત્ર જ હોઈને ગૌણ છે. (સંપૂર્ણ શ્રુતના આધારે જ સંપૂર્ણ પ્રવર્તનશીલ પ્રભુશાસનને વિદ્યમાન અલ્પાતિઅ૫ શ્રુતાધાર સંપૂર્ણપણે પ્રવર્તાવી શકે પણ કેવી રીતે?) અને પરંપરા તે–સંપૂણ પર પરાગમવંત શ્રી ચૌદ પૂર્વધર ભગવંતે આદિ વડે પણ આચર્ણ હેઈને તેઓશ્રીની પ્રભુશાસનાન્ત પાટ પરંપરાના પૂજ્ય સમસ્ત શ્રમણ સંપ્રદાયમાં કમે-યથાવત્ સંરક્ષણશીલ અને કાલાદિક કારણે પછી પછીના અનેક સંવિજ્ઞગીતાર્થોદ્રભાવિત શાસનહિતકારી વિશિષ્ટ આચરણાઓથી પુષ્ટ થવાના સ્વભાવવાળી હોઈને પ્રભુશાસનને સાવંત સંપૂર્ણ પણે અવ્યાબાધ પ્રવર્તાવનારી હોવાથી આજે પ્રભુશાસન ચલાવવામાં પરંપરા જ મુખ્ય છે. અને તેને જ લીધે પરંપરાથી આવેલા વર્તમાન અલ્પાતિઅલ્પ પરંપરાગમ શાસ્ત્રો, એ જેમ શ્રી જિનાજ્ઞા છે, તેમ પ્રભુનિદર્શિત ક્ષમાર્ગ ટકાવવામાં તે શાસ્ત્રો કરતાં ઘણું સમર્થ લેખાતી પરંપરા છતવ્યવહાર એ પ્રબળ જિનાજ્ઞા છે.
પ્રશ્ન પર—એ રીતે છતવ્યવહાર રૂપે ગણાતી પરંપરા પણ શ્રી જિનાજ્ઞા જ હેઈને પ્રભુશાસન પ્રવર્તાવવામાં ભલે પરંપરાની મુખ્યતા ગણાય; પરંતુ તે પરંપરાની પણ શુદ્ધાશુદ્ધતાનું માપ જેઓ વર્તમાન શાસ્ત્રોથી જ કાઢવાનું કહે છે તેઓની અપેક્ષાએ તે પરંપરા કરતાં શાસ્ત્રો બલવાનું ખરાં ને ?
ઉત્તર–શાસ્ત્રોમાં ફરમાવેલી શ્રી જિનાજ્ઞાનું પાલન કરવાનું સતત ધ્યેય હેવા છતાં કાલાદિદે તે પ્રભુઆજ્ઞાઓના પાલનને અનુરૂપ આલંબનના અભાવે જે મહર્ષી, પ્રભુની તે તે શાસ્ત્રજ્ઞાઓ રૂપ મેક્ષમાર્ગની સમ્યફપ્રકારે આરાધના નથી કરી શકતા ત્યારે અશઠગીતાર્થ મહાપુરુષ, તે આરાધક મહર્ષીઓને પ્રભુનિદર્શિત મોક્ષમાર્ગની સુખે આરાધના કરી શકાય તે શાસ્ત્રને પૂર્વાપર અબાધાકારી માર્ગ કાઢી આપે છે તેને આચરણ કહેવાય છે. અને તે આચરણને ત્રીજી પેઢી પછી જીતવ્યવહાર=પરંપરા કહેવામાં આવે છે. આ રીતે શાત્રે જે કાર્ય કરી શકતા નથી તે કાર્ય પરંપરા કરી શકતી હેવાથી પરંપરા કરતાં શા બલવત્તર ગણાતા નથી, પરંતુ શાસ્ત્રો કરતાં પરંપરા બલવાન ગણાય છે. આચરણ શાસ્થિત હેતી નથી. જે વસ્તુ શાસ્ત્રોત્થિત નથી; પરન્તુ ગીતાર્થોસ્થિત હોઈને શાસ્ત્રને પૂર્વાપર અબાધિતપણે શાસ્ત્રથી પર તરીકે સ્વતંત્ર છે તે વસ્તુની શુદ્ધાશુદ્ધતાનું માપ જેઓ તેનાથી નિર્બલ ગણાતા શાસ્ત્રોથી કાઢવાનું કહેતા હોય તેઓને અજ્ઞાની અને અશુભાશયી માનવા રહે છે. શાસ્ત્રના દસ્કતથીએ ભિન્ન એવી આચરણ ગ્રાહ્ય બને છે; પરન્તુ શાસ્ત્ર જે આચરણાથી ભિન્ન હોય તો ગ્રાહ્ય બનતું નથી.” * શ્રી ધર્મરત્ન પ્રકરણ પૃ. ૨૪૭ ઉપરની-અદ્ર મારિ કુપ, લિંરિ વાળા કx x xથવિદિ અન્ન પાદ વિવિમif” એ ૮૧ થી ૮૩ ગાથામાં જણાવ્યું છે કે-“શાસ્ત્રોને વિષે કઈક બાબત જુદી રીતે જણાવેલી હોય છતાં પણ કાલાદિક કારણોને આશ્રયીને સંવિજ્ઞગીતાર્થોએ તે શાસ્ત્રોક્ત બાબતથી જુદી રીતે જ આચરેલી દેખાય છે. પ૮૧ કપડા ખંભે રાખવાને બદલે પહેરે, ચલપટ્ટાના બે છેડાને કેણુએથી
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વ તિથિઓધક પ્રશ્નોત્તરી
દબાવીને રાખવાને બદલે કમરે વળ ચઢાવીને ભેરવવારૂપે ચલપટ્ટાને ફેરફાર કરે, ગોચરીની ઝોળીના બે છેડાની એક ગાંઠ વાળીને કાંડા ઉપર લટકાવ્યા બાદ બીજા બે છેડા મુઠીમાં પકડી રાખવાને બદલે તે બીજા બે છેડાની પણ બીજી ગાંઠ વાળવી, ઔપગ્રહિક ઉપાધિ રાખવી, કટાહક=ધાતુનાં વાસણ (?) ઉપયોગમાં લેવાં, તુંબડાને મેટું કરવું અને તાપણું– લેટ-ળપટ્ટો વગેરેને દેરા બાંધવા વગેરે. . ૮૨ પાત્ર વગેરે ઊંચે રાખવા સારૂ શીકું બાંધવું, ભાદરવા સુદ પાંચમે સંવત્સરીને બદલે એથે સંવત્સરી કરવા રૂપે તથા ત્રણ માસી પૂનમને બદલે ચૌદશે કરવા રૂપે તિથિનું પરાવર્તન કરવું, ગોચરીમાં ગમે તે અને ગમે તેટલાં દ્રવ્ય આવ્યા હોય તે કઈ દ્રવ્યનું કઈ દ્રવ્ય સાથે સાજન કર્યા વિના પૃથક પૃથફ દ્રવ્ય વાપરવાના વિધિને બદલે પ્રચલિત ભજનવિધિ કરઃ ઈત્યાદિ અનેક પ્રકારે બીજી પણ આચરણાઓ છે. ૮૩.”
સાડાત્રણ ગાથાના સ્તવનની ચૌદમી ઢાલમાં મહોર શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે પણ કહ્યું છે કે-“માર્ગ સમયની સ્થિતિ તથા સંવિજ્ઞબુધની નીતિ” એ દેય અનુસારે ક્રિયા, જે પાળે છે તે ન લહે ભીતિ–એટલે કે આગમશાસ્ત્રોની મર્યાદા અને સંવિજ્ઞવિબુધની આચરણ એ બંને માર્ગ છે અને તે બંનેય માર્ગને અનુસરીને જે માણસ ક્રિયા કરે તે ભવપરંપરાને ન પામે. ૪” તેઓશ્રીએ તે સ્થલે આચરણા બાબત પણ પૂર્વોક્ત ધર્મરત્નપ્રકરણના પાઠ મુજબ જ કહ્યું છે કે “સૂત્રે ભર્યું પણ અન્યથા, જુદું જ બહુ ગુણ જાણ, સંવિજ્ઞવિબુધે આચર્યું, કાંઈ દીજે હે કાલાદિ પ્રમાણ સાહેબજી સાચી તાહરી વાણ પાપા કલ્પનું ધરવું-ઝેલિકા, ભાજને દવરકદાન તિથિ પજુસણની પાલટી, ભેજનવિધિ હો ઈત્યાદિ પ્રમાણ. છે સાવ ૬ વ્યવહાર પાંચે ભાખીયા, અનુક્રમે જેહ પ્રધાન ! આજ તે તેમાં જીત છે, તે તજીયે હે કેમ વગર નિદાન? સા. ૭”
આ દરેક આધારથી સિદ્ધ છે કે-શાસ્ત્રો, પરંપરા કરતાં બલવાનું નથી, પરંતુ પરંપરા શાસ્ત્રો કરતાં બલવત્તર છે. બલવાનની શુદ્ધાશુદ્ધતાનું માપ નિર્બલથી કાઢવાની વાત જ વાહિયાત છે. પરંપરા શાસ્ત્રને સાધક હોય છે; પરંપરાનું સાધક શાસ્ત્ર હેતું નથી. કાલાદિકારણે શાસ્ત્ર નિજનું હિતચાહક છે અને પરંપરા તેને-શાસ્ત્રને હિતકારક છે. શાસ્ત્ર, પરંપરાનું હિત કદિ કરી શકતું નથી. આથી શાસ્ત્રથી પરંપરાને સાધવાનું કહેનાર અપૂર્વભૂત મૂખ કરે છે. શાસ્ત્રથી કરાય તે શ્રુતવ્યવહાર અને પરંપરાથી કરાય તે છતવ્યવહાર ગણાતે હાઈને શાસ્ત્ર અને પરંપરાને પ્રાયઃ સંબંધ જ હોતું નથી. શાસ્ત્રાજ્ઞા એ ઉત્સગ માગ છે અને પરંપરા એ અપવાદ માર્ગ છે. ઉત્સર્ગથી સિદ્ધ નહિ થઈ શકતા કાર્યો અપવાદ સિદ્ધ કરી આપતા હોવાથી અપવાદરૂપ પરંપરા કરતાં ઉત્સગરૂપ શાસ્ત્રો બલવાનું નથી, પરંતુ ઉત્સર્ગરૂપ શાસ્ત્રો કરતાં અપવાદ રૂપ પરંપરા જ બલવતી છે. આજે વિદ્યમાન છે તે પરં. પરાગમરૂપ શાસ્ત્રથી થત શ્રુતવ્યવહાર અને પરંપરાથી થતે છતવ્યવહાર એ બંને જિનાજ્ઞા હોવા છતાં (ઉપર જણાવેલા મહેપાધ્યાયજીના વ્યવહાર પાંચે ભાખીયાં, અનુક્રમે જેહ
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
પ્રધાન; આજ તે તેહમાં છત છે, તે તજીએ હો કેમ વગર નિદાન?” એ ટંકશાલી વચનાનુસાર) આજે તે તે પરંપરારૂપ જીતવ્યવહારની મુખ્યતા હોવાથી તે બંને આજ્ઞામાં પણ પરંપરા એ પ્રબલ જિનાજ્ઞા છે. આવી પ્રબલ જિનાજ્ઞાને નિર્બલ લેખાવનારમાં જેઓ જૈનત્વ માનતા હોય તેમાં પણ જૈનત્વ માનવું એ સાહસ ગણાય. કારણ કે–તેઓ સહુ જાણે અજાણે પણ આજે મુખ્યત્વે જેના આધારે પ્રભુશાસન પ્રવર્તી રહ્યું છે એ શ્રી જીતવ્યવહાર રૂપ શાસનના સબલ આધારને જ ઉડાવી દેવાની ઉંવાટે ચઢેલા સ્વપરહિતઘાતક અપમાર્ગના પિષક ગણાય.
પ્રશ્ન –“વર્તમાનમાં શ્રુતવ્યવહારની મુખ્યતા નથી અને જીતવ્યવહારની મુખ્યતા છે' એ શ્રી સેનસૂરિજી મહારાજે તથા પૂ. મહે. શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે કહ્યું છે તે છતવ્યવહારનું સ્વરૂપ શું?
ઉત્તર:–અશઠગીતાર્થ મહાપુરુષે કારણે આચરેલી જે આચરણ ત્રણ પાટ પછીથી પણ અવિચ્છિન્નપણે ચાલે તેને જીતવ્યવહાર=રીવાજ કહેવામાં આવે છે. આ બદલ શ્રી છતકલપભાષ્ય પત્ર ૫૯ ઉપર-વત્તyવત્તપત્તો, યદુનો રવિ માનો ! ઘણો ૩
, પંચમ તિ વવદ્યારે ક૭૧ ” પાઠ છે. તે પાઠને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે કે “એક પાટ સુધી ચાલેલ આચરણને રીવાજ વૃત્ત કહેવાય છે, બે પાટ સુધી ચાલેલા હોય તે અનુવૃત્ત કહેવાય છે, ત્રણ પાટ સુધી ચાલેલ હોય તે પ્રવૃત્ત કહેવાય છે અને મહાપુરુષ બહુવાર સેવેલે તે રીવાજ છતવ્યવહાર (પરંપરા) કહેવાય છે.”
પ્રશ્ન :–ઉપરનાં સમાધાનમાં જણાવેલું-પરંપરા શાસ્ત્રનિરપેક્ષ હાઈ સ્વતંત્ર વસ્તુ છે, શાસ્ત્રવચનથી ભિન્ન પણ હોઈ શકે છે, શાસ્ત્ર કરતાં બલવાન છે, એ પણ જિનાજ્ઞા જ છે, પૂ. મહારના “આજ તો તેમાં જીત છે” એ વચનાનુસારે વર્તમાનમાં શ્રત વ્યવહારની નહિ; પરંતુ છતવ્યવહાર-પરંપરાની પ્રાધાન્યતા હોવાથી પરંપરા એ પ્રબલ જિનાજ્ઞા છે અને આજે પ્રભુનું શાસન પ્રાયશ્ચિત્તાદિમાં મુખ્યત્વે શાસ્ત્રાધારે નહિ; પરંતુ પરંપરાના આધારે પ્રવર્તે છે.” એ વિધાન આપણા પૂ. સર્વ મુનિસંપ્રદાયને સંમત છે ખરું?
ઉત્તર–એ વિધાન આપણે પૂમુનિસંપ્રદાયમાંથી એકાદ પણ સંપ્રદાયને અસંમત હોય તેવું જાણ્યું નથી.
પ્રશ્ન –જે એમ જ છે તે આપણું પૂ. મુનિસંપ્રદાયમાં કેટલોક વર્ગ આજે તેવી પ્રબલ જિનાજ્ઞા સ્વરૂપ પરંપરા માટે પણ “જે શાસ્ત્રથી શુદ્ધ હોય તે લાખ– લાખાવાર માનવા તૈયાર છીએ.” એમ કહીને શાસ્ત્રના આધાર વિનાની પરંપરાની અવગણના કરતો તે પ્રત્યક્ષ જોવાય જ છે તેનું કેમ?
ઉત્તરા–જે વર્ગ શાસ્ત્રના આધાર વિનાની પરંપરાને અશુદ્ધ કહીને પરંપરાની આજે અવગણના કરતે લેવાય છે તે વર્ગ પણ પરંપરાનું સં. ૧૨ સુધી તે પરંપરા
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૦૧
અંગેના પૂર્વોક્ત વિધાન મુજબ જ પાલન કરતો હતો. હવે તે વર્ગ, પિતે અને પિતાના સાત પેઢીના વડીલેએ પણ આચરેલી પરંપરાને માટે તેવું અયુક્ત બેલવા પૂર્વક પરંપરાની અવગણના કરતો જોવાય છે તે પણ સં. ૧૯૯૨ના શ્રાવણ માસથી શરૂ કરેલા મનસ્વી તિથિમત, સૂતક લેપક વિચાર અને તેને સાચા લેખાવવા રજુ કરેલા પિતાના મંતવ્યું, જે પરંપરા પાસે પ્રત્યક્ષ અસત્ય ઠરે છે તે પરંપરા બદલ જ બધી પરંપરાને માટે તેવું બેલીને પરંપરાની નિરર્થક જ અવગણના કરે છે. તે સિવાયની શાસ્ત્રથી શુદ્ધ ન હોય તેવી તે અનેક પરંપરાનું આજે પણ તે વર્ગ પ્રબલ જિનાજ્ઞારૂપે પાલન કરી રહેલ છે, અને તેમાં તે વર્ગ શાસ્ત્રીય શુદ્ધાશુદ્ધતા જેવા ભતે પણ નથી.
પ્રશ્ન લ–શાસ્ત્રના આધાર વિનાની અનેક પરંપરાનું આજે પણ તે વર્ગ, તે રૂપે માનવા પૂર્વક પાલન કરતો હોવા છતાં તે વર્ગને પિતાના મત અને મંતવ્યોને બાધક થતી હેવા માત્રથી જ સં. ૧૯૯૨ સુધી પોતે અને પિતાના વડિલોએ પણ આચરેલી પરંપરા માટે તેવું અયુક્ત દવાનો અને આચરવાને હેતુ શું હોઈ શકે ?
ઉત્તર–ભદ્રિકજનમાં પરંપરાના ભોગે પણ પિતાના મત અને મંતવ્યને સિદ્ધાંતરૂપે વસાવી દેવાથી નિજનું માન જળવાઈ રહે એ હેતુ છે.
પ્રશ્ન ૧૦ –એ રીતે– શાસ્ત્રના આધાર વગરની” કહીને પરંપરાની અવગણના કરનાર તે વર્ગ, સં. ૧૯૯૨ પછીથી શાસ્ત્રના આધાર વિનાની એકાદ પણ પરંપરાને અનુસરતા હોય તે કઈ દાખલો છે?
ઉત્તર –તે વર્ગ, શાસ્ત્રના આધાર વિનાની એકાદ નહિ પણ અનેક પરંપરાઓને આજે પણ અનુસરતો હેવાને એક જ નહિ, પરંતુ અનેક દાખલાઓ છે. અને તે આ પ્રમાણે – * તે વર્ગ આજે પણ માને જ છે તે શાસ્ત્રના આધાર વગરની પરંપરાઓ * - (૧) પ્રથમ તે પ્રભુશાસનના મંડાણુસ્વરૂપ ગણાતી આવશ્યકક્રિયામાં જુઓ કે–દેવસિક પ્રતિક્રમણને અંતે આજે તે વર્ગ પણ જે લધુશાંતિ બેલે છે તેબલવાનું કેઈપણ શાસ્ત્રમાં કહેલું નહિ હોવાથી તે શાંતિ, તે શાંતિની રચના પૂર્વેના સંપ્રદાયમાં બેલાતી હૈતી છતાં-પરંપરાથી લે છે.
(૨) રાત્રિક પ્રતિક્રમણને અંતે આજે તે વર્ગ પણ જે-“સલતીર્થ.” બેલે છે તે જ તીર્થવંદન બોલવાનું કેઈપણ શાસ્ત્રમાં કથન નહિ હોવાથી તેની રચના પૂર્વેના સંપ્રદાયમાં બલાતું હેતું છતાં તે જ બેસે છે તે, પરંપરાથી બોલાતું બોલે છે.
(૩) પકખી, ચોમાસી અને સંવત્સરી પ્રતિક્રમણના પ્રારંભમાં આજે તે વગ પણ છે-“સલાહ ” ચિત્યવંદન લે છે તે જ ચૈત્યવંદન બોલવાનું કઈપણ શાસ્ત્રમાં કથન
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨]
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
નહિ હોવાથી તેની રચના પૂર્વેના સંપ્રદાયમાં તે બોલાતું હેતું-છતાં–તે જ ચૈત્યવંદન બેલે છે તે પરંપરાથી બોલે છે.
(૪) તે ત્રણેય પ્રતિક્રમણમાં આજે તે વર્ગ પણ જે-“સ્નાતસ્યાની સ્તુતિ બેલે છે તેજ સ્તુતિ બોલવાને શાસ્ત્રો લેખ નહિ હોવાથી તેની રચના પૂર્વેના સંપ્રદાયમાં તે બોલાતી હતી, છતાં તે જ સ્તુતિ બોલે છે તે પરંપરાથી બેલે છે.
(૫) તે ત્રણેય પ્રતિક્રમણમાં આજે તે વર્ગ પણ જે-અજિતશાંતિ સ્તવન બેલે છે તે જ સ્તવન બેલવું એ શાસ્ત્રીલેખ નહિ હોવાથી તેની રચના પૂર્વેના સંપ્રદાયમાં તે બોલાતું હતું, છતાં તે જ સ્તવન બોલે છે તે પરંપરાથી બોલાતું બોલે છે.
(૬) તે ત્રણેય પ્રતિક્રમણને અંતે બેલાતા “સંતિકરની પહેલાં આજે તે વર્ગ પણ જે “બૃહશાંતિ” બોલે છે તે જ બલવી એ શાસ્ત્રીલેખ નહિ હોવાથી તેની રચના પૂર્વેના સંપ્રદાયમાં તે બોલાતી નહોતી છતાં તે જ બ્રહશાંતિ બેલે છે તે પરંપરાથી બેલાતી બોલે છે. આ સંબંધે શ્રી સેનપ્રશ્નના ૧૦૭માં પત્ર ઉપર ખુલાસો પણ છે કે'पाक्षिकप्रतिक्रमणे परंपरया शान्तिरवश्यं कथ्यते.'
(૭) તે ત્રણેય પ્રતિક્રમણને અંતે સર્વ સંપ્રદાયમાં બેલાતું “સતિકરું? બોલવાને કઈ શાઓલેખ નહિ હેવાથી તે સ્તવનની રચના પૂર્વેના સમુદાયમાં તે બોલાતું નહોતું છતાં (એ બાબત આ. શ્રી લબ્ધિસૂરિજીએ કલ્યાણ માસિક વર્ષ ૧રના પહેલા-બીજા સંયુક્ત અંકના ૧૬મા પેજની બીજી કોલમમાં આપેલ સમાધાનના હાર્દથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય તેમ છે કે-) વડિલની ભૂલને પંપાળવા આજે વ્યવહારથી નહિ બેલતે તે વર્ગ પણ અંતરથી તે તે તે પ્રતિક્રમણને અંતે સંતિકર બોલવું વાજબીજ માને છે તે પણ પરંપરાને આભારી છે.
(૮) તે ત્રણેય પ્રતિક્રમણમાં “અજિતશાંતિ બોલ્યા પછી કરવામાં આવતી સઝાય પ્રસંગે આજે તે ન વર્ગ પણ જે “સાર , “રક્ષા ?” એ પ્રણાણે સજઝાય બલવાના માગેલ આદેશ મુજબ સઝાય તે બોલતો જ નથી અને સઝાયને બદલે (નવકાર, ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર અને સંસારદવાની સ્તુતિ બેલવાને કોઈપણ શાસ્ત્રીય ઉલેખ નહિ હોવા છતાં) નવકારાદિ લે છે તે પણ પરંપરાથી બોલાતું બોલે છે. શ્રી સેનપ્રશ્નના બીજા ઉલ્લાસમાં૪૧ મા પેજ ઉપર તે સંબંધી ખુલાસો પણ છે કે “ક્ષત્તિ દમણप्रान्तस्वाध्याये स्तुतिस्तोत्रादिपठनं आवश्यकचूर्ण्यभिप्रायेण परम्परया विधीयत इति ॥२०६॥'
() દરેક માસની તેરસ તથા ભા. શુ ત્રીજના દિવસે કરાતા દૈવસિક પ્રતિકમણને આજે તે વર્ગ પણ જે માંગલિક પ્રતિક્રમણ તરીકે સંબોધે છે, તથા તે તે દિવસે પ્રતિકમણમાં–ચૈત્યવંદન પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું જ બોલે છે અને તેમાં પણ “ઍ નમ: પાર્શ્વનાથાય.” ચિત્યવંદન જ બેસે છે, સ્તુતિ “કલાણ કદં”ની જ લે છે અને સ્તવન “સંતિકર'નું
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબાધક પ્રશ્નોત્તરી
[૧૦૩ જ બોલે છે તે, “તે દિવસે તે જ ચિત્યવંદનાદિ બોલવા” એમ શાઓલ્લેખ નહિ હોવા છતાં બેલે છે તે, પરંપરાથી બોલે છે.
(૧૦) શાસ્ત્રમાં નહિ જણાવ્યું હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ ભાદરવા સુદ ચોથે કરે છે. તે યુગપ્રધાન શ્રી કાલિકાચાર્ય મહારાજે કરેલ આચરણુજન્ય પરંપરાથી તેમ કરાતું હોવાથી કરે છે.
(૧૧) કાર્તિક, ફાલ્ગન અને આષાઢમાસનું ચેમાસીપર્વ અને ચોમાસી પ્રતિક્રમણ તે તે માસની શુદ ચૌદશે કરવાનો શાસ્ત્રોબ્લેખ નહિ હોવા છતાં તે વગ પણ તે તે ચોમાસી અને તેનું પ્રતિક્રમણ તે તે માસની શુદ ચૌદશે જ કરે છે તે, પરંપરાથી કરાતું
(૧૨) તે ત્રણેય ચોમાસી તે રીતે તે તે માસની શુદિ ચૌદશે કરવામાં પકખીના દિવસે માસીનું પ્રતિક્રમણ કરવાને લીધે ત્રણ પાક્ષિક પ્રતિક્રમણ તૂટતાં હોવા છતાં તેને તે ન વર્ગ પણ તૂટક તરીકે નથી માનતે તે પરંપરાથી તૂટક તરીકે નહિ મનાતા હોવાને લીધે પરંપરાથી જ તૂટક તરીકે માનતા નથી. આ સંબંધે શ્રી સેનપ્રશ્નના ચોથા ઉલ્લાસના ૧૧૫ મા પત્રની પહેલી પુઠીમાં ખુલાસે પણ છે કે- “પ્રતિમાનાં ચૂંsfધ न कोऽपि विशेषो, यतः पूर्वाचार्याणामाचरणैवात्र प्रमाणं, यथा कल्पसूत्रस्य श्रावणं श्राद्धानां पूर्वाचार्याचरणैव क्रियत इति.
(૧૩) હવે તે આવશ્યક ક્રિયાઓ ઉપરાંત બીજી બીજી બાબતમાં પણ જૂઓ કે-શાસ્ત્રમાં શ્રી કલ્પસૂત્ર, શ્રાવકને સંભળાવવાનું જણાવ્યું નહિ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ પર્યુષણમાં શ્રાવકોને કલ્પસૂત્ર સંભળાવે છે તે પૂર્વાચાર્યની આચરણજન્ય પરંપરાથી સંભળાવે છે.
(૧૪) શાસ્ત્રમાં અવસ્થાનલક્ષણ પર્યુષણ જઘન્યથી ૭૦ અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨૦ દિવસ કરવાનું જણાવેલ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ ૧૨૦ દિવસની જ કરે છે તે પરંપરાથી કરે છે.
(૧૫) બેસતા વર્ષના માંગલિક તરીકેના સવારના પ્રથમ વ્યાખ્યાનમાં તે વગ પણ જે સાત કે નવસ્મરણ અને શ્રી ગૌતમ સ્વામીના રાસનું શ્રવણ કરાવે છે તે સંભળાવવાને કેઈપણ શાસ્ત્રમાં ઉલ્લેખ નહિ હોવાથી તે સ્મરણે તથા રાસની રચના પૂર્વેના સંપ્રદાય તે સ્મરણે તથા રાસનું શ્રવણ કરાવતા હતા છતાં શ્રવણ કરાવે છે તે પરંપરાથી શ્રવણ કરાવે છે. (१६) 'अट्ठमि बउद्दसि पुण्णिमा य तहामावला हवइ पव्वं । मासंमि पवछक्कं, तिन्नि
'િ પાઠાનુસાર મહિનામાં–આઠમ, ચૌદશ, પૂનમ અને અમાસ એમ ચતુષ્પવ, શુકલ તથા કૃષ્ણપક્ષની મળીને બે આઠમ, બે ચૌદશ, પૂનમ અને અમાસ એમ
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪ ]
તત્ત્વતરંગિણું અનુવાદ ગ્રંથ
~
જવ અને પખવાડિઆમાં ત્રણપર્વ જણાવેલ હોવા છતાં “વીરા વંવમી અમી viણી
go તિહીશો પર હુમતીવ્યો, જોથાણા મામા ' એ શ્રી શ્રાદ્ધવિધિ આદિ પ્રકરણ ગ્રંથમાંના પાઠને અવલંબીને તે વર્ગ પણ આજે મહીનામાં જે-બીજ, પાંચમ, આઠમ, અગીઆરસ, ચૌદશ, પૂનમ તથા અમાસ મળીને સાત પવી, શુકલ તથા કૃષ્ણપક્ષની બે બીજ, બે પાંચમ, બે આઠમ, બે અગીઆરસ, બે ચૌદશ, પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યા મળીને બારપર્વ અને પખવાડીયામાં બીજ, પાંચમ, આઠમ, અગીઆરસ, ચૌદશે અને પૂનમ અથવા અમાસ મળીને છ પવી જણાવે છે તે પણ તેવી પૂર્વાચાર્યની આચરણજન્ય પરંપરાથી જણાવે છે. આ બદલ શ્રી હીરપ્રશ્ન પત્ર ૩ની પહેલી પુઠી ઉપર ૧૫ માં પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ખુલાસે પણ છે કે- 'તો પાપડ્યો સવા લંવારીતા. चीर्णतया संभाव्यते, अक्षराणि तु श्राद्धविधेरन्यत्र दृष्टानि न स्मरंति'
(૧૭) પાક્ષિકાદિ પ્રતિક્રમણમાં–‘અતિચાર કહ્યા પહેલાં છીંક થાય તે ફરીથી પ્રતિક્રમણ પહેલેથી શરૂ કરવું” એ કઈ શાસ્ત્રોબ્લેખ નહિ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ તે રીતે છીંક થાય તે ફરીથી પ્રતિક્રમણ શરૂ કરે છે તે પરંપરાથી કરે છે. જુઓ– “શ્રી હીરપ્રશ્ન પત્ર ૧૩ ની પહેલી પુઠી ઉપરને બીજો પ્રશ્નોત્તર.”
(૧૮) શાસ્ત્રમાં તે કઈ ઉલ્લેખ નહિ હોવા છતાં પર્યુષણમાં તે વર્ગ પણ જે ચૌદ સ્વપ્ન ઉતરાવે છે, ઝુલાવરાવે છે, તેને પુષ્પમાલાદિ પહેરાવરાવે છે અને તેની ઉછામણી વગેરે બોલે છે તે પર પરાથી બેલે છે.
(૧૯) શાસ્ત્રો લેખ નહિ હોવા છતાં તે વર્ગ પણ જે-પ્રભુપૂજા, આરતિ, મંગલદી, ગુરુને વાંચવા માટે વહેરાવાતાં પુસ્તક અને પ્રતિક્રમણમાં તેને સૂત્ર વગેરેની ઉછામણી બેલે છે તે પરંપરાથી બોલે છે.
(૨૦) પ્રથમ જણાવેલ છે તેમ આગમશાસ્ત્રોમાં મુનિને–એ, તરાપણી, એલપટ્ટો. વગેરેને દર બાંધવાને તથા તેવા દેરાઓને તેમજ ગોચરીની ઝાળીને ગાંઠ વાળવાનો નિષેધ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ તે તે વસ્તુઓને નિઃશંકપણે દેરા બાંધે છે અને ગાંઠ વાળે છે તે પરંપરાથી બાંધત અને વાળને હેઈને શાસ્ત્રીયજિનાજ્ઞા કરતાં પરંપરા રૂપ જિનાજ્ઞાને પ્રબલ માનતે હવાના પ્રતીકરૂપ છે.
(૨૧) શાસ્ત્રમાં મુનિને ધાતુને અડકવાને નિષેધ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ તાસ, તપેલા, થાળી, છીબાં, વાટકા અને ચશ્માની ફ્રેમ વગેરે ધાતુની ચીજોને તે નિરપવાદ અને નિઃશંકપણે ઉપયોગ કરે છે તે પણ પરંપરાથી કરે છે.
(૨૨) ઘાને ઘારીયું વીંટયા પછી એઘાના મૂલ ભાગમાં દરે વીંટવાનું (શ્રી પ્રવચન સારોદ્ધારપત્ર ૧૧૧ ના ઉલ્લેખ મુજબ) શાસ્ત્રમાં વિધાન નહિ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ વીંટે છે તે પરંપરાથી વીંટે છે.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૦૫
(૨૩) વર્તમાનમાં પ્રવર્તતે શ્રાવકને સામાયિક લેવાને વિધિ, આવશ્યકચૂર્ણિમાં જણાવેલ વિધિથી ભિન્ન હોવા છતાં તે વર્ગ પણ શ્રાવકને વર્તમાનવિધિથી જ સામાયિક કરાવે છે તે પરંપરાથી કરાવતા હોઈને શાસ્ત્રરૂપ જિનાજ્ઞા કરતાં પરંપરારૂપ જિનાજ્ઞાને પ્રબલ માનતે હવાના પ્રતીકરૂપ છે.
(૨૪) શ્રીવ્યવહારત્ર જેવા છેદસૂત્રરૂપ આગમગ્રંથની પીઠિકામાંના કાયમય ' એ સૂત્રથી શાસ્ત્રકારે જન્મ-મરણનું સૂતક ૧૦ દિવસનું કહેલ છે. છતાં સં. ૧૯૨ થી સૂતક લેપનાર આ૦ શ્રી દાનસૂના સમુદાય સિવાય તે (આ. શ્રી લબ્ધિસૂરિ, આ શ્રી સિદ્ધિસૂ૦, ભદ્રસૂટ, અમૃતસૂટ, કનકસૂટ, વગેરે નવાતિથિમતમાં દેરાઈ જવા પામેલ) વર્ગ આજે પણ જે કઈ દેશમાં તે તે શસ્ત્રોક્ત ૧૦ દિવસ કરતાં વધારે દિવસ સુધી પાળવાને લેકવ્યવહાર હોય તે તેવા દેશમાં તેટલા વધારે દિવસ સુધી પણ સૂતકી ઘરને વજે છે તે પરંપરાથી વજનતે હેઈને શાસ્ત્રરૂપ જિનાજ્ઞા કરતાં પરંપરારૂપ જિનાજ્ઞાને વધુ પ્રબલ માનતે હવાનું પ્રતીક છે. શ્રી સેનપ્રશ્ન પત્ર ૧૮ ઉલ્લાસ ત્રીજાના ૨૦૧ મા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં શાસ્ત્રકારે “યત્ર જે જૂતા થાવતિહાસ મિક્ષાર્થ ત્રાન્તિ તઝારમમિત્તિ તથા વિધેમિતિ વૃદ્ધ થવાના” એમ જણાવવા વડે-“સૂતકમાં દસ કે તેથી વધુ દિવસો વજવાના તે લેકવ્યવહારને જૈન વૃદ્ધોને વ્યવહાર એટલે–પ્રબલ જિનાજ્ઞારૂપ જેની પરંપરા કહેલી છે.”
(૨૫) શ્રી આવશ્યકચૂણિ જેવા આગમગ્રંથને વિષે-“સાધુઓએ દૈવસિક, રાત્રિક, અને પાક્ષિક પ્રતિકમણમાં ત્રણ વડિલેને ” ચોમાસી પ્રતિક્રમણમાં પાંચ વડિલેને અને સાંવત્સરિક પ્રતિકમણમાં સાત વડિલેને અભુદિઓ ખામવાને ઉખેખ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ–પાક્ષિક પ્રતિક્રમણમાં ત્રણને બદલે પાંચ અને ચોમાસી પ્રતિક્રમણમાં પાંચને બદલે સાત વડિલેને અભુદિઓ ખામતો હોય તે તે (શ્રી પ્રવચનસારોદ્ધાર પત્ર ૪૩ના ઉલ્લેખ મુજબ) પરંપરાથી ખામતે હેઈને તે વર્ગ પણ શાસ્ત્રરૂપ જિનાજ્ઞા કરતાં પરંપરારૂપ જિનાજ્ઞાને પ્રબલ માનતા હોવાનું પ્રતિક છે.
(૨૬) શ્રી મહાનિશીથ નામક છેદ સૂત્ર રૂપ આગમગ્રંથને વિષે–ગૃહસ્થને ઉપધાન વહન કર્યા વિના સૂત્રો ભણવામાં પ્રાયઃ અનંતસંસારિતા જણાવેલ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ ઉપધાન નહિ કરેલા થાવકને “કરેમિભંતે” સૂત્રથી માંડીને શ્રી દશવૈકાલિકસૂત્રના ચાર અધ્યયન પર્યત સૂત્રો જણાવે છે તે, (શ્રી સેન પ્રશ્ન ઉકેલાસ પહેલાના ૨૮મા પ્રશ્નોતરમાંના–ત્તર ૪ કીતળવા રંગરાય પ્રમા” એ દસ્કત મુજબ) પરંપરાથી ભણાવતે હેઈને શાસ્ત્રારૂપ જિનાજ્ઞા કરતાં પરંપરા રૂપ જિનાજ્ઞાને પ્રબલ માનતે હેવાનું પ્રતીક છે.
(ર) આગમગ્રંથને વિષે સગીરવય ૧૬ વર્ષ સુધી જણાવેલ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ દીક્ષા પ્રદાનમાં વિ. સં. ૧૯૦ના શ્રી રાજનગર મુનિ સંમેલને ઠરાવેલ ૧૮
૧૪
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ વર્ષ સુધી સગીર વય માનીને પ્રવર્તે છે તે શાશ્વેત જિનાજ્ઞા કરતાં છતવ્યવહાર=પરંપરારૂપ જિનાજ્ઞાને પ્રબલ માનતે હેવાનું પ્રતીક છે.
(૨૮) શ્રી તીર્થકર દેને કચ્છ હવાનું શાસ્ત્રમાં કહેલું નહિ હોવાથી કચ્છ વિનાની પ્રતિમાઓ પણ આપણામાં મેજુદ છેઃ આમ છતાં તે વર્ગ પણ શ્રી જિનપ્રતિમાઓને કચ્છ અને અંચલની નિશાનીઓ બતાવે છે તે પરંપરાથી બતાવે છે.
(૨૯) ઈર્યાવહી કરીને પાંચ વાનાં પડિલેહ્યા બાદ શેષ ઉપધિના પડિલેહણ માટે બીજી ઈર્યાવહી કરવાના શાસ્ત્રાક્ષ નહિ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ બીજી ઈર્યાવહી કરીને શેષ ઉપધિનું પડિલેહણ કરે છે તે પરંપરાથી કરે છે.
(૩૦) શ્રી સિદ્ધસ્તવની અંદર ક્ષેપિત ક રો .” ગાથા, શાસ્ત્રોક્ત નહિ હેવા છતાં “સિદ્ધાણં બુદ્ધાણંસૂત્ર બોલતાં આજે તે વર્ગ પણ બેલે છે તે પરંપરાથી લે છે.
(૩૧) પ્રભુનાં સમવસરણમાં તથા કૃષ્ણમહારાજના દષ્ટાંતમાં પ્રભુ બિરાજમાન હેવા છતાં જેઓના સાધુઓને વંદન કરેલ હેવાને અધિકાર, શ્રી જિનમંદિરમાં પ્રભુ સામે કરાતા ચિત્યવંદનમાં આવતા “જાવંત શિવિ સાહૂ પાઠવાળ અધિકાર અને પ્રભુ સામે શ્રી નવપદજીના આરાધકેએ ભણાવાતી શ્રી નવપદજીની પૂજામાં આચાર્યાદિ ત્રણ પરમેષ્ઠીની પણ પૂજા ભણાવવા પૂર્વક તેઓને વંદન પણ કરવા તથા તેઓનાં ચિત્યવંદને કરવાનો અધિકાર જેમાં શ્રી જિનમંદિરમાં ગુરુને વંદન કરવું અનુચિત નહિ ગણાતું હોવા છતાં નંદીની ક્રિયા વખતે નાણમાં પધરાવેલા પ્રભુની સામે ગુરુવંદન કરતી વખતે પડદો કરવાની આચરણ હેવાને લીધે આજે તે વર્ગ પણ જિનમંદિરમાં ગુરુવંદનને ઉચિત ગણતે નથી તે, આચરણાથી ઉચિત ગણતા નથી.
(૩૨) શાસ્ત્રમાં મુનિને એકવીશ પ્રકારનાં પ્રાસુક જલ જણાવેલ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ મુખ્યતાએ ત્રણ ઉકાળાવાળું જલ લે છે તે પરંપરાથી લે છે.
(૩૩) “નામ ગ gg સો' ગાથામાં તેમજ શ્રી યોગશાસ્ત્ર વગેરે ગ્રંથમાં કાચાં તથા પકાવેલાં માંસને વિષે નિગોદના=અનંત જીવોની ઉત્પત્તિ કહેલી છે. છતાં આપણી જેમ આજે તે વર્ગ પણ તે “અનન્તા” શબ્દને અર્થ, “બહુ જીવો” એમ કરે છે તે પરંપરાથી કરે છે.
(૩૪) શ્રી સેના પ્રશ્ન પત્ર ૭ મુજબ-તે વર્ગ પણ જે મૃતદેવતાને નમસ્કાર કરે છે તે પરંપરાથી કરે છે.
(૩૫) શાસ્ત્રમાં સાધુને ચઉસરણપયન્નાના અધ્યયનને તેને વેગ વહ્યા સિવાય નિષેધ છે છતાં તે વર્ગ પણ તેના ગોદ્વહનને જેને અભાવ છે તે શ્રાવકને તેનું અધ્યયન કરાવે છે તે (શ્રી સેન પ્રશ્ન પત્ર ૯૨ ઉ. ૩ના ૪૦૭ માં પ્રશ્નોત્તર મુજબ) પરંપરાથી કરાવે છે.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વ તિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૦૭
નનનનનનનનનનનનનનનનનનમજજનજwwwજ્જh
(૩૬) છૂટા શ્રાવકે પથ્થકખાણ ત્રણ નવકાર ગણીને પારે, એમ સૂચવતો કેઈપણ શાસ્ત્રો લેખ નહિ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ છૂટા શ્રાવકેને તે પ્રમાણે પચ્ચકખાણ પરાવવાનું રાખે છે તે પરંપરાથી રાખે છે.
(૩૭) શ્રી જિનમંદિરમાં પ્રભુ સામે પચ્ચકખાણ પરાય, એમ જણાવતા દસ્કતે નહિ હોવા છતાં તે વર્ગ પણ તેમ પ્રવૃત્તિ રાખે છે, તે પરંપરાથી રાખે છે.
(૩૮) ચન્દ્રના પ્રકાશમાં ઉદ્યોતિકા-ઉજેહી ન લાગે, એમ આપણે કોઈપણ શાસ્ત્રમાં જણાવેલ નહિ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ તે પ્રમાણે વર્તે છે તે પરંપરાથી વર્તે છે.
(૩૯) કસેલક (સેલ) નાખેલું જલ અંતર્મુહૂર્ત પછી અચિત્ત થતું હેવાને શાસ્ત્રો લેખ હેવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ કારણેય તેવું જલ લેતે નથી, તે પરંપરાથી લેતા નથી.
(૪૦) શ્રી સેનપ્રશ્ન પત્ર ૨૨ ઉલ્લાસ બીજાના ૩૨મા પ્રશ્નોત્તર મુજબ-માલા સંબંધીનું સુવર્ણ, ચાંદી, સૂત્ર વગેરે દેવદ્રવ્ય કહેવાય એમ જણાવનારે શાસ્ત્રો લેખ નહિ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ તે તે સર્વ વસ્તુને દેવદ્રવ્ય જ લેખાવે છે, તે પરંપરાથી લેખાવે છે.
(૪૧) પાક્ષિકાદિ પ્રતિક્રમણમાં શરૂથી માંડીને શાંતિ સુધીમાં છીંક વર્જવી, એમ કઈ શાસ્ત્રો લેખ નહિ હેવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ તેમજ વે છે તે પરંપરાથી વર્તે છે.
(ર) સાધુને પાક્ષિકદિ પ્રતિક્રમણમાં આવતા “ િજ ' આદિ ચાર ખામણનાં સ્થાને શ્રાવક, સાધુના અભાવે નવકાર કહે, એ કઈ શાસ્ત્રોક્ત નહિ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ શ્રાવકોને તેમ પ્રવર્તાવે છે તે પરંપરાથી પ્રવર્તાવે છે.
(૪૩) રાત્રિપ્રતિક્રમણ અંતે આપણા પૂ. સર્વ મુનિસંપ્રદાયમાં બેલવામાં આવતા શ્રી સીમંધરસ્વામિ તથા શ્રી સિદ્ધાચલજીનાં ચૈત્યવંદન-સ્તવને બોલવાનું કેઈપણ શાસ્ત્રમાં કહ્યું નહિ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ બેલે છે તે પરંપરાથી બેલે છે.
(૪૪) પાક્ષિકાદિ પ્રતિક્રમણમાં શ્રાવકે પકખસૂત્રનાં સ્થાને જે “વંદિત્ત” બેલે છે તે બોલવાનું (શ્રી સેનપ્રશ્ન પત્ર ૩ પ્રશ્નોત્તર ૨૧ મુજબ) કેઈપણ શાસ્ત્રમાં જણાવેલ નહિ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ શ્રાવકોને તે મુજબ પ્રવર્તાવે છે તે પરંપરાથી પ્રવર્તાવે છે.
(૪૫) પૌષધવાળો શ્રાવક, બીજા દિવસે સવારના પ્રતિક્રમણમાં જેમ આગામી વિષયવાળું બેસણાદિનું પચ્ચકખાણ કરે છે તેમ આગામી વિષયવાળે દેશાવકાશિકને નિયમ ન ધારે, એમ કેઈપણ શાસ્ત્રીય આવશ્યકવિધિમાં કહ્યું નહિ હોવા છતાં આજે તે વગ પણ જે પ્રતિક્રમણમાં દેશાવકાશિક ધારવાને નિષેધ કરે છે, તે નિષેધ પરંપરાથી કરે છે. (જુઓ-શ્રી સેનપ્રશ્ન પત્ર ૧૦ પ્રશ્નોત્તર ૭૩)
(૪૬) મીઠામાં નાખેલાં લીબુ વગેરેનું લીલત્રીપણું ગણાતું નથી એમ કે ઈશારામાં કહ્યું નહિ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ લીલેત્રીપણું ગણુ નથી, તે પરંપરાથી ગણત નથી. (જુઓ-સેનપ્રશ્ન પત્ર ૧૨ પ્રશ્નોત્તર ૮૭)
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮ ]
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
- અ ર ર દ ક જ મકાનમક નામકનકાર દ્વારા પ્રમ ક ક કાન
ખ ર દ્ધ મા
રખ
(૪૭) પહેર દિવસ ચઢયા પછી શ્રાવકને પૌષધ ઉશ્ચરાવવાને નિષેધ કેઈપણ શામાં નથી છતાં આજે તે વર્ગ પણ શ્રાવકને પહોર દિવસ ચઢયા બાદ પૌષધ ઉચ્ચરાવતે નથી, તે પરંપરાથી ઉચ્ચરાવતો નથી.
(૪૮) નામનોરલgao” ગાથામાંના બજાર' શબ્દનો અર્થ “દહી” કરવામાં તેની સાથે “દૂધ અને છાશ” અર્થ પણ કરે એમ કેઈપણ શાસ્ત્રમાં કહ્યું નહિ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ જે દહીં સાથે “દૂધ અને છાશ” અર્થ પણ કરે છે તે પરંપરાથી કરે છે. (જુઓ સેનપ્રશ્ન ઉ. ૩ પત્ર ૮૩ પ્રશ્નોત્તર ૩૩૦)
(૪૯) “રાત્રે પૌરુષ પછી ઉંચા સ્વરેન બલવું” એમ શાસ્ત્રવચન હોવા છતાં તપસ્યાદિ મહોત્સવમાં તે વર્ગ પણ-શ્રાવકોએ ધામધૂમપૂર્વક ગાઈ વજાવીને કરાતા–રાત્રિજાગરણને તે નિષેધ કરતે જ નથી તે તેવી પરંપરા હેવાથી નિષેધ કરતું નથી. (જુઓ શ્રી હીરપ્રશ્ન પત્ર ૩૧ ત્રીજે પ્રકાશ પ્રશ્નોત્તર ૧૧)
(૫૦) શ્રી સેનપ્રશ્ન પત્ર ૨ પ્રશ્નોત્તર ૮ માં જણાવ્યા મુજબ સામાચારી વગેરે ગ્રંથમાં સાંજના પ્રતિકગણમાં બોલાતી સક્ઝાય પૂર્ણ થયા પછી નવકાર બોલવાનું કહેલ નહિ હોવા છતાં આજે તે વર્ગ પણ નવકાર બેલે છે તે (પાક્ષિક પ્રતિક્રમણદિને અંતે બેલાતા સંતિકરની જેમ વિધિમાં કહેલ નહિ હોવા છતાં) પરંપરાથી બેલે છે.
(૫૧) શ્રી એનપ્રશ્ન પત્ર ૧૪ ઉ. ૧ના પ્રશ્નોત્તર ૧૦૨ મુજબ- મિ કા રિટી सा पमाणं इयरीए कीरमाणिए । आणाभंगऽणवत्था मिच्छत्तविराहणं पावे' से था तथा
pg તિથિઃ જા, તૃત જા તથોર' પ્રધષને તે વર્ગ પણ (તેના કર્તાને તેમજ તેની પ્રામાણિકતાને નિર્ણય કરવા છેલ્યા વિના જ) પ્રમાણ માને છે તે સુવિહિત અવિચ્છિન્ન પરંપરાથી પ્રમાણ માને છે.
આ ઉપરાંત તે વર્ગ, પરંપરા પ્રમાણે વર્તતે હોવાના બીજા પણ અનેક ઉદાહરણ છે, પરંતુ વિસ્તારના ભયથી બીજા અહિં દર્શાવેલ નથી.
પ્રશ્ન ૧૧ પરંપરાને શાસ્ત્રાધાર હેત નથી, એમ માનીને તે તે વર્ગ, આટલી બધી શાસ્ત્રાધાર વિનાની પરંપરાઓને માને છે અને ત્યારે જ તેમના વડે કરાતી પ્રતિકમણાદિ આવશ્યકકિયાદિને સર્વ ધર્મવ્યવહાર તે વર્ગ સંપૂર્ણ કરી શકે છે. એ વાત તે વર્ગ વડે આજે પણ મનાતી પરંપરાના આટલા બધા દૃષ્ટાંતે જોતાં દીવા જેવી સ્પષ્ટ હોવા છતાં તે વર્ગો, સં. ૧૯૯૩ની “પર્વતિથિપ્રકાશ” બૂકના પૃ. ૮૭ ઉપર પરંપરાનું“જે વસ્તુ શાસ્ત્રાધારથી દૂષિત છે તે વસ્તુની પરંપરા એ વાસ્તવિક પરંપરા જ નથી. અશઠગીતાર્થ પુરુષથી આચરાએલી, સ્વઅજ્ઞાનાદિ દેથી જેમાં સિદ્ધાંતને લેશ પણ વિરોધ આવતું ન હોય, તેવી શાસ્ત્રધારવાની પરંપરા તીર્થંકર મહારાજની આજ્ઞાવત્ માન્ય કરવા ચોગ્ય છે. જેમાં પંચમીની ચોથ વગેરે.” એ પ્રમાણે લક્ષણ રજુ કરીને આજે પિતાના વડે પણ
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિ બેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૦૦
I
એ રીતે શાસ્ત્રના આધાર વિનાની ઢગલાબંધ આચરાતી પરંપરાઓને વાસ્તવિક પરંપરા નહિ લેખનારી જમ્બર ભૂલ કેમ કરી હશે? વળી–પિતાના અજ્ઞાનાદિ દેથી જેમાં સિદ્ધાંતને લેશ પણ વિરોધ આવતે ન હોય અને શાસ્ત્રાધારવાળી હોય તેવી પરંપરાને તીર્થંકર મહારાજની આજ્ઞાવત્ માન્ય કરવા ગ્ય છે” એમ કહે છે તે તે વર્ગ, આજે પણ ઉપર જણાવેલી શાસ્ત્રાધાર વગરની ચેકબંધ પરંપરાઓનું પાલન કરી રહેલ છે તે પરંપરાઓનું કેની આજ્ઞાવત્ માન્ય કરીને પાલન કરતા હશે? અને પરંપરાના તે જણાવેલ લક્ષણ ઉપર જે ભા. શુ. પંચમીની ચોથનું દષ્ટાંત આપેલ છે તે દષ્ટાંત તે શાસ્ત્રમાં સંવત્સરી પાંચમની જણાવેલ હોઈને તે એથની પરંપરા, તેના હિસાબે તે શાસ્ત્રાધારવાળી નહિ હોવાથી તેને બીલકુલ સંગત નથી! છતાં તે વગે ત્યાં પરંપરાના જણાવેલા તે લક્ષણ ઉપર તેવું દષ્ટાંત કેમ આપેલ હશે?
ઉત્તરા–તે વર્ગે તે સ્થલે પરંપરાનું તે લક્ષણ, તેમણે સં. ૧૯૨ થી શરૂ કરેલા કલ્પિત તિથિમતને પ્રત્યક્ષ અસાર ઠરાવનારી શાસ્ત્રોક્ત લક્ષણવાળી વિદ્યમાન પ્રાચીન પરં પરાને બેટી લેખાવવા સારૂ કલ્પિત રજુ કરેલ છે, તેમ કરવા જતાં તે વર્ગને આજે પણ પિતાના વડે આચરાતી પૂર્વોક્ત શાસ્ત્રના આધાર વિનાની ૫૧ પરંપરાઓને વાસ્તવિક પરંપરા જ નહિ લેખવાની ભયંકર ભૂલના ભાજન બનવું પડ્યું છે, તે વર્ગ આજે પણ પૂર્વોક્ત જે એકાવન પરંપરાઓને પ્રભુની આજ્ઞાવત્ માનીને પાળી રહેલ છે તે પરંપરાએને કઈ અશ્રદ્ધયની આજ્ઞાવત માન્ય કરીને પાળવાની કરુણ સ્થિતિમાં મૂકાવું પડ્યું છે અને તે વગે પરંપરાનું તે કૃત્રિમ લક્ષણ રજુ કરીને તેના પર જે પંચમીની ચોથનું શાસ્ત્રીય લક્ષણવાળી પરંપરાનું અસંગત દષ્ટાન્ત રજુ કરેલ છે તે, તે વર્ગે ઉપજાવીને રજુ કરેલા પરંપરાના કલ્પિત લક્ષણને શાસ્ત્રીય લક્ષણરૂપે મનાવનારૂં કઈ દષ્ટાન્ત જ નહિ હેવાથી તે વગે, ત્યાં તે અસંગત દષ્ટાંતને પિતાને ભ્રમ જાળવવા સારૂ રજુ કરવું પડેલ છેઃ સિવાય તે વર્ગની પરંપરા અંગેની તેમાંની એક પણ વાતમાં તથ્યને લેશ પણ અંશ નથી. જે મતમાંજ તથ્થાંશ નથી, તે મનને સાચે લેખાવવા થતી આવી કલ્પિત વાતમાં તથ્થાંશ હેય પણ ક્યાંથી?
પ્રશ્ન ૧૨ઃ–પરંપરાનું શાસ્ત્રીય લક્ષણ તે વર્ગના ખ્યાલમાં ન હોય અને મતાગ્રહને લીધે તેણે તેવું કૃત્રિમ લક્ષણ જણાવ્યું હોય તેમ ન બને?
ઉત્તર –બનવા જોગ છે, પરંતુ તે વગે તે લક્ષણ તે ઈરાદાપૂર્વક કૃત્રિમ જણાવ્યું છે એમ નિશંક માનવાને કારણ છે કે-“પરંપરાનું જે શાસ્ત્રીય લક્ષણ છે તે પણ તે વર્ગને સં. ૧લ્ડની તેમની “પર્વતિથિપ્રકાશ” નામની તે જ બૂકના પૃ. ૨૩૫ ઉપર શાસ્ત્રનો આધાર રજુ કરવાપૂર્વક ફરજીઆત રજુ કરવું પડેલ છે.” તે વર્ગે તે સ્થલે પરંપરાનું શાસ્ત્રીય લક્ષણ આ પ્રમાણે અર્થ સહિત રજુ કર્યું છે કે– “અહે, તમારુour i કથા જે અનાથiા જ નિવામિumદિ , દુમધુમથામroom = અશઠ ગીતાર્થ મહાપુરુષોએ જે કાંઈ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦ ]
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
દ્રવ્યાદિ કારણોને આશ્રીને અસાવધ પ્રવૃત્તિ આચરી હોય અને બીજાઓએ તેનું નિવારણ નહિ કરતાં બહુ માનેલી હોય તે આચરણું ગણાય છે.” જુઓ—એ સત્ય અર્થમાં આચરણ શાસ્ત્રાધારથી દૂષિત ન હોય, શાસ્ત્રાધારવાળી હોય” ઈત્યાદિ તે વર્ગે બાંધેલા લક્ષણને સ્થાન છે? નહિ જ. તેમજ “શ્રી ચૈત્યવંદન ભાષ્યની – “સરદારૂoryવક, થરથમ વાર્ષિ તિ મા ! માથાના દુ આત્તિ, વાળ સુઘદુ મન્નતિ એ ૪૯મી ગાથા દ્વારા પણ શાસ્ત્રકારે આચરણાનું-અશઠ મહાપુરુષે આચરેલી હાય, નિર્દોષ હોય, અન્યગીતાર્થોએ નીવારેલી ન હોય તે આચરણ કહેવાય છે અને તે આચરણું પણ “જિનાજ્ઞા જ છે, એ વચનથી રાગદ્વેષ વિનાના એવા મધ્યસ્થ ગીતાર્થો બહુ બહુ માને છે. એ જ પ્રમાણે લક્ષણ જણાવેલ છે; પરંતુ તે સાથે-“શાસ્ત્રાધારથી દૂષિત ન હોય, શાસ્ત્રાધારવાળી” હેય, ઈત્યાદિ જણાવેલ નથી. માટે સારું લક્ષણ જાણે છે છતાં ઈરાદા પૂર્વક કૃત્રિમ લક્ષણ જણાવ્યું છે.
પ્રશ્ન ૧૩–પરંપરાના તે શાસ્ત્રીયલક્ષણમાં તે વર્ગે પરંપરાનાં જણાવેલા લક્ષણમાંનીપિતાના અજ્ઞાનાદિ દેષથી જેમાં સિદ્ધાંતને લેશ પણ વિરોધ આવતો ન હોય અને શાસ્ત્રાધારવાળી હોય.” એ વાતની તે ગંધ પણ નહિ હોવાથી તે વગે જણાવેલું પરંપરાનું લક્ષણ તે કૃત્રિમ માનવું જ રહે છે, છતાં પરંપરાના પિતે બાંધેલા તે કૃત્રિમ લક્ષણના બચાવમાં તે વર્ગ, શ્રી તરવતરંગિણીગ્રંથની-તકai 7 ગારિ-પાવન ગાથા સંત સિદ્ધત , ન કરો . એ ૪૬ મી ગાથાનો-આચાર્ય પરંપરાથી આવેલી હોય અને સ્વદોષે કરીને સિદ્ધાંતની સાથે જેને લેશ માત્ર બાધ આવતો ન હોય એવું જે સામાચારીનું હોવું તે તેની પ્રમાણિકતાનું લક્ષણ છે.” એ પ્રમાણે અર્થ આગલ કરીને તે અર્થને સં. ૧૯૯૩ની તે “પર્વતિથિપ્રકાશ” બૂકના જ ૨૩૦ પેજ ઉપર પ્રકટ પણ કરે છે, તે શું તે અર્થ સાચે છે?
ઉત્તર–શ્રી ધર્મરત્નપ્રકરણગ્રંથ પૃ. ૨૪૬ ની–મજ ગામની અવા સંવિ Tagsfrui' એ ૮મી ગાથાના પૂર્વાદ્ધ દ્વારા શાસ્ત્રકારે શ્રી જિનશાસનમાં મોક્ષનગરના સમ્યગજ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રરૂપ બે માર્ગ જણાવેલ છે, તેમાં એક માર્ગ તે શાસ્ત્રોક્ત આચાર અને બીજો માર્ગ સંવિગ્ન બહુજન આચરિત આચરણ જૈનશાસનના આરાધક ક્ષાભિલાષી પુણ્યાત્માઓએ તે બંને માર્ગને પરમારાધ્ય માનીને આરાધવાના હોય છે કારણ કે-પ્રભુએ જણાવેલા આગમાદિ પાંચ વ્યવહારમાંના તે શ્રુતવ્યવહાર અને જીતવ્યવહાર એ બંનેય માર્ગ જિનાજ્ઞા જ . કેવલ શાસને પકડીને આચરણને અવગણે કે કેવલ આચરણાને પકડીને શાસ્ત્રને અવગણે તેને જૈનશાસ્ત્ર, મોક્ષભિલાષી ગણવાને નિષેધ કરે છે. - જ્યારે કલ્પિત તિથિમત કાઢવા જતાં ઉપર જણાવ્યું છે તેમ તે વર્ગને તે તે પરમારાધ્ય એવા બે મેક્ષમાગમાંના અવિચ્છિન્ન આચરણારૂપ એક મોક્ષમાર્ગની તે અવગણના કરવી પડી છે અને હવે જણાવીએ છીએ તેમ તે મતના આગ્રહમાં તે અવગણનાને
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૧૧ પ્રમાણિકતાની છાપ બેસાડવા સારૂ શાના અર્થો પણ કલ્પિત ઉભા કરવા વડે શાસ્ત્રની પણ અવગણના કરવી પડી છે, ત્યારે તે વર્ગને કઈ વસ્તુને અભિલાષી ગણ? તે વિદ્વજજોએ વિચારવાનું છે.
શ્રી તવતરંગિણ ગ્રંથની તે ૪૬મી ગાથાને અર્થ, નવા વગે તેમની તે બૂકના તે ૨૩૦ મા પેજ ઉપર જે પ્રકટ કરેલ છે તે નથી, પરંતુ જુદે જ છે. તે વગે તે અર્થ તે પિતે ઉપજાવેલી પરંપરાના તે કલ્પિત લક્ષણને શાસ્ત્રીય લક્ષણ લેખાવવા સારૂ કલ્પિત પ્રકટ કરેલ છે. તે ગાથાને સાચા અર્થ :–“પરંપરાનું લક્ષણ તે એ છે કે-આચાર્યની પરંપરાથી આવેલી હોયે સતે પિતાના દોષ વડે સિદ્ધાંતને લેશ પણ દેષ જણાવતી ન હેય.” એ મુજબ છે. આ અર્થમાં તે વગે કરેલા અર્થમાંની “સિદ્ધાંતની સાથે જેને લેશમાત્ર બાધ આવતે ન એ વાતની ગંધ પણ નથી.
સાચો અર્થ, “પરંપરા પિતે એવી દષવાળી ન જોઈએ કે–જેથી પિતાના દોષને લીધે તે, સિદ્ધાંતને દોષ જણાવે.” એમ છે. જ્યારે નવા વર્ષે કરેલે અર્થ, “પરંપરા એવી હેવી જોઈએ કે–જે સિદ્ધાંતને મળતી હેય.” એમ છે. કેટલે ફરક? અને ઉપરથી તે કલ્પિત અર્થને વધુ મજબૂત બનાવવા તે વગે, તે અર્થની નીચે–આમાં “સ્વદેશે કરીને સિદ્ધાંતથી દૂષિત ન હોવી જોઈએ.” એમ કહ્યું છે.” એમ અસત્ય ભાવાર્થ લખીને તે કલ્પિત અર્થનું પણ કલ્પિત રૂપાંતર કરી નાખેલ છે. એ રીતે તે સ્થળે તે વર્ગ, પરંપરાના કલ્પિત લક્ષણને શાસ્ત્રીય લક્ષણ મનાવવા સારૂ મૂલ ગાથાને અર્થ, જેમ કલ્પિત રજુ કરેલ છે તેમ તે કલિપત અર્થને પણ તે સ્થલે અસત્યને પાસ આપીને રૂપાંતરે રજુ કરેલા એ અર્થ પછીથી–
[શ્રી તવતરંગિણ ગ્રંથની તે ૪૬ મી ગાથાની ટીકામાંની-ઘા માર્યારંપરા आगता सती आत्मदोषेण सिद्धांतदोषलेशं न दर्शयति, अयं भावः-आचार्यपरंपरागतत्वे सत्याરમતો સિદ્ધાંતોષાવાર સામાકાણ પ્રામાણિતિ' એ શરુઆતની પંક્તિઓના “જે સામાચારી આચાર્યની પરંપરાથી આવી હોય તે પણ પિતાના દેશને લીધે સિદ્ધાંતને લેશ પણ દોષ દર્શાવનારી ન હોય, તાત્પર્ય આ છે કે-(સામાચારીમાં) આચાર્યની પરંપરાગતપણું હોયે સતે પિતાના દેષને લીધે સિદ્ધાંતને દોષ દર્શાવવાપણું ન હોય તે સમાચારીનું પ્રમાણપણું છે.” તે સાચા અર્થને છૂપાવીને] રજુ કરેલ તે ટીકાપંક્તિને-“એ કહેવાનું કારણ એ છે કે-સમાચારી સિદ્ધાંતની દષ્ટિએ પરિપૂર્ણ શુદ્ધ હેવી જોઈએ.” એ ભાવ તે તે વગે, તે મૂલગાથાના કરેલા તે પ્રથમ કલ્પિત અને પછી પાસિત અર્થને પણ વધુ પાસ આપીને શ્રી તત્વતરંગિણી શાસ્ત્રની છડેચોક અવગણના કરવા રૂપે જ ઉપજાવી કાઢેલ છે, એમ ઉપર જણાવેલ તે ટીકા અને તે ટીકાના સાચા અર્થને જેનાર સુવાચકવરોને તરત ખ્યાલમાં આવી જાય તેમ છે. કારણકે–તે વગે તે ટીકાના તારવીને રજુ કરેલા-“સામાચારી સિદ્ધાંતની દષ્ટિએ પરિપૂર્ણ હોવી જોઈએ? એ ભાવની તે ટીકામાં
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨ ]
તત્યતરંગિણું અનુવાદ ગ્રંથ
અને તે ટીકાના અર્થમાં ગંધ સરખી પણ નથી. વળી જેની પરંપરાનું તેવું લક્ષણ કેઈ પણ જેનશાસ્ત્રમાં હોય પણ નહિ. જૈનશાસ્ત્રમાં તે આચરણ જ તેને કહેલ છે કે-“શાસ્ત્રમાં કહેલી હોય તે વાતથી ઓછું અથવા અધિક, પરંપરાથી આચરાતું હોય.” જુઓ ધર્મસંગ્રહ પત્ર ૨૪૭. ત્યાં ત્રીજી પંક્તિથી પાંચમા છતવ્યવહારનું લક્ષણ જણાવ્યું છે કે વીતં સુતોतादपि हीनमधिकं वा परंपरया आचीर्ण तेन व्यवहारो जीतव्यवहारः पंचमः, संप्रति मुख्यः।' આથી સમજી શકાય તેમ છે કે તે વગે, સામાચારીનું “સામાચારી સિદ્ધાંતની દષ્ટિએ પરિપૂર્ણ હેવી જોઈએ.” એ લક્ષણ ઉપજાવી કાઢેલું જ છે.”
માટે “પરંપરા એ સિદ્ધાંતની દષ્ટિએ પરિપૂર્ણ હોવી જોઈએ” એ જિનવચન નથી, પરંતુ પરવચન છે અને (પરંપરા એ સંવિવિબુધેથી સિદ્ધાંતને પૂર્વાપર અબાધક રીતે આચરાતી હોવાથી) પરંપરા એ આગમને બાધાકારી ન હોવી જોઈએ” એ જિનવચન છે. એ વચન મુજબની આચરણના પાલનમાં આગમની લઘુતા નથી, પરંતુ પ્રતિષ્ઠા થાય છે. આ માટે જુઓ-શ્રી ધર્મરત્નપ્રકરણ પત્ર ૨૪૭ ત્યાં છઠ્ઠી પંક્તિથી જણાવ્યું છે કે'जीताचरितयोश्चानीतरत्वात् आचरितस्य प्रमाणत्वे सुतरामागमस्य प्रतिष्ठासिद्धिः। તમારામાયિકમાવરિત કાળમતિ ચિતમ્” શ્રી તત્ત્વતરંગિણીની તે ૪૬ મી ગાથામાં પણ શાસ્ત્રકારે આ વાત જ જણાવેલી છે. કેઈપણ શાસ્ત્રમાં આચરણાને સિદ્ધાંતની દષ્ટિએ તપાસવાનું કહેલ નથી. તેવું કહેનાર તે તે વર્ગ એક જ છે! સિદ્ધાંતની દષ્ટિએ આચરણ તપાસાય પણ કેવી રીતે ?
કારણ કે શ્રી ધર્મરત્ન પ્રકરણ પૃ. ૨૪૮ પર જિનાજ્ઞા એ છે કે-“શ્રી આચારાંગસૂત્રનું શસ્ત્રપરિજ્ઞા અધ્યયન અને તેના અર્થોને જ્ઞાનવાળા સાધુને વડી દીક્ષા આપવી,” જ્યારે આચરણ એ છે કે-“શ્રી દશવૈકાલિકસૂત્રના ચોથા અધ્યયનના સૂત્રો તથા અર્થોના જ્ઞાનવાળા સાધુને વડી દીક્ષા આપવી.” આમાં સિદ્ધાંતની દષ્ટિએ આચરણ તપાસાય શી રીતે? તેવી જ રીતે શાસ્ત્રાજ્ઞા એ છે કે-(શ્રી આચારાંગસૂત્રનું) પિંડેષણું અધ્યયન ભણાવ્યા બાદ ઉત્તરાધ્યયનના સૂત્રના અધ્યયને ભણાવવાં.” જ્યારે આચરણમાં એમ છે કે શ્રી ઉત્તરાધ્યયનના અધ્યયને ભણાવીને આચારાંગને ઉદ્દેશ કરાવ.” આમાં સિદ્ધાંતની દષ્ટિએ આચરણની શુદ્ધાશુદ્ધતા તપાસાય જ શી રીતે ? આથી સ્પષ્ટ છે કે–તે બૂકમાં રજુ કરેલું સિદ્ધાંતની દષ્ટિએ આચરણની શુદ્ધાશુદ્ધતા તપાસવાનું લક્ષણ, તે વર્ગે સં. ૧૯૯૨ થી શરૂ કરેલા કલ્પિત તિથિમતને શાસ્ત્રને આધાર હેવાને ભ્રમ ફેલાવવા માટે કેવલ કપોલકલ્પિત જ ઉભું કરેલું છે.
પ્રશ્ન ૧૪–શ્રી તવતરંગિણી ગ્રંથની તે ૪૬મી ગાથામાં જે “પિતાના દોષને લીધે સિદ્ધાંતને દોષ જણાવતી હોય તે સામાચારી પ્રમાણ નથી.” એમ જણાવ્યું છે, તો તેવી દૂષિત સામાચારી કેને કહેવી અને સિદ્ધાંત કેને માનવ ? એ સમજવા તેવી કઈ દૂષિત સામાચારીનું દૃષ્ટાંત છે?
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિથિધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૧૩
ઉત્તરઃ—તેવી દૂષિત સામાચારીના—આ શ્રી તત્ત્વતર ગણીગ્રંથની ગાથા ૪૮ થી ૫૬ સુધીમાં—આ ગ્રંથકારમહીએ જ અનેક દૃષ્ટાંતા સટીક જણાવેલા છે, તે ગાથાઓ અને તેની ટીકાને અક્ષરશઃ અનુવાદ આ પુસ્તકમાં પ્રસિદ્ધ કરેલ છે. તે ગાથા વાંચવાથી તેવી સામાચારી અને સિદ્ધાંતને વિશેષે સમજી શકે તેમ હેાવા છતાં સામાન્યથી સમજો કે– · શાસ્ત્રમાં જે વસ્તુ જણાવી હેાય તે વસ્તુને જે સામાચારી ‘શાસ્ત્રમાં નથી ’એમ કહીને શાસ્ત્રાક્ત વસ્તુના દોષ બતાવે તે સામાચારી દૂષિત કહેવાય છે.' અહિં ખાસ ખ્યાલ રાખવાના છે કે ગ્રંથકારમહષીએ આ ગ્રંથમાં તે ૪૮ થી ૫૬ ગાથાદ્વારા તેવા લક્ષણવાળી જે દૂષિત સામાચારીના છાંતા જણાવેલ છે, તે દરેક ધ્દાંતા ખરતરગચ્છની સામાચારીના છે. આપણા શ્રી દેવસૂરતપાગચ્છમાં તેવી દૂષિત સામાચારી એક પણ આ ગ્રંથકારના સમયે પણ પ્રવર્ત્તતી ન્હાતી તેને આ સખલ પૂરાવા છે. કારણકે–જો તેમ હાત તે તે દૃષ્ટાંતામાં આપણી પણ કાઇ તેવી સામાચારીનું દૃષ્ટાન્ત હાત.
પ્રશ્ન ૧૫:આ ગ્રંથકારે આ ગ્રંથમાં જણાવેલી દૂષિત સામાચારીઓને જણાવનારી તે ૪૮ થી ૫૬ સુધીની ગાથામાં (આપણા શ્રી દેવસૂરગચ્છમાં આજે પ્રવર્ત્તંતી અને ‘ત્રયોી તુયો: નિયતે' એ શ્રી હીરપ્રશ્નમંથના વચનાનુસાર તે શ્રી વિજયદેવસૂરિજીમ૰ ના દાદાગુરુ પૂ. આ. શ્રી વિજયહીરસૂરિજી મહારાજે પણ પાલન કરેલી) આપણી શ્રી દેવસૂરગચ્છની સામાચારીને તેા કૃષિત જણાવી જ નહિ હેાવા છતાં અને તે વાત તે તે વગ પણ જાણતા જ હાવા છતાં આપણી તે વિદ્યમાન સામાચારીની તે વગ બેધડક અવગણના કરે છે! ત્યારે તે વર્ગના આત્મા કેવા કહેવાય ?
ઉત્તર:--શ્રી તત્ત્વતરગિણીમાં જણાવેલી તે દૂષિત સામાચારીમાં આપણી શ્રી દેવસૂરતપગચ્છીયા સામાચારીનું નામ નથી, એટલે તેા નવા તિથિમતના નેતાની પણ સાત પેઢીના વિડલાની જેમ તે નવા તિથિમતના નેતાને આજે અનુસરી રહેલ તે સમસ્ત વ, સ. ૧૯૯૨ સુધી તા ૫તિથિઓનું આરાધન, આપણી શ્રી દેવસૂરગચ્છની વિદ્યમાન સામાચારી પ્રમાણે જ કરતા હતા.
આમ છતાં આજે તે વર્ગ, પાતે પણ વર્ષો સુધી આચરેલી અવિચ્છિન્ન સામાચારીને નિજના કેવલ કલ્પિત મતાગ્રહમાં પડી જઈ ને સમાચારીના ઉભા કરેલા અનાવટી લક્ષણના આઠે દૂષિત લેખાવવાની પાપઘેરી વાટે ચઢી જવા પામેલ છે તે ભારી ખેદજનક છે. આપણી શ્રી દેવસૂરગચ્છીયા સામાચારીની પ્રમાણિકતા બદલ લગભગ ૪૦૦ વર્ષ પૂર્વે પણ આ શ્રી તત્ત્વતરગિણીકાર મહીએ, આ ગ્રંથની ૪૭મી ગાથાની ટીકાના પૃ. ૪૫ ઉપરની ૧૧–૧૨ મી પ ંક્તિમાં ( શ્રીવિજ્ઞક્ષિત્રિય્તરંજિળી નામક પ્રૌઢગ્રંથરત્નમાંની ચા શ્રીથી દુધાંચે, પ્રળીતા સ્વામાનુજા આવીાં ર્યાવર: જાહા-સુયતનશ્રિતા ॥૨॥ सामाचारी गणेऽस्मिंस्तु, शुद्धा सैवास्त्यखंडिता । परंपरागता सर्व गणान्तरगताधिका ॥२॥ એ બે ગાથાની સાક્ષી આપવા પૂર્વક) ‘સંવત્તેન ચામણામાચાર્યા નિયુરિવિ પિતા
૧૫
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
ત્રિાણાવાવર્તરાષારિતોરામપતા જલ્પર્વ રમે એ પ્રકારના સર્વોત્તમ બિરૂદ સમપક વચનેની અમીવૃષ્ટિ કરવા પૂર્વક પ્રમાણિકતાની મહોરછાપ મારેલ છે. છે. તેવી સજજડ મહોરછાપવાળી હવાને લીધે આ ગ્રંથકારમહર્ષીએ પણ આચરેલી આપણી આ સેંકડો વર્ષો જુની અને અનેક પ્રસિદ્ધ પ્રમાણેને પણ ધરાવતી શ્રી દેવસૂરગચ્છીયા પરમતારક પ્રચલિત સામાચારીને (સં. ૧૯૯૨ સુધી આસ્વાદ લઈને પણ) તે વર્ગ, એ રીતે આજે જ્યારે નિજના કેવલ નિષ્માણ તિથિમતને ઉભે રાખવા ખાતર જ અપલાપ કરે છે અને તે સામાચારીને યેનકેનાપિ અશુદ્ધ દેખાડવા સારૂ ઉભા કરેલા કલ્પિત લક્ષણના એઠે એ જૈન જીવનાધાર સમાચારીને માટે પિતાની તે “પર્વતિથિપ્રકાશ” નામની ભ્રામક બૂકમાં કૂડાં કલંકપ્રદ થોકબંધ યદ્વાતાદ્રા લખાણે ચીતરી મૂકવામાં લેશ પણ સંકેચ રાખ્યા વિના તે બૂકના પૃ. ૮૭/૮૯ ઉપર તે “એવી પરંપરાઓને લેપ કરવામાં પાપ નથી; પણ એવા ઉપર જીવવામાં પાપ છે. ઈત્યાદિ ઘાતકવૃત્તિદર્શક વિષમય કુવચને કુઠારાઘાત પણ કરે છે ત્યારે તે વર્ગને આત્મા, શાસ્ત્રદષ્ટિએ નિબિડ ભવાભિનંદી ગણી શકાય. છે અન્યથા–[તે વર્ગો, સં. ૧૯૯૨માં કાઢલે તે તિથિમત, સં. ૧૯૩માં તે (પૂ. સૂરિસમ્રા તથા પૂ. આગમેદ્વારકશ્રીને જામનગર-દેવબાગ લક્ષ્મીઆશ્રમના સંયુક્ત ચાતુર્માસ પ્રસંગે સં. ૧૯૭ના શ્રાવણમાસે જામનગરના જૈન ભાસ્કરેદય પ્રેસમાં મુદ્રિત થઈને રતલામ ઋષભદેવજી કેસરીમલજી જૈન શ્વેતાંબર સંસ્થાના નામે પ્રસિદ્ધ થએલ)
શાસ્ત્રીય પૂરાવા” નામક બૂકમાં–પૃથક્ પૃથક્ આચાર્યાદિના જ્ઞાનભંડારેમાંની પ્રાચીન હસ્તલિખિત પ્રતમાંના જાહેર થએલા શાસ્ત્રીય દસ પૂરાવાઓ અને ગૂજર અનુવાદયુક્ત પ્રતાકારે ૮પેજ પ્રમાણ પ્રસિદ્ધ થએલ “શ્રી તિથિહાનિવૃદ્ધિવિચાર’ સંજ્ઞક શ્રી વિજયદેવસૂરિપટ્ટક દ્વારા પણ શ્રી જૈનસંઘમાં સદંતર કપિલકલિપત ઠર્યો હોવા છતાં, . વળી તે પૂરાવાઓમાંના-પૂનમ અને અમાસની ક્ષય-વૃદ્ધિ પ્રસંગે તેરસની અને ભા. શુ. ૫ની ક્ષય-વૃદ્ધિ પ્રસંગે ભા. શુ ૩ની ક્ષય-વૃદ્ધિ કરાય છે.” એમ સ્પષ્ટ જણાવનારા કેટલાક પાઠને તે–તે સં. ૧૯૩માં રાજકેટ ચેમાસું સ્થિત–(પૂ. સૂરિસમ્રાશ્રીના આજ્ઞાંકિત) પૂ. આ. શ્રી મેહનસૂરિજી મ.ના શિષ્યરત્ન પૂ. આ. શ્રી વિજયપ્રતાપસૂરિજી મહારાજે, રાજકેટથી એક વિશાલ પત્રિકા (કે-જે પત્રિકા સં. ૨૦૦૧માં અમદાવાદ “જૈનધર્મ પ્રભાવક સમાજ તરફથી પ્રસિદ્ધ થએલ “પર્વતિથિનિર્ણય” નામક મહાકાય પુસ્તકના પૃ. ૮૭થી ૮૯ ઉપર અક્ષરશઃ છપાએલ છે, તે) દ્વારા પ્રસિદ્ધિ આપીને છેલ્લે-“ આ પ્રમાણે સેંકડો વર્ષોથી ચાલી આવતી શાસ્ત્રીય પ્રણાલિકા હોવા છતાં ઉપર જણાવેલા સ્પષ્ટદીવા જેવા પાઠે જાણવા છતાં પોતાના પરમગુરુદેવેની ભૂલ બતાવનાર તરીકે પિતાને ઓળખાવનાર, ચાર વર્ષ પહેલાના પ્રામાણિક પાઠને પણ પિતાને મત સ્થાપવા માટે બનાવટી પાઠે કહેવા તૈયાર થએલા ઈત્યાદિ સ્પષ્ટ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૧૫
પ
પપપ
*
હિતવચને જણાવવાપૂર્વક તે વર્ગને-તે વર્ગ પોતે પિતાને ઓળખી લે અને ઉંવાટેથી પાછો વળી માર્ગમાં આવી જાય ” એ પ્રકારને શુભાશય જણાવનારી લાલબત્તી પણ સમયસર ધરેલી હોવા છતાં,
તે વર્ગના તે તિથિમતને–ખરતરીય શ્રી ગુણવિનયે સં. ૧૬૧૫માં રચેલ “ઉસૂત્રખંડન”મને-“પૂનમ અમાસની વૃદ્ધિએ તમે પહેલી પૂનમે કે અમાસે પાક્ષિક કરે છે તે કેમ?” એમ આપણને પૂછનારે-અનેરા-વૃદ્ધ શિવ શિરે ૪૬ કામ?' એ પરગચ્છીયને
તે વખતે પણ તપાગચ્છમાં પૂનમ-અમાસની વૃદ્ધિએ બે તેરસ થતી હતી” એમ સ્પષ્ટ જણાવનાર પાઠ પણ-સાવમૂળ જુઠે ઠરાવતા હોવા છતાં,
સં. ૨૦૦૧ના તે વર્ગના-અમદાવાદનાં ચાતુર્માસ દરમ્યાન અમદાવાદ જૈનધર્મ પ્રભાવકસમાજે, પ્રચલિત પરંપરાને સાર્વદિકુ પ્રમાણ ઠરાવનારા સચોટ મુદ્દાઓના દરીઆ સમાન “શ્રી પર્વતિથિનિર્ણય' નામના મહાકાય ગ્રંથને તે વર્ગની સામે જ પ્રસિદ્ધ કરતાં તે વર્ગના નેતાને ચૂપકીદી પકડીને અમદાવાદથી વહેલી સવારે વિહાર કરે પડેલ હોવા છતાં,
તે પ્રસંગને પામી જઈને સં. ૨૦૦૧ થી સં. ૨૦૧૩ સુધીમાં તે નવામતના નેતાના ગુરુજી આ. શ્રી પ્રેમસૂરિજી મહારાજે આ લેખક આદિ અનેક મુમુક્ષુજનેને અનેક દ્વારા અને અનેક સન્મુખ પણ “મારે ને મત છેડીને મૂલ માર્ગમાં આવી જવું છે” એમ અનેક વખત જણાવવા વડે પ્રચલિત પ્રાચીન આચરણાને સ્વીકાર કરવાની તમન્ના ધરાવવા પૂર્વક અનેક વખત તૈયારી બતાવી હોવા છતાં,
અને તે વર્ગના નેતા આદિએ સં. ૨૦૧૪ના અમદાવાદ મુનિસંમેલનને સફલ નહિ થવા દેવાથી શાસનપક્ષના પૂ. તેત્રીય સમુદાયે પ્રચલિત આચરણને પ્રમાણુ તરીકે સર્વાનુમતે જાહેર કર્યા પછીથી તે તે આ. શ્રી પ્રેમસૂરિજી મહારાજે મૂલમાર્ગમાં જોડાઈ જ જવાના પિતાના વિચારને અનુકૂલ લખીને તૈયાર કરેલું નિવેદન પણ પ્રસિદ્ધ થઈને જૈન જગતભરમાં વહેંચાઈ જવા પામ્યું હોવા છતાં, ]
તે વર્ગના નેતાના ગુરુ તે જ પ્રેમસૂરિઝમ, તા. ૨૬-૫-૧૯૬૨ના અમદાવાદ જનસત્તામાં, “મુંબઈ સમાચાર માં અને પિતાના તા. ૨-૬-૬રના “દિવ્યદર્શન” પત્રમાં પણ છપાયેલા પિતાના નિવેદનમાં-તિથિચર્ચા બાબતમાં તિથિ આપણું જ સાચી છે, એમાં શક જેવું નથી. એવું પિતાનાં વચને, વર્તને અને ભાવનાથી પણ સદંતર વિરુદ્ધ લખવા વડે પિતાને સમાજમાં બીનજવાબદાર વ્યકિત તરીકે બેધડક ઓળખાવે! તે કેમ બને?
પ્રશ્ન ૧૬૪–આ જોતાં તે તે વર્ગ, પિતાને કલ્પિતમ જૈનસંઘને માથે ચેનકેન ઠોકી બેસાડવા સારૂ જૈનશાસનને બેડી બામણીનું ખેતર માનીને ગરદમ ફેંદી જ નાખવું ધાર્યું છે એમ ન મનાય?
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
- ઉત્તર–શાસનપક્ષે તે-તે વગે", સં. ૧૯૯૩માં છપાવેલી તે પર્વતિથિપ્રકાશ બૂકમાં–શ્રી તત્ત્વતરંગિણીના કરેલા અસત્ય અનુવાદના લખાણ કરતાં ત્રણ ગણું કપિલ કલ્પિત લખાણ શાસ્ત્ર અને પરંપરાના નામે ચઢાવીને અનેક પૂર્વ મહાપુરુષના પ્રામાણિક અભિપ્રાયને નિઈ ધ્વસ હૈયે ફેંદી નાખેલ હોવા છતાં તે બૂકની પ્રસ્તાવનાના આઠમા પેજ ઉપર-પૂર્વ મહાપુરુષના અભિપ્રાયને યથાસ્થિત સ્પષ્ટ કરવા સિવાય અમોએ આ પુસ્તકમાં નવીન કાંઈ કરેલું નથી. એવું સદંતર જુઠું લખાણ (લેખકનું નામ છૂપાવીને) કરેલું જોયું, ત્યારથી જ તે વર્ગ માટે તેવું જ માનેલું છે અને તેથી તે વર્ગને ત્યારથીજ “રુક જાવ’ની સખત તાકીદે પણ આપી છે.
પ્રશ્ન ૧૭૪–આ પ્રકરણ બાબત ઉત્સર્ગ અને અપવાદનું સ્વરૂપ વિશેષથી અને દwતપૂર્વક સમજાવાય તે અનેક ભદ્રિકજનેને તે વર્ગની તેવી વિવિધ પ્રકારણુઓથી સુમાહિતગાર બનીને બચી જવાને વિશેષ લાભ થવાનો સંભવ ન ગણાય?
ઉત્તર –ભદ્રિકજનમાં ઉત્સર્ગ અને અપવાદની તેવી સહેલી ઢબની પણ સમજ ધરાવનાર વ્યક્તિ કવચિત્ હેાય છે છતાં જણાવીએ કે-પહેલાના અનેક સમાધાનમાં જણાવ્યું છે તેમ ઉત્સર્ગ અને અપવાદ એ બંને મુક્તિના જ માર્ગરૂપે ભિન્ન માર્ગ છે. (શાત્રે સંવત્સરી કરવી કહી તે તે કારણે ફેરવી, છતાં “સંવત્સરી કરવી” એ સિદ્ધાંત રાખે તેમ) સિદ્ધાંતને અબાધક એવી અપવાદ રૂપે સ્વતંત્ર ગણતી કે મહાપુરુષોએ આચરેલી પરંપરાને ઉત્સર્ગરૂપે સ્વતંત્ર ગણાતા શાસ્ત્રથી પ્રમાણ ઠરાવવાની હતી નથી. અપવાદરૂપ ભા. શુ ૪ની સંવત્સરીને ભા. સુ. ૫ ની સંવત્સરી જણાવનારા ઉત્સર્ગરૂપ શાસ્ત્રથી પ્રમાણ ઠરાવી શકાય પણ નહિ. અપવાદરૂપ છેદ શાસ્ત્રોનું પ્રામાણ્ય ઉત્સર્ગરૂપ કરાવવા વઢીયાન' અંગ સૂત્રોથી ઠરાવી શકાય નહિ. એ ન્યાયે સિંહનું બળ કામધેનુથી માપી શકાય નહિ.
ઉત્સર્ગમાર્ગરૂપ શાસ્ત્રો, એ આરાધનાને સરલ માર્ગ અને અપવાદરૂપ પરંપરા એ અસ્થિર બનેલ તે સરલ માર્ગને સ્થિર કરનાર સમર્થ માર્ગ: તેવા સમર્થ માર્ગને પ્રમાણિકઅપ્રમાણિક લેખાવવા તે સરલમાર્ગ અસમર્થ છે. જેમકે-રાજકાયદે એ પ્રજાકીય અવાજ રૂપે હોઈને પ્રજાને સદા સ્થિર રાખનાર સરલમાર્ગ અને તે જ રાજ્યને “માર્શલ લે.” એ પ્રજા બેકાબુ બને ત્યારે અસ્થિર બનતા તે રાજકાયદારૂપ સરલ માર્ગને સ્થિર કરનાર સમર્થ માર્ગ એ “માર્શલ લો” રૂપ અપવાદનું પ્રામાણ્ય ઉત્સર્ગરૂપ રાજકાયદાથી ઠરાવી શકાય નહિ. કારણ કે-“માર્શલ લ” રૂપ અપવાદનું પ્રામાણ્ય કરાવવા રાજકાયદો અસમર્થ છે. આથી સમર્થના બળનું માપ અસમર્થથી કાઢવાનું કહેવું તે મૂર્ખાઈનું ખુલ્લું પ્રદર્શન છે. અજ્ઞાન અને અસ્થિર મગજને માણસ જ હસ્તિના બલનું માપ અશ્વથી કાઢવાનું બોલે, શાણે માણસ ન બોલે.
આ વસ્તુને તે વર્ગ પણ હકીકત રૂપે સમજે છે છતાં તેમણે સં. ૧૯૯૨માં કાઢેલ તિથિમત, પરંપરા પાસે જુઠો ઠરે છે તેથી શાસ્ત્ર કરતાં બલવાન ગણાતી પરંપરાનું
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિથિઓધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૭
પણ પ્રામાણ્ય, તેની પાસે નિર્બલ ગણાતા શાસ્ત્રથી નકકી કરવાની વાતૂલતાને સેવીને પણ પરંપરાનો અપલાપ કરવા મથે છે, પરંતુ તે મથામણ દયાપાત્ર છે. પરંપરાને અનાદર કરવામાં મહેર શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ -સ્વરચિત કાત્રિશત કાત્રિશિકા ગ્રંથને વિષે'जीतप्राधान्यानादरे तत्प्रतिपादकशास्त्रानादरात् व्यक्तमेव नास्तिकत्वम्' सेम हीन २५ष्ट નાસ્તિકપણું જ જણાવે છે. તેઓશ્રી તે તે સ્થલે આગલ વધીને ત્યાં સુધી કહે છે કેહિંમતત્વરંડ તષામાશં-શિષ્ટ પુરુષની સંમતિવાળા માર્ગમાં સંદેહ પડશે સતે પણ તે શિષ્ટ સંમત માગને દૂષણ આપવું તે અન્યાય છે. જો કે આપણી પ્રચલિત શ્રી દેવસૂર સામાચારી=પરંપરા તે શાસ્ત્રથી પણ સર્વાગ શુદ્ધ છે. છતાં તે વર્ગે મતના મમત્વ વશાત્ શાસ્ત્રોના અર્થોને પણ અધુરા-જુઠા અને અસંબદ્ધ કરીને તે પરંપરાને યેન કેન અપલપીને પણ અસાર લેખાવવાનો નિર્ધાર જ કર્યો જણાય છે ત્યાં આવું સજજડ પણ ઔષધ તે વર્ગનું હિત કેમ કરી શકે? આથી શાસ્ત્ર અને પરંપરા એ બંનેને અપલાપ કરનાર તે વર્ગની “તેનું તેવું જ ભાવિ' એમ સમજીને કલ્યાણકામી જનેએ દયા જ ચિંતવવી શ્રેયસ્કર લાગે છે.
પૂજ્ય બહુશ્રુત આગદ્ધારક આચાર્ય દેવેશશ્રીએ, શ્રી સિદ્ધચક્ર માસિક વર્ષ ૧૦ના ૧૨મા અંકના ચેથા ટાઈટલ પેજને છેડે ફરમાવેલ છે કે-“શાસ્ત્રોમાં જે વસ્તુ ન કહેલી હોય અથવા બીજી રીતે કહેલી હેવા છતાં જુદા રૂપે પરંપરાથી ચાલી આવતી હેય તે પણ છતવ્યવહાર ગણાય અને જૈન વર્ગને માનનારે વર્ગ તે આચરણને આગમના કથન જેટલી પ્રમાણિક માને, એમ શ્રી ધમરત્નપ્રકરણમાં સ્પષ્ટપણે કહેલું છે. છતાં જ્યારે શાસ્ત્રથી વિરુદ્ધ ચાલનારે વર્ગ શાસ્ત્રો અને પ્રમાણેને શાસ્ત્રાભાસ અને પ્રમાણુભાસ કહીને ઉથાપક બનવા સાથે અને શાસ્ત્રાનુસારિણી જ પરંપરાને પણ પી દેનાર બને છે (ત્યારે તે વર્ગની દયા જ ચિંતવવી રહે છે.)
પ્રશ્ન ૧૮૯–શ્રી વિજયદેવસૂરતપાગચ્છની એ પ્રાચીન આચરણાગત-પૂનમ અમાસની ક્ષય-વૃદ્ધિએ જે તેરસની ક્ષય વૃદ્ધિ કરવાની પ્રવૃત્તિ છે, તે પ્રવૃત્તિની તે વગે તેમની “પર્વ તિથિપ્રકાશ” બૂકના પૃ. ૨૬૩ ઉપર-“હાલમાં પૂનમઅમાસની ક્ષય-વૃદ્ધિએ તેરસની ક્ષય વૃદ્ધિ કરવાની ચાલતી પ્રવૃત્તિ કયા પ્રમાણિક પુરુષથી શરૂ થઈ છે તેને જ પત્તો નથી. આગમ સાથે તેને અત્યંત બાધ આવે છે અને તેના આધારે એક એર નવીન કરવામાં આવતી ભા. શુ. પાંચમની ક્ષય-વૃદ્ધિએ ત્રીજની અથવા ચોથની ક્ષય-વૃદ્ધિ બીજા આચાર્યોને સમત નથી.” એ પ્રમાણે લખીને જે અવગણના કરી છે, તેમાં કાંઈ પણ તથ્ય ખરું કે નહિ?
ઉત્તર–તે વર્ગ, પિતાની તે બૂકમાં શ્રી સ્વપજ્ઞ તવતરંગિણીના ચોથા ભાગને પણ અનુવાદ રજુ કરેલ નથી અને જેટલા ભાગને અનુવાદ રજુ કરેલ છે તે પણ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮ ]
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ સાદી વત નિનીતિ પુત્તિ, તક પત્ર મતિરર નિવિદા' સૂકતાનુસાર મૂલ તથા ટીકાના અર્થને બહુધા નિજના કલ્પિતમતમાં ખેંચીને કરેલ હોવા છતાં તે વગે, તે બૂકનું
પજ્ઞ તત્વતરંગિણીને અનુવાદ” એમ નામ આપ્યું છે તે નામ જ તથ્ય નથી તેવી તે બૂકમાંની એ વાતમાં તે તથ્ય હાય જ કયાંથી?
પૂનમ-અમાસની ક્ષય-વૃદ્ધિએ તેરસની કરાતી ક્ષય–વૃદ્ધિની પ્રવૃત્તિને સં. ૧૯૯૨ સુધી તે વગે પણ અપનાવેલી જ હોવા છતાં (સં. ૨૦૧૪ના રાજનગર મુનિસંમેલન વચ્ચે તે “પૂનમ-અમાસની વૃદ્ધિએ બે તેરસ કરાય છે” એમ સ્પષ્ટ જણાવનારે સં. ૧૯૩૮ નો પૂ. મૂલચંદજીમને એક પિસ્ટ કયાર્ડ તથા “તે રૂઢિ છે” એમ જણાવનાર તેમના જ વડદાદાગુરુ શ્રી આત્મારામજીમ વિ. સં. ૧૯૪૪ના ચિત્ર શુદિ ૭ ને ભેમવારને બીજે પત્ર પણ તે વર્ગને ૪૦૦ સાધુના સાંભળતાં વાંચી સંભળાવ્યો હોવા છતાં) સં. ૧૯૯૨ થી તેમણે કાઢેલા નવા મતને તે પ્રવૃત્તિ જુઠે ઠરાવે છે, તેથી તે વર્ગ ત્યારથી તે પ્રવૃત્તિની એ રીતે અવગણના કરી રહેલ છે, પરંતુ તેમ કરવામાં તે તે વર્ગ, (તેમના દાદાગુરુ શ્રી દાનસૂરિજીએ “વિવિધ પ્રશ્નોત્તર’માં જેમને પરમગુરુ તરીકે સંબોધેલ છે તે) આ. શ્રી હીરસૂરીશ્વરજીમને પણ અપ્રમાણિક પુરુષની પ્રવૃત્તિનું પાલન કરનાર તરીકે ઓળખાવનારું ઘોર પાપ ઉપાર્જન કરે છે ! કારણકે-શ્રી “હરિપ્રશ્નના ‘વશીરતુથી” તથા ખરતરીય શ્રી ગુણવિનયના-“અન્ય વૃક્ષ gift fબાય ૪૪ જિમ?'ના પાઠ મુજબ લગભગ ૪૦૦ વર્ષ પૂર્વે આ. શ્રી વિજયહીરસૂરિજીમ પણ પૂનમ=અમાસની ક્ષય-વૃદ્ધિએ પરંપરાનુસારે તેરસની જ ક્ષય-વૃદ્ધિ કરતા હતા, તે વાત તે તે તે દસ્કતથી પણ સિદ્ધ છે.” - તે વાક્ય પછી નવા વગે એ આચરણા બદલ જે-“કયા પ્રમાણિક પુરુષથી શરૂ થઈ તેને પત્તો જ નથી” એમ કહેવા દ્વારા–આચરણ કરનાર પુરુષ અજાણ્યા હોય તે તેની બહુ પ્રાચીન આચરણ પણ પ્રમાણિક ન કહેવાય ” એમ વનિત કરેલ છે તે વિપરીતમતિનું પ્રતીક છે. ચારસેક વર્ષથી પ્રાયઃ ચાલુ થએલી કહેવાતી સ્વપ્ન ઉતારવાં–બેલી બેલી વગેરે ચાલુ પ્રવૃત્તિ કયા પ્રમાણિક પુરુષથી શરૂ થઈ તેને પત્તો નથી તે પ્રવૃત્તિને અપ્રમાણિક કહીને “લોપ કરવા જેવી છે” એમ કહેવામાં ભારી જોખમ સમજતે તે વર્ગ, શાસનની આદિથી શરૂ થએલી “પૂનમ કે અમાસની ક્ષય–વૃદ્ધિએ તેરસની ક્ષય-વૃદ્ધિ કરવાની પ્રાચીનતર પ્રવૃત્તિને પિતાને નવા મતના આગ્રહ ખાતર “કયા પ્રમાણિક પુરુષથી શરૂ થઈ તેને પત્તા જ નથી.” એમ કહીને લેપ કરવા જેવી જણાવે, તેનાથી વિશેષ વિપરીત મતિ બીજી કઈ હોઈ શકે? તે વર્ગની-સત્તરમી, સત્તાવીશમી કે સાડત્રીસમી પેઢીના પિતાનું નામ જ જે માલુમ ન હોય તે વિદ્યમાન પુત્રને સંમૂર્ણિમ કહી દેવા જેવી... આ વાતને કલ્યાણકામીજન કેણુ અને કેમ સહે? જેના કર્તાનું નામ પણ સંઘની યાદિમાં રહ્યું નથી તેવી શ્રી સંઘની (સં. ૧૨ સુધી તે તે વર્ષે પણ આચરેલી) આ સર્વવ્યાપક પ્રાચીનતર પ્રવૃત્તિનું તે
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
પવ તિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૧૯
શ્રી સંઘમાં “જુનું તે સોનું' એ લોકોકિત અનુસાર પણ આજે શ્રેષ્ઠતર સ્થાન છે.
પિતાની કલ્પિત પ્રવૃત્તિને પ્રામાણિક લેખાવવા સારૂ અતિ પ્રામાણિક એવી આ પ્રાચીનતર પ્રવૃત્તિને લેપવાના ઉન્માદભર્યા તેવાં બેવજુદ લખાણ કરનાર તે વર્ગ પણ જે પિતાનાં તે લખાણોને સાચું માનતો હોય તો તેણે ઉદયવાળી તિથિ માનવાની પ્રાચીનતર પ્રવૃત્તિને તે પ્રથમ તકે તજી દેવી જોઈએ. કારણકે “જે વચનના આધારે તે વર્ગ, ઉદયવાળી તિથિમાની રહેલ છે તે –ાનિ સિદી ના મા” એ વચનના કર્તા કયા પ્રમાણિક પુરુષ છે? તેને પણ પત્તો જ નથી.”
પ્રથમનાં સમાધાનમાં જણાવ્યા મુજબ આજે તે વર્ગ પાળી રહેલ ૫૧ આચરણાઓમાંની-કપડાનું ધરવું-ઝોળી આદિને ગાંઠ વાળવી-ઉપધાન વિનાના ગૃહસ્થને સૂત્રે જણાવવા ઈત્યાદિ અનેક આચરણાઓ, કયા પ્રમાણિક પુરુષથી શરુ થઈ તેને પત્તો નહિ હોવા છતાં તે તે આચરણાઓને આજે નિસંદેહ આચરી રહેલ છે. આમ છતાં તે વર્ગ, એ રીતે હવે જ પૂનમ-અમાસની ક્ષય વૃદ્ધિએ સેંકડો વર્ષોથી અવિચ્છિન્નપણે ચાલી આવતી તેરસની ક્ષય-વૃદ્ધિ કરવાની તે એક પ્રાચીન પરંપરા ઉપર જ ટૂટી પડે છે! ત્યારે તેમનું તે શ્રી સંઘની કલ્યાણકર આચરણને યેનકેન ઉખેડી નાખવાનું હાર્દ ઉઘાડું થઈ જવા પામે છે. આવા તે વર્ગથી શ્રીસંઘે સાવધાન રહેવા જેવું છે.
નવા વર્ગના તે વાક્યમાંની તે બન્ને વાત જેમ પૂર્વોક્ત હકીકતથી વિશ્વસનીય નથી તેમ તે પછીની-આગમ સાથે તેને અત્યંત બાધ આવે છે. એ વાત તે કેવલ-ગોળો ગબડાવવા રૂપ જ છે. તે વર્ગની આ વાતને જે તેને અનુયાયી વર્ગ પણ સાચી માને તે તેઓને “પાંચમની સંવત્સરી જણાવનાર આગમને ચુથની સંવત્સરી જણાવનાર આચરણ બાધક છે.” એમ માનવું પડતું હોવાથી તેઓએ આજે એથની સંવત્સરી કરનાર પિતાની જાતને આગમબાધક સંવત્સરી કરનાર તરીકે ઓળખાવવાના મહાપાપના ભાગી બનવું પડે તેમ છે. તે વર્ગે ગબડાવેલે આ ગોળ તે ભયંકર છે.
તેમાં પણ ખૂબી તે એ છે કે-તે વર્ગે, તે આચરણ, શાસ્ત્રના એકાદ પણ પાઠને બાધક હેવાનું કે શાસ્ત્રથી બાધક હોવાનું સાબીત કર્યું જ નથી અને તે ગેળે ગબડાવેલ છે! વસ્તુતઃ તે વર્ગ તેવું ભવિષ્યમાં પણ સાબિત કરી શકે એવું કંઈ જ પ્રમાણ ધરાવતે નથી તેની તે ગોળારૂપે મૂર્તિમંત પીડા જ છે.
કારણ આપણે આગળ જોઈ જ ગયા છીએ કે નિર્યુક્તિ અને શૂણિ જેવા આગમગ્રંથને વિષે પણ-“યુગાંતે આવતી આરાધ્ય એવી આષાઢી પૂનમને તિષના હિસાબે ક્ષય આવે છે ત્યારે (તિષના હિસાબવાળી) આષાઢી ચૌદશને (દિન તે તે આગમધર મહાપુરુષએ “૧૪/૧૫” એમ નથી જણાવેલ; પરંતુ ત્યાં સાફ શબ્દોમાં) આરાધના માટે પૂનમ જ કહેલ છે.” એમ જોતિષીય ચૌદશને આગમધર ભગવતેએ પણ પૂનમ કહી, એટલે શ્રીસંઘ
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
પ્રથમથી જ તે ન્યાતિષના હિસાબની છતાં એ રીતે આરાધનામાં તે ખસેડાએલી ચૌદશને પક્ષી તરીકે આરાધવા માટે ચેતિષના હિસાબની તેરશને આરાધનામાં ચૌદશ જ કહે છે.
તે વની અંતિમ તેના આધારે એક એર નવીન કરવામાં આવતી ભા. શુ. પાંચમની ક્ષય-વૃદ્ધિએ ભા. શુ. ત્રીજની અથવા ચેાથની ક્ષય વૃદ્ધિ પણ બીજા આચાર્યંને સંમત નથી.’ એ વાત પણ જુઠી છે. કારણ કે–તે બૂકમાં તે વાત લખવાના સ. ૧૯૯૨માં નવા તિથિમત કાઢનારને રાકવાની તાકાતના અભાવે તે વષઁના આચાર્યાં નિરુપાયે જ તે પ્રાચીન આચરણાથી જુદા પડેલ છેઃ અને તે પણ તેએ એકલા જ: સિવાયના શાસનપક્ષીય બધા જ માચાર્યા, એ જ ક્ષય-વૃદ્ધિમાં સંમત હતા, અને હાય જ. કારણ કે-તે અરસામાં તૈયાર થઈ ને સ. ૧૯૯૩માં પ્રસિદ્ધ થએલ ‘શાસ્ત્રીય પૂરાવા 'માંના સંખ્યાબંધ પ્રાચીન પાઠ પણ તે ભા. શુ. ત્રીજની જ ક્ષય-વૃદ્ધિની આચરણા પર મહેારછાપ મારે છે.
*
પ્રશ્ન ૧૯ઃ—તે વગે, ‘ પતિથિપ્રકાશ ’ના પેજ ૧૫માં–“કેટલાક એમ કહે છે કે· આ ઉદયતિથિ માનવાના નિયમ તિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ હેાય ત્યારે સ્વીકારવાના નથી.’ પરંતુ આ માનવું ભૂલ ભરેલું છે. કોઈ માણસ એમ કહે કે–સાધુ મહારાજને કેઈ પણ ત્રસ કે સ્થાવરજીવની હિંસા નહિ કરવાને નિયમ છે; પરંતુ જ્યારે તેણે નદી ઉતરવાની હાય ત્યારે એ નિયમ માનવાના નથી, એના અથ એ થાય કે− નદી ઉતરતાં સાધુએ જીવદયા પાળવાની જરૂર નથી' આ કથન જેમ અનર્થંકર છે તેમ ઉપલું કથન પણ અનથ કર છે. ” તેવું લખાણ કરેલ છે તે બરાબર છે ?
,,
ઉત્તરઃ—તે લખાણુ ખરાખર તે નથી જ, પરંતુ કુટિલનીતિપૂર્વકનું ભ્રામક છે. કારણકે– ક્ષય-વૃદ્ધિ પ્રસંગે પણ ઉદય તિથિને માનવાને નિયમ તે સ્વીકારવાના છે' એ પ્રમાણે નવેા મત કાઢયા પછીથી કહેવા-લખવા અને પ્રચારવા માંડેલ તે વગ, આજે પણ લૌકિક દ્વિતીયાદિની ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે પૂર્વની ઉડ્ડયવાળી તિથિ માનવાના નિયમને સ્વીકારતા જ નથી, છતાં તેવા પ્રસંગે ઉદયવાળી તિથિના નિયમ ન સ્વીકારાય તેને ભૂલ ભરેલું કહે છે!
પોતાની તે ભ્રામક વાતને હકીકત રૂપે લેખાવવા સારૂ તે વાત પછી તે વગે, કાઈના નામે જે મુનિને કાઈપણ જીવની હિંસા નહિ કરવાના નિયમ છે; પરંતુ જ્યારે તેણે નદી ઉતરવાની હોય ત્યારે તે નિયમ માનવાના નથી' એ વાત રજુ કરી છે તે પણ ભ્રામક છે. કારણકે–‘ઉદયવાળી તિથિ માનવી.' એ ઔગિક આચરણા, જેમ પ્રભુઆજ્ઞા છે તેમ ઉદયવાળી તિથિ ન હેાય તેનેય ઉદયવાળી બનાવીને માનવાની આપવાદિક આચરણા, એ પણ પ્રભુઆજ્ઞા છે. આથી તે આપવાદિક પ્રભુઆજ્ઞાના પાલનમાં ઉદ્દય અનુનયને વિચાર કરવાના હાતા નથી તેમ મુનિને તા- કાઈપણ જીવની હિંસા નહિ કરવાના નિયમ’ એ ઔત્સગિક પ્રભુ આજ્ઞા છે, અને અસ ંખ્યાતા સ્થાવર (તથા સંખ્યાતા ત્રસ ) જીવેાની વિરાધનાના સંભવવાળી નદી ઉતરવી એ પણ આપવાદિક પ્રભુના જ છે. પ્રભુઆજ્ઞાનાં પાલનમાં હિંસા લાગતી જ નથી આથી-મુનિને નદી ઉતરતાં કેઈપણુ જીવની હિંસા
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિથિમાધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૨૧
નહિ કરવાના’ નિયમ તે ખરાખર સચવાઈ જ રહેતા હેાવાથી− નદી ઉતરતાં તે નિયમ માનવાના નથી' એ વાત મુનિને વિચારવી પણ રહેતી નથી. આથી ‘નદી ઉતરતાં તે નિયમ માનવાને નથી' એ મુનિ માટે રજુ કરેલી વાત તે બહુલસંસારી હૈયામાંથી ઉદ્દભવેલી વાત છે. એવી વાતનું શરણું લઈ ને પણ જે વ, ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે ઉદયવાળી તિથિ માનવાની મૂર્ખામીભરી વાતને સિદ્ધાંત ગણાવવા મથી રહેલ છે તે વગનાં તેવાં લખાણમાં તથ્યને અશ પણ કચાંથી હાય ?
એ રીતે પેાતાની માન્યતાને સાચી લેખાવવા સારૂ શરણ્ય ગણેલી તે અહુલસ સારી હૈયાની વાતને પણ ત્યાં તે વગે, તે વાત પછી ‘તેના અર્થ એ થાય કે—નદી ઉતરતાં સાધુને જીવદયા પાળવાની નથી.’ એ પ્રમાણેના અથ પણ પોતે જ રજુ કરેલ છે અને તેને અનર્થંકર પણ પાતે જ કહે છે! એ એક અચ્છેરૂ' છે અને અચ્છેરૂ ઉપાદેય ગણાતું નથી.
આચાય ના-મિ ના સિદ્દી॰ એ વચનથી તિથિને (પંચાંગમાં જણાવેલાં તેનાં પ્રમાણને ઉવેખીને ) ઉદ્દયવાળી માનવી તે ઉત્સગ માર્ગ છે અને તિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે ક્ષીણુ તિથિને આચાર્યનાં ‘ક્ષયે પૂ’” એ વિધિવાકયથી, ‘યે યે પૂર્વી પૂર્ણાં’ એ તંત્રન્યાયથી તથા ચાવલ્લુંમવસ્તારિિધ' એ ન્યાયથી ઉદયવાળી ખનાવવી તથા એ સૂર્યોદયને પામવાને લીધે વૃદ્ધ ગણાતી એક તિથિને-આચાર્યનાં ‘વૃદ્ધ જાŕ' એ નિયામક વચનથી એક સૂર્યદયવાળી ઠરાવવી તે અપવાદમા છે.
જેનેાને– આરાધના માટે મહિનામાં ફરજીયાત આરાધ્ય એવી, ત્રીજા ત્રીજા દિવસે તે આવીને સ્વતંત્રપણે ઉભી જ રહે તેવી અને ૨૪ કલાકના પ્રમાણવાળી તિથિ જોઈ એ.’ જે લૌકિક ટીપણામાં તેા હાતી જ નથી. આથી લૌકિકટીપણામાં દર્શાવેલી તિથિની શરૂઆત અને ક્ષય-વૃદ્ધિ આદિને જૈનાએ જૈની તિથિની શરૂઆત તરીકે અને ક્ષય-વૃદ્ધિ તરીકે સ્વીકારવી પાલવતી જ નથી.
તેથી જ જૈનાચાર્યએ લૌકિકટીપણામાંની એસતી-અસ્ત પામતી-ભાગવાળી–સમાપ્તિવાળી કે ક્ષય-વૃદ્ધિ પામતી તિથિને ઉદયવાળી જૈની તિથિઓ બનાવવા સારૂ ઉપર જણાવેલા ‘સયંમિ, સથે પૂર્વા, યે યે પૂર્વા પૂવો, ચાવÉમવસ્તાયિિષ, વૃદ્ધો ઉપા’ આદિ ઉત્સ-અપવાદ અને નિયામક સૂત્રેાની રચના કરી છે, તેમજ સ્વીકારી છે: કે—જેના આધારે આજે પણ જેના મહિનામાં નિયમિત ત્રીજા દિવસે આવતી અને ૨૪ કલાકના પ્રમાણુ વાળી ખાર પીનું આરાધન અસ્ખલિતપણે કરી રહેલ છે.
પ'ચાંગમાં પહેલા દિવસે તિથિ ગમે તેટલી ઘડીની હેાય છતાં તે તિથિની તે ઘડીઓને અપ્રમાણુ ગણીને તે તિથિ જો બીજા દિવસના સૂર્યોંદય વખતે અલ્પ પણ ઉદયમાં ડાય તે તે પણ અલ્પ તિથિને આરાધનામાં તે મિ’પાઠેના આધારે ૨૪ કલાકની ગણવી તે ઉત્સગ મા` છે, અને જો ક્ષય કે વૃદ્ધિ વાળી તિથિ હાય તા તે ક્ષય કે વૃદ્ધિ તિથિની પૂર્વેની
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨]
તત્વફ્તરંગિણી અનુવાદ પ્રષેિ ઉદયવાળી તિથિને પણ અપ્રમાણ ગણીને ક્ષીણ તિથિને જે પૂર્વાવ-ક્ષો શો પૂર્ણ પૂર્ણ અને થરંતdખવ' પાઠના આધારે તે દિવસે તેમજ પૂર્વ પૂર્વ ૨૪ કલાક પ્રમાણની ઉદયવાળી બનાવવા રૂપ વિધિ અને પ્રતિવિધિ કરે તે અપવાદમાર્ગ છે.
: ઉત્સર્ગ, પંચાંગની ઉદયતિથિને અને અપવાદ, પંચાંગની ક્ષીણ કે વૃદ્ધ તિથિને લગાડવાને હોય છે. ઉત્સર્ગ અને અપવાદ બંને માર્ગ એક તિથિને સાથે લગાડવાના હતા નથી લગાડી શકાય પણ નહિ. ઉત્સર્ગ જે કાર્ય કરવા અસમર્થ હોય છે તે કાર્ય, અપવાદ કરી આપવા સમર્થ હોવાથી ઉત્સર્ગ કરતાં અપવાદ બલવાન છે. તે બલવાન ગણાતા અપવાદનું કાર્ય કરવામાં, નિર્બલ ગણાતે ઉત્સર્ગ, નિરૂપયોગી છે. આથી અપવાદના કાર્ય વખતે ઉત્સગને પણ સ્વીકારવાની વાત કરવી તે ખુલ્લી મૂર્ખામી છે. તે વર્ગ પણ સં. ૧૨ સુધી તે પંચાંગની તિથિ ક્ષય વૃદ્ધિ પ્રસંગે એ જ માન્યતા ધરાવતા હતા અને પિતાનાં આરાધનાનાં પંચાંગમાં પણ તે પ્રમાણે પ્રસિદ્ધ કરીને તે પ્રમાણે જે વર્તતે હતે. ' આ દરેક વસ્તુ જાણવા અને જાતે પણ અનુભવવા છતાં સં. ૧૯૭થી લૌકિક પંચાંગગત તિથિઓને જૈની તિથિઓ ગણાવવાના મિથ્યા પંથે ચડી જવાથી તે વર્ગ,
અપવાદ લગાડવાના સ્થાને પણ ઉત્સગને સ્વીકારવાને છે' એવું અસંગત બોલવા-પ્રરૂપવાપ્રચારવા અને પ્રવર્તાવા માંડીને શ્રી સંઘમાં તે મહાન અનર્થ કર્યો જ છે; પરંતુ તેવું વિપરીત વર્તન કરવા જતાં તે વર્ગને પિતાને પણ–ચૌદશ, પૂનમ, અમાસ કે ભા. શુ. પાંચમની ફયવૃદ્ધિ વખતે પણ ૩મિ . સૂત્રને વળગી રહીને પૂર્વની ઉદયવાળી ચૌદશ અને એથને તે ઉદય તરીકે જ ઉભી રાખવાના આગ્રહમાં અટવાઈ પડતાં તે ક્ષીણ પૂનમ-અમાસાદિ પર્વો અને તેનું આરાધન જ ગુમાવવું પડ્યું છે. અર્થાત તેવી ઉલટી ચાલે ચાલવા જતાં તે વગને તે-“ચૌદશ-પૂનમ, ચૌદશ-અમાસ અને ભા. શુ. જેથ–પાંચમનાં ૪૮ કલાકના પ્રમાણવાળા તે તે સંયુક્ત પર્વોનું ૨૪ કલાકના એક જ દિવસમાં આરાધન થઈ જતું હેવાના મયિામૃષાવાદનું સેવન કરવા છતાં પણ તે તે પર્વના ક્ષય પ્રસંગે એકેક મહાપર્વને લેપ કરવાના તથા વૃદ્ધિ વખતે એકેક કલ્પિત ફક્યુતિથિને તે જોડીયા પર્વની વચ્ચે મનસ્વીપણે જ ઘુસાડીને તે તે જેડીયા પર્વને તોડી નાખવાના મહાદોષના ભાજન બનવું પડેલ છે. આમ કપોલકલ્પિત મત ઉભું કરીને તેવા મતને પણ પ્રભુશાસનમાં ચલાવવાના આગ્રડમાં પડી જતાં તે વગને આખાયે શાસનને ઓળવાને દુઃખદ પાપપુંજ વહેવાની સ્થિતિમાં મૂકાઈ જવું પડેલ છે. જે જગતભરના જૈન સંઘને પ્રત્યક્ષ છે એવા તે વર્ગની તે તે શું પરંતુ કોઈ પણ વાતમાં તથ્ય શું છે? 1 . પ્રશ્ન ૨૦૧–શ્રી તવતરંગિણી ગ્રંથમાં તે લોકિક પંચાંગમાં આવતી તિથિના ભેગસમાપ્તિ વગેરે પણ જોવાની વાત છે અને ઉપલા પ્રશ્નના સમાધાનમાં તે પંચાગગત તિથિને ભાગ અને સમાપ્તિ વગેરેની ઉપેક્ષા કરીને પણ તે તિથિએને જેનેએ. ઉદયથી
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિમાધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૩
અને ઉદયવાળી બનાવીને માનવાની વાત જણાવી છે તે તે વાત શ્રી તત્ત્વતર ગણી ગ્રંથ સાથે સંગત શી રીતે ગણાય
ઉત્તર:—શ્રી તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથની રચના જ મુખ્યત્વે ખરતરાને અગે છે. આથી તે ગ્રંથમાં યે પૂર્વ'ની જ માન્યતાવાળા ગ્રંથકારશ્રીએ, અષ્ટમીના ક્ષયે સાતમે આઠમ અને પૂનમના ક્ષયે (ચૌદશને બદલે) એકમે પૂનમ કરનાર ખરતરને તે માન્યતા ખાટી છે? ઇત્યાદિ સાબિત કરી આપવા સારૂ ‘સાતમના દિવસે તે આઠમને ભાગ પણ છે; પરતુ એકમના દિવસે તે પૂનમનો ભાગ પણ નથી.’ એમ યુક્તિરૂપે જ તિથિના ભાગની વાત જણાવવી જરૂરી બની છે. તે ગ્રંથમાં જણાવેલી સમાપ્તિની વાત પણ એ રીતે યુક્તિરૂપે જ છેઃ નહિ કે–તે વાતા સિદ્ધાંતરૂપે છે.
Bes
શાસ્ત્રકારને તે ભેગ શબ્દથી ‘ ખીજ આદિ પતિથિના ક્ષય વખતે ખીજ આદિના ભાગવટા જ ઇષ્ટ હાત તા ‘ક્ષયે મોળવતીત્તિષિ” એમ કહ્યું હેત; પરંતુ એમ નહિ કહેતાં તે ગ્રંથમાં ચાલેલી આખી ચર્ચામાં ‘ક્ષયે પૂર્વાં॰' પ્રઘાષની જ મુખ્યતા રાખેલ છે અને તે મુખ્યતા, એકમ આદિને ખીજ આદિપણે જ માનવા સારૂ રાખેલ છે. તેથી જ ગ્રંથકારે તે ગ્રંથમાં ચૌદશના ક્ષયે તેરસને-ચતુર્તા પવ થવો ચુ' વાકયથી ચૌદશ જ કહી છે.
તિથિક્ષય તિથિનું જે ‘ભાગવાળી તિથિ’ એ લક્ષણ ગણવામાં આવે તે તે તિથિ તે દિવસે જેટલી ઘડી પ્રમાણની હાય તેટલી ઘડી પ્રમાણ જ આરાધવી પડે ! સૂર્યોંદયથી બીજા સૂર્યોદય સુધીના ૨૪ કલાક સુધી આરાધી શકાય જ નહિ; કારણકે-તે દ્વિષસે રહેલી સૂર્યોદયવાળી એકમ આદિ અપમાં તે બીજ આદિના ભાગવટે હાતા નથી અને તે સેિ તે ક્ષીણુ ખીજ આદિ તિથિની સમાપ્તિ બાદ બેસી જતી ત્રીજ આદિમાં પણ તે બીજ અશિા ભાગવટા હાતા નથી. 14
સમાપ્તિની વાત પણ એવી જ છે. શાસ્ત્રકારને આ ગ્રંથમાં કહ
જણાવેલ
સમાપ્તિની વાત ઉપરથી તિથિને જો સમાપ્તિ ઉપર જ આધાર રાખવા ઈષ્ટ હાત તે ખીરું આદિ તિથિના ક્ષય વખતે તેની સમાપ્તિ એકમ આદિમાં અને વૃદ્ધિ વખતે મીજી તિથિમાં હાવાથી–સામાન્યતિથિ, એકવડી પ`તિથિ, ક્ષીણુ પëતિથિ અને વૃદ્ધપતિથિ એ દરેક તિથિઓને માટે 'હિન્ની કલ્પ સમq-તિષિયંત્ર સમાન્યસ્તે તિથિ જ્યાં સમાપ્ત થાય તે પ્રમાણુ ’ એમ કહ્યું હાત. અથવા ‘લમાપ્તિમાંન' કહ્યું હેાત; પરંતુ ત્યાં પણ એમ નહિ કહેતાં આખી ચર્ચામાં ‘ક્ષયે પૂર્વી’ અને ‘વૃદ્ધો પત્ત’ પ્રદેાષની જ મુખ્યતા રાખેલ છે, અને તે મુખ્યતા, મીજ આદિના ક્ષયે તે દિવસની એકમ આદિને જેમ ખીજ આદિપણે જ મનાવવા સારૂ રાખેલ છે તેમ ખીજ.આદિની વૃદ્ધિ વખતે પણ એ સૂર્યોદયને પામેલી તે તિથિના પહેલા સૂર્યોદયને હિસાબમાં જ નહિં ગણીને તથા ખીજા સૂર્યોદયને તે તિથિ માટે પ્રમાણ માનીને તે તિથ્યશને જ ખીજ આદિ તરીકે પ્રમાણ માનવા સારૂ રાખેલ છે. તેથી જ શ્રી હીર
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
*
--~
સૂરિજી મહારાજે શ્રી હીરપ્રશ્નમાં અને શ્રી સેનસૂરિજી મહારાજે પણ શ્રી સેનપ્રશ્નમાં (વૃદ્ધિ વખતે બંને તિથિ ઔદયિકી જ હોવા છતાં) બીજી તિથિને જ (તિથિ બે બેલાય નહિ માટે બીજી તિથિ નહિ કહેતાં) ઔદયિકી જણાવી છે.
તિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિએ તિથિનું જે “સમાપ્તિવાળી તિથિએ લક્ષણ ગણવામાં આવે તે બીજ આદિના ક્ષય વખતે એકમ આદિમાં તે સમાપ્તિ અને ઉદય બંને હોવાથી અને વૃદ્ધિ વખતે પહેલા સૂર્યોદયવાળી તિથિ, તે દિવસની સમાપ્તિની અપેક્ષાએ તે દિવસની સમાપ્તિ સાથે સમાપ્ત થતી હોવાથી, તથા ક્ષય વખતે તે દિવસે તે તિથિ સમાપ્ત થવા પછીથી શરૂ થતી અન્યતિથિમાં તેને ભેગ નહિ હોવાથી તેમજ વૃદ્ધિ વખતે બીજા સૂર્યોદયને બે ત્રણ ઘડી જ સ્પશીને સમાપ્ત થવા પછીથી શરૂ થતી તિથિમાં પણ તેને ભેગ નહિ હેવાથી તે ક્ષીણ–વૃદ્ધતિથિઓ, જેટલી ઘડીના માપે સમાપ્ત થતી હોય તેટલી ઘડી પ્રમાણ જ આરાધી શકાય, પરંતુ એક સૂર્યોદયથી બીજા સૂર્યોદય સુધીના ૨૪ કલાક પ્રમાણ આરાધી શકાય જ નહિ.
આથી જ શ્રી તત્વતરંગિણી ગ્રંથમાં જે સ્વીકારરૂપે પણ સમાપ્તિની વાતે જોવામાં આવે છે તેને કઈ સિદ્ધાંતરૂપે ન માની બેસે એ સારૂ તે શાસ્ત્રકારે આ શ્રી તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથરત્નની ૧૭મી ગાથાના- ના ifમદુ રિવરે તમw at vમાળ તિ' એ ઉત્તરાદ્ધની ટીકામાં ક્ષય અને વૃદ્ધિ વખતે કઈ તિથિ સ્વીકારવી? એ પ્રશ્નના સમાધાન અર્થે તે બંને તિથિનું સાધારણ=સર્વસામાન્ય લક્ષણ સ્થાપેલ છે કે “ તિથિરિવારિરિવારને
આવે તો પણ વિલો-વારાણા પ્રમાણિતિ તત્તિવિવેનૈવ રવીર્થ જે તિથિ જે રવિવાર આદિ લક્ષણવાળા દિવસે સમાપ્ત થતી હોય તે જ રવિવાર આદિ લક્ષણવાળા દિવસ પ્રમાણુ કર–તે તિથિપણે જ સ્વીકાર.” એટલેકે
સમાપ્તિવાળી તિથિ સ્વીકારવી” એમ નહિ; પરંતુ-સમાપ્તિથી પણ આગળ વધીને આ દિવસ જ માનવી. એટલેકેસમાપ્તિવાળી તે તિથિ બે જ ઘડી હોય તે પણ તે તિથિને તે દિવસના સૂર્યોદયથી બીજા દિવસના સૂર્યોદય સુધીના ૨૪ કલાકની જ તિથિ તરીકે માનવી.
આથી સમજવું સ્પષ્ટ બને છે કે-ટિપ્પણામાંની તિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે “કમિe' વાળે ઉત્સર્ગ, નાકામિયાબ બનવાથી શ્રી સંઘમાં ભેગવાળી તેમજ સમાપ્તિવાળી તિથિ લેવાની થવા માંડેલી વાતને પૂજ્ય ઉમાસ્વાતિ વાચકપ્રવરે શ્રી સંઘને સમર્પેલા “અરે ! પ્રષિદ્વારા સ્થગિત કરી દેવાની સાથે તેવા પ્રસંગે તે દિવસના સૂર્યોદયથી જ તે તિથિ માનવાનું નક્કી કરી આપેલ છે. આ ગ્રંથકારશ્રીએ પણ તેથી જ આ ગ્રંથમાં શરૂઆત જ “જે પૂ. પ્રઘોષના આધારે કરેલ છે, અને આ ગ્રંથની તે ૧૭મી ગાથાની તકામાં પોતે તે પ્રસંગને અનુલક્ષીને બાંધેલા તે સાધારણુલક્ષણ પર પણ તરતજ તે વાચકપ્રવરશ્રીના પ્રષને આધાર તરીકે રજુ કરેલ છે. એટલે સિદ્ધ છે કે-તિથિક્ષય-વૃદ્ધિ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
૧૨૫ વખતે ભેગ અને સમતિ આદિવાળી વાતે એ આપવાદિક સિદ્ધાન્ત નથી, પરંતુ “ જૂળ ' અને પૂર્વોકત “ ના મિત્ર એ આપવાદિક સિદ્ધાંત છે અને તે સિદ્ધાન્તો દ્વારા ટિપ્પણાની ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે આરાધનાના જેન ભીતીયાં પંચામાં–તે તે ક્ષીણ અને વૃદ્ધ તિથિઓને પૂર્વ કે પૂર્વતર અપર્વની ક્ષય-વૃદ્ધિ કરીને શ્રીસંઘમાં વર્ષોથી આરાધના સારૂ જે ઉદયાત્ તરીકે દર્શાવાય છે તે બરાબર જ છે.
પ્રશ્ન ૨૧–જેન તિષશાસ્ત્રોમાં તિથિનું પ્રમાણ, દિવસના બાસઠ ભાગ કરીએ તેમાંના ૬૧ ભાગ પ્રમાણ એટલેકે-અંશ જ જણાવેલું છે તે મુજબ ૨લા દિવસના થતા ચંદ્રમાસના હિસાબે વર્ષમાં ૬ તિથિને ક્ષય આવે, પણ એકેય તિથિની વૃદ્ધિ તે ન જ આવે. આમ છતાં તે વર્ગ તેમની પવતિથિપ્રકાશ" બૂકના ૧૮મા પેજ ઉપર આગમને પાઠ ટાંકીને કહે છે કે
“કેટલાક એમ કહે છે કે-જૈનમતમાં પર્વતિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ થતી નથી.” તિ તેમનું આ કહેવું બરાબર નથી. કારણકે-જેનશાસ્ત્રોમાં દરેક તિથિની ક્ષય વૃદ્ધિ થતી હોવાનું કહેલ છે. આ વાતને જરા આપણે વિચાર કરીએ. પરિપૂર્ણ ત્રીસ અહોરાત્ર પ્રમાણ એક કર્મમાસ કહેવાય છે, ઓગણત્રીસ રાત્રી ઉપર એક દિવસના બત્રીશ બાસઠીયા ભાગ પ્રમાણ (૨૯) ચંદ્રમાસ ગણાય છે અને યુવા દિવસને એક સૂર્યાસ ગણાય છે. કર્મમાસ સાથે ચંદ્રમાસ વિચારતાં પ્રતિવર્ષે છ ક્ષયતિથિઓ આવે છે અને કર્મમાસ સાથે સૂર્યમાસ વિચારતાં છ વૃદ્ધિતિથિઓ આવે છે. એ પ્રમાણે, ક્રમસર ક્રમસર થતાં પાંચ વર્ષ પ્રમાણ એક યુગમાં એકમથી પૂનમ સુધીની તમામ તિથિઓને ક્ષય-વૃદ્ધિના રેગમાંથી પસાર થવું પડે છે. આ જ કારણથી શ્રી સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ મુદ્રિત પૃ. ૨૦૨ સૂત્ર ૭૫માં સ્પષ્ટ અક્ષરે છે કે “તી સહુ ૪ ફુ ઉ૦ સં.... તારા હજુ છ મત્તા છે. સં.....તરથ હા રમે છે અતિ ઉ૦ નં૦... સારા માણસો સુવંતિ માપદંડ જીવ મા ચંવાળો હાંતિ માઇrif=એક વર્ષમાં છ ઋતુઓ છે, તેમાં છ ક્ષયરાત્રિઓ છે, અને છ અધિક રાત્રિઓ છે.” ચંદ્રમાસથી છ ક્ષીણ તિથિઓ આવે છે અને સૂર્ય માસથી છ વૃદ્ધિતિથિઓ આવે છે.” તે શું જૈનમતમાં તિથિવૃદ્ધિ પણ આવે ખરી?
ઉત્તર –જેનામત પ્રમાણે પર્વતિથિને ક્ષય હોય છે, પરંતુ વૃદ્ધિ તે હતી જ નથી એ વાત સાચી છે. આમ છતાં તે વગે, “જૈનમતમાં પર્વતિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ થતી નથી.” એમ કેટલાકને નામે કહેલું છે તે ખોટું છે. “જેનશાસનસંઘમાં તેવું કહેનારા તે કેટલાકે કોણ? કોણ?” એ જણાવી જ શકે તેમ નહિ હોવાથી તે વગે કહેલી તે વાત, કેટલાકના નામે રજુ કરવી પડેલી હેઈને ભ્રામક છે.
પચાસ વર્ષનું પ્રાયશ્ચિત્ત લેવું નથી અને ખપી ગણવવું છે શાસન સંઘ, “આરાધનામાં પર્વતિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ થતી નથી” એ વાતને પણ
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વતર ગિણી અનુવાદ પ્રથ
જૈનમત” કહે છે તેને આશ્રયીને તે વગે તે વાત સંધના નામે રજુ કરવાને બદલે કેટલાકને નામે રજુ કરી દીધી હેાય તે પણ નવા વગે કરેલી તે વાત, પાતે સ. ૧૯૯૨ પહેલાં (પેાતાના હાલના મતથી વિરુદ્ધ) પચાસ વર્ષ સુધી કરેલા તે મુજબના જ વર્ત્તનનું પ્રાયશ્ચિત્ત લેવાની વાત ઉપર પડદો પાડનારી હાવાથી મિલન છે.
એ હિસાબે તા– જૈનમતમાં પતિથિની ક્ષયવૃદ્ધિ થતી નથી' એમ સ. ૧૯૯૨ પહેલાં તે વ, તેઓના દાદા તથા પરદાદાગુરુ અને સેંકડા વર્ષ પૂર્વના તેમના તે પરદાદાગુરુઓના પણ દાદા-પરદાદાગુરુએ વગેરેય કહેતા હતા અને તે મુજબ કરતા પણ હતા, એમ તે વગ પણુ જાણતા જ હાવા છતાં ‘ અમે આદિ તે બધા વિડલાનું તે કહેવું ખરાખર ન્હાતું ' એ સત્ય ન બેાલાઈ જાય તેની સાવગિરી રાખીને (પ્રથમથી એ જ પ્રમાણે આજે પણ કહેનાર અને કરનાર ) શાસનસંઘનું જ તે કહેવું બરાબર નથી’ એમ કહે છે તે, નિજના નવા કલ્પિત તિથિમતને સાચા લેખાવવા સારૂ શ્રીસંઘની તે સાચી વાતને ખાટી લેખાવવાના પ્રપંચરૂપ છે. તે વગને પણ પાતાના મત જે ખરેખર સાચા જ લાગતા હાત તા તે વર્ગ તે મતને યેન કેન સાચા લેખાવવા સારૂ તેમણે કરવા પડેલા આવા અનેક પ્રપંચાને તજીને-સ. ૧૯૯૨ પહેલાં પેાતાના આજના મતથી પાતે વ સુધી જગજાહેર રીતે કરેલા વિરુદ્ધ આચરણજન્ય ડુંગર જેટલા દોષાનું જગતભરના સંઘા જાણે તેવી જાહેર રીતે પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યું" હેત; પરંતુ તે આત્મકલ્યાણી કાર્યં તે વગે અદ્યાપિ પ ંત કર્યું." જ નથી! તે જોતાં તે વગ પણ નિજના મતાગ્રહ માટેના પેાતાના તેવા પ્રચારોને પ્રપંચ તરીકે જ માને છે, એમ પ્રમાણિક માનવું થાય છે.
; આથી ચાલબાજી, કલિતને કલ્પતરુ
લેખાવવા અસમથ છે.
તે વગે, તે સ્થળે તે લખાણ બાદ જે- જૈનશાસ્ત્રોમાં દરેક તિથિની ક્ષય વૃદ્ધિ થતી હોવાનું કહેલ છે. ” એમ જૈનશાસ્ત્રોને નામે કહેલુ છે તે, જૈનશાસ્ત્રરૂપ કલ્પતરુને નામે પેાતાના કલ્પિત મતરૂપ કલિતરુને કલ્પતરુમાં ખપાવવાની ચાલબાજી સ્વરૂપ છે. જૈન જ્યેાતિષના કોઈપણ ગ્રંથમાં બાર મહિને ‘છ' તિથિના ક્ષય થતા હેાવાનું કહેલ છે; પરંતુ તિથિની વૃદ્ધિ થતી હોવાનું તેા કહેલું જ નહિ હેાવાથી તેવી ચાલમાજી તેવા કલિતરુને કલ્પતરુ લેખાવવા કદિ સમથ થતી નથી.
‘અતિપત્ર 'ના અર્થ, ‘તિથિવૃદ્ધિ’ કરવામાં પાપી પર્વતનું અનુકરણ કરેલ છે.
તે લખાણ પછી તે વગે જે- પરિપૂર્ણ ત્રીસ અહેારાત્ર પ્રમાણ એક કÖમાસ કહેવાય છે, એગણત્રીશ અહારાત્ર ઉપર એક આખા દિવસના ખત્રીસ ખાસઠીયા (૨૯) ભાગ પ્રમાણ ચદ્રમાસ ગણાય છે અને ૩૦ા દિવસના એક સૂ`માસ થાય છે. કમ`માસ સાથે ચંદ્રમાસ વિચારતાં પ્રતિવષે છ ક્ષયતિથિએ આવે છે? એમ કહ્યું છે..તે તે જૈન
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૨૭
--***''
ન
ળકામકાજામાજા જકાતનાકા જણાયા.જામનગમનારમાર,કનકાઇ જાજ કામ માધાક જ 11 મા ધમ ધમક દ્રજિક કામ મા
કામકાજમાં
-
समाव्यु
જ્યોતિષશાસ્ત્રાનુસારી જ છે; પરંતુ તે વાત પછી જે-“અને કર્મમાસ સાથે સૂર્યાસ વિચારતાં “છ” વૃદ્ધિતિથિઓ આવે છે. એમ કહેલું છે તે વાક્ય-પાપી પર્વતે “અજ’ શબ્દના “જુનું ધાન્ય” અર્થ ઉપર પગ મૂકીને કરેલા “બેકડે” અર્થની જેમ “શ્રી સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ” નામના આગમગ્રંથમાંના “તિરાઝ' શબ્દના [ શ્રી ઠાણાંગસૂત્ર (છઠું સ્થાન, પૃ. ૩૭૦)ને વિષે “સત્ત જત્ત મતદાત્ર = ધિવિનંવિનવૃતિ કાવત્ત' એ પાઠથી જણાવેલા].
અધિકદિન-દિનવૃદ્ધિ તરીકેના આગમોક્ત અર્થ ઉપર પગ મૂકીને કરેલા “વૃદ્ધિ તિથિઓ” રૂપ કલ્પિત અર્થથી કલુષિત હોઈને પાપપર્વતના તે શાસ્ત્રવિરુદ્ધ અર્થની આવૃત્તિરૂપે આગમદ્રોહી છે પાપપર્વતે “અજનો અર્થ “મેષ” કરીને ઘેર હિંસાને ધર્મમનાવ્યો અને આ વર્ગ “તિરાત્રને અર્થ “તિથિવૃદ્ધિ કરીને આગમોક્ત “સૂર્યમાસ’ ને ચંદ્રમાસ લેખાવવાના મહામિથ્યાત્વને આગમશાસ્ત્ર લેખાવ્યું !
શ્રી સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ ગ્રંથગત સૂર્યમાસના અધિકારમાંના શબ્દને “વૃદ્ધિતિથિઓ એ અર્થ આજ સુધી કોઈપણ જેનશાસ્ત્રકારે કરેલ નથી અને દરેક જૈનશાસ્ત્રકારોએ દિનવૃદ્ધિ” અર્થ જ કરે છે.” એમ તે વર્ગ જાણતા હોવા છતાં-સં. ૧૯૯૨ સુધી તે વર્ગના દાદા-પરદાદાઓ અને તે વગે પણ તે ગતિcr=' શબ્દનો અર્થ “દિનવૃદ્ધિ” જ કરેલ હોવા છતાં શ્રી કાલલેકપ્રકાશ સર્ગ ૨૮ પૃ. ૩૯૭ની પહેલી પુઠી ઉપરના-ચોરાતિથીનાં જ, વિશેષs ચરિત માનૂતપન્ના માત્રા-તિથિ પુનરિટુન ૭૬૧” લેક દ્વારા શાસ્ત્રકારે-સૂર્યથી ઉત્પન્ન થાય તે દિવસ અને ચંદ્રથી ઉત્પન્ન થાય તે તિથિ. એમ જણાવીને “દિવસ તે તિથિ નહી અને તિથિ તે દિવસ નહિ.” એમ સ્પષ્ટ કહ્યું હોવાનું પણ જાણવા છતાં–તિથિ તો ચંદ્રમાસમાં જ ગણાય અને સૂર્યમાસ તો દિવસો જ બનતો હોવાથી સૂર્યમાસમાં તિથિની હયાતિ જ ન હોય.” એ વાત પણ તે વગ જાણતો હોવા છતાં-તિથિ દરેક ૫૯ ઘડીની જ હોય છે અને દિવસ તે દરેક ૬ ઘડીને હોય છે તેથી પણ તિથિને દિવસ ન કહેવાય અને દિવસને તિથિ ન કહેવાય” એ વાત પણ તે વર્ગ અત્યંત સ્પષ્ટ પણે જ જાણતો હોવા છતાં અને પ્રસ્તુત લખાણની પહેલાં પિતાના જ એ ચાલુ લખાણમાં પણ તે વગે ૩૦ દિવસને એક સૂર્યમાસ છે” એમ સાફ લખવા વડે તે “અતિરાત્ર” શબ્દને અર્થ, “તિથિ નહિ પણ દિવસ” જ કરેલ હોવા છતાં તે વર્ગ, સૂર્ય માસના અધિકારમાંના તે પાઠમાંના “ચરિત્ર' શબ્દને સર્વ જૈનશાસ્ત્રોથી વિરુદ્ધ એ “વૃદ્ધિતિથિ અર્થ કરીને ચાલેલ છે તે, તે વર્ગને આગમશાસ્ત્રોના ભોગે પણ પોતાનો તિથિમત ચલાવવાની ભવવર્ધક ધૂન જ લાગી હોવાનું પ્રબલ પ્રતીક છે.
લેકિક ગણત્રીને જેની ગણાવવાનું કપટ છે. પ્રશ્ન ૨૧ માંનાં તે લખાણ પછી તે વગે જે- એ પ્રમાણે કમસર ક્રમસર થતાં પાંચ વર્ષ પ્રમાણે એક યુગમાં એકમથી પુનમ સુધીની તમામ તિથિએને
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮ ].
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ શમહિના રોગમાંથી પસાર થવું પડે છે. એ પ્રમાણે કહેલું છે તે અજેન તિષશાફાની તે ગણત્રીને જૈનશાસ્ત્રોની ગણત્રી તરીકે લેખાવનારૂં કપટ છે. જૈન જ્યોતિષશાસ્ત્રની ગણત્રીએ પાંચ વર્ષના યુગમાં આવતી ૧૮૬૦ તિથિમાંની એક પણ તિથિને વૃદ્ધિના રેગમાંથી તે પસાર થવું પડતું જ નથી, પરંતુ ક્ષયને રેગમાંથી પણ બધી તિથિને પસાર થવું પડતું નથી.
આ વસ્તુની સમજ અર્થે જેન તિષની ગણત્રીએ પાંચવર્ષના યુગમાં એકેય વૃદ્વિતિથિ તે આવતી જ નહિં હોવાનું અને યુગની ૧૮૬૦ તિથિએમાંથી યુગમાં નિયમિત ત્રીસ જ તિથિએને ક્ષયના રંગમાંથી પસાર થવું પડતું હોવાનું જણાવનારું કોષ્ટક પણ આ નીચે જોવું આવશ્યક છે. શ્રાવણ વદિ ૧ ના યુગની શરૂઆતના દિનથી એકસમે દિવસે આવતી ક્ષયતિથિનું કોષ્ટક પ્રથમ વર્ષ ક્ષયતિથિ દ્વિતીય વર્ષ | તૃતીય વર્ષ | ચતુર્થ વર્ષ પંચમવર્ષ ક્ષયતિથિ આસો વદિ ૨ | આસો વદિ ૧૪ | આસો શુદિ ૧૧ | આસો વદિ ૮ | અ શુદિ ૫ માગશર વદિ ૪ | માગશર શુદિ ૧ | માગશર શુદિ ૧૩ | માગશર વદિ ૧૦ | માગશર શુદિ છે મહા વદિ ૬ મહા સુદિ ૩ બીજે પિષ | | મહા વદિ ૧૨ મહા શુદિ ૯
શુ. ૧૫ (યુગાદ્ધ) ચિત્ર વદિ ૮ , ચૈત્ર શુદિ ૫ ચિત્ર વદિ ૨ ચૈત્ર વદિ ૧૪ ચત્ર શુદિ ૧૧ જે વદિ ૧૦ | શુદિ છે | જેઠ વદિ ૪ | જેઠ શુદિ ૧ | જેઠ શુદિ ૧૩ શ્રાવણ વદિ ૧૨ શ્રાવણ શુદિ ૯ | શ્રાવણ વદિ | શ્રાવણ શુદિ ૩ બીજે અષાડ
શુદિ ૧૫ (યુગાન્ત)| તે વર્ગની સુવિહિતતાની આ તો સામાન્ય રૂપરેખા છે.
આ કેષ્ટક, શ્રી સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ આદિ જેન તિષશાસ્ત્રોની ગણત્રી મુજબનું છે. આ કોષ્ટકથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય તેમ છે કે “તે વર્ગો તેના લખાણમાં જે-“એ પ્રમાણે ક્રમસર ક્રમસર થતાં પાંચ વર્ષ પ્રમાણ એક યુગમાં એકમથી પૂનમ સુધીની તમામ તિથિઓને ક્ષય-વૃદ્ધિના રેગમાંથી પસાર થવું પડે છે. “એ પ્રમાણે કહેલું છે અને પ્રચારેલું છે, તે જેને શાસ્ત્રોથી સદંતર વિરુદ્ધ છે અને લૌકિક જ્યોતિષની ગણત્રીને જેન તિષની ગણત્રી તરીકે લેખાવવાનું ખુલ્લું તર્કટ જ છે.” ને તિથિમત કાઢયા પછીથી તે વર્ગો, પબ્લીકને તે નવા મતમાં ખેંચવા સારૂ મનસ્વીપણે જ વિવિધ રીતે બેલીને તેમજ પ્રચારીને જણાવેલી શાસનની પ્રાચીન પ્રણાલિકાને પ્રમાણિક માનનારા શાસનના સમસ્ત. શ્રમણસંઘની અસુર વિહિતના અને તેમની સુવિહિતતાની આ તે એક સામાન્ય રૂપરેખા છે.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિચિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૨૯ વિષયની આટલી વિશદતા પછી-પિતાને તેવા લોકેનરજનવંચક લખાણને આગમાનુસારી મનાવવા માટે જ તે સ્થલે નવા વગે, પિતાના એ લખાણ ઉપર “શ્રી સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ” નામક આગમગ્રંથના “તરથ xxx ગ્રંથ હરિ' એ પાઠની મેઘાડંબરી છાપ રજુ કરવી પડેલ છે” એમ સુરેને જણાવવાનું ભાગ્યે જ રહે.
જેન જયોતિષશાસ્ત્રો મુજબ તિથિની વૃદ્ધિ થતી જ નથી. ઉપર જોઈ ગયા કે – શ્રી સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિગ્રંથના પાઠમાંના તે “સત્તા' શબ્દનો અર્થ, શ્રી ઠાણાંગસૂત્રમાં જેમ “અધિકદિન-દિનવૃદ્ધિ કરેલ છે, તેમ તે “સારા” શબ્દને - અર્થ શ્રી જ્યોતિષકરંડક ગ્રંથના મૃ. ૧૭૪ ઉપર–“રાત્ર' જણાવેલ છે, શ્રી નિષ્કરંડકના દ્વિતીય પ્રાભૂતમાં તે “સોરાઝ' શબ્દને અર્થ- નિંરામુત્તરમ' જણાવેલ છે અને શ્રી જંબૂઢીપપ્રાપ્તિ-કમ્મપયડી તથા શ્રી ભગવતીજીસૂત્ર આદિ ગ્રંથરત્નોને વિષે તે મોરાર' શબ્દનો અર્થ– દિવસ ઘુમવામાં જણાવેલ છે પરંતુ કેઈપણ શાસ્ત્રકારે તે “સોરાઝ' શબ્દનો અર્થ – તિથિયારમ” જણાવેલ નથીઃ ખરત-પાયચંદ-અચલપૂનમીયા-સાદ્ધપૂનમીયા-ઢુંઢક-દિગંબર-આણસૂર કે ઘટાઘટવાળા વિરોધી પક્ષોમાંના પણ કઈ એકાદ પક્ષે પણ તિથિચર્ચાના પ્રસંગેના અધિકારમાં પડેલા તે “અતિરાગ' શબ્દને તિથિમાં અર્થ તે કરેલ જ નથી. તે શબ્દને તે (સર્વ આગમશાસ્ત્રોક્ત અર્થ ઉપર પગ મૂકીને) મનસ્વી અર્થ કરનાર તે આ ન વર્ગ એક જ છે માટે-“શું જૈનમતમાં તિથિની વૃદ્ધિ પણ આવે છે ખરી?' એ શંકાને પણ સ્થાન નથી. મૂરું નાહિત કુતઃ ?
તિથિની વૃદ્ધિ થતી જ નથી” એ સમજવા વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ.
કારણ કે–“જૈન તિષશાસ્ત્રના હિસાબે જ્યાં અંશથી કઈ પણ તિથિ વધારે પ્રમાણવાળી હોતી જ નથી, ત્યાં તિથિની વૃદ્ધિ થાય જ ક્યાંથી? પાંચ વર્ષના એક યુગમાં દિવસ ૧૮૩૦ હોય છે. તે ૧૮૩૦ દિવસમાં સૂર્યના ૬૦, કર્મના ૬૧ અને ચંદ્રના ૬૨ માસ હોવાથી કમે–સૂર્યમાસ ૩૦ દિવસને, કર્મમાસ ૩૦ અને ચંદ્રમાસ ૨૯ દિવસને બને છે. તિથિ ચંદ્રમાસથી થાય છે, અને તે એક મહિનાની ૩૦ હેાય છે. એક તિથિ છું અંશ જેટલી જ થતી હોવાથી યુગમાં ૧૮૬૦ તિથિ અને તેના ચંદ્રમાસ ૬૨ થાય છે. તેથી તેને યુગના ૬૧ કર્મમાસના ૧૮૩૦ દિવસોની સાથે મેળવવા સારૂ ચંદ્રમાસની તે ૧૮૬૦ તિથિમાંની ૩૦ તિથિનો ક્ષય આવશ્યક બને છે. અને આખાયે યુગમાં તિથિની વૃદ્ધિ તે થઈ શકતી જ નથી.” એ વાત, જેનોતિષશાસ્ત્રોના ગણિત મુજબના ઉપર જણાવેલા કેષ્ટકથી અતીવ સ્પષ્ટ છે. * પ્રશ્ન ૨૨ - તે વર્ગ, મતાગ્રહ ખાતર એ રીતે જો આ શ્રી તત્વતરંગિણી ગ્રંથને પણ અસત્ય અનુવાદ કરીને આગમ જેવા પરમતારક ગ્રંથમાંના પાઠના પણ અવળા અર્થે
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
કરેલા છે ત્યારે તેા તે વને જાહેર લખાણ દ્વારા ઉન્માગી આદિ લેખાવવાને બદલે જાતે મળીને જ ચર્ચા કરી લેવામાં આવે તે લેાકેાન્તરસંઘનાં દિલ જાહેર ટપાટપીથી ઘવાતાં અટકે અને તે વર્ગને હાય તેવા સહેલાઈથી જ ઠરાવી શકાય તેમ હેાવાથી તે વર્ગ માટે લખાણેા બંધ કરીને તે વર્ગને જાતે મળવાના જ માગ ગ્રહણ કરવા શું ચાગ્ય નથી ?
ઉત્તરઃ- તે માગ વધુ શ્રેષ્ઠ છે; પરંતુ તે વર્ગના નેતાએ સ. ૧૯૯૨માં મુંબઈ ખાતે તે નવા મત કાચા બાદ સ. ૧૯૯૩માં જ દક્ષિણમાં ખસી જઈને તે તક જ ન આપી અને દક્ષિણમાં બેઠા બેઠા ત્રણ વર્ષ સુધી તે મતના મુંબઈના · મુંબઈ સમાચાર'માં તેમજ પેાતાના અમદાવાદના ‘વીરશાસન ' આદિ પત્રામાં જોરશેારથી પ્રચાર આદરી દીધા હતા. તેથી તે વના તે પ્રચારની પાકલતાને શ્રી સ ંઘાના ખ્યાલ ઉપર લાવવા સારૂ શાસનપક્ષને પણ તે વની સ્ડામે નિરુપાયે જ લખાણમાં ઉતરવું પડયુ હતુંઃ તે દરમ્યાન પણ—
તે વર્ગ, ચર્ચામાં ઉભા જ રહ્યો નથી.
શાસનપક્ષને તે લખાણપટ્ટીના માર્ગ નેષ્ટ હાવાથી જ- સ. ૧૯૯૪ થી સં. ૧૯૯૬ સુધીમાં પાલીતાણા મુકામે ક્રમે આવવા પામેલા તે વર્ગમાંના-શ્રી ક્ષમાભદ્રસૂરિજી, ઉ॰જ મૂવિ, કનકસૂરિજી, કનકવિજયજી, મનોહરસૂરિજી તથા સિદ્ધિસૂરિજીને હાથેાહાથ પત્રા પહોંચાડીને તે દ્વારા સામ-સામા એસીને ચર્ચા કરી લેવા વારવાર પણ વિનવેલ હતા. (જૂઓ-સ. ૧૯૯૬ ના ફાગણ-ચૈત્રના ‘ શ્રી સિદ્ધચક્ર ' વર્ષે ૮ના અંક ૧૨/૧૩ના ‘ તિથિચર્ચાનું તારવણુ ' નામક તા. ૬-૪–૪૦ના ૩ ફારમ પ્રમાણને વધારા તથા સ. ૧૯૯૭ના જેઠ શુદ્ઘ પ ના · શ્રી શાસનસુધાકર' વ વ્હેલાના ૮મા અંકમાંના શ્રી સિદ્ધિસૂરિજીના પણ નનૈયા ! ) આમ છતાં તેમાંની એક પણ વ્યક્તિએ ચર્ચા કરવાની ફરજ બજાવી જ નહિ અને યદ્વાતદ્વા લખાણા તેા ચાલુ જ રાખ્યાં ! એટલે તે વર્ગીનાં પ્રચારથી સંઘને સાવધ રાખવા સારૂ નિરુપાયે શ્રી શાસનસંઘને પણ આ રીતે સાધાર લખાણેાથી તે વગ જોડે વ્યવહાર રાખવા પડેલ છે.
08
પ્રશ્ન ૨૩:-શ્રી સેનપ્રશ્ન ત્રીજે ઉલ્લાસ રૃ. ૯૮ ઉપરના ૪૭૭મા- જ્ઞદ્દિષ્ણુપવાસઃ पंचम्याद्युपवासश्व कारणे सति मिलन्त्यां तिथौ क्रियते कार्यते चेति, कारणं विना तूदयપ્રાન્તાયામવેત્તિ પોષ્યમ’ એ પ્રશ્નોત્તરમાંના ‘મિલતી’ શબ્દના અં, તે વર્ગ – તિથિમાં તે મળી જતી હાય તે તિથિ’ એ પ્રમાણે કરે છે તે ખરાખર છે ?
ઉત્તર:–ના, ખરાખર તેા નથી જ; પરંતુ અશુભ ઈરાદાપૂર્વકના અસત્ય છે. ‘મિતી'ના અર્થ તેને મળતી તિથિ' એટલે કે− શુઇમાં કરવાના રહિણી કે પાંચમી વગેરેના ઉપવાસ શુદ્ઘમાં કરવા કોઈ કારણે ભૂલાયેા હાય તેા તે ઉપવાસ, શુક્રની તિથિને મળતી વદની તિથિએ કરવા.' એ અ સીધેા છે. આ મિન્તી' શબ્દના તે વગ આજે કરે છે તેવા અ, સ. ૧૯૯૩ પહેલાં તેમણે કદી પણ કરેલ નથી,
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૩૧ પ્રશ્ન ૨૪:-શ્રી હીરપ્રશ્ન ચતુર્થપ્રકાશ પૃ. ૩૯ ઉપરના-પંચમી તિથિભૂદિતા મેતિ तदा तत्तपः कस्यां तिथौ क्रियते ? पूर्णिमायां च बेटितायां कुत्रेत्यत्रोत्तरं-पंचमी तिथिटिता भवति तदा तत्तपः पूर्वस्यां तिथौ क्रियते। पूर्णिमायां च त्रुटितायां त्रयोदशीचतुर्दश्योः જિયતિ, સરોવરશાં તુ વિસ્તૃત પ્રતિપા”િ તે પાંચમાં પ્રશ્રનેત્તરમાંના શ્રી હીરસૂરિપ્રદત્ત ઉત્તરને અર્થ, તે વર્ગના પણ સાધુઓ વગેરેએ જુદે જુદે કરેલ છે. જેમકે
(૧) – સં. ૧૯૯૭માં પ્રસિદ્ધ કરેલી – પર્વતિથિચર્ચાસંગ્રહ” નામની બૂકના પૃ.૧૩ ઉપર શ્રી કલ્યાણવિજ્યજીએ તે ઉત્તરનો અર્થ, – “ઈહિ પંચમી તૂટી હોય તો તેને તપ પૂર્વતિથિમાં કરાય છે અને પૂર્ણિમા તૂટી હોય તો તેનો તપ તેરસ ચૌદશે કરાય છે, જો તેરસે ભૂલી જવાય તો પૂર્ણિમાને તપ પ્રતિપદામાં કરાય છે.” એ પ્રમાણે કરેલ છે અને તે બૂકના ૧૪ મા પેજ ઉપર તે અર્થને ભાવ–શ્રી હીરસૂરિજી મના તે ઉત્તરમાં રહેલી પાંચમને ફક્ત ભા. શ. પાંચમ જ ગણવી, પૂર્વની અપર્વતિથિને સ્થાને પંચમીને નહિ બતાવવી અને ચૌદશને નહિ ખસેડવી” એ પ્રમાણે દર્શાવેલ છે !
(૨)-તે જ સં. ૧૯૯૩માં પ્રસિદ્ધ થયેલ-સાંવત્સરિક પર્વવિચારણા” નામની બૂકના પૃ. ૬૧ ઉપર શ્રી હીરસૂરિજી મને તે ઉત્તરનો અર્થ વળી– “પાંચમના ક્ષયમાં પાંચમનો તપ તેની પહેલાંની તિથિમાં કરાય છે અને પૂનમને ક્ષય છતે પૂનમને તપ તેરસ–ચૌદસમાં કરાય છે, પૂનમનો તપ તેરસમાં કરવો ભૂલી જવાય તે એકમમાં પણ પૂનમને તપ કરાય છે.” એ પ્રમાણે કરેલ છે. અને તે બૂકના પેજ ૬૧-૬૨ ઉપર તે અર્થને ભાવક-શ્રી હીરસૂરિજી મના તે ઉત્તરમાં રહેલી પાંચમને (ભા. શુ. પંચમી તરીકે નહિ ગણીને) પૂર્વની અપર્વતિથિને સ્થાને તે ક્ષીપંચમીએ નહિ બતાવવી, ક્ષીણપુનમ પૂર્વેની ઉદયાત ચૌદશને નહિ જ ખસેડવી.” એમ દર્શાવીને તે બૂકના ૭૧મા પેજ ઉપર તે ચર્ચાને અંતે જ્યારે પૂનમનો ક્ષય હોય ત્યારે તે પૂનમને તપ તેરસ તથા ચૌદશ એ બેમાંથી એક તિથિએ કરાય, અને તેરસનું કદાપિ વિસ્મરણ થયું હોય–એટલે પુનમનો તપ તેરસે કરવાનું ભૂલી જવાયું હોય તે પડવાને દિવસે પણ કરાયા છે, એ પ્રમાણે શ્રી હીરસૂરિજી મહારાજે કહેલ છે.” એવા પં. શ્રી વીરવિજયજી ગણિના દસ્કતોને આધાર ટાંકવા પૂર્વક “પૂનમના ક્ષયે પૂનમના તપની આરાધના તેરસે જ કરવી એમ નહિ; પરંતુ ચૌદશે પણ કરવી.” એમ સ્પષ્ટ દર્શાવેલ છે.
(૩)- તે જ સં. ૧૯૯૩માં પ્રસિદ્ધ થએલ “પર્વતિથિપ્રકાશ” નામની બૂકના પૃ. ૫૫ ઉપર વળી શ્રી હીરસૂરિજી મને તે ઉત્તરને અર્થ, પાંચમ તૂટી હોય ત્યારે તેને તપ પૂર્વતિથિમાં કરાય છે, પૂર્ણિમા તૂટી હોય ત્યારે તેરસ-ચૌદશમાં (ઉત્તરમાંના વર્તમાનકાલચક “યિતે' ક્રિયાપદને “ત' રૂપે વિધ્યર્થમાં લેખવા વડે કરાય છે” અર્થને બદલે વિધાનસૂચક) કરવો, તેરસે ભૂલી જવાય તે પડવે પણ—અથત ચૌદશ–પડવે (ચિતે ને બદલે) કર.” એ પ્રમાણે કરેલ છે અને તે બૂકના પેજ પ૫ થી ૫૬ ઉપર તે અર્થને ભાવ,–“શ્રી હીરસૂરિજી મના તે ઉત્તરમાં રહેલી પાંચમને (ભા. શુ. પંચમી તરીકે નહિ ગણીને) પૂર્વની અપર્વતિથિને સ્થાને તે ક્ષીણુપંચમીને બતાવ્યા વિના તે પૂર્વ અપર્વમાં ક્ષીણુપંચમીને તપ કરે, ક્ષીણપૂનમ પૂર્વેની ઉદયાત ચૌદશને નહિ જ ખસેડવી અને આ પ્રશ્નોત્તર (પૂનમના એક ઉપવાસને નહિ; પરંતુ ત્રણ માસીના આવતા ચૌદશ પુનમના) છઠ્ઠનો–સંલગ્ન બે ઉપવાસનો હોવાથી તેરસ-ચૌદશને છઠ્ઠ કરો અને તેરસે ભૂલી જવાય તો ચૌદશ પડવાને % કરો.” એ પ્રમાણે જણાવેલ છે.
(૪)-સં. ૧૯૯૪માં શ્રી લબ્ધિસરિગ્રંથમાલાના બીજા મણિ તરીકે છાણથી પ્રસિદ્ધ થએલ ૪૮ પાનાના “ફીરકન્નોત્તરાનિ' નામના પ્રતાકાર ગ્રંથના પાના ૩૯ ઉપર છપાએલ પ્રસ્તુત પ્રશ્નોત્તર અંગેના પાના
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ર ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ ૩૯ થી ૪૦ પર્વતના “અને પ્રશ્કેન xxx નોમિસ્ત્રવધેય' એ સંસ્કૃતટિપ્પણમાં વળી તે શ્રી હીરસૂરિજી ભ૦ના ઉત્તરનો ભાવ, “શ્રી હીરસૂરિજી મહારાજ વખતે પણ પર્વતિથિની ક્ષયવૃદ્ધિ થતી હતી, તે ઉત્તરમાં રહેલી (પાંચમને ભા. શુ. પંચમી તરીકે નહિ ગણીને) પંચમીને પૂર્વની અપર્વતિથિનાં સ્થાને બતાવ્યા વિના પૂર્વની ચોથમાં આરાધવી, પૂનમના ક્ષયે તેના તપ માટે જણાવેલા “ત્રયોશીવતુર્વરોઃ વાક્ય વડે (શ્રી હીરસૂરિજીએ) તેરસ અને ચૌદશ એ બંને તિથિને ચૌદશ તથા પૂનમ સાથે સંબંધ ખુલ્લે કર્યો છે અને “પ્રતિવચલિ' કહેવા વડે “પડેવે ચૌદશ-પૂનમને સંબંધ નહિ હેવાથી “તત્રાન્િતે પડવે પણ તે ક્ષીણ પુનમને લાગેલી તિથિ એમને લાભ હેયે સતે (પુનમ તરીકે) તે એકમ જ લેવી.” એમ જણાવવાને માટે (તેરસે પૂનમને તપ ભૂલાયે હોય તો તે તપને ત્યાગ કરવો” એમ ન કહ્યું પરંતુ પૂનમને અસંબદ્ધ એવા પડવાને દિવસે વિધાન કર્યું તેથી તપનું અચિત્ય પ્રભાવપણું સૂચવ્યું છે.” એ પ્રમાણે દર્શાવેલ છે.
(૫)-સં. (૨૦૧૩) છાયા વિના શ્રી હર્ષપુષ્યામૃતગ્રંથમાલા ગ્રંથાંક ૩૨ તરીકે પ્રકટ કરવામાં આવેલ * સત્યનું સ્પષ્ટીકરણ” નામની બૂકના ૧૨મા પાના ઉપર તે વર્ગના મેતાજી મગનલાલ ચત્રભુજ તે શ્રી હીરસૂરિજી મના તે ઉત્તરને શ્રી સેનસૂરિજી મને ઉત્તર ગણાવે છે અને તે ઉત્તરમાં એક “” કાર પદરનો ઉમેરીને તે ઉત્તરનો અર્થ વળી–“પૂનમ અમાસના ક્ષયને પ્રસંગે ૧૩–૧૪ને છઠ્ઠ કરવો એ પણ તેરસે છટ્રની શરૂઆત કરવી, ભૂલી જવાય તે ચૌદશ અને પડવાના દિને કરવો, એમ શ્રી સેનસૂરિજી મહારાજા સ્પષ્ટ જણાવે છે. કદાચ કેઈએમ શંકા કરશે. કે–પૂનમને તપ તેરસે કેમ થાય? તે એને માટે સ્પષ્ટ જવાબ છે કે – “વિસ્મૃતી પ્રતિષચવીતિ” એ શાસ્ત્રકાર મહારાજને લખવાની જરૂર જ ન રહેત = એટલે કેકેઈને પૂનમને તપ તેરસે કેમ થાય ?” એ શંકા દૂર કરવા માટે તે “વિરમૃતૌ” વાક્ય છે; પરંતુ “તેરસે ભૂલે તે પડવે પણ કરો.” એમ જણાવવાને માટે તે વાક્ય નથી.” એમ કહે છે! અને
(૬)- સં. ૨૦૧૪માં તે જ હર્ષપુષ્યામૃતગ્રંથમાલાના ગ્રંથાંક ૩૫ તરીકે પ્રકટ થએલ “શાસ્ત્રદર્પણ” નામની પોકેટ સાઈઝની નાની બૂકના (૧૩મા પાના ઉપર જણાવ્યા મુજબ “ શ્રી હીરસૂરિજી પ્રશ્નોત્તર ગ્રંથો રચનાકાળ–સોળ સંકે–શ્રી હીરપ્રશ્નોત્તરાણિ” નામક સં. ૧૯૭૦માં શ્રી રાધનપુર જૈન યુવકેદય મંડલે છપાવેલી ચોપડીમાંના ઉતારા રૂપે) પાના ૧૬ ઉપર વળી શ્રી હીરસુરિજી મના તે જ ઉત્તરને અર્થ, સુધારીને પણ પાંચમ તિથિને ક્ષય હોય ત્યારે તેને તપ પૂર્વતિથિમાં કરાય છે. પુર્ણિમા તૂટી હોય ત્યારે તેરસ-ચૌદશમાં કરે, તેરસે ભૂલી જવાય તે પડેવે પણ-અર્થાત ચૌદશ–પડેવે કરે.” એમ જણાવીને “એ પ્રમાણે ૪૪ વર્ષ પહેલાં પણ અર્થ થતો હતો” એમ દેખાવ કરેલ છે ! અને તે પછી પાન ૧૭ ઉપર તે અર્થને ભાવ-“(પૂર્ણિમાના ક્ષયે તેરસ–ચૌદશનો છઠ કરવાનો છે. પરંતુ ચૌદશનું કાર્ય તો ચૌદશે જ થાય. તેરસને ઉપવાસ ભૂલી જવાય તો તે ઉપવાસ એકમના પણ કરી શકાય એમ સમજવાનું છે.)” એ પ્રમાણે કૌંસમાં દર્શાવેલ છે. - ઈત્યાદિપ્રકારે શ્રી હીરસૂરિજી મના-ઉપરી તિથિરિતા મતિ તરા તરફ पूर्वस्यां तिथौ क्रियते । पूर्णिमायां च वटितायां त्रयोदशीचतुर्दश्योः क्रियते, त्रयोदश्यां तु વિસ્કૃત પ્રતિપ” ઉત્તરના અર્થ તથા તેના ભાવમાં તે નવા વર્ગમાં પણ એકવાક્યતા નથી, તે તે વર્ગમાં પણ શ્રી હીરસૂરિજી મ.ના તે ઉત્તરનો આ ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે અર્થભેદ અને ભાવાર્થભેદ હેવાનું કારણ શું? તે વર્ગના તે છએ અર્થોમાં સાચા અર્થ કયો? અને જે તે બધા જ અર્થો અસત્ય છે તે શ્રી હરસૂરિજી મના તે ઉત્તરને તાવિક અર્થ શું છે?
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિઓધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૩૩
તે વર્ગ પણ પર્વક્ષયે પૂર્વ–પૂર્વતર અપર્વનો ક્ષય પચાસ વર્ષ સુધી કર્યો છે.
ઉત્તરા- ઉપર પ્રમાણે શ્રી હીરસૂરિજી મના તે ઉત્તર અર્થ, તે વર્ગ સં. ૧૯૯૨ થી જ ભિન્ન ભિન્ન કરે છે અને ભાવ પણ ભિન્ન ભિન્ન તારવે છેઃ તે પહેલાં તે તે બધાજ અર્થકારે, તેમના ગુરુઓ અને દાદા-પરદાદાગુરુઓ પણ શ્રી હીરપ્રનમાંના તે પાઠને અર્થ,પાંચમને ક્ષય હોય તે તેને તપ પાછલી તિથિમાં કરે અને પૂર્ણિમાને ક્ષય હોય તે તેને તપ, તેરસ-ચૌદસે કરે, જે તેરસને દિવસે કો ભૂલી જાય તે પ્રતિપદાને દિવસે કર.” એ પ્રમાણે કરતા હતા અને તે અર્થને ભાવ,–“ભા. શુ. ૪-પના જોડીયા પર્વ સિવાયની-કેઈપણ પંચમીને ક્ષય હોય તે આરાધનામાં “શ પૂdo' મુજબ ચોથને ક્ષય કરીને તેના સ્થાને પંચમી અને કેઈપણ પૂર્ણિમાને ક્ષય હોય ત્યારે ચૌદશને તેરસે સ્થાપીને ચૌદશનાં સ્થાને તે ક્ષીણ પૂનમને પ્રથમ ઉદયાત બનાવવી અને તે પછી જ તે પર્વતિથિઓની આરાધના કરવી.” એ પ્રમાણે જ તારવતા હતા. તે જ પ્રમાણે સં. ૧૯૯૨ પહેલાનાં તે વર્ગનાં આરાધનાનાં જૈન ભીંતીયાં પંચાંગમાં પાંચમ અને પૂનમ(તેમજ અમાસ) ના ક્ષયે પૂર્વની ઉદયાત ચોથ અને તેરસને ક્ષય, તે પંચાંગે છપાવા શરૂ થયાના સં. ૧૯૪૨ (જુઓ વિ. સં. ૨૦૦૪માં પ્રસિદ્ધ થએલ શ્રી ચારિત્રસ્મારકગ્રંથમાલા ગ્રંથાંક ૩૬-જૈન પર્વતિથને ઇતિહાસ” નામની મૌલિક બૂક પૃ. ૪૨) થી ૧૯૯૨ સુધીના પચાસ વર્ષો સુધી તે તે વગે છાપેલે વિદ્યમાન પણ છે. “પંચમી તિવિદિતા' ને ભાવ, વિપરીતમતિનું પ્રતીક હેઈને કલ્પિત છે.
પ્રસ્તુત ૨૪મા પ્રશ્નના પેટાપ્રશ્ન નં. ૧માં જણાવેલી સં. ૧૯લ્ડની પર્વતિથિચર્ચાસંગ્રહ” બૂકના પાના ૧૩ ઉપર શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ તથા પેટા નં. ૨ માં જણાવેલી સં. ૧૯૯૩ની “સાંવત્સરિક-પર્વવિચારણું બૂકના પાના ૬૧ ઉપર શ્રી જનકવિજયજીએ પણ શ્રી હીરસૂરિજી મના તે ઉત્તરને અર્થ તે સં. ૧૯૯૨ પહેલાં જે થત હિતે તે જ કરેલ હોવા છતાં તે બંને મહાશયેએ તે અર્થને ઉપર જણાવ્યા મુજબના સં. ૧૯૨ સુધી તેઓએ જ તારવેલા અને ૫૦ વર્ષો સુધી આચરેલા ભાવને તે વિચિત્ર પલટે મનસ્વીપણેજ આપેલ છે. શ્રી હીરાનના તે પાઠમાંની પંચમીને શ્રી કલ્યાણવિજયજી. એ-“ભા. શુ પંચમી જ ગણવી અને તે પાંચમ તથા પૂનમના ક્ષયે પૂર્વની ઉદયાત તિથિને ખસેડવી નહિ” એમ ભાવ કાઢ અને શ્રી જનકવિજયજીએ તે અર્થના ભાવમાં તે પંચમીને ભા.શુ. પંચમી ગણવાની શ્રી કલ્યાણવિજયજીની તે વાતની ઉપેક્ષા કરીને શેષ-ઉદયાતને નહિ ખસેડવાની વાતમાં એક્યતા દર્શાવી છે. પરંતુ શ્રી કલ્યાણવિજયજીની તે જ બૂકના
ત્મા પેજ ઉપર “ પૂર્વાને અર્થ તે શ્રી ક. વિ.એ જ “પર્વતિથિના ક્ષયમાં પર્વ તરીકે પૂર્વતિથિ પાળવી’ એમ કરેલ હોવાથી તે ઐક્યતા બનાવટી તરીકે ખુલ્લી થઈ જાય છે. ઉપર જણાવેલા પ્રામાણિક આધારથી સ્પષ્ટ છે કે-તે બંને મહાશયની તે બંનેય
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪ ]
તત્ત્વતર ગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
વાત કલ્પિત છે. શ્રી હીરપ્રશ્નના તે પાઠમાં તે પાંચમ અને પૂનમને વિશેષથી નહિ; પરંતુ સામાન્યથી જણાવેલ હાવાથી તે પાંચમને વિશેષ તરી કે ભા. શુ. પાંચમ કહેવી તે વિપરીત મતિનું પ્રતીક છે, અને તે પાઠના આ બે મહાશયાએ જે ભાવ દર્શાવેલ છે તેવા ભાવ, સ. ૧૯૯૨ પહેલાના તે વમાંના પણ કોઈ મહાશયે દર્શાવેલ નહિ હોવાથી પણ તે ભાવ કલ્પિત છે. વીર સ’. ૨૪૩૯–સને ૧૯૧૭ (વિ. સ. ૧૯૬૯) માં જી. એમ. ગેકટીવાલા એન્ડ પ્રધ–સુરત તરફથી ધી સીટી પ્રીંટીંગ પ્રેસ ઢાલગરવાડા અમદાવાદે છાપેથ્રી ‘હીરપ્રશ્નાવલી' નામની ૪૯ વર્ષ પહેલાંની બૂકના ૯૨મા પેજ ઉપર પણ શ્રી હીરસૂરિજી મ॰ના તે પાકને અર્થ એ જ પ્રમાણે છે અને તે અર્થના વહેવારમાં પડેલા ભાવના તેમણે અંશમાત્ર પલટો કરેલ નથી.
જૈનમતાનુસાર ‘તિથિની વૃદ્ધિ પણ હોય છે' એવું અસત્ય પ્રચારવા નિમાએલી ત્રિપુટી,
તે પછી શ્રી કલ્યાણુવિજયજીએ શ્રી હીરપ્રશ્નના તે સાચા અર્થાંના સાચા ભાવાર્થીને સં. ૧૯૯૨થી તે રીતે સદતર ઉથલાવી નાખવાના હેતુ શા? એ પ્રશ્નના ખુલાસામાં માહિતી પ્રમાણે સમજવાનું કે–
“ સ. ૧૯૯૨માં શ્રી રામચંદ્રસૂરિજીએ કાઢેલા નવા તિથિમતને કાઢે વળગાડીને ફરવાની સ્થિતિમાં મૂકાએલા તેમના વિડેલા વગેરેને, તે મતને જૈન જ્યોતિષ પ્રમાણે વર્ષમાં જેમ । તિથિને ક્ષય આવે છે તેમ ૬ વૃદ્ધિ તિથિઓ પણ આવે છે. ' એ પ્રમાણે જૂઠો પ્રચાર કરીને પણ સાધાર મનાવવાની જરૂર સમજાણી ; પરંતુ તે કાર્યને કુશલતાપૂર્વક કરવાની શક્તિના અભાવે તેઓએ, તેવી શક્તિવાળા (સ. ૨૦૧૪ના રાજનગર મુનિ સ ંમેલનમાં બેઠેલા ૪૦૦ મુનિવરોની વચ્ચે નવામતી શ્રી રામચંદ્રસૂરિજીએ જેને – તીવ્ર પાપેાધ્યવાળા, વીતરાગપરમાત્માની પૂજા અટકાવવાની દુષુદ્ધિવાળા, શ્રી સિદ્ધિસૂરિજીની પાટને કલ ંકિત કરનારા અને શ્રી સિદ્ધિસૂરિજીની આજ્ઞાબહાર 'ના માણસ તરીકે જોરશેારથી જાહેર કર્યાં હતા તે ) શ્રી કલ્યાણવિજયજી (જેઓને સ. ૧૯૮૦ લગભગથી જ તે સ્થિતિના હેાવા તરીકે તે વ આપ્યા જાણતા હતા છતાં તેમના હાથે પાતે ધારેલું કાર્ય કરાવવું હતું એટલે શ્રી સિદ્ધિસૂરિજી પાસે પન્યાસપદવીના યાગ કરાવી આપવાની લાલચ આપીને પેાતાના કા'માં જોડેલા હતા)ની મુખ્યતાવાળી શ્રી જનકવિ અને શ્રી જમ્મૂવિની ત્રિપુટીની · જૈન જ્યોતિષ મુજબ તિથિની વૃદ્ધિ પણ હોય છે. ' ત્યિાદિ ઉલટા પ્રચાર અર્થે ટપાલથી નિમણૂક કરી.
:
શ્રી કલ્યાણવિની મૂકમાંના લખાણનું અનુસરણ,
:
તે ત્રિપુટીએ પાતાના વડિલાના તે મલિનધ્યેયની દિશામાં ક્રમે · પતિથિ ચર્ચા સંગ્રહ, સાંવત્સરિકપ'વિચારણા અને પતિથિપ્રકાશ ' નામની ત્રણ બૂઢ્ઢા તાબડતોબ લખીને તૈયાર કરવા માંડી. (કે-જે ત્રણેય ખૂકા સ. ૧૯૯૩માં એકીસાથે પ્રસિદ્ધ થયેલ છે.) તેમાં મુખ્યત્વે શ્રી કલ્યાણુવિજયજીનાં લખાણનું નિષ્ક રૂપે અનુસરણ અપનાવ્યું શ્રી જનકવિજયજી તથા શ્રી જમૂવિએ.
નિવૃદ્ધિન તિથિવૃદ્ધિ લેખાવવાની કાબેલીયતતામાં શ્રી કલ્યાણવિની પહેલ. શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ ચંદ્રમાસ અને સૂ`માસ સબંધમાં પોતાની પેટાપ્રશ્ન નં.૧ માંની બૂકના
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૩૫
પેજ ૩-૪ ઉપર પ્રથમ-અર્થાત પ્રકર્મસંવત્સરની અપેક્ષાએ એક ચાંદુ સંવત્સરમાં ૬ અહોરાત્ર ઘટતાં અને સૌરસંવત્સરમાં ૬ અહોરાત્ર વધતાં, કારણ કે–પ્રકર્મ અથવા સાયનસંવત્સર ૩૬૦ દિવસને ગણતે. જ્યારે ચાન્દ્ર અને સૌર અનુક્રમે ૩૫૪ અને ૩૬૬ દિવસ પ્રમાણુ ગણતા, તેથી એકની અપેક્ષાએ ૬ અહોરાત્ર ઘટતાં અને બીજાની અપેક્ષાએ ૬ વધતાં. ઉક્ત હાનિ અને વૃદ્ધિ સદા નિયત રહેતી હોવાથી પર્વેને અંગે વાંધાજોતા ઉતા એ પ્રમાણે લખાણની શરૂઆત કરી. (જે-લખાણમાં લેખકે બ્લેક પંક્તિવાળા લખાણ દ્વારા જણાઈ આવતા પોતાને પૂર્વોક્ત-દિવસની ક્ષય-વૃદ્ધિને તિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ ગણવવાનો આશય ત્યાં સુધી તે અપ્રકટ રાખેલ છે; પરંતુ) તે પછીના લખાણમાં લેખકે, પિતાનું તે ધ્યેય ખુબજ કુશલતાથી ગોપવીને આગળ વધતાં પોતાની તે બૂકના ૩૧મા પેજ ઉપર-જૈન સિદ્ધાંતમાં જે “અતિરાગ' અને “અવન
=' શબ્દો આવે છે તે કાલની વૃદ્ધિ હાનિના પર્યાય છે. વળી સેંકડો વર્ષોથી જેમાં લૌકિકટિપ્પણને અનુસાર પર્વતિથિની આરાધના થાય છે તો પછી જેન ટિપ્પણના નામે ચર્ચા જ શા માટે કરાય છે તે સમજાતું નથી, જે જૈન પર્વોનાં ઉલ્લેખવાળાં લૌકિકટિપ્પણને જ જૈનટિપ્પણ”નું નામ અપાતું હોય તે વાત જુદી છે. પણ આવાં જેનટિપણામાં પણ પર્વતિથિની હાનિ વૃદ્ધિ તો બરાબર કરાતી જ હતી, 9 એ પ્રમાણે (જૈન ટિપ્પણના નામે તે કેઈજ ચર્ચા નહિ કરતું હોવા છતાં તેવા કૃત્રિમ તુક્કાને એઠે) સ્વદે લખી નાખવા વડે પિતાના તે દિનવૃદ્ધિક્ષયને તિથિવૃદ્ધિક્ષય ગણાવવાના બદઆશયને ખુલ્લે કરી નાખેલ છે= અર્થાત તેમ લખીને તે ત્રિપુટીમાંના બીજા બે લેખકને પોતપોતાની બૂકમાં તે પ્રમાણે યથેષ્ટ લખવાને માર્ગ તેમણે ખુલ્લે કરી દીધું છે. તે વાતનું આલંબન લઈને
દિનવૃદ્ધિને તિથિવૃદ્ધિ લેખાવવાની તે પહેલનું શ્રી જનકવિએ કરેલું અનુકરણ
શ્રી જનકવિજ્યજીએ પિતાનાં લખાણને પણ તે જ નિષ્કર્ષ આણેલ છે. આ સારૂ તેમણે પ્રથમ તે પિતાની પેટાપ્રશ્ન નં. રમાની બૂકના ત્રીજા પાનાથી “કરો ત્રાઃ સૂર્યમા' પાઠથી માંડીને ૧ભા પેજ સુધી તેય “શ્રી ઉત્તરાર્થનના ૨૬મા અધ્યયન વગેરેમાં દર્શાવ્યા મુજબ વર્ષમાં છ તિથિએને ક્ષય થાય છે અને વર્ષમાં સામાન્યતિથિ કે પર્વતિથિ અર્થાત કેઈ પણ તિથિ વૃદ્ધિ તો પામતી જ નથી, એ પ્રમાણે સીધું લખાણ કર્યું પરંતુ તે પછી તે લખાણની નીચેના જ પિરામાં તેમણે “લેકોત્તર (જૈન) શાસનમાં થઈ ગએલા મહાપુરુષોએ અને લૈકિકમાં થઈ ગએલા મહાપુરુષોએ રચેલા જે નિષ્પક્ષ
જ્યોતિષ શાસ્ત્રો અનુસાર ગણિત પ્રમાણે ટિપ્પણામાં જે તિથિ જે પ્રમાણે આવતી હોય તે તિથિ તે જ પ્રમાણે ગ્રહણ કરવી જોઈએ. એ પ્રમાણે (લૌકિક જ્યોતિષ શાસ્ત્રોને જૈન જ્યોતિષશાસ્ત્રોની સમકક્ષાના લેખાવવાની મિથામતિ અપનાવવાપૂર્વક) લખી નાખવાનું સમકિત (2) ઝળકાવવા દ્વારા-લૌકિક પંચાંગમાં આવતી પર્વષયવૃદ્ધિને જેની પર્વષયવૃદ્ધિ તરીકે લેખાવવાની અર્થાત જૈન જ્યોતિષ શાસ્ત્રમાં સૌરમાસને આશ્રયીને જણાવેલા “અહોરાત્ર અને અતિરાત્ર’ શબ્દનો અર્થ જે “નિવૃત્તિ” જ થાય છે તેને તિથિ તરીકે લેખાવવા રૂપે શ્રી કલ્યાણવિજ્યજીનું અનુકરણ કરેલ છે.
તે બે આલંબનના જોરે શ્રી અંબૂવિજયજીએ, પોતાની “પર્વતિથિપ્રકાશ” બૂકના ૧૮મા પેજ ઉપર લેકોત્તરશાસ્ત્રની અને પ્રભુશાસનનીય પરવા તજી દઈને શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ જેવા આગમશાસ્ત્રમાંના તે “અતિરાગ' શબ્દના “દિનવૃદ્ધિ” અર્થને ખુલ્લા શબ્દોમાં “વૃદ્ધિતિથિઓ’ કહી દેવાનું સાહસ કર્યું છે.'
તેમ તે “શ્રી હરિપ્રશ્ન”મને પ્રસ્તુત પ્રશ્નોત્તર કે-જે પર્વતિથિના ક્ષય વખતે પૂર્વ કે પૂર્વતર અપર્વતિથિને ક્ષય કરવાની અવિચ્છિન્ન આચરણાને શાસ્ત્રાનુસારી લેખાવવા પણ સમર્થ છે, તે પ્રશ્રનેત્તરના આધારે તે વગને ન તિથિમત સીધે જ કલ્પિત કરતે
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ હેવાથી તે વગે-તે એકેક ક્ષણ તિથિના એકેક ઉપવાસને જણાવનારા પ્રત્તરતેના અર્થોને તથા ભાવેને પૂર્વોક્તરીતે ભિન્ન ભિન્ન દર્શાવીને પણ અંતે “છદ્રને જ પ્રશ્નોત્તર લેખાવી દે” એમ નક્કી કર્યું હોવાથી તે વગને તે ઉત્તરને એ રીતે ભિન્ન ભિન્ન અર્થ અને ભાવ બતાવવામાં હેતુ છે. અંતે તે તે વર્ગના તે દરેક અર્થ અને ભાવને નિષ્કર્ષ, તે ઉત્તરને છક્રને લેખાવવા રૂપે એક જ છે અને તે નીચે પ્રમાણે – શ્રી હીરનેત્તરના અર્થમાં શ્રી જંબૂવિ એ કરેલી અનેક વિપરીતતા
પ્રસ્તુત ૨૪મા પ્રશ્નના ૩ નંબરવાળા પેટાપ્રશ્નમાં જણાવેલી સં. ૧૭ની પર્વતિથિપ્રકાશ બૂકના પ૫ મા પાના ઉપર (એ બૂકમાંના સંલગ્ન જૂઠાણાંઓને સિદ્ધાંતરૂપે ઠસાવી દેવા સારૂ તે બૂક પછી તે-અતિથિસાહિત્યદર્પણ, પ્રશ્રનેત્તર હૈતેરી, નિત્યનિયમ અને જીવનવ્રતે, પ્રત્તર શતવિંશિકા, તપાખરતરભેદ, તવતરંગિણીના કરેલા ફરતા ફરતા અનુવાદ” વગેરે બૂકે દ્વારા શાસ્ત્ર અને પરંપરાની વિરુદ્ધનાં અનેક ઝેરી સાહિત્યના સર્જનહાર) શ્રી જ બૂવિજયજીએ, પ્રસ્તુત પ્રનેત્તર માટેના તે દુહેતુની સિદ્ધિ અર્થે કરેલા કલ્પિત અર્થમાં-“તે મૂલuત્તરમાંના 'શિ' પાઠને પણ ‘' અર્થમાં પલટીને શ્રી હીરસૂરિજી મના તે પ્રણાલિકાસિદ્ધ ઉત્તરને વિધાન અર્થમાં ખેંચેલ છે, પર્વતિથિના ક્ષય પ્રસંગે (કે-વૃદ્ધિ પ્રસંગે પિતે તે આજેય પૂર્વની ઉદયવાળી તિથિને આરાધતા જ નહિ હેવા છતાં) પણ નવા તિથિમતના આગ્રહમાં અટવાઈને તે પ્રત્તરમાંની ઉદયાત ચેથ અને ચૌદશને નહિ ખસેડવાને મનસ્વી અર્થ કરેલ છે, તે કલ્પિત અર્થ વડે ચૌદશપૂનમનું શાશ્વત જેડીયું પર્વ તેડી નાખેલ છે, ક્ષીણ પૂનમને તપ ચૌદશને બદલે અવળી રીતે તેરસે કરવાનું કહેવા વડે ચૌદશ પછી જ આરાધવામાં આવતી પૂનમને ચૌદશની પહેલાં આરાધવાનું જણાવીને “મા” ની પહેલાં “દીકરી” મનાવવાને અજ્ઞજનેચિત વિસંવાદ પેદા કરેલ છે. તે પ્રશ્નોત્તરમાંના અંતિમ પ્રતિcoff” વાક્યના “પડવે પણ અર્થને (શ્રી કલ્યાણ વિ. જેવાયેય નહિ કાઢેલે એવો) “ અર્થાત્ ચૌદશ પડવે એ પ્રકારે મૂચિત ભાવ (મૂલ ‘અgિ' શબ્દના અર્થને લેપીને) રજુ કરેલ છે અને તેમ કરીને તે એકેક તિથિના તપના પ્રનેત્તરને ત્રણ માસીના ચૌદશ-પૂનમના ત્રણ છઠના અર્થમાં બલાત્કારે બતાવેલ છે.
શ્રી જંબવિજયજીએ તે હીરપ્રશ્નોત્તરતે અર્થ કરીને તેમનાજ પૂર્વજોની પ્રતિષ્ઠને કલંક્તિ કરી છે. ટૂંકમાં “પૂનમના ક્ષયે તેરસને ક્ષય જણાવીને ચૌદશ-પૂનમના શાશ્વત જેડીયા પર્વને જોડે જ અને ઉદયાત રૂપે ઉભા રાખનારા તે શ્રી હીરસૂરિજી મના પ્રશ્રનેત્તરને આ નવીને, સં. ૧૯૨ પહેલાં તે પચાસ વર્ષ સુધી “પંચમીના ક્ષયે એથને ક્ષય કરે અને પૂનમના ક્ષયે તેરસને ક્ષય કરે” એ પ્રમાણે પૂર્વ સહિત અર્થ કરેલો અને આચરેલો હોવા છતાં સં. ૧૯૨ થી કાઢેલા સદંતર નિરાધાર મતના આગ્રહવશાત્ એ જ
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૩૭
મકાન
નનનન ઝનઝ
મિત્ર, આજે વિદ્વજનથીય નહિ શરમાઈને શ્રી હીરસૂરિજી મ.ના તે સ્વાચરિત અર્થની પણ પૂર્વોક્તરીત્યા વિસંવાદી કચુંબર કરી શકે છે અને તેમ કરીને તે એકેક તિથિના તપવાળા ઉત્તરને છઠ્ઠના ઉત્તરમાં ખપાવવાને નિરર્થક જ પ્રપંચ ખડે કરવામાં વિદ્વત્તા બતાવી શકેલ છે, તે ઓછું લજજાસ્પદ ન ગણાય. વિશેષમાં કહીએ તે અર્થને તેવી કુર રીતે મસળી નાખવામાં તે તેમણે સં. ૧૯૨ પહેલાંની પિતાની અને પિતાના સમસ્ત પૂર્વજોની જે-પૂનમના ક્ષયે તેરસને ક્ષય કરવાની–પચાસ વર્ષ સુધીનાં પંચાંગમાંની જાહેરાત, કરણી અને આત્મકમાણને પણ મિથ્યાત્વમષીથી કલંકિત કરેલ છે!” જે શાસન અને અને સંઘવિપ્લવકારી પણ હોવાથી વધુ દુઃખદ છે.
શ્રી વિક્રમવિજયજીનું એ જ દિશાનું આલેખન અજ્ઞાનમૂલક છે.
ચેથા નંબરના પેટા પ્રશ્નમાં જણાવેલ સં. ૧૯૪ ની પ્રશ્નોત્તર' પ્રતના પૃ.૩૯ -૪૦ ઉપરના સંસ્કૃત ટિપ્પણમાં શ્રી લબ્ધિસૂરિજીના મુનિ વિકમવિજયજીતે તે ઉપવાસના પ્રશ્નો ત્તરને વણસમજે જ છકને પ્રશ્નોત્તર લેખાવવાની રસિકતામાં (પ્રશ્નોત્તરગ્રંથમાં લૌકિક પંચાંગમાં આવતા પર્વતિથિના ક્ષયને આશ્રયીને આ પ્રશ્ન છે, એમ જાણવા છતાં પ્રસ્તુત પ્રશ્નોત્તરમાં જણાવેલ પાંચમ તથા પૂનમના ક્ષય શબ્દને પકડીને) “હીરસૂરિજી મ.ની વખતે પણ પર્વ તિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ થતી હતી, પાંચમના ક્ષયે એથને અને પૂનમના ક્ષયે તેરસને ક્ષય કરે તે (પચાસ વર્ષ સુધી તે તેમના દાદાગુરુઓ સહિત પોતે પણ કરેલ હોવા છતાં) આધુનિકમત છે, “પૂર્વચા તિથી” શબ્દ ઉપરથી “ચોથે વ્યવહાર કરાતી પાંચમ કરવી” એમ અર્થ કરી શકાય નહિ, “કોશીજતુ ” પાઠ ભણાવવા વડે તેર-ચૌદશને ચૌદશપૂનમ સાથે સંબંધ ખુલે કર્યો છે, ક્ષીણ પૂનમને લાગેલી એકમની તિથિને લાભ હોયે સતે “પૂનમ તરીકે તે એકમ જ લેવી” એમ જણાવવાને માટે પૂનમને અસંબદ્ધ એવા પડવાને દિવસે વિધાન કર્યું, તેથી તપનું અચિંત્ય પ્રભાવપણું સૂચવ્યું છે.” ઈત્યાદિ બીનપાયાદાર અને પૂર્વાપર અસંબદ્ધ એવી ઉન્મત્તપ્રતાપ તુલ્ય અસંગત વાતે લખીને પ્રસ્તુત તિથિચર્ચાનો વિષય પરત્વેનું નિજનું અજ્ઞાન જ આલેખ્યું છે? જે વિક્રમવિની પ્રસ્તાવના જ તેમની વિદ્વત્તાનાં મૂલ્યાંકન માટે બસ છે.
પ્રસ્તુત પ્રતની પ્રસ્તાવનામાં “તે ગ્રંથની રચના મહોપાધ્યાય શ્રી કીર્તિવિજયજી ગણિએ સં. ૧૬૯૦માં કરી છે. એમ લખનાર આ શ્રી વિક્રમવિજયજી પોતે જ પાછા તે પંક્તિની નીચેની સાતમી પંક્તિમાં “આ ગ્રંથની શુદ્ધકેપી સં. ૧૬૫૯ની લખેલી મળી એમ લખે છે. છતાં “આ ગ્રંથની તે શુદ્ધ કેપી જ્યારે સં. ૧૬૫લ્માં લખાએલ છે ત્યારે તે પછીના સં. ૧૬૯૦માં એટલે કે–આ ગ્રંથની તે શુદ્ધ કેપી લખાયા બાદ ૩૧ વર્ષે આ ગ્રંથની રચના તે મહોપાધ્યાયજીએ શી રીતે કરી હોય? અથવા તે જે ગ્રંથ ૧૬૯૦માં રચાયો છે તે ગ્રંથની તે શુદ્ધ કેપી સં. ૧૬૫૯માં એટલે કે-૩૧ વર્ષ પહેલાં થઈ શી રીતે ?”
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
એટલેય જેમને વિચાર નથી એ મુનિ, તિથિચર્ચાના ગહન વિષયને ઉકેલવા બેઠા! પછી તેમાં પૂવક્તરીત્યા તેઓ, શ્રી હીરસૂરિજી મના તે એકેક ઉપવાસના ઉત્તરને છદ તરીકે અને “પૂનમના ક્ષયે તેરસને ક્ષય” કરવાની પ્રાચીનતર આચરણાને આધુનિકમત તરીકે લેખાવવાનું ઘેર પાપ ન કરે તે બીજું કરી પણ શું શકે ?
એ પ્રાસંગિક
હરિપ્રશ્ન પૂ.૧૭ ઉપરનું પિણ અજ્ઞાન મૂલક છે. પ્રસ્તુત શ્રી વિક્રમવિજયજીએ તે “ટ્રી પ્રશ્નોત્તરપ્રિતના ૧૭મા પૃષ્ઠ ઉપરના “pffમામાવાસ્યોતી” એ પાંચમા પ્રશ્નના ઉત્તર સંબંધમાં પણ તે પ્રશ્નોત્તરની નીચે ટીપ્પણમાં વૃદ્ધિ વખતે પૂર્વતિથિને કલ્પિત રીતેજ ઉદયાસ્તવ્યાપી લેખાવીને કેવલ મનસ્વી વાતો જ ગોઠવી છે. આવી વાત ગોઠવતાં તેમણે-ઉદયાસ્તવાળી કઈ તિથિ હોતી નથી તેથી તે શાસ્ત્રમાં વૃદ્ધિતિથિને બે સૂર્યોદયવાળી લેખાવી છે તે તાત્વિક વાતને બેધડક ઉવેખી નાખેલ છે. આવા એ વિદ્વાન તે શ્રી હીરપ્રશ્નોત્તરનો ભાવ આલેખે તેમાં તત્ત્વ કયાંથી હોય? તે વર્ગમાં પણ-તિથિની વૃદ્ધિ વખતે પૂર્વતિથિને ઉદ્યાસ્તવ્યાપિની તરીકે લેખાવનાર તે આ એક જ મહાશય લાભે છે ! આ શ્રી તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથની ૧૭મી ગાથાની ટીકગત વૃદ્ધિતિથિની વ્યાખ્યામાં શાસ્ત્રકાર ભગવંતે જણાવેલા ચાર વિકલ્પમાંના પહેલા પ્રાપ્તરિપતં” વિકલ્પને અસંભવી તરીકે જણાવેલ હોવા છતાં અને એથીય આગલ વધીને “રોપુ ત્રિપુ વિષ રોષતિધ્યક્ષસ્થાનેવ તિથૌ gifષદિમિતાધિકમસુ’િ એમ પણ જણાવવા વડે તે વખતે પૂર્વતિથિને ઉદયાસ્ત વ્યાપિની કહેવાય જ નહિ” એમ પણ સ્પષ્ટ કહેલ હોવા છતાં આ શ્રી વિક્રમવિજયજી, વૃદ્ધિતિથિને-“ઉદયાસ્તવ્યાપિની અને ઉદયવ્યાપિની’ એમ બે તિથિ તરીકે લેખાવે છે. ત્યારે શાસ્ત્રકાર ભગવંતે કરતાંય પિતાને તેઓ વિશિષ્ટ જ્ઞાની માનતા હોવાને ગર્વ ઉકહે છે એમ સમજવું સહેજે પ્રાપ્ત થાય છે. વૃદ્ધિ વખતે બીજે દિવસે સમાપ્ત થતી એક તિથિને તેવી મનસ્વી રીતે બે તિથિ તરીકે લેખાવવાની નિજની છોકરબુદ્ધિને વિદ્વત્તા તરીકે લેખતા તેઓ આગલ જતાં તે વિદત્તા દ્વારા–“આ વાતથી પર્વતિથિની વૃદ્ધિ વખતે અપર્વની વૃદ્ધિ કરવાનો મત ખેટે છે.” એમ કહેવાની ઉછીની સત્તા વાપરીને અવિચ્છિન્ન આચરણાને ખોટી કહે છે તે આરાધભાવની ગેરહાજરીનું પ્રતીક છે.
તેવું બેવજુદ વાક્ય લખવાથી તે મેં અને મારા પૂર્વજોએ પણ સં. ૧૯૯૩ પહેલાં પચાસ વર્ષો સુધી તે આચરણ મુજબ જ પંચાંગે છપાવવા પૂર્વક આચરેલ જગપ્રસિદ્ધ હકીકતને પણ છૂપાવી છે એમ સનજ તરત સમજી જશે.' એ વાત પણ વિચારી નથી તે ખેદજનક છે. આવા આ નૂતનમતરક્ષકશ્રી, પર્વતિથિની વૃદ્ધિએ અપર્વતિથિની વૃદ્ધિ કરવાને મત ખેટ છે;” એમ પયગામ તો છોડી શકે છે, પરંતુ જ્યાં સં. ૧૬૬પની અન્ય ગચ્છીય (ખરતરીય ગુણવિનય)ની પ્રતને “સચદર વૃદ્ધી પાક્ષિ% ચિતે રૂઢ જિમ?’ એ પાઠ પણ-શ્રી હીરસુરિજી મહારાજેય એ આચરણ મુજબ વર્તતા હતા’ એમ સાબિતી આપતા હોય ત્યાં તેવા સ્વતઃ નિર્માલ્ય લેખાતા પયગામની કિંમત શી ?
શ્રી હીરપ્રશ્ન પૂ૦ ૨૨ ઉપરના ટિપ્પણની અસારતા તે બાવીસ વર્ષથી જાહેર છે.
શ્રી શાસન સુધાકર વર્ષ ૧૨ તા. ૧-૧૧-પરના પહેલા અંકના ચોથા પેજ ઉપર પ્રસિદ્ધ થયેલા (દમણું તા. ૭–૧–૪૮ના રોજ શ્રી નેમવિદ્વારા શ્રી લબ્ધિસૂરિજીએ છરા મુકામે લખેલા પિષ્ટના સિક્કા સહિતના) પત્રલેખ મુજબ-જે લબ્ધિસૂરિજી મ., સં. ૨૦૦૪ સુધી તે શ્રી આત્મારામજી મના (પર્વક્ષયે
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબાધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૩૯
પૂર્વ કે પૂર્વતર અપર્વને ક્ષય અને પર્વવૃદ્ધિએ પૂર્વ કે પૂર્વતર અપર્વની વૃદ્ધિ કરનારા) મતથી વિરુદ્ધ વર્તનાર (નવામતી શ્રી રામચંદ્રસૂરિજી આદિને) “કમબખ્ત” જણાવે છે, તે જ શ્રી લબ્ધિસૂરીશ્વરજી મને (સં. ર૦૧૪ના મુનિ સંમેલન બાદ) તેમની સહીથી બહાર પડાવેલી મોટી પત્રિકા દ્વારા શ્રી રામચંદ્રસૂરિજીના મતને સ્વીકારવાની ક્રૂર ફરજ પાડવાની તાકાતવાળા આ શ્રી વિક્રમવિજયજીએ. તે “શ્રી શ્રીરશ્નોત્તરળિ” ના પૃ. ૨૨ ઉપર “શાસ્ત્રકારે પર્વતિથિની વૃદ્ધિ રાખી છે x x x પર્યુષણની અઢાઈમાં ચૌદશ-અમાસને છદ્ર કરવાને સિદ્ધ છે” ઈત્યાદિ કરેલા કદાગ્રહપૂર્ણ ટિપ્પણની અસારતા તે શ્રી સિદ્ધચક્ર વર્ષ ૮ સં. ૧૯૯૬ ના જેઠ માસના અંક ૧૭/૧૮ના પેજ ૩૭૪-૭૫ ઉપરની મોટા ટાઈપથી શોભતી સમાલોચના દ્વારા બાવીશ બાવીશ વર્ષોથી જગજાહેર જ છે. ‘તિથિના ક્ષયે અહિં તિથિને બદલે તપના મનને અવકાશ છે' એમ તે
વર્ગ પણ જાણે જ છે. અત્ર કલ્યાણકામી જનોએ ખાસ ધ્યાનમાં લેવા જેવી બીના એ છે કે-ઉપરના પ્રશ્ન ૨૪માંના પેટા નં. ૧ થી ૩માં જણાવ્યા મુજબ સં. ૧૯૨માં લખવી શરૂ કરેલ “પર્વતિથિ ચર્ચાસંગ્રહ-સાંવત્સરિકપર્વવિચારણા અને પર્વતિથિપ્રકાશ” એ ત્રણેય બૂકના તેમજ “હીરપ્રશ્નોત્તરાણિ” ના લેખક અને પ્રચારકો આદિ તે વર્ગ સં. ૧૯૩ પહેલાંથી જાણે છે કે“શ્રી હીરપ્રશ્નમાં પ્રસ્તુત–ઉત્તર તિથિરિતા મવતિ તવા સત્તાઃ પૂર્વ તિથૌ એ પ્રશ્નોત્તર, ખરતરે પાંચમના ક્ષયે આરાધના માટે પૂર્વની તિથિ ચોથ લેવાની અને પૂનમના ક્ષય વખતે ઉત્તરની તિથિ પડે લેવાની વાત કરે છે તેને આશ્રયીને અર્થાત્ ખરતરો પાંચમ તૂટી હોય તો તેને તપ એથે કરાવે છે અને પૂનમ તૂટી હોય તે તેને તપ વદિ એકમે કરાવે છે તેને આશ્રયીને જ-(“તિથિ ક્યાં કરવી ?” એ પ્રશ્નને બદલે) આ પ્રશ્ન, કેવલ તપના જ પ્રશ્ન રૂપે ઉભેલ હોવાથી અત્ર તિથિ સિવાયના કેવલ તપના પ્રશ્નને અવકાશ છે: અને ખરતરીય શ્રી ગુણવિનયના કહેવા મુજબ પણ શ્રી હીરસૂરિજી મના વખતે પણ તેવા પ્રસંગે પૂર્વ કે પૂર્વતર અપર્વને ક્ષય કરવાની વ્યવસ્થા તે પ્રવર્તતી જ હતી.” પિતાની બૂકેમાંનાં લખાણોને તે વર્ગ પણ ખાટાં જ માનતો હતો.
આમ છતાં સં. ૧૯૨થી તેઓએ, નવામતમાં અટવાયા પછીથી આ પ્રશ્નોત્તરનેવિદ્યમાન શ્રી દેવસૂરતપાગચ્છમાં પણ “પર્વ ક્ષયે તેને માત્ર તપ જ પૂર્વ કે પૂર્વતર તિથિમાં કરી લેવા રૂપે અને તેવા પર્વષય પ્રસંગે પૂર્વની તિથિને નહિ ફેરવવા રૂપે” પ્રચારીને આ એકેક તિથિના એકેક ઉપવાસના પ્રશ્નોત્તરને (ઉપર જણાવ્યા મુજબ) અર્થ અને ભાવ પલટીને પણ છઠના પ્રશ્નોત્તર તરીકે પ્રચારવાનું મુનાસિબ ધારેલ છે. તિથિવૃદ્ધિની વાત તથા આ પ્રશ્નોત્તરના તેવા અર્થોને સીધા પ્રચારનું પરિણામ ધાર્યું લાભપ્રદ નહિ નીવડે એમ તેઓ પણ જાણતા જ હોવાથી તે શ્રી કલ્યાણવિજયજીનાં લખાણને આદર્શ તરીકે રાખીને લખાતી તે બૂકેમાંની “પર્વતિથિપ્રકાશ” બૂકનાં લખાણોને તે તેઓએ પ્રથમ
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦ ]
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
લેકમત કેળવવા સારૂ ચાલુ લખાણે જ તે સં. ૧૯૯૨ના વિરશાસનપત્રમાં હસ્તે હપ્ત અને લેખકનું નામ છૂપાવીને પ્રકટ કરાવવું શરૂ કરી દીધું હતું. તે પ્રમાણે એ આખી બૂકનું લખાણ તે વગે અનેક હપ્તા દ્વારા પ્રકટ કર્યું હતું. (કે-જે કરવાની સાચા લેખકને જરૂર જ હોતી નથી.) તથા પ્રકારના પ્રચારથી લેકમત કેળવાયે જાણ્યા બાદ જ સં. ૧૯૩માં તે ત્રિપુટીએ ત્રણેય બૂકોને એક સાથે બહાર પાડવાની હિંમત દાખવી હતી.
એક ફૂટ અને બીજું વિશેષ કૂટ પ્રસ્તુત હીરપ્રશ્નોત્તરના અર્થને શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ પિતાની બૂકેમાં ખુલ્લી રીતે છકેના અર્થમાં જણાવેલ નથી, પરંતુ આગળ જણાવ્યા પ્રમાણે તે બન્ને મહાશયને પણ તે પ્રશ્નોત્તરના ઉપવાસવાળા અર્થને છઠ્ઠના અર્થમાં જ ખેંચી જવાને ઈરાદો હતા તે વાત, ત્રણેય બૂકે પ્રસિદ્ધ થયા પછી તરત જ તે બંનેના સમુદાય પણ “પર્વતિથિપ્રકાશમાંના તે પ્રશ્નોત્તરને જુઠો છદને અર્થ જ કરવા લાગ્યા હતા=તે પ્રશ્નોત્તરને છ૬ના જ પ્રશ્નોત્તર તરીકે લેખાવવા લાગેલ હતા.” તે ઉપરથી સર્વ જનપ્રસિદ્ધ છે. આ રીતે તે ત્રણેય બૂકેની રચના જ પ્રથમથી કૂટ છે અને શ્રી પ્રશ્નોત્તરાશિના ટીપ્પણમાને શ્રી વિક્રમવિજયજીને પ્રયાસ, તે મલોખાના માળખાને જ પાકે મહેલ લેખાવનારે હેઈને વિશેષ કૂટ છે.
આને પ્રતીકાર તો તેની અજ્ઞાનતા જ છે. પેટાપ્રશ્નપાંચમામાં જણાવેલ સં. ૨૦૧૩ની ઘ૮ fમવત્ પર છિદ્ય રૂપી “સત્યનું સ્પષ્ટીકરણ બૂકના પૃ. ૧૨ ઉપર પ્રસ્તુત પ્રશ્નોત્તરના અર્થનું શ્રી સિદ્ધચક વર્ષ પહેલાના ૨૧મા અંકના વધારાના પાંચમા પેજ ઉપર થવા પામેલી ભૂલ મુજબ નામું માંડનાર નેતા તે આ પ્રશ્નોત્તર “હીરસૂરિજીને છે કે સેનસૂરિજીને ?” એની ય ગમ વગરના છે ! અને તેથી તે તે નામામાં તેમણે “કદાચ કઈ શંકા કરશે.' ઈત્યાદિ છબરડા વાળીને પ્રસ્તુત ઉપવાસના પ્રશ્નોત્તરને જીદના પ્રશ્નોત્તર તરીકે સાબીત કરવા અજ્ઞાનતાથી જ ફાંફા મારેલ છે! આવા લેખકને તે તેની તેવી અજ્ઞાનતા એ જ પ્રતીકાર છે. આ લેખકે પોતાને જુઠો અર્થ, જેન મંડલના મુખમાં મૂકવાનું છળ કરેલ છે.
છઠ્ઠા પેટા પ્રશ્નમાં જણાવેલ “શાસ્ત્ર દર્પણ”ના લેખક નવાતી મુનિ જીનેન્દ્રવિ છે. તે બૂકના તેરમા પેજ ઉપર તેમણે જે-હરિપ્રશ્નોત્તર ગ્રંથને રચના કાલ સેલમ સેકે જણાવેલ છે તે તથા તેની ઉપર “સમુચ્ચયકાર” ને બદલે “સમુચ્ચયકાર' લખેલ છે તે તેમની અજ્ઞાનતાનું થર્મોમીટર છે. તેવા તે લેખકે, તે સ્થલે જે- શ્રી હરિપ્રશ્નોત્તરાણિ પ્રસિદ્ધ કરનાર શ્રી જૈનયુવકેદય મંડલ રાધનપુર અને સં. ૧૯૬૦” એમ શીર્ષક બાંધેલા છે તે, તે શીર્ષક તળે તે પેજ ૧૩ થી ૧૭ સુધીમાં પોતે લખેલે નવા મત મુજબ શ્રી હીરપ્રશ્નોત્તરે અનુવાદ “પિત કરેલ નથી, પરંતુ આજથી ૪૪ વર્ષ પૂર્વે તે મંડળે કર્યો છે”
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિથિએધક પ્રશ્નોત્તરી
| ૧૪૧
એવા ભ્રમ પેદા કરવા સારૂ બાંધેલ છે. વાસ્તવમાં રાધનપુરના તે મંડળે તે તે વધે તે પ્રતાકારે મૂલ ગ્રંથ જ પ્રસિદ્ધ કરેલ હાવા છતાં લેખકે લખેલે તે અનુવાદ એ રીતે તે મંડલના મુખમાં મૂકવાનું છળ કરેલ છે. લેખકે લખેલે તે અનુવાદ પણ શ્રી જ બુંવિજયની સદિક્ જૂઠી ઠરેલી ‘ પતિથિ પ્રકાશ’ બ્રૂકના ૫૫મા પેજ ઉપરના અસત્ય અવાળા લખાણના ઉતારા રૂપ છે.
શ્રી હીરપ્રશ્નમાંના તે‘પશ્ચમી તિથિğટિતા મતિ॰' પ્રશ્નોત્તર ગત‘ પૂર્ણિમાં ત્રુવિતાયાં॰' પ્રશ્નોત્તર છઠ્ઠુ અંગેના છે કે ઉપવાસ અંગેના ? એ ય સમજ નથી એવા આ લેખકને આ વિષયમાં સ્વબુદ્ધિથી સત્ય અર્થ લખવાનું સૂઝે જ કયાંથી ?
પંચમીના ક્ષયે ચાથના અને પુનમના ક્ષયે તેરશના ક્ષય, અવિચ્છિન્ન પ્રવર્તે છે.
6
આ રીતે શ્રી હીપ્રશ્નમાંનો તે પ્રશ્નોત્તર, ૮ એકેક તિથિના ક્ષયે તે એકેક તિથિના તપ કઈ તિથિએ કરવા ? - એ સબધી જ છે એમ જાણવા છતાં નવા તિથિમતને તે પ્રશ્નોત્તર, બધ બેસતા નહિ આવવાથી તે પ્રશ્નોત્તરને તે વગે, સ્વીકારેલા નવા મતને ચેનકેનાપિ બધબેસતા કરવા (કપિત રીતે છઠ્ઠના લેખાવવા જતાં તે વર્ગના તે સહુ લેખકોને) ક્ષયાપામ મુજબ કલ્પિત અર્થા તથા ભાવાને ઉપજાવી કાઢવા પડેચા છે. તેથી જ તેઓના અર્થો અને ભાવામાં અનેકયતા છે. અને તેથી જ તે બધા જ અર્થા ભ્રામક હાઈ ને અપાસ્ત છે. શ્રી હીપ્રશ્નમાંના તે પ્રશ્નોત્તરના સાચા અથ, “ કોઈ પણ પંચમીને ક્ષય હોય તે તેને તપ (આરાધના) ચેાથે કરવા. તથા કોઈ પણ પૂનમના ક્ષય હોય તે તેના તપ તેરસ-ચૌદશે કરવા ’ એ છે. અને પૂનમના તપ પડવે પણ કરવાનું તેા તેરસે ચૌદશના તપ કરવા ભૂલી જવાય તેા જ જણાવેલ હાવાથી તે ઉત્તરનું અંતિમ ‘પ્રતિપ’િ એ વાકચ તપનુ વિધાન સૂચક નથી; તથા
આ પ્રશ્નોત્તરના અર્થના ભાવના શ્રી તપાગચ્છમાં શ્રી હીરસૂરિજી મની પૂર્વેથી પણ થતા અમલ, ભા. શુ. પાંચમી સિવાયની કોઈ પણ પચમીના ક્ષયે પૂર્વની ચેાથના ક્ષય કરવારૂપે અને કોઈ પણ પૂનમના ક્ષયે પૂતરની અપ તેરસના ક્ષય કરીને ચોદશ-પૂનમરૂપ જોડીયા પવને તે આરાધના માટે જોડે જ ઉભું રાખવા રૂપે’ વમાનમાં પણ શ્રી સર્કલ શાસન સંઘમાં વિદ્યમાન છે.
પ્રશ્ન ૨૫ -“ એક દિવસમાં એક જ આરાધાય છે તે બીજ વગેરે મહિનામાં આવતી ખાર આરાધ્ય પતિથિઓમાંની કોઈ પણ તિથિના લૌકિકપંચાંગમાં ક્ષય આવ્યેા હોય ત્યારે ‘યે પૂર્વાં’ મુજખ-તે બીજ વગેરે ક્ષીણ પતિથિની તપ આદિ આરાધના પૂતિથિમાં કરવી; પરંતુ પૂર્વની ઉદ્દયાત તિથિને ખસેડીને તેનાં સ્થાને ક્ષીણતિથિને ઉદયાત બનાવીને
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨ ].
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
પછી તે ક્ષીણ પર્વતિથિનું આરાધન ન કરાય.” એમ તે વર્ગ કહે છે. તે શું “ પૂર્વ” પ્રઘાષને તેવો અર્થ હોઈ શકે ખરો?
ઉત્તર-તે જેની પર્વોની આરાધના, ઉપવાસપૌષધ આયંબિલ આદિથી કરાતી હોઈને આજના સૂર્યોદયથી બીજા દિવસના સૂર્યોદય સુધીના ૨૪ કલાક પર્યત કરવાની હોવાથી જેને તે તે પર્વતિથિઓ, ૨૪ કલાકના પ્રમાણવાળી સંપૂર્ણ જોઈએ. જ્યારે જેમ કે અજૈન જ્યોતિષના હિસાબે કઈ પણ પર્વતિથિ તે પ્રકારે ૨૪ કલાકના પ્રમાણ વાળી હતી નથી.
આથી જેનગણિત મુજબ પંચાંગ બનતાં ત્યારે તે પંચાંગની અને તે પંચાંગના વિચ્છેદ બાદ આધાર પૂરતા લેવાતા લૌકિક પંચાંગમાંની ઉદયાત પર્વતિથિને જૈનાચાર્યોના
' આદિ વચનેથી સંસ્કાર આપીને ૨૪ કલાકની જેની ઉદયાત તિથિ બનાવવી જ રહે છે તેમ લૌકિક પંચાંગમાં આવતી ક્ષીણ પર્વતિથિને પણ તે “ક્ષ પૂર્વા' ને સંસ્કાર આપીને ૨૪ કલાકની જેની ઉદયાત તિથિ ફરજીઆત બનાવવી રહે છે. આ વસ્તુ ત્યારે જ બને કે-તે “ પૂર્વના શ્રી સંઘમાં સેંકડો વર્ષથી પ્રચલિત એવા-પર્વતિથિના ક્ષો પૂર્વાઅપતિથિ, તિથિ પર્વતિથિ =કરવી. અર્થનું ઉલ્લંઘન કરવામાં ન આવે.
લોકિક પંચાંગમાંના પર્વક્ષયે– પૂર્વા' ના તે મૌલિક અર્થ મુજબ પિતાના જૈન ભીતીયાં પંચાંગમાં લૌકિક પંચાંગમાંની પૂર્વ અને પૂર્વતર ઉદયાત તિથિને ક્ષય અને તેનાં સ્થાને તે ક્ષીણપર્વ તિથિને ઉદય બતાવીને તે પછી જ તે તિથિનું જેની ઉદયાત તિથિ તરીકે સં. ૧૭ પહેલાં પચાસ વર્ષ સુધી આરાધન કરનારા તે વગે, સં. ૧૯૯૭થી ક્ષો પૂર્વા' ના તે મૌલિક અર્થનું ઉલ્લંઘન કરીને તે “ પૂવ ” પ્રષ-પર્વતિથિના યે તે ક્ષીણુપર્વતિથિનું પૂર્વની અપર્વતિથિમાં આરાધન કરાય; પરંતુ પૂર્વ કે પૂર્વતરની ઉદયાત તિથિને ખસેડવા પૂર્વક તેનાં સ્થાને ક્ષીણપર્વતિથિને ઉદયાત બનાવીને તેનું આરાધન ન કરાય.” એ પ્રમાણે કલ્પિત અર્થ ઉભું કરવા જતાં તે આજે તે વર્ગને-લૌકિક પંચાંગમાં આવતા બીજ આદિ પર્વતિથિના ક્ષય પ્રસંગે તે ક્ષીણપવીનાં ઉપવાસ પૌષધ-આયંબિલ-બ્રહ્મ ચર્યાદિ વ્રતનિયમે વગેરે ૨૪ કલાકના એક દિવસના એક અનુષ્ઠાનને પૂરું કરવામાં પડે બીજ અને ત્રીજ એમ ત્રણ તિથિ સ્વીકારવાની આપત્તિમાં મૂકાઈને ૨૪ કલાકની તે પવણીને જ ફેંદી નાખવાના અને પૂનમ-અમાસ તથા ભા. શુ. પંચમીના ક્ષયે તે ત્રણેય પર્થીઓને કલ્પિત રીતે જ ચૌદશ અને ચોથમાં ગણાવવા માંડીને તે ત્રણેય પર્વએ ગુમાવવા પૂર્વક તે ત્રણેય પર્વની આરાધનાથી જ વંચિત બનવા-બનાવવાના મહાપાપભાગી બનવું પડેલ હોવાની બીને આજે તે જૈન જગતભરમાં હકીકત રૂપે પ્રસિદ્ધ જ છે ત્યાં “ક્ષ પૂવ' પ્રૉષને એ પણ અર્થ હોઈ શકે ખરો ?” એ પ્રશ્નને જ અવકાશ નથી.
પ્રશ્ન રદઃ-તે “ પૂo' પ્રોષનો “પર્વતિથિના ક્ષયે પૂર્વ તિથિને ક્ષય કરો.” એ પ્રમાણેને મૌલિક અર્થ, સં. ૧૩ પહેલાં તે વર્ગો તેમજ શાસન સંઘના કેઈએ પણ કેઈ સ્થલે લખેલ છે?
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૪૩ ઉત્તર:- હા, અનેક સ્થલે લખેલ છે. તે વર્ગના શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ સં. ૧૯૨માં તૈયાર કરેલી–પર્વતિથિ ચર્ચા સંગ્રહ’ નામની બૂકના ૯મા પેજ ઉપર તે “ [go) ને પવતિથિના ક્ષયમાં પર્વ તરીકે પૂર્વ તિથિ પાળવી એમ અર્થ કરેલ છે. (પણ “પૂર્વતિથિમાં આરાધન કરવું' એ અર્થ તે તે નવા મતની પુષ્ટિ માટે લખેલી તે બૂકમાં પણ કરેલ નથી.) સં. ૧૯૩થી તે વર્ગ, જે મતમાં ઘેરાયેલ છે તે નવા તિથિ. મતના નિર્માતા શ્રી રામચંદ્રસૂરિજીએ પણ સં. ૧૯૯૦ના શ્રાવણ માસના જેન પ્રવચન વર્ષ ૬ઠ્ઠા ના ૧૨-૧૩ અને ૧૪મા સંયુક્ત અંકના પાના ૧૭૭ ઉપરના પહેલા કલમમાં–“ભા. શુ. અને ક્ષય છે અને ક્ષથે પૂર્વા પ્રૉષના આધારે પૂર્વ તિથિ કરવામાં શાસ્ત્રની આજ્ઞાને લેશ પણ વિરોધ આવતો નથી” એમ ગર્ભિતપણે જણાવેલ છે અને તે પછીના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં તે પ્રઘાષને અર્થ સ્પષ્ટ કરેલ છે કે-“એક જ દિવસે ત્રણ તિથિને ભોગ આવતું હોય તે વચલી તિથિ, ક્ષયતિથિ કહેવાય છે. તે તિથિ જે આરાધ્ય પર્વકેટિની હોય તે પૂર્વની તિથિની જગ્યાએ તેને જ કાયમ કરાય છે કારણ કે–તે ક્ષયતિથિની સમાપ્તિ પણ તે જ દિવસે થાય છે. તવગ્રાહી આત્માઓને આ વસ્તુ સ્પષ્ટ સમજાય તેમ છે. તે પાના ૧૭૭ના બીજા કલમમાં શ્રી તત્ત્વતરંગિણીની પણ આ પ્રઘષવાળી વાતને આશ્રયીને તેઓ લખે છે કે-“શ્રી તનવતરંગિણીને આધાર તે સંવત્સરીની ચેથના ક્ષયે ત્રીજનો ક્ષય કરવાનો છે.”
સં. ૧૯૮૦ના જૈન ધર્મ પ્રકાશ ભાવનગરના વૈશાખ માસના અંકના ૫૧મા પાને પણ એ પ્રઘોષના અર્થ સહીત-બાર તિથિ પૈકી કઈ પણ તિથિને ક્ષય હોય તો તે તિથિને ક્ષય નહિ કરતા તેની પૂર્વેની તિથિને ક્ષય કરે. જેમકે-પૂનમ કે અમાસને ક્ષય હોય તે તેની પૂર્વેની ચૌદશ પણ પર્વતિથિ હોવાથી તેરસને ક્ષય કરે અને (બાર તિથિ પૈકીની કઈ પણ તિથિની) વૃદ્ધિ હોય તે પાળવા માટે બે પૈકી બીજી (બીજે દિવસે વધેલી) તિથિ ઠરાવવી અને પ્રથમની તિથિને ત્યાર અગાઉની બે તિથિ કરાવવામાં ઉપયોગ કરવો.” એ પ્રમાણે પ્રસિદ્ધ થએલ છે.
કહેવાય છે તે પ્રમાણે શ્રી કલ્યાણવિજયજી હસ્તક લખાવીને જે લખાણ પી. એલ. વૈદ્યના નામે પ્રસિદ્ધ થએલ છે, તે લખાણને પિતાનાં જૈન પ્રવચન વર્ષ ૧૪ તા.૩-૧૦-૪૩ના ખાસ અંક તરીકે પ્રસિદ્ધિ આપીને શ્રી રામચંદ્રસૂરિજીએ સ્વીકારેલા તે લખાણના પિજ ર૭ ઉપર આઠમા પદના અનુવાદમાં પણ તે “શે પૂવ” નો અર્થ– “ આઠમના ક્ષયે આઠમ ને સાતમમાં વિધિ ન થાય તે આઠમ ઉદયતિથિ ન હોવાથી શ્રાવકને આરાધના વિનાશને દોષ લાગે. માટે આઠમનું આરાધન શક્ય બને તેની ખાતર જ સાતમનું સાતમપણું ફેક કરીને (એટલે કે આઠમના ક્ષયે સાતમને ક્ષય કરીને) સાતમમાં આઠમપણું સ્થાપે છે. એવી રીતે લૌકિક ટિપ્પણુમાં આવતી ઉદયની સાતમ, આઠમના આરાધન વિષયમાં ઉદયની આઠમ બને છે ત્યારે જ આઠમના તપ
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪ ]
તત્ત્વત ગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
વગેરેનું અનુષ્ઠાન સંભવે છે. (આ) અપૂર્વ વિધિદ્વારા જ ક્ષય હોવા છતાં આઠમ મળી આવે છે. એ પ્રમાણે બીજે પણુ, ” એમ સ્પષ્ટ કરેલ છે.
,
પ્રશ્ન ૨૭ :− પતિથિ-ચર્ચા સંગ્રહ,' · સાંવત્સરિક પવિચારણા ' અને પતિથિ પ્રકાશ' એ ત્રણેય છૂકાને સ. ૧૯૯૨માં લખનાર લેખકે, તે વર્ષે તેા અનુક્રમે (મારવાડ) ગુડામાલાન્તરા, (ગુજરાત) ભાભેર અને (દક્ષિણ) મુબઇ એમ અલગ અલગ પ્રદેશ અને અલગ અલગ ગામે ચાતુર્માસ હતા, તેથી ટપાલથી તેા તેઓ તે ખૂકમાંના ચેડા ઘણાં લખાણેામાં જ એકવાકયતા લાવી શકે; પરંતુ બધી જ વાતાના એક નિષ્કર્ષી લાવી શકે તે સંભવિત નથી જ્યારે તે ત્રણેય બ્રૂકનાં બધાં જ લખાણે! અંતે તેા એક નિષ્કર્ષવાળાં જ જોવાય છે તે કેમ સંભવે ?
*
ઉત્તરઃ- તે ત્રણેય મૂકાને છપાવવાનું કાર્ય તે શ્રી રામચંદ્રસૂરિજીએ અમદાવાદમાંના પેાતાના જૈન પ્રવચન કાર્યાલયના વિચક્ષણ માણસને જ સુપ્રત કરીને અને તે ત્રણેય બ્રૂકનાં ક્ર્માએ પણ લગભગ જાતે તપાસીને તેમાંનાં લખાણના અંતે એક જ નિષ્કર્ષ લાવવાનું કા પેાતાને હસ્તક રાખેલું હતું. આ કાર્ય સહેલું બને તે ખાતર શ્રી રામચંદ્રસૂરિજીએ પેાતાના તે વિચક્ષણ જન હસ્તક તેમાંની ડેલી એ છૂકાને છપાવવાનું કાર્ય પણ પેાતાના લેખાતા શ્રી અમદાવાદ વીરવિજય પ્રીંટીંગ પ્રેસમાં ગાઠવેલ હતું અને ત્રણેય ખૂકે એક સાથે બહાર પાડવી ધારેલ હાવાથી ત્રીજી ‘ પવ`તિથિ પ્રકાશ ' મૂકને છપાવવાનું કાર્ય (પ્રથમથી પેાતાના વીરશાસનમાં લેખકના નામ વિના જ હપ્તે હપ્તે પ્રકટ કરેલાં લખાણા આપીને ) અમદાવાદ શારદા મુદ્રણાલયમાં ગોઠવેલું હતું. (પ્રસ ંગે–સમાજમાં એમ પણ જોરશેારથી વાત પ્રસરી હતી કે–શ્રી કલ્યાણવિજયજીની મૂકમાંનું કઈ પણ લખાણ જરાય નહિ ફેરવવાની શ્રી કલ્યાણુવિજયજીએ તાકીદ આપી હતી; છતાં તેમની બ્રૂકમાંનું જે જે લખાણ પેાતાના તિથિમતને ખાધક હતું તે તે લખાણ ચાલુ છપાઈ વખતે તેઓએ ફેરવી નાખ્યું જાણવાથી શ્રી કલ્યાણુવિજયજીએ પોતાની તે બૂક જ નહિ પ્રસિદ્ધ કરવાની તેને તાકીદ આપી હતી. પણ માને કાણુ ? એ તેા ખેલતા જ રહ્યા અને આમણે તેમના નામે તે ખૂક પ્રસિદ્ધ પણ કરી દીધી !)
પ્રશ્ન ૨૮ :–નવા તિથિમત કાઢનાર શ્રી રામચંદ્રસૂરિજી, નવા તિથિમત કાઢયા પછીથી પેાતાને શ્રી દેવસૂરતપાગચ્છના લેખાવવાનું બંધ કરીને તપાગચ્છના જણાવતા હેાવાથી તેમની તે દેવસૂરતપાગચ્છથી ભિન્ન આચરણા, શ્રી જીતકલ્પાનુસારે તેમના શિષ્યાને વૃત્ત, તેમના પ્રશિષ્યાને અનુવૃત્ત અને તેમના પ્રશિષ્યાને પ્રવૃત્ત એટલે નીત અને કે નહિ ? તથા તેમણે પેાતાના તે મતમાં યથાક્રમે સ. ૧૯૯૨માં જોડેલા તેમના કાકાગુરુ આ॰ શ્રી લબ્ધિસૂરિજી, આ॰ શ્રી પ્રેમસૂરિજી, આ॰ શ્રી અમૃતસૂરિજી, ચાર વર્ષ બાદ એટલે કે–સ. ૧૯૯૬માં જોડેલા આ॰ શ્રી સિદ્ધિસૂરિજી તથા તેમની આજ્ઞાના આ॰ શ્રી ભદ્રસૂરિજી અને આ શ્રી કનકસૂરિજી વગેરે શ્રી રામચંદ્રસૂરિજીના વડિલાને તથા તે વડિલાના શિષ્ય પ્રશિષ્યાદિને પણ તે આચરણા, તે રીતે ત્રીજી પેઢીએ જીતવ્યવહાર બને કે નહિ ?
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્મતિથિાધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૪૫
ઉત્તર:- શ્રી વિજયદેવસૂરિજી મ॰ વખતે આણુસૂરગચ્છની સ્થાપના થયેલ છે. આપણા ગચ્છનાયક શ્રી વિજયદેવસૂરિજી મહારાજે વિજયદેવસૂર સંઘની સ્થાપના કરી તે અરસામાં તેઓશ્રીને અવિશ્વાસુ નીવડેલા પૂર્વ મહા॰ શ્રી સામવિજયજીએ શ્રી સૂરચંદ્રગણિના વિદ્વાન્ શિષ્યા આદિને પક્ષમાં લઈને ગચ્છનાયકશ્રીની વિરુદ્ધ આગેવાન તરીકે અપ્રસિદ્ધ એવા પડિત રામવિજયજીને માત્ર ‘વિજયતિલકસૂરિ' નામ આપી દઈને સ. ૧૬૭૩ના પાષ વિદે ૧૨ને બુધના રાજ જુદા આચાર્ય સ્થાપ્યા, ત્યારથી શ્રી સંઘમાં તપાગચ્છનાયક શ્રી વિજયદેવસૂરિજી મના વિરાધી તરીકે ખ્યાતિ પામેલે તે પક્ષ, પ્રતિપક્ષ તરીકે લેખાવા પામ્યા હતા. તે પક્ષના તે આ૦ શ્રી વિજયતિલકસૂરિજી સં. ૧૬૭૬ના પાષ શુદ્ધિ ૧૪ ના રોજ સ્વર્ગ વાસ પામ્યા તે અગાઉ એક જ દિવસે તે પક્ષના સČસ્વ ગણાતા તે મહેા॰ શ્રી સેામવિજયજીના શિષ્ય મુનિશ્રી કમલવિજયજીને માત્ર ‘વિજયાનંદસૂરિ' નામ આપીને આચાય પદે સ્થાપી દ્વીધા હતા. ( પવન્તુ-સં.૨૦૨૨ વર્ષે માતા અવાવધિ એનાવ્યભૂષિત ‘શ્રી મયાવિશિષનાંસિમ તિમિત્તળિ' વર્ષ ૧ સ ૩૬) તે શ્રી આનંદસૂરિજીના નામથી મહે।૦ શ્રી સેામવિજયજી વગેરેએ આણુસૂરગચ્છ ઉત્પન્ન કર્યાં. ત્યારથી શ્રીમત્તપાગચ્છની દેવ સૂરતપાગચ્છ’ અને ‘ આણુસૂતપાગચ્છ’ એમ બે શાખા થવા પામી. તેમાંની આણુસૂરતપાગચ્છીય શાખાના સતાનીયાની આજે હયાતિ જ નહિ હાવાથી વિદ્યમાન સમસ્ત તપાગચ્છ ચતુર્વિધસંઘ, શ્રી વિજયદેવસૂરતપાગચ્છ જ હાવાથી વત્તમાનમાં નવ્યતિથિમતક ક શ્રી રામચંદ્રસૂરિજી પણ શ્રી દેવસૂરતપાગચ્છીય જ છે.
આમ છતાં આજે તે, પેાતાને દેવસુરતપાગચ્છીયને બદલે તપાગચ્છીય જણાવતા હાય તે તેમાં તેઓ પેાતાને કાઈ પણ શાખાના તા ઓળખાવી શકે તેમ જ નહિ હાવાથી પેાતાના મતમાં દેારાએલા તેમના સહુ વિલેાના બનેલા અદ્યતની તપાગચ્છીયાષિપતિ લેખાવા ઈચ્છતા હૈાવા જોઈએ.
સિવાય સ. ૧૯૯૩થી તેમણે સ્વતંત્રપણે ઉપજાવી કાઢેલા નવામતની શરૂઆતમાં તે તેમના મત શ્રી દેવસુરસામાચારી પાસે અપ્રમાણિક ઠરતા હેાવાને લીધે–તે પેાતાને પેાતાના મતની મહત્વાકાંક્ષાવશાત્ દેવસૂરતપાગચ્છના સ્થાપનાકાલ સમયના તપાગચ્છીય તરીકે ઓળખાવવા માંડયા હતા. સ. ૧૯૯૮માં પાલીતાણા મુકામે શાસનસ ંઘે તેને ચર્ચા કરવા ફ્રજ પાડેલ, તે સમયે તેઓ ‘તાજી બાદર’ એમ ખેલ્યા પણ હતા; પરંતુ શાસનસંઘે તેમના વડદાદાગુરુ શ્રી આત્મારામજી મ૰ વિરચિત ‘જૈનતત્ત્વાદશ’ નામના પુસ્તકની ખીજી આવૃત્તિના પૃ. ૧૩૫ તથા ૧૪૨ ઉપર શ્રી આત્મારામજી મહારાજે પેાતાને દેવસૂરગચ્છના જણાવેલ હાવાની વાત પ્રસિદ્ધ કરતાં તેઓએ પેાતાને તપાગચ્છીય તરીકે ઓળખાવવાનું અંધ કર્યું હતું: આ વાતની-પાલીતાણામુકામે મેાદીના અગલે શ્રી રામચંદ્રસૂરિજીને પી. એલ. વૈદ્યે પૂછેલા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં (કે-જે પ્રશ્નોત્તરી, સં. ૨૦૦૧માં જૈનધર્મ પ્રભાવક સમાજ અમદાવાદે પ્રસિદ્ધ કરેલ ‘પર્વતિથિનિર્ણય’ નામના શ્રી શાસનસંધ
૧૯
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬ ]
તત્ત્વતર ગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
માન્ય ઐતિહાસિક મહાકાય ગ્રંથના પૃ. ૧૧૬ પછી પરિશિષ્ટ ન, ૧' શીર્ષક નીચે અક્ષરશઃ પ્રસિદ્ધ થએલ છે.) શ્રી રામચંદ્રસૂરિજી, ‘ અમે પાતે તે। દેવસૂરગચ્છની માન્યતાને અનુસરનારા છીએ’ એમ શ્રીમુખે વદેલ છે તે સાબિતિ છે: છતાં તે વળી પાછા પેાતાને તપાગચ્છીય જણાવતા હાય તા તેઓ માટે વદતાવ્યાઘાત લેખાય. તેમણે ઉત્પન્ન કરેલા અદ્યતની તપાગચ્છના અધિપતિત્વની મહત્વાકાંક્ષાથી તેવું ફરતું ફરતું ખેલતા હેાય તે પણ તેએ પાતાને દેવસૂરગચ્છીયને ખલે ભિન્ન તપાગચ્છીય તરીકે લેખાવવામાં કદાપિ સફલ થવાના નથી જ.
છતાં માના કે-તે રીતે તેઓ પેાતાને ભિન્નગચ્છીય લેખાવવામાં સફળ થયા : તા પણ તેથી તેમની તે નવા તિથિમતની આચરણા, શ્રી જીતકલ્પાનુસારે તેમની ત્રીજી પેઢીએ તેા શું; પરંતુ તેના વેલાના અંત પર્યંત પણ ગીત બની શકતી જ નથીઃ કારણ કે–આચરણાનું– અશઠ મહાપુરુષે આચરેલી હાય, અને તત્કાલીન ગીતાŕને સંમત હોય એટલે કે-કોઇએ તેના વિરોધ ન કર્યાં હાય.’ એ જે લક્ષણ છે, તે લક્ષણમાંની ત્રણેય વાતના તેમની તે નવીન આચરણામાં સવ થા અભાવ છે. અને તેમના તે તે દરેક વિડલાને તા તે આચરણા, પેાતાનાથી લઘુ લઘુતર ગણાતા શિષ્યીભૂતની હાવાને લીધે અવળી ગંગા રૂપે હાઇને તે તે વિડલાના સર્વ સદ્ગત વિડલાને ઝૌત તરીકે હતી જ નહિ એ સČમાન્ય હકીકત હોવાથી જેમના સર્વાં સદ્ગત વિડલાને જે આચરણા, જીત તરીકે હતી નહિ તે આચરણા, તેમના ત્રીજી પેઢીના સંતાનીયાઓને તેા કદાપી ગીતન્યવાદ બની શકે નહિ ' એ વાત અર્થોપત્તિથી પણ સમજી શકાય તેમ છે.
C
ܕ
પ્રશ્ન ર૯–મુદ્રિત તત્ત્વતરંગિણી પત્ર ૩ ની પંક્તિ ૧૦માંની ખરતરની–ઉદયતિથિના સ્વીકાર અને ઉદય સિવાયની તિથિના તિરસ્કાર કરવામાં કુશલ એવા આપણુ બન્નેને ( લૌકિકટીપણામાં આવેલ ચૌદશના ક્ષયે લૌકિકટીપણામાંની ઉદયાત) તેરસના પણ ચતુર્દશી પણે સ્વીકાર કેવી રીતે યુક્ત ગણાય ?' એ શંકાના નિરસનને માટે તે જ સ્થલે શાસ્ત્રકાર ભગવંતે દર્શાવેલ ‘તત્રત્રો,શીતિ થપદેશસ્થાવ્યસંમવાત્, જિતુ પ્રાયશ્ચિત્તાવિવિધી ચતુશ્કે નેતિ વ્યયિમાનસ્વામ્' એ એ હેતુવાળી જણાવેલી એ વાતના બે અર્થ કરવાને બદલે તે વગે, તેમની પતિથિપ્રકાશ? બૂકના પૃ૦ ૨૩ ઉપર તે એ વાતના બે અર્થના
4
66
પરંતુ પ્રાયશ્ચિત્તાદિવિધિમાં ‘તેરસ’ને ચૌદશ એવું નામ આપેલ હાવાથી ત્યાં ‘તેરસ’ એવા નામના પણ અસંભવ છે' એ પ્રમાણે જે એક અથ કરી નાખેલ છે તે ખરાખર છે? ઉત્તર:-તે વગે, તે સ્થલે શાસ્રકારની તે એ વાતને જે એક અથ કરી નાખેલ છે તે ખરાખર તા નથી જ; પરંતુ વિપરીત છે. શાસ્ત્રકાર ભગવતે જણાવેલી તે એ વાતમાં પહેલી વાત તેરસની જણાવી છે, અને તે પણુ- “તત્ર તેરસે કરેલા ચૌદશના સ્વીકારમાં ત્રો શત્તિ
,
વ્યપ ાવાવ્યસંમવા=‘ તેરસ ' એવા નામના પણ સંભવ નહિ હાવાથી (ચૌદશ કહીએ
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિઓથક પ્રશ્નોત્તરી
t૧૪૭
છીએ)” એ અર્થમાં તે તેરસને હેતુરૂપે જણાવેલ છે; તથા રિતુ થી જણાવેલી બીજી વાત, ચૌદશની જણાવી છે. અને તે પણ (ટીપણાની ચૌદશના ક્ષયે ટીપણાની તેરસે એ પ્રમાણે જે ચૌદશ કહીએ છીએ તે ચૌદશ, “તેરસ-ચૌદશ ભેળી” એમેય નહિ, પરંતુ પ્રાયશ્ચિત્તવિધી તપ, પૌષધાદિ ધર્મની આરાધનામાં સાર્વત્તિ વિમાનવાવ= “ચૌદશ જ” એમ કહેવાતી હેવાથી (ચૌદશ જ કહી છીએ.)” એ અર્થમાં તે ચૌદશને હેતુરૂપે જણાવેલ છે.
શાસ્ત્રકાર ભગવંતે તે મુજબ બે હેતુરૂપે જણાવેલી તે બન્ને વાતના થતા તે બે નકર અર્થનું સત્ય સ્વરૂપ, વાચકના ખ્યાલમાં નહિ આવવા દેવા સારૂ તે વગે, તે લે શાસ્ત્રકારની તે જુદા જુદા અર્થવાળી બન્ને વાતના જુદા જુદા બે અર્થ જણાવવાને બદલે (તે બંને વાતના અર્થોને ગોટાવીને તેને) એક અર્થ જણાવવાને પ્રપંચ કરેલ છે અને તે પ્રપંચમાં–તે બંને હેતુમાંના તેરસની વાતવાળા પહેલા હેતુને “ત્યાં તેરસ એવા નામને પણ અસંભવ છે” એમ છેવટે કહીને વિધાન બનાવી દેવાની અને પહેલા તેરસની વાતવાળા હેતુનાં સ્થાને ચૌદશની વાતવાળા બીજા હેતુને ગોઠવી દેવાની ગરબડ કરીને તે બીજા હેતુને પહેલા હેતુ તરીકે જણાવી દેવાનું સ્વપરહિતઘાતક છળ કરેલ છે.
શાસ્ત્રકારની તે બે વાતને તે મનસ્વી એક અર્થ બનાવવા સારૂ તેવું કૂટ ખડું કરીને તે વર્ગો, શાસ્ત્રકારે ખરતરના પ્રશ્નને નિરાસ કરવા જણાવેલી તે બંને વાતનાટીપણની ચૌદશના ક્ષયે ટીપણાની ઔદયિકી તેરસનો આરાધનામાં આપણે ચૌદશ તરીકે સ્વીકાર કરીએ છીએ “સત્ર-તે ચૌદશના સ્વીકારમાં તેરસ એવા નામને પણ સંભવ નહિ હોવાથી ચૌદશ તરીકે સ્વીકાર કરીએ છીએ. આ ચૌદશને (તેરસ-ચૌદશ ભેળી એમ પણ નહિ) પરંતુ ધર્મની આરાધનામાં (તે દયિકી તેરસે) ચૌદશ જ કહેવાતી હોવાથી “ચૌદશ જ” એ તરીકે સ્વીકારીએ છીએ.” એ પ્રમાણે નીપજતા તલસ્પર્શી અર્થને નિજના મતાગ્રહવશાત પિતાના તે અર્થમાં મૃતપ્રાયઃ બનાવી દીધેલ હેવાથી નવા વગે જણાવેલ તે અર્થ, અર્થ તે નથી જ, પરંતુ મૂર્તિમંત અનર્થ છે.
પ્રશ્ન ૩૦ ને વગે, તે બૂકના પેજ ૨૪માની શરૂઆતમાં આ શ્રી તત્વતરંગિણી ગ્રંથના ત્રીજા પૃષ્ટ ઉપરની-સદ જ વિર ૪ષતિ, તો સૂનમેળ કુત્તા તા અત્તરવિક્ર અરવિ જ દુ જુદા કિન્નદાશ ગાથાને-“હવે જે કદાપિ તે તિથિઓ સૂર્યો. દયથી યુક્ત ન મળે તે ક્ષીણતિથિયુક્ત પૂર્વની તિથિ ક્ષીણુતિથિની સંજ્ઞાવાળી પણ બને છે. ક્ષીણતિથિ યુક્ત પૂર્વની તિથિ પૂર્વતિથિના નામવાળી જ રહે એમ નહિ, પણ તેને ઉત્તર એટલે ક્ષીણતિથિની સંજ્ઞા પણ અપાય છે. એ પ્રમાણે અર્થ જણાવ્યું છે તે બરાબર છે?
ઉત્તર-ના. તે અર્થ, અર્થ જ નથી પછી બરાબર હેવાની તે વાત જ ક્યાં રહી? તે વગે કરેલો તે અર્થ તે શાસ્ત્રકારનાં મૂળ નિરૂપણને નિષ્ફરપણે હણ નાખનારો ભયંકર
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮ ]
તત્ત્વતર ગિણી અનુવાદ પ્રથ
અન છે: શાસ્રકારે આ શ્રી તત્ત્વતર ગણી ગ્રંથમાં તે સ્થલે પ્રથમ-ચૌદશનાં ક્ષયે તેરસે તેરસનું નામ પણ લેવાનું નથી, એટલુંજ નહિ; પરંતુ તે પંચાંગની ઔયિકી તેરસને આરાધનામાં ચૌદશ જ કહેવાય છે.’ એ પ્રમાણે જે સ્પષ્ટ વાત જણાવી છે, તે વાતની સાક્ષીમાં શાસ્ત્રકારે અહિં તે ગાથા રજુ કરી છે. આથી શાસ્રકારે તે ગાથાને અર્થ, પેાતાની વાતને પુષ્ટ કરતા હાય તે જ તે ગાથાને પેાતાની સાક્ષીમાં રજુ કરી હાય, એ વાત સરલદયી જનેાને સહેજે સમજી શકાય તેમ છે. આથી શાસ્રકારની વાતને પ્રમાણિકપણે પ્રમાણ ઠરાવતા તે ગાથાના અર્થ જે- “ હવે જો કાઈપણ રીતે તે તિથિએ સૂય્યદયવાળી ન મળે તે અવનિષ=બીજ વગેરે તિથિઓથી વીંધાએલી તિથિએ અવા=બીજ વગેરે તિથિએ ‘વિ=પણ ‘દુ’=થાય, પણ સન્નિવા=ક્ષીણુ બીજ વગેરેથી વીંધાએલી તિથિએ ‘બુવ્વા ન દુ’=પૂતિથિ ન જ થાય.” એ પ્રમાણે જ છે તે રજુ કરવામાં આવે તે જ શાસ્ત્રકારની તે વાતને ન્યાય આપ્યા લેખી શકાય. છતાં તે સીધા અને છેાડીને તે સ્થલે તે નવાવગે, પ્રસ્તુત ગાથાના ‘ પતિથિના ક્ષયે પૂર્વની તિથિ તેના નામવાળી પણ રહે=ક્ષીણુપના નામવાળી પણ રહે.' એ પ્રમાણે સદંતર વિપરીત અ રજુ કરીને શાસ્ત્રકારને અસહ્ય અપરાધરૂપ અન્યાય કરેલ છે. આથી તે વગે કરેલા એ અથ, અર્થ તે નથી જ; પરંતુ આ શાસ્ત્રકાર ભગવતના આ શાસ્ત્ર અને પ્રચલિત પ્રાચીન પરંપરાનુસારી ટંકશાલી નિરૂપણુ પ્રતિના કુઠારઘાત છે.
નવા વગે પોતાના તે અમાં—તે સાક્ષી ગાથામાંના ‘અવવિ’ પદમાંના ‘અવરા’ શબ્દના અર્થરૂપે ક્ષીણુપર્યંના બનતા ઉદયાત પર્વને અવ્યાબાધ રાખીને અર્થાત્ પડવાદિનાં સ્થાને ખીજ આદિને ગણીને શેષ વિ=વિ' શબ્દથી ગ્રહણ કરવાને ખરતરે જણાવેલા– • અન્યતિથિની સંજ્ઞાવાળી પણ બને છે.’ એ અને ઉડાવી દેવાપૂર્વક તે ‘અવવિ’ પદ્મના ‘ક્ષીણતિથિની સ’જ્ઞાવાળી પણ મને છે.' એવા પહેલા કલ્પિત અ નીપજાવ્યા બાદ અર્થાત્ ‘અવવિ’ માંના ષિ શબ્દથી ખરતરે આપત્તિ તરીકે આગલ કરેલા ‘અન્ય સંજ્ઞાવાળી પણ બને છે’ એ અથનાં સ્થાને ‘પતિથિની સંજ્ઞાવાળી પણ બને છે’એમ કલ્પિત અર્થ ગોઠવી દીધા બાદ તે સાક્ષીગાથામાંના તે ‘અવવિ’પદ્મ પછીના વાકયના ‘ ક્ષીણતિથિથી વીંધાએલી તિથિ, પૂર્વની તિથિએ ન જ થાય.’ એ સાચા અને ઉડાવી દેવા પૂર્વક તેનાં સ્થાને ‘ક્ષીણતિથિયુક્ત પૂર્વની તિથિએ પૂના નામવાળી જ રહે એમ નહિ પણ ઉત્તર એટલે ક્ષીણતિથિની સ’જ્ઞા પણ અપાય છે.’ એવા બીજો વિચિત્ર અ નીપજાવીને તે વગે તે કુઠારઘાત ઈરાદાપૂર્વક કરેલ છે.” એમ શ્રીસંઘમાં જાહેર થઈ જવાથી અંતે તે વગે, સ ૨૦૦૫ માં પ્રસિદ્ધ કરેલ શ્રી તત્ત્વતર’ગિણી બાલાવબેાધ’ નામની કાઉન ૮ પેજી મૂકના ૭મા પેજ ઉપર આ સાક્ષીગાથાને પણ− જે સૂર્યના ઉદયે કરી સહિત તિથિ પામીએ નહિ તેા ‘અવર’ કહેતાં ખબીજી=મગલી તિથિ તેને (ણે) વીંધી પૂર્વની તિથિ (તેરસ) આગલી (ચૌદશ) જ જાણવી, પણ આગલી તિથિએ (ચૌદશે) વીંધી પૂર્વની (તેરસ) કહીએ નહિ.’
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબાધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૪૯
એ પ્રમાણે પિતાના હાથે જ ગ્ય અર્થ, જાહેર કરી દેવારૂપે સુધારો પણ કરવું પડેલ છે. તે વર્ગ, આ સાક્ષીગાથાને તે કૂટ અર્થ, શું નિમિત્ત પામીને કરી શકે છે? તથા તે નિમિત્ત પણ કેટલું બધું પિકળ છે? એ દરેક અધિકાર આ અનુવાદ ગ્રંથમાંના-ગ્રંથકારશ્રી કૃત મૂળ થી ગાથાની ટીકાના અનુવાદવાળા પ્રસ્તુત અધિકારની નીચે કરેલા વિસ્તૃત ટિપ્પણદ્વારા વિશે સ્પષ્ટ કરવામાં આવેલ છે. જે વાંચવાથી બરાબર ખ્યાલ આવશે.
પ્રશ્ન ૩૧ -શ્રી મુદ્રિત તત્વતરંગિણી ગ્રંથના પૃત્ર ત્રીજા ઉપરની તે “મg r૦ સાક્ષીગાથા પછી શાસ્ત્રકારે જણાવેલ “ર બાદ તુવેન્યુનત્તમ, અર7 અવાવીરચન अपिशब्दादन्यसंज्ञापि गृह्यते, तत्कथं न विरोध ? इति वाच्यं, प्रायश्चित्तादिविधावित्युक्तत्वात् , गौणमुख्यमेदात् मुख्यतया चतुर्दश्या एव व्यपदेशो युक्त इत्यभिप्रायेणोक्तत्वाद्वा' તે પંક્તિને અર્થ, તે વગે પિતાની પર્વતિથિપ્રકાશ બૂકના પેજ ૨૪ ઉપર ત્રીજા તથા ચેથા પેરામાં-“પહેલાં “તેરસને તેરસ એવા નામને પણ અસંભવ જણાવી ચૌદશ જ કહેવાય.” એ પ્રમાણે કહ્યું અને અહિં તમે “ક્ષીણતિથિની સંજ્ઞાવાળી પણ કહેવાય? એ પ્રમાણે કહેવા માગે છે, તે આ પરસ્પર વિરોધ કેમ ન ગણાય? આને જવાબ એ છે કે-“અમે પ્રાયશ્ચિત્તાદિવિધિમાં કહેલું હોવાથી વિરોધ આવતો નથી અથવા “મુખ્ય અને ગૌણના ભેદથી તેરસ હોવા છતાં મુખ્યપણે ચૌદશ જ કહેવાય.” એ અમારો અભિપ્રાય હોવાથી કશે જ વિરોધ નથી.” એ પ્રમાણે કરેલ છે તે બરાબર છે?
ઉત્તર-મૂલગ્રંથની તે ટીકા પંક્તિમાં ખરતરે ગ્રંથકારશ્રી સામે શરતુ “જાવીને અવારચાંદાપિ ગૃહ' એ વાક્યથી-“અહિં તે “અવાજમાંના અતિ શબ્દથી તેરસની સંજ્ઞા પણ ગ્રહણ કરી શકાય છે.” એ જ શંકા ઉઠાવી છે, એમ જાણવા છતાં તે વર્ગ, પિતાને ૧૩/૧૪ને મત આ ગ્રંથથી સાચું ઠરાવવા સારૂ તે અર્થમાં ખરતરની શંકામાંના “જિ” શબ્દથી તેરસની સંજ્ઞા પણુ” એ સ્પષ્ટ અર્થને એળવીને તે અર્થનાં સ્થાને ક્ષીણતિથિ (ચૌદશ)ની સંજ્ઞાવાળી પણ એ કલ્પિત અર્થ ગોઠવી દીધેલ હોવાથી તેમજ તે ટીકાપંક્તિમાં આગળ જતાં (ચૌદશના ક્ષયે તેરસનું નામ જ નહિ લેવાતું હોવાનું જણાવનાર) આ ગ્રંથકારશ્રીએ જણાવેલી–ૌનપુણવત્ત [તથા ચતુર્વરથા પર પરેરા
' પંક્તિમાં તેરસનું નામ જ જણાવ્યું નહિ હોવા છતાં તે વગે પિતાને તે અર્થમાં તેરસ હોવા છતાં એ વાક્ય પણ (પિતાને ૧૩/૧૪ને મત, આ ગ્રંથથી પ્રમાણિક લેખાવવા સારૂ) પદરનું ઉમેરીને આ શાસ્ત્રકારને નામે ચઢાવી દીધેલ હોવાથી તે વર્ગને તે અર્થ પણ બરાબર તે નથી જ, પરંતુ શાસ્ત્રકારના ધ્યેયના ખુલ્લા દ્રોહરૂપે ભ્રામક છે.
અહિં એ ખાસ ધ્યાન રાખવાનું છે કે તે વર્ગ, પ્રશ્ન ૩૦માંના લખાણમાંની સાક્ષી ગાથાને “ચૌદશના ક્ષયે તેરસે તેરસ પણ કહેવાય અને ચૌદશ પણ કહેવાય” એ મુજબ જે વિચિત્ર અર્થે કરેલ છે, તે અર્થને તે તે જ વગે જણાવેલે એ સંસ્કૃત પંક્તિમાંના મુક્યતા ઘર થી પુરા એ વાક્યને “મુખ્યપણે ચૌદશ જ કહેવાય એ
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦ ]
તત્વતરગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
અર્થ અને તે વર્ગે જ રજુ કરેલો એ જ અર્થવાળો શાસ્ત્રકારને અભિપ્રાય બંનેય વિચિત્ર લેખાવતા હેવાથી તે વર્ગ તે અર્થમાં પિતાના હાથે ય જૂઠે ઠરે છે. ચૌદશના ક્ષયે તેરસેગ્રંથકારે જણાવેલા તે ગૌણ મુખ્ય ભેદે પણ-જ્યારે ચૌદશ જ કહેવાય છે ત્યારે પ્રાયશ્ચિત્તાદિ વિધિમાં તે ચૌદશ જ કહેવાય, એ દીવા જેવી વાતને તસ્વરૂપે જાણવા છતાં કેવલ પિતાના ચોગરદમ નિરાધાર ઠરેલા નવા મતના આગ્રહ ખાતર તેવા પ્રસંગે તે વર્ગ ૧૩/૧૪ લેખાવતે ન જ અટકે ત્યારે તેની સ્થિતિ જ્ઞાની ભગવંતે જાણે.
પ્રશ્ન ૩ર -આ દરેક વસ્તુ જોતાં તે વર્ગ, સં. ૧૯૯૩ થી લૌકિક પંચાંગમાંના એકવડા તથા જેડીયા પર્વતિથિની ક્ષય વૃદ્ધિ પ્રસંગે શ્રીસંઘમાં આરાધનામાં પ્રવર્તતી પૂર્વ કે પૂર્વતર અપની ક્ષય વૃદ્ધિ કરવાની અવિચ્છિન્ન પ્રવૃત્તિને ઈરાદાપૂર્વકન કહીએ તે કેવલ અજ્ઞાનતાથી જ ખોટી જણાવવા માંડેલ હોવાની વાત સાચી ઠરે છે, પરંતુ તે વર્ગ, પર્વયે પૂર્વની તિથિમાં તે ક્ષીણ પર્વની આરાધના કરવાના પિતાના મતના બચાવમાં આ શ્રી તત્વતરંગિણી ગ્રંથમાં જે જે સ્થલે “ક્ષીણામë સપ્તક્યાં શિયા, થોરી વત્તા, सप्तम्यामेवाभीष्टमष्टम्यनुष्ठानं, पूर्वस्यां सप्तम्यां, पूर्वस्यां त्रयोदश्यां क्षीणाष्टमीयुक्तां सप्तमी, કરીશુai ar' ઇત્યાદિ સપ્તમ્યન્તવાક્યો જણાવેલાં છે, તે તે વાક્યોને આગલ કરીને “પર્વતિથિના ક્ષય વખતે-ક્ષીણ અષ્ટમીનું કૃત્ય સાતમમાં, સાતમમાં કરાતું આઠમનું કાર્ય, તેરસનું કાર્ય સાતમમાં, સાતમમાં જ આઠમનું કાર્ય ઇષ્ટ છે, પૂર્વની સાતમમાં, પૂર્વની તેરસમાં, ક્ષીણ અષ્ટમીયુક્ત સાતમ, ક્ષીણ ચતુર્દશીયુક્ત તેરસમાં કરવાનું છે એમ અમે જ જણાવતા નથી, પણ આ શાસ્ત્રકાર મહારાજ જણાવે છે.” એ મુજબ પ્રચાર ચાલુ રાખીને પર્વ તિથિને ક્ષયે આરાધનામાં પણ “૧/૨-૪/૫-૭૮–૧૦/૧૧-૧૩/૧૪-૧૪/૧૫–૧૪/૦))” એમ બોલે છે, તેનાં પંચાંગમાં લખે છે અને સર્વત્ર પ્રચારે છે તે તે વાતમાં કાંઈ તથ્ય ખરું?
ઉત્તર–આ શ્રી તત્વતરંગિણગ્રંથના અનુવાદમાં ગ્રંથકારના તેવા સપ્તમ્યઃ વાક્યો જણાવતા અધિકારના અનુવાદ નીચેના નં. ૧૨ થી ૧૯ પર્વતના ટિપ્પણમાં–શાસ્ત્રકારનાં તેવાં વાક્યોને અર્થ, તે વર્ગ ભદ્રિકને ભ્રમમાં રાખવાના હેતુથી તે વિપરીત કરે છે” એમ સ્પષ્ટ કરી આપેલ છે. તે વર્ગ, “થે પૂર્વાહ મુજબ ચૌદશના ક્ષયે તેરસે તેરસનું નામ પણ લેવાતું નથી અને ચૌદશ જ કહેવાય છે” એમ જણાવનાર આ શાસ્ત્રકાર ભગવંતના નામે તે રીતે અષ્ટમી ચતુર્દશીના ક્ષયે સાતમમાં આઠમનું અને તેરસમાં ચૌદશનું કાર્ય કરવાનું લેખાવે છે તે હૃદયમાં રાજતી ભવાભિનંદિતાને જ આભારી છે. શ્રી તત્વતરંગિણીમાં “નgવ્યgી પટ્ટાભિમન્યતે' એવા સ્પષ્ટ પાઠો જેવા છતાં તેની સામે અનારાધકજનો જ આંખમીંચામણાં કરી શકે. નં. ૧૨ થી ૧૯ પર્વતના તે ટિપ્પણમાં આ દરેક બીના વિસ્તારથી જણાવવા પૂર્વક “તે વર્ગ તરફથી શાસ્ત્રકારનાં તે તે વચનના થઈ રહેલા તેવા વાહિયાત અર્થ પ્રચારમાં કશું જ તગ્ય નથી.” એમ સપ્રમાણ ઠરાવી આપેલ છે. આ સંબંધમાં ખાસ ખ્યાલમાં રાખવાની વાત એક જ છે કે-શાસ્ત્રકારે તે તરત વાકયો,
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૫
આરાધનાની કે શ્રીમત્તપાગચ્છની માન્યતાની અપેક્ષાએ જણાવેલ નથી; પરંતુ લૌકિકટિપ્પણુની અને તે મુજબની ખરતરની માન્યતાની અપેક્ષાએ ખરતરને ઉદેશીને જ જણાવેલાં છે.
પ્રશ્ન ૩૩ -શ્રી તત્વતરંગિણી પત્ર ૪ ઉપરની-પત સ્વાર્થીરકતા, અથા क्षीणाष्टमीकृत्यं सप्तम्यां क्रियमाणमष्टमीकृत्यव्यपदेशं न लमेत. न चेष्टापत्तिः, आबालगोपाल प्रतीतमेव अद्याष्टम्याः पौषधोऽस्माकमिति, पतद्वक्तृपुरुषानुष्ठीयमानानुष्ठानापलापित्वेनौन्मચાત્ ” એ પહેલી તથા બીજી પંક્તિના વિશાલ અર્થને તે વગે તેમની સં. ૧૯૯૩ની
પર્વતિથિપ્રકાશ” બૂકના પૃ. ૨૫ ઉપર–“આ વસ્તુ તે પણ અંગીકાર કરેલ છે. જે તેમ ન હોય તે આઠમના ક્ષયે સાતમના દિવસે “અમે આજે આઠમને પૌષધ આદિ કરેલો છે. એમ તારાથી કેવી રીતે કહી શકાશે ?” એ પ્રમાણે સંક્ષેપી નાખવાનું અને તે ' સંક્ષિપ્તાથને પ્રશ્નાર્થરૂપે જણાવવાનું શું પ્રયોજન હશે ? તે વર્ગ એ અર્થમાં ત્રણ ગરબડ કરી હોવાથી તે અર્થને પ્રશ્નાર્થમાં રજુ કરેલ છે.
ઉત્તર-(૧) શ્રી તત્ત્વતરંગિણીગ્રંથમાંની તે પહેલી પંક્તિમાંના–“qતષ દ્વાબ્રીરત્ત મેવ” વાક્યને જે-“તે (લૌકિક પંચાંગમાંના પર્વ ક્ષયે આરાધનામાં તે પૂર્વતિથિનાં સ્થાને ક્ષીણતિથિને પર્વતિથિ જ કરવાની) વાત તે-તમે પણ સ્વીકારેલી જ છે” એમ અર્થ છે. અર્થાત તે વાક્યનો જે-ખરતરે પણ ક્ષીણ પર્વતિથિ ચૌદશને પૂર્વની અપર્વતિથિનાં સ્થાને ઔદયિકી ચૌદશરૂપે જ સ્વીકારેલ છે” એમ જણાવનારે “પત્રકાર પૂર્વક નિશ્ચિત અર્થ છે તે નિશ્ચિત અર્થને પોતાના ના મતમાં ઘસડવા સારૂ તે વગે પિતાની તે બૂકમાં તે સ્થલે તે નિશ્ચિત અર્થમાંના “સ્વીકારેલી જ છે. એ વાક્યમાંને “gવ જ કાર લેપીને “આ વસ્તુ તે પણ અંગીકાર કરેલી છે.” એ પ્રમાણે હળવે અર્થ કરી નાખવા વડે તે નિશ્ચિત અર્થને અનિશ્ચિત અર્થ બનાવી દીધેલ છે.
(૨) તે પહેલી સંસ્કૃત પંક્તિમાંના તે વાક્ય પછીના જથ્થા વિભાગીદલ્યાં ન જેત’ એ વાક્યને જે-“આમ છતાં પર્વતિથિના ક્ષયે પૂર્વની અપર્વતિથિએ ક્ષીણુપર્વતિથિ જ ન કરે તે સાતમના દિવસે કરાતું ક્ષણ અષ્ટમીનું કાર્ય આઠમના નામને નહિ પામે.” એ પ્રમાણે આઠમના ક્ષયે જે પૂર્વની સાતમ આઠમ તરીકે વહેવાર કરવાનું જણાવનાર અર્થ છે તે અર્થ, નવા વર્ગને (આઠમના ક્ષયે ૭૮ ભેળી કરવાના) નવીન મતને બાધક હોવાથી તે સ્થલે એ વગે, તે અર્થને-“જો તેમ ન હોય તે આઠમના ક્ષયે સાતમના દિવસે “અમે આજે આઠમને પૌષધ આદિ કરેલો છે” એમ તારાથી કેવી રીતે કહી શકાશે?” એ પ્રકારે અર્થ કરવા વડે (તે અર્થના “પર્વયે પૂર્વતિથિને ક્ષય જ કરે” એ નકર અવાજને ઉડાવી જ દઈને તેમજ તે અર્થમાં શાસ્ત્રમાં અષ્ટમી-ચતુર્દશી–પૂર્ણિમા અને
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર ]
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
અમાવાસ્યારૂપ ચતુષ્પર્વમાં શ્રાવક માટે પૌષધનું જ વિધાન હોવા છતાં તે ચતુષ્પર્વમાં તે વર્ગ, બીજાં બીજાં અનુષ્કાને લેવાનું જે મનસ્વીપણે કહે છે તે પિતાની કલ્પિતવાતને આ શાસ્ત્રથી ખરી લેખાવવા સારૂ] “આદિ શબ્દ ઘરને ઉમેરીને) શાસ્ત્રકારના તે અર્થમાંના આઠમના ક્ષયે પૂર્વની સાતમને આઠમ જ ગણીને તે આઠમે કરાતા પૌષધને આઠમને પૌષધ કહેવાના નકકર અવાજને ચીમળાવી નાખેલ છે અને તે વગે કરેલા તેવા પણ તે અર્થમાં તેમને જે-આઠમને પૌષધ” એમ તે જણાવવું જ પડેલ છે જે તેને આઠમના ક્ષયે સાતમે આઠમ કબૂલવી નહિ હોવાથી ખટકે છે, માટે જ તે વગે પિતે પણ કરેલા પિતાના તે અર્થને ત્યાં પ્રશ્નાર્થમાં રજુ કરવાની ચાલબાજી કરેલ છે અને " (૩) તે સંસ્કૃત પહેલી પંક્તિમાંના તે વાક્ય પછીની-ર શેણાત્તિ, ગાવાઝોur૪૦ એ બીજી આખીએ પંક્તિને તે તે વગે અર્થ જ ઉડાવી દીધેલ છે! કારણ કે–તે બીજી પંક્તિમાંના- “ર છત્તિ', વાક્યને જે-“આઠમને વ્યવહાર ન પામે; પરંતુ આઠમના પૌષધની તે પ્રાપ્તિ છે ને? એમ પણ ન કહેવું.” એ ભાવાર્થ છે તે, આઠમના ક્ષયે /૮ ભેળી કહીને તે દિવસે આઠમને વ્યવહાર બંધ કરી દેનાર તે વર્ગને સાતમે આઠમ કહેવાની ફરજ પાડતે હેવાથી બાધક છે, અને તે પંક્તિમાંના તે વાક્ય પછીની ‘બાવીસ્ટોપ૪૦” એ આખીયે પંક્તિને-“કારણ કે-તેવું બેલવામાં “આજે અમારે આઠમને પૌષધ છે” એવું બાલકથી માંડીને રાજા પર્યત જે પ્રસિદ્ધ જ છે એ વચન બેલનાર પુરુષ વડે પળાતા પૌષધના અનુષ્ઠાનને અપલાપ કરવાપણું હોવાથી ગાંડા લેખાવાને પ્રસંગ છે.” તે અર્થ તે અષ્ટમીના ક્ષયે આઠમ વિના જ આઠમને પૌષધ ગણાવવા માંડેલા તે વગને “ગાંડો” કહે છે, માટે તે વગે પિતાની તે બૂકમાંથી તે આખી પંક્તિને અર્થ જ ઉડાવી દીધેલ છે!
આમ તે વગે તે પહેલી તથા બીજી સંસ્કૃત પંક્તિમાંના પિતાના મતને અસત્ય લેખાવનારા કેટલાક વાક્યોને અર્થે ઉલટ કરવાના ઇરાદે ટુંકાવી નાખવાથી તેમજ બીજી પંક્તિને તે અર્થ જ ઉડાવી દેવાથી તે બંને પંક્તિને વિશાલ અર્થ, સંક્ષિપ્ત બનેલ છે.
પ્રશ્ન ૩૪-શ્રી તત્વતરંગિણી ગ્રંથના પૃ. ૧૨ ઉપરની ૧૭મી ગાથાની ટીકાની છઠ્ઠી પંક્તિથી શાસ્ત્રકારને જે-સાથ તિથીનાં દાન ર ા તિથિ જૈત્યગોમ साधारणं लक्षणमुत्तरार्द्धनाह-'जं जा जंमि' ति यद-यस्माद या तिथिर्यस्मिन आदित्यादिवारलक्षणे दिवसे समाप्यते स एव दिवसो वारलक्षणः प्रमाणमिति तत्तिथित्वेनैव સ્વીકાર્ય એ પ્રમાણે ઉલ્લેખ છે. તે ઉલેખમાંની અવતરણિકાને અર્થ, તે વગે તેમની
પર્વતિથિપ્રકાશ બૂકના પૃ. ૧૮૧ના ચેથા પેરામાં–“ગાથાના પૂર્વાદ્ધમાં પરગથ્વીને વૃદ્ધિપ્રસંગે પ્રથમ તિથિ લેવાને નિષેધ જણાવીને તેના ઉત્તરાદ્ધમાં ગ્રંથકાર જે લક્ષણ ફરમાવે છે તે આ પ્રમાણે છેઃ ” એ કરેલો છે તે બરાબર છે?
ઉત્તરા અર્થમાં નવા વર્ગો, પિતાના મતાગ્રહ ખાતર શાસ્ત્રકારકૃત તે અવતરણિકાના ૧)-“હવે તિથિની વૃદ્ધિ અને ક્ષયની વખતે કઈ તિથિ સ્વીકારવી? એ પ્રશ્નના સમાધાન
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિચિબેધક પ્રશોત્તરી
[ ૧૫૩
-~
માટે અહિં બંને તિથિઓનું સાધારણ=સામાન્ય લક્ષણ ઉત્તરાદ્ધથી જણાવે છે ” એ અક્ષરશઃ અર્થને ઉડાવી દીધેલ છે, (૨)-વૃદ્ધિ અને ક્ષય બંને વખતને માટેની તે અવતરણિકાના અર્થને અર્થપત્તિથી કેવલ વૃદ્વિતિથિ પૂરત જ લેખાવેલ છે અને (૩)-શાસ્ત્રકારે એકવડી પર્વતિથિના ક્ષય અને વૃદ્ધિના પ્રસંગને માટે જણાવેલા તે સર્વસાધારણ લક્ષણને (ભા. શુ ૪-૫, ૧૪-૧૫ અને ૧૪-૦)) જેવાં જોડીયા પર્વ પ્રસંગની વિશેષ વાતને પણ લાગુ કરવાના દુરાશયથી વિશેષ લક્ષણ તરીકે ખેંચી જવા સારૂ માત્ર “લક્ષણ” કહેવાની ગરબડ કરેલ છે. આથી તે અર્થ બરાબર તે નથી જ, પરંતુ અનર્થકારી છે.
પ્રશ્ન ૩૫ -શ્રી તત્વતરંગિણી ગ્રંથમાંની તે અવતરણિકા પછીની “ના મિત્ર પંક્તિને અર્થ, તે વગે તે સ્થલે (અવતરણિકાના કરેલા તેવા અર્થ પછી) પંચમ્યાદિ જે તિથિ રવિવારાદિ જે દિવસે સમાપ્ત થતી હોય તે જ રવિવારાદિ દિવસ તે પંચમ્યાદિ તિથિરૂપે પ્રમાણભૂત છે.” એ પ્રમાણે કરેલ છે તે બરાબર છે?
ઉત્તર–શ્રી તત્ત્વતરંગિણીમાની તે પંક્તિને અક્ષરશઃ અર્થ, “જેથી કરીને જે તિથિ જે રવિવાર આદિ લક્ષણવાળા દિવસે સમાપ્ત થાય તે વારલક્ષણવાળા દિવસ પ્રમાણ કરવો = એટલે કે-તે દિવસ તે તિથિપણે જ સ્વીકાર ” એ પ્રમાણે છે. શાસ્ત્રકારના તે ઉલ્લેખના આ અર્થમાં “પંચમી” નામ જ નહિ હોવા છતાં તે વગે, શાસ્ત્રકારના આ ઉલ્લેખમાં (સં. ૧૯૨ અને ૧૯૩માં તે વગે કરેલી પંચાંગમાંની ભા. શુ. બે પાંચમની વાતને આ શાસ્ત્રથી પ્રમાણિક લેખાવવા સારૂ) “પંચમી” શબ્દ, ઘરને ઘુસાડીને તે શબ્દને પોતે કરેલા તે કૃત્રિમ અર્થદ્વારા આ શાસ્ત્રકારના નામે ચડાવી દેવાનું કાપટય કેળવેલ હોવાથી તેમજ “તિથિપણે જ પ્રમાણભૂત છે” એમ જણાવવાને બદલે તે વાક્યાથમાંથી “પા–જ' કાર ઉડાવી દેવા પૂર્વક “તિથિપણે પ્રમાણભૂત છે” એમ જણાવવા વડે તે વાક્યર્થમાં અવધારણાર્થ લેપી નાખેલ હોવાથી તે વર્ગને તે અર્થ ભારે અનર્થકારી છે.
પ્રશ્ન ૩૬-તે સ્થલે નવાવર્ગે તે અર્થની નીચે-“આ નિયમમાં શાસ્ત્રકારે સીધું અને સ્પષ્ટ લક્ષણ બાંધી આપ્યું–જે તિથિ તમારે જોઈતી હોય તે તિથિની સમાપ્તિ કયે દિવસે થાય છે, એટલે તમે તપાસી લે. જે દિવસે તે સમાપ્ત થતી હોય તે દિવસે તમારે તે તિથિ કરવી. પછી ભલે તેને ક્ષય હોય કે વૃદ્ધિ હોય. કેઈને બદલે કેઈને ક્ષય કે વૃદ્ધિ આદિ કરવાની કાંઈ ગડમથલ કરશે નહિ” એ પ્રમાણે તે અર્થને જે ભાવ જણાવેલ છે તે શાઅસંગત છે ?
ઉત્તરા-તે વર્ગ, શાસ્ત્રકારની તે પ્રશ્ન ૩૪માં જણાવેલી મૂલ પંક્તિમાંના રિજિ”િ વાક્યના અર્થમાં ઘુસાડેલ “પંચમી” શબ્દને સ્થાને તેમણે જણાવેલા આ ભાવમાં વળી “જે તિથિ તમારે જોઈતી હોય એવું ઘરનું વાકય ગોઠવીને પંચમીને બદલે ક્ષય કે વૃદ્ધિ ન પામી હોય તેવી પણ તિથિઓ લેખાવી છે! અને તેમ કરીને શાસ્ત્રકારે (જે પર્વતિથિ,
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
ક્ષીણ કે વૃદ્ધ હોય તે એક જ ક્ષણ કે વૃદ્ધતિથિને આખા દિવસ માટે નક્કી કરી આપવા સારૂ) બાંધેલા તે લક્ષણને ક્ષીણ કે વૃદ્ધતિથિ ઉપરાંત તે ક્ષીણ કે વૃદ્ધતિથિની પહેલાંની તિથિને પણ લાગુ કરવાને મૂર્તિમંત પ્રપંચ ખડે કરેલ છે! આથી તે વગે પિતે કરેલા કૃત્રિમ અર્થને જણાવેલ તે ભાવ, શાસ્ત્રસંગત તે નથી જ; પરંતુ શાસ્ત્રદ્રોહી છે. જે શાસ્ત્રકાર, પ્રથમ-જે ક્ષે પૂર્વાને અર્થ, “ચૌદશના ક્ષયે તેરસે તેરસનું નામ પણ નહિં લેતાં ચૌદશ જ કહેવાય છે. એમ જણાવે છે તે જ શાસ્ત્રકારની આ તે જ વાતને મળતી વાતને (તેના અર્થમાં અને તે અર્થના ભાવમાં આ રીતે ઘરના શબ્દો અને વાક્યો ગોઠવી દેવા પૂર્વક) “ક્ષય કે વૃદ્ધિ હોય ત્યારે કેઈને બદલે કેઈને ક્ષય-વૃદ્ધિ કરવાની કાંઈ ગડમથલ કરશે નહિ” એવા અનર્થમૂલ અર્થવાળા કલ્પિત વાક્યો શાસ્ત્રકારના નામે રજુ કરાય તે તે શાસ્ત્રકાર અને શાસ્ત્ર એ બંનેના પ્રકટ દ્રોહરૂપ ગણાય.
તે બનાવટી અર્થ કરવા સારૂ શાસ્ત્રકારની પંક્તિના અર્થમાં પ્રથમ તે તે વગે એ પ્રમાણે “પંચમી” શબ્દ ઘુસાડ, તે પછી તે અર્થના ભાવમાં તે “પંચમી” શબ્દને સર્વતિથિઓ” તરીકે લેખાવ્ય! અને તેમ કરીને ઉપજાવી કાઢેલા તે “ભાવ”ને પણ જે ક્ષય કે વૃદ્ધિ વખતે કેઈને બદલે કોઈને ક્ષય કે વૃદ્ધિ કરવાની કાંઈ ગડમથલ કરશે નહિ. એ પ્રમાણે અવિચ્છિન્ન આચરણાલપક સાર જણાવ્યું તે બધું તેમની જ તે ભાવ અને તે ભાવના કાઢેલા સાર ઉપરની-“જે દિવસે તે (ક્ષીણતિથિ) સમાપ્ત થતી હોય તે દિવસે તમારે તે તિથિ કરવી: એ પંક્તિથી કુટ કરે છે. તે પંક્તિ લખવા વડે
પર્વ તિથિના ક્ષય વખતે પૂર્વની તિથિનાં સ્થાને તે ક્ષીણતિથિને પર્વતિથિ કરવાનું છે તે વગે ત્યાં પહેલી તકે જ સ્વીકારેલું હોવાથી પૂર્વ તિથિને ક્ષય સ્વીકારેલ જ છે. આમ છતાં પર્વક્ષય વખતે “ પૂર્વીબેને તે વર્ગ “પૂર્વની તિથિમાં તે ક્ષીણપર્વની માત્ર આરાધના કરવી, પણ પૂર્વતિથિને ક્ષય ન કર.” એ કલ્પિત અર્થ કરીને ચાલે છે અને તેમ અવળું વત્તવામાં પિતાને આરાધક લેખાવી શકે છે તે પંચમકાળને પ્રભાવ માનો રહે છે.
પ્રશ્ન ૩૭:-શ્રી તત્વતરંગિણીગ્રંથના પૃ. ૧૨ ઉપરની અંતિમ–અત્ત પણ ‘પૂર્વ तिथिह्या' तस्मिन्नेव दिवसे द्वयोरपि समाप्तत्वेन तस्था अपि समाप्तत्वात् , एतत्संवादकं च રિવાર પુતિદી’ ત્તિ જાથા વ્યાપાર કરતમાતા' પંક્તિને અર્થ, નવા વગે તેમની તે “પર્વતિથિપ્રકાશ” બૂકના પેજ ૧૮૨ ઉપર–“એટલા જ માટે–“ પૂર્ણ તિથિat' એ લેક જે ઉમાસ્વાતિ મહારાજને કરેલો છે એ વૃદ્ધ સંપ્રદાય છે તે (શ્લેક) બરાબર છે. કેમકે-ચૌદશ-પૂનમ આદિ જ્યાં બે પર્વતિથિઓ સાથે આવી હોય અને તેમાં પૂનમ વગેરેને ક્ષય હોય ત્યારે એક જ દિવસમાં ચૌદશ-પૂનમ બંને તિથિઓ સંપૂર્ણ થાય છે તેથી બેય તિથિઓનું તે દિવસે આરાધન કરાય છે. આને મળતી વાત રિદ્દિવાર તિલી ગાથા કની વ્યાખ્યામાં અમે કહી દીધી છે.” એ પ્રમાણે કરેલ છે તે શાસ્ત્ર અને પરંપરાનુસારી છે?
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૫૫ ઉત્તરા-તે પતિને અક્ષરશઃ અર્થ,–“ક્ષય વૃદ્ધિ વખતે સ્વીકાર્ય તિથિનું જણાવ્યું છે તે લક્ષણ સામાન્ય હેવાથી જ ‘ા તિથિuar'=પર્વતિથિના ક્ષય વખતે પૂર્વની (પપર્વ કેઈપણ) તિથિને તિથિ તરીકે ગ્રહણ કરવી. કારણકે તે ક્ષીણ તિથિના દિવસે જ બંને તિથિનું સમાપ્તપણું હોવાથી તે ક્ષીણ તિથિનું પણ સમાપ્તપણું છે. અને તેને મળતી વાત તિદિવાખ પુતિદી' (એથી) ગાથાની વ્યાખ્યાવસરે વિસ્તારથી જણાવેલ છે. એ પ્રમાણે છે. આ અક્ષરશઃ અર્થમાં તે વર્ગે નીચે પ્રમાણે છે ગરબડે કરીને તે સત્ય અર્થને મૂલમાંથી જ હણી નાખેલ છે.
તે અર્થમાં તે વગે કરેલી ૬ ગરબડો !!! (૧)-તે પંક્તિમાં પ્રથમના “અર પર્વ' વાક્યને “સામાન્ય લક્ષણ હેવાથી જ એ અર્થ, વાચકના ખ્યાલ પર નહિ આવવા દેવા તે અર્થનાં સ્થાને નવા વગે પિતાના તે અર્થમાં તે સંસ્કૃત પંક્તિમાંના તે પ્રથમના “ચત જવ વાક્યને “એટલા જ માટે ' એમ અર્થ કર્યો છે, (૨)–તે પછીના– ક્ષો પૂર્વી તિથિat' એ પ્રઘેષનો તે વર્ગો, પિતાના તે અર્થમાંથી–પર્વ તિથિના ક્ષયે પૂર્વની તિથિને પર્વતિથિ તરીકે ગ્રહણ કરવી. એ આખો અર્થ જ ઉડાવી દીધા છે, (૩)-તે પ્રઘાષ પછીના તરિયા વિવ’ એ વાક્યનાતે ક્ષીણતિથિના દિવસે જ' એ અર્થને તે વર્ગો, પિતાના તે અર્થમાં–(તે પંક્તિમાં ચૌદશ-પૂનમ” શબ્દનું નામનિશાન નહિ હોવા છતાં) “કેમકે–ચૌદશ-પૂનમ આદિ જ્યાં બે તિથિઓ સાથે આવી હોય અને તેમાં પૂનમ વગેરેને ક્ષય હોય ત્યારે એક જ દિવસમાં એ પ્રમાણે સદંતર કૃત્રિમ રૂપ આપીને શાસ્ત્ર અને આચરણાને ઘાતક અથ બનાવી દીધેલ છે, (૪)-તે સંસ્કૃત વાક્ય પછીના–“દયો સમાન’ એ વાક્યના (પૂર્વની ઉદયાત અને પછીની ક્ષીણ એમ) “બંને તિથિનું સમાપ્તપણું હેવાથી” એ અર્થને ઉડાવી દઈને તેના સ્થાને તે વર્ગ, પિતાના તે અર્થમાં ચૌદશ-પૂનમ બંને તિથિઓ સંપૂર્ણ થાય છે તેથી એ પ્રકારે સદંતર બનાવટી અર્થ ગઠવી દીધેલ છે, (૫)-તે સંસ્કૃત વાક્ય પછીના પૈસા મા સારવાર' એ વાક્યના-તે ક્ષીણ તિથિનું પણ સમાપ્ત પણું છે.” એ એક તિથિની સમાપ્તિ જણાવનારા અર્થને બદલે તે વર્ગ, પિતાના તે અર્થમાં તેના સ્થાને (અહિં એક તિથિનીય આરાધનાની વાત જ નહિ હોવા છતાં)
બેય તિથિઓનું તે દિવસે આરાધન કરાય છે. એ પ્રકારની પિતાની માન્યતાને શાસ્ત્રકાર ભગવંતના નામે ગોઠવી દેવાને વિષમ પ્રપંચ કરેલ છે અને (૬)-તે સંસ્કૃત વાક્ય પછીની “પતરારંવાવ તિદિવાર પુતિદી” એ અંતિમપંક્તિના તે વર્ગો, પિતાના તે અર્થમાં જણાવેલા- “આને મળતી વાત “તિદિવાર પુરિટી ગાથા ૪ની વ્યાખ્યામાં અમે કહી દીધી છે. એ પ્રમાણેના સીધા અર્થને આ અર્થની પહેલાં રા કરેલી પિતાની “બેય તિથિઓનું તે દિવસે આરાધન કરાય છે” એ શાસ્ત્ર અને આચરણા
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬ ]
તત્વતરગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
દ્રોહી માન્યતાની પુષ્ટિમાં છ દેવાનું કપટ કરેલ છે! (કે-જે એથી ગાથાની વ્યાખ્યા, ચૌદશના ક્ષયે તેરસે ચૌદશ જ કહેવા દ્વારા પૂનમના ક્ષયે ચૌદશે પૂનમ જ કરવાની અને તે ચૌદશને તેરસે કરવાની વ્યવસ્થા કરી આપે છે.)
પ્રશ્ન ૩૮ઃ-શાસ્ત્રકારે આ મૂળગ્રંથને ૧૨મા પેજ ઉપરની તે “ ના ૦િ ગાથા દ્વારા પર્વતિથિના હાનિ-વૃદ્ધિ પ્રસંગે તિથિગ્રહણ માટેનું જે લક્ષણ જણાવેલું છે તે લક્ષણ કેઈપણ તિથિના નામનિર્દેશ વિનાનું હોવા છતાં તે વર્ગે પિતાના તે અર્થમાં ચૌદશ અને પૂનમ એ બે તિથિનું નામ જણાવવામાં અને બાર પર્વોમાંની ફક્ત પૂનમને જ ક્ષય જણાવવામાં શું હેતુ હશે?
ઉત્તર-“શાસ્ત્રકારે ક્ષય-વૃદ્ધિ પ્રસંગે તિથિગ્રહણ માટેનું જણાવેલું તે લક્ષણ, કેવલ પૂનમની ક્ષય-વૃદ્ધિ પ્રસંગને અનુલક્ષીને જણાવેલ નથી, પરંતુ (પંચાંગમાં બારપવીમાની કેઈપણ તિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ આવતી હોવાથી) સર્વ તિથિઓની ક્ષય-વૃદ્ધિને માટે તે સર્વ સાધારણ લક્ષણ જણાવેલ છે. અને તેથી જ તે લક્ષણમાં કેઈપણ તિથિને નામનિર્દેશ નથી, તેમજ તે “ક્ષયે પૂર્વના અર્થ તરીકે શાસ્ત્રકારે જણાવેલા–“તરિત કરે તો સમારં વાક્યથી તે ક્ષણ એવી એક તિથિના દિવસે (બીજ આદિના ક્ષયે એકમબીજ આદિરૂપે) તે બંને તિથિનું માત્ર સમાપ્તપણું જ જણાવેલું છે.” એમ તે વર્ગ પણ જાણે છે. છતાં [તે વર્ગના તિથિના ક્ષયે પૂર્વતિથિમાં ક્ષીણતિથિનું માત્ર આરાધન જ કરવું? એ નવા મતને શાસ્ત્રકારે જણવેલું–ક્ષણતિથિને તે દિવસે તે તિથિરૂપે જ ગણવા ફરજ પાડનારૂં લક્ષણ, બાધક હેવાથી એટલે કે-તે લક્ષણ મુજબ વર્તવામાં તે વર્ગને પૂનમના ક્ષયે ૧૪/૧૫ (લેખાવીને તે બંને ચતુષ્પવમાંની એક પૂનમ તિથિને ઉડાડી દેવાની હાથ ધરેલી મનસ્વી રીત) ને બદલે પંચાંગની ચૌદશે ચૌદશના સૂર્યોદયથી પૂનમ કરવી પડતી હોવાથી અને તેમ કરવા જતાં તે ખસેડેલી ચૌદશને પંચાંગની તેરસે કરવાની મૂલસ્થિતિમાં મૂકાઈ જવું પડતું હોવાથી તે વર્ગ, પિતાના તે અર્થમાં શાસ્ત્રકારે દર્શાવેલા તે
એવડી પર્વતિથિના ક્ષય-વૃદ્ધિ પ્રસંગે એક જ તિથિ નક્કી કરી આપનાર લક્ષણને બંને તિથિની સમાપ્તિના બહાને ચૌદશ-પૂનમરૂય બેવડી પર્વતિથિને પણ લાગુ કરવાને શાસ્ત્રઘાતક પ્રપંથ જ ખડો કરેલ છે. એ પ્રપંચમય અર્થમાં તે વર્ગ, શાસ્ત્રકારથી વિરુદ્ધ જઈને કેવલ પૂનમના જ ક્ષયની વાત કરવા વડે જે બીજ આદિના ક્ષયે તે બીજ આદિના દિવસે “૧૨-૪/૫-૭૮-૧૦/૧૧-૧૩/૧૪' રૂપે સમાપ્ત હતી તે તે બધી બબ્બે તિથિની સમાપ્તિવાળી વાતને ઉડાડી દીધેલ છે અને કેવલ પૂનમના ક્ષયે તે પૂનમના દિવસે ૧૪૧૫ રૂપે સમાપ્ત હેતી બે તિથિની સમાપ્તિવાળી તે એક જ વાતને આગલ કરેલ છે તે, શાસાના ભેગે પણ પોતાના સદંતર નિરાધાર ઠરેલા નવા તિથિમતને સૈદ્ધાંતિક મનાવવાના જયવર્ધક મમત્વનું પ્રતીક છે.
તે વર્ગ, એ રીતે પિતે ઉભા કરેલા તેવા મમી પ્રપંચદ્વારા-પૂનમના ક્ષયે અવિચ્છિન્ન
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૫૭
~~-~-
મન -
મ
ન
-~
~
~-~
પરંપરા મુજબ તેરસે કરાતી ચૌદશ બદલ શાસ્ત્રકારદર્શિત તે સમાપ્તિની વાતને આગલ કરીને જે-“પૂનમના ક્ષયે તેરસે ચૌદશની સમાપ્તિ નહિ હોવાથી તેરસે ચૌદશ કરનારાઓ શાસ્ત્રકારે જણાવેલી સમાપ્તિવાળી તિથિ માનવાની વાત ઉપર પગ મૂકીને ખોટું કરે છે.” એ પ્રમાણે બોલે છે-લખે છે અને પ્રચારે છે કે, આપણે શ્રી ચતુર્વિધ સંઘમાં પિતાના તે મમત્વી પ્રપંચને જ સિદ્ધાંત તરીકે ઠસાવી દેવાની મલીન મને વૃત્તિને આભારી છે. પર્વ તિથિના ક્ષય-વૃદ્ધિ પ્રસંગે ઉદયાત તિથિને પ્રાપ્ત કરવા સારૂ શાસ્ત્રકારે બાંધેલું તે લક્ષણ,
એકવડી પર્વતિથિને પ્રાપ્ત કરવા અંગેનું જ છેઃ ચૌદશ-પૂનમ, ચૌદશ–અમાસ કે ભા. શુ. ચોથ–પાંચમ જેવાં જેડીયા પર્વની વ્યવસ્થા કરવા અંગેનું કે–તેવાં જેડીયા પર્વમાંની એક પર્વતિથિને તે વર્ગની જેમ ઉડાવી દેવા અંગેનું તે લક્ષણ નથી જ.” એમ જાણવા છતાં તે વગે, આવી કૂટ રીતે તે એકવડી પર્વતિથિ અંગેના લક્ષણને જેડીયા પર્વને લાગુ કરવાની ચેષ્ટા કરેલ છે તે પૂનમ-અમાસ અને ભા. શુ. પાંચમના યે તેરસે ચૌદશ અને ત્રીજે ચેાથ કરવાની આ શાસ્ત્રથી પણ પ્રમાણિક ઠરતી પ્રાચીન પરંપરાને બલાત્કારે અસત્ય લેખાવવાની અનારાધકતા હેઈને કલ્યાણ કામીજનેએ તેવા પયંત્રથી ખુબ જ સાવધ રહેવું જરૂરી છે.
પ્રશ્ન ૩૯ : શ્રી તત્વતરંગિણું મૂલ પૃષ્ઠ ૧૩ ઉપરની ૧૮મી ગાથા ટીકાની પંક્તિ ચેથીથી શરૂ થએલા–રિ૪ વમા તિર્થવવિજૂનાધિવાનાં થિરિ તવાઇsઝમ व्याकुलितचेता भविष्यसीति तु स्वयमेव किं नालोचयसि ? एवं क्षीणतिथावपि कार्यद्वयमद्य
તવામિઘારો ૨છાતા રાયમૂat' એ મુજબના ઉલ્લેખો તે વગે, તેમની પર્વતિથિપ્રકાશ" બૂકના પિજ ૧૮૫ ઉપર જે-“એવી જ રીતે ક્ષીણતિથિમાં પણ સમાપ્તિ પૂર્વતિથિને દિવસે થયેલી હોવાથી તે તિથિ તે દિવસે માનવામાં આવે છે. એક જ દિવસમાં બે તિથિઓની સમાપ્તિ હેવાથી બેય માની શકાય છે. જેમ લેકમાં એક દિવસે બે કાર્ય પૂરા કર્યા હોય તે એમ કહેવાય છે કે-“આજે મેં બે કામ કર્યા.” એટલે એમાંથી એક કામને માટે જે દિવસ જણાવવો હોય તે પણ તે જ જણાવાય અને બંને માટે જે દિવસ જણાવવું હોય તે પણ તે જ જણાવાય. આવાં કપ્રસિદ્ધ દષ્ટાંતે તમે સ્વયં વિચારે. જે તમે અસમાપ્તિને દિવસે પણ તિથિ મનાવવા માટે સ્વમતિકલ્પનાથી તિથિના અવયમાં ન્યૂનાધિકપણાની કલ્પનાઓ કરશે, તે તમારે આજન્મ પર્યત વ્યાકુલ થવું પડશે. પાછલી ગાથાઓમાં આપેલી અનેક સ્તર આપત્તિઓના ભંગ થવું પડશે.” એ પ્રમાણે અર્થ કરેલ છે તે બરાબર છે ?
ઉત્તરતે સંસ્કૃત ઉલ્લેખ દ્વારા શાસ્ત્રકાર, વૃદ્ધિ પ્રસંગે પહેલી તિથિને તિથિ માનવામાં-તિથિના વધુ ભાગનું બહાનું કાઢનાર ખરતરને એમ જણાવે છે કે-“જે વધારે અવયવવાળી તિથિને અતિકલ્પનાથી તિથિ તરીકે માનવા જઈશ તે તે માન્યતા બદલ તારી પાસે જ્યારે જ્યારે જે કઈ શાસ્ત્રને આધાર માગશે ત્યારે ત્યારે મુંઝાઈને તું જીવનપર્યત વ્યાકુલચિત્તવાળ બની જઈશ, અને તે પ્રમાણે તિથિના ક્ષયમાં પણ “તે દિવસે ઉદયાત્
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮ ]
તત્ત્વતરંગિણું અનુવાદ ગ્રંથ
તિથિ કરતાં ક્ષીણતિથિને અવયવ વધારે હોવાથી તારે તે પર્વતિથિને ક્ષય માનવે જ મુશ્કેલ બનશે તેથી” જીવનપર્યત વ્યાકુળ થઈશ.”
શાસ્ત્રકારની આ વાતમાં તિથિ ઓછા-વધુ અવયવવાળી માનવાની વાત સિવાય “સમાપ્તિની કઈ વાત જ નથી. આમ છતાં તે વગે આ ઉલેખના કરેલા તે અર્થમાં (પર્વ ક્ષયે એક દિવસે બે તિથિ કરવાના પિતાના કલ્પિત મતને આ ઉલેખથી સાચે લેખાવવા સારૂ) સમાપ્તિની કલ્પિત વાત રજુ કરેલી છે. અને તેવી ગરબડ કરવામાં તે વર્ગ, શાસ્ત્રકારના આ મૂલ ઉલ્લેખને જ આગળ પાછલ ઉથલાવી નાખેલ છે! એટલે કે–તે ઉલ્લેખમાંની પહેલી પંક્તિને અર્થ છેલ્લે અને છેલ્લી પંક્તિને અર્થ પહેલે રજુ કરવાની માયા કરી છે, તે બંને અર્થની વચ્ચે તે મૂલ ઉલ્લેખબાહ્યની ઘણી વાતને શાસ્ત્રકારના નામે ચઢાવી દેવાની શાસ્ત્રઠગાઈ કરેલ છે અને–પિતાના અર્થમાં પિતે પણ ક્ષીણ તિથિમાં પણ સમાપ્તિ પ્રતિથિને દિવસે થએલી હોવાથી તે તિથિ તે દિવસે કરવી.’ એમ જણાવીને તે દિવસે તે એક જ તિથિ કરવાનું સ્પષ્ટ લખેલ હોવા છતાં-૫ર્વક્ષયે તે દિવસે તે ઔદયિકી અને ક્ષીણ એમ બે તિથિ કરવાનું જણાવતા મૃષાવાદ તો ચાલુ જ રાખેલ હોવાથી તે વર્ગને આ અર્થ પણ મહાન અનર્થકારી છે. તે શાસ્ત્રીય ઉલેખના અર્થમાં તે વગે, આ ઉપરાંત બીજી પણ જે અનેક ગરબડ કરેલી છે તે ગરબડને આ અનુવાદ ગ્રંથમાં તે ૧૮મી ગાથાની ટીકાના અનુવાદની નીચેની ૫૭નંબરની - - સંજ્ઞક ટિપ્પણીમાં વિસ્તારથી જણાવેલ છે. અર્થજનોએ તે સ્થલેથી તે દરેક ગરબડને મનનપૂર્વક ધારી લેવી આવશ્યક છે. શ્રી કલ્યાણવિજયજીની વિદ્વત્તાએ વંચક બનીને કરેલી અસત્યની પ્રતિષ્ઠા !
પ્રશ્ન ૪ –સં. ૧૯૩ની પર્વતિથિ-ચર્ચાસંગ્રહ’ બૂકના પેજ ૭૮ ઉપર પમે પ્રશ્નોત્તર છે કે-“પ્ર-શ્રી સાગરાનંદસૂરિજી “ પૂર્વ તિથિ પાથ” એ ઉમાસ્વાતિના વચનને અર્થ “ક્ષયમાં પૂર્વતિથિને ક્ષય કરે એવો કરે છે તે બરાબર છે? ઉ૦-(૧) આ વચનનો સાગરાનંદસૂરિજી સાવ ખોટો અર્થ કરે છે, શ્રી ઉમાસ્વાતિજીનાં ઉક્ત વચને (૨) ક્ષયવૃદ્ધિનાં જણાવનારા નથી પણ ક્ષયવૃદ્ધિમાં આરાધના ક્યાં કરવી તેને ખુલાસો આપનારાં છે, (૩) અને તેને ખરે અર્થ, “પર્વતિથિના ક્ષયમાં તેનું આરાધન પૂર્વતિથિમાં કરવું અને વૃદ્ધિમાં ઉત્તર તિથિએ” એ પ્રમાણે છે. (૪) શ્રી સાગરાનંદસૂરિજી પતે પણ પર્વતિથિની ચર્ચામાં રહેતા પડયા ત્યારે એ વચનને આવો જ અર્થ કરતા હતા, જૂઓ તેમનું નીચેનું લખાણ – " (૫) “ક્ષય થતાં પૂર્વની તિથિમાં આરાધનાની જરૂર અને તેનું કારણ” (૬) “અને આ જ કારણથી બીજ, પાંચમ વગેરે પર્વતિથિઓને ક્ષય હોય છે ત્યારે તે તે પર્વતિથિની આરાધના પહેલે દિવસે કરી લેવામાં આવે છે, કેમકે-(૭) તે તે પર્વતિથિને ભોગવટો તે
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૫૯
તે આગલી સૂર્ય ઉદયવાલી તિથિની પહેલાં થઈ ગયું હોય છે, ૪૪૪૪(૮) પણ ત્રીજ, છઠ, નેમ વગેરે સૂર્યોદયવાલી તિથિઓમાં બીજ, પાંચમ, આઠમ માનવા જવું તે જૂઠ અને કલ્પનામાત્ર જ છે. (સિદ્ધચક્ર વર્ષ ૪ અક ૪ પૃ. ૮૭)”
શ્રી સિદ્ધચક પાક્ષિકમાંના એ લખાણના આધારે પ્રસ્તુત પ્રશ્નોત્તર દ્વારા શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ પૂવને અર્થ, શ્રી સાગરાનંદસૂરિજી મ. પણ સં. ૧૯૩ થી તિથિ ચર્ચા ઉપડયા પહેલાં તે અમારી માફક “પર્વતિથિના ક્ષયે તેની આરાધના પૂર્વની તિથિમાં કરવી.” એ પ્રમાણે કરતા હતા, એમ શ્રી સાગરાનંદસૂરિજી મના નામે લખાણ કર્યું છે તે સાચું છે?
ઉત્તર-આગળ જણાવ્યું છે તેમ પંન્યાસપદ ખાતર, નવા મતની પુષ્ટિ માટે અગ્રગામી બનેલા તે શ્રી કલ્યાણવિજ્યજીએ, આ પ્રશ્નોત્તરમાં પ્રાચીન પરંપરાને યેનકેનાપિ અપ્રમાણિક લેખાવવા ઉપર જ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરેલ હોવાથી તે પ્રશ્નોત્તરનાં આલેખનમાં તેમની વિદ્વત્તાએ તેમને આઠ વંચકતા પકડાવીને કે પૂર્વના-પૂર્વની તિથિમાં આરાધના કરવી” એ પ્રકારના તદ્દન અસત્ય અર્થની તેમના હાથે જ પ્રતિષ્ઠા કરાવેલ છે. જેની સમજ નંબરવાર નીચે પ્રમાણે છે –
(૧) “ પૂર્વા” એ શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચકજીનું “વચન નથી, પરંતુ તેમના નામે એ પ્રકારને “પ્રાષ) છે. શ્રી ઉમાસ્વાતિજી મ., વિ. સં. ૨૦૦ લગભગમાં થએલા છે: છતાં તેમના તે “પ્રઘોષ” તરીકે ગણાતા “ પૂર્વા” વાળા પદે, વિક્રમની પંદરમી શતાબ્દીમાં રચાએલ શ્રી શ્રાદ્ધવિધિગ્રંથની પહેલાંના ગ્રંથમાં ઉપલબ્ધ નથી ! બીજી બાજુ વિ. સં. ૧૨૦૪માં શ્રી જિનદત્તસૂરિથી ઉદ્ભવેલ ખરતરગચ્છીય શ્રી જિનપ્રભસૂરિએ વિક્રમની ચૌદમી શતાબ્દિમાં રચેલ “વિધપ્રપામાં “પર્વતિથિના ક્ષયે પૂર્વની તિથિ કરવી અને વૃદ્ધિએ પહેલી તિથિ કરવી” એવા શબ્દો, “ પૂર્વા” વાળા તે પ્રૉષને નહિ માનવાના ઉદ્યમરૂપે વિદ્યમાન છે. આથી ખરતરગચ્છની ઉત્પત્તિ પહેલાંથી એટલે કે-અગીઆરમી સદિથી તે તે પ્રષ જેનેમાં શ્રી ઉમાસ્વાતિજી મના નામે પ્રસિદ્ધ જ હતો એમ માનવું અસ્થાને નથી.
પરંતુ જૈન તિષ પ્રમાણે વર્ષમાં ૬ તિથિને જે ક્ષય આવે છે તેમાં પર્વતિથિને પણ ક્ષય આવતે હેવાથી જેને, મહિનામાં બાર પર્વતિથિનું પરિસંખ્યાનપણું જાળવવા સારૂ તે તે ક્ષીણતિથિને ઉદયાત જ બનાવીને પ્રભુશ્રી મહાવીર ભગવંતની વિદ્યમાનતામાં પણ પર્વક્ષયે પૂર્વ તિથિને પર્વતિથિ તરીકે માનતા હતા તેથી અને ત્યારથી એટલે કેપ્રભુશાસનની શરૂઆતથી જેને માં-“પર્વતિથિના ક્ષય વખતે પૂર્વની તિથિને પર્વતિથિ કરવી. એ વાત ચીરૂપે પ્રચલિત હતી. એ વાત આગમ ગ્રંથમાંના–મવત્રિમસંવરજી જ્ઞા અદ્ધિમારો પતિ તો સાક્ષાઢgvમાગો” પાઠથી સિદ્ધ છે. એ રીતે પ્રભુની હયાતિમાં પણ જેને માં જે કુંચીરૂપે પ્રચલિત હતું તે-“પર્વક્ષયે પૂર્વની તિથિને પર્વતિથિ કરવી?
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
વાક્ય, પ્રભુના નિર્વાણ બાદ લગભગ ૭૦૦ વર્ષે થયેલા દસ પૂર્વધરભગવંત શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચકજીથી “થે પૂર્વ તિથિ થાય” તરીકે સંસ્કૃત વાક્ય રૂપે પ્રસિદ્ધ થયાનું મનાતું હોવાથી “ક્ષ પૂર્વાવ' એ શ્રી ઉમારવાતિજીનું વચન કહેવાતું નથી, પરંતુ શ્રી ઉમાસ્વાતિજીને પ્રઘષ કહેવાય છે.
આ દરેક બીનાથી શ્રી કલ્યાણવિજયજી પરિચિત છે. છતાં સ્વાર્થ આંધળે હેવાથી તેમણે (મોટા જોગ ખાતર) નામતના નેતાને પક્ષ કરવાની સ્થિતિમાં મૂકાઈને પ્રથમ તો તે નવામતને સ્પષ્ટતયા અસત્ય લેખાવનારા આગમના તે “સfમાદ્ધિમાં છો” વચન તરફની ભદ્રિકવર્ગની દષ્ટિ ખસેડવાને ઉપાય વિચાર્યો અને તે એ કે-“તે “મિનિ ' વચનને સ્થાને તે વચનને આશ્રયીને ઉપજેલા પ્રસ્તુત “ પૂર્વા પ્રૉષને જ આગમવચન લેખાવવું.” આનું પણ કારણ એ છે કે “તે “મિ”િ આગમવચનને અર્થ, ઈચ્છા મુજબ મરડે દુર્લભ અને તે પ્રઘોષને અર્થ ઈચ્છા મુજબ મરડે સુલભ મનાયો.”
આથી જ તેમણે આ લખાણમાં સર્વત્ર શ્રી ઉમાસ્વાતિજીમના તે પ્રઘષને શ્રી ઉમાસ્વાતિજીનાં વચન તરીકે સંબોધેલ છે કે જે શ્રી જૈનાગમ તથા શ્રી ચતુર્વિધ સંઘની વંચનારૂપ છે. તે વંચના દ્વારા તેમણે તે “મિઢિમ” પાઠ, (કે-જે યુગને અંતે નિશ્ચયે આવતા અ. શુ. ૧૫ના ક્ષય પ્રસંગે પૂર્વની ચૌદશના દિવસે પૂનમ જ જણાવે છે કે, આગમક્ત પાઠ) મુજબ થતા “પર્વ ક્ષયે પૂર્વ તિથિનાં સ્થાને તે ક્ષીણતિથિને ઉદયાત કરવી” એ શુદ્ધ અને સ્પષ્ટ અર્થને ભદ્રિકવર્ગની દષ્ટિ પર ચઢવા જ નહિ દેવા સારૂ તે શુદ્ધ અર્થનાં સ્થાને તે ઘોનો-તે પ્રઘોષગત શબ્દોને પણ અસંગત એવ-પર્વ તિથિના ક્ષયે પૂર્વતિથિમાં તે ક્ષીણુપર્વતિથિનું આરાધન કરવું” એ પ્રકારે શ્રી તપાગચ્છમાં ન જ અર્થ ઉપજાવી કાઢે છે અને તે અર્થને સાચો લેખાવવા સારૂ તેમણે આ પ્રશ્નોત્તરમાં તે પ્રઘેષનેશ્રી સાગરાનંદસૂરિજી સાવ ખોટે અર્થ કરે છે, એમ વ્રત વેચીને પણ લખી નાખ્યું છે.!!! તથા તે પછીથી તેમણે એ પિતાની બૂકમાં તે બનાવટી અર્થને તેમજ તે અવ્રતી લખાણને આગલ કરીને તિથિચર્ચાનું ખોટું ડોળાણ કર્યું છે. પ્રસ્તુત પ્રશ્નોત્તરમાં એ રીતે તે શ્રી ઉમાસ્વાતિમના પ્રૉષને “વચન” કહ્યા પછીથી પણ તેમણે જે વાત લખી છે તે પણ કેવી સંઘવંચક છે? તે આ નીચે તપાસીએ:
(૨)-તે વંચનામય લખાણ પછી તેમણે (પિતાની તે બૂકના પેજ ૯ ઉપર તે પ્રશેષના તેમણે પિતેય કરેલા-પર્વ તિથિના ક્ષયમાં પર્વ તરીકે પૂર્વ તિથિ પાળવી.” એ ખરા અર્થમાંથી ખસી જઈને) “શ્રી ઉમાસ્વાતિજીનાં ઉકતવચને ક્ષયવૃદ્ધિનાં જણાવનાર નથી પણ ક્ષયવૃદ્ધિમાં આરાધના ક્યાં કરવી તેને ખુલાસો જણાવનારાં છે' એ પ્રમાણે મૂલ અર્થથી ઉલટ ઔદંપર્યાર્થ જણાવવા વડે જે વદવ્યાઘાત સેવવામાં પણ સંકેચ અનુભવેલ નથી તે, પ્રઘષને મનસ્વી અર્થ ઉભા કર્યા વિના તે ન તિથિમત તે પ્રઘાષના સાચા અને પ્રચલિત અર્થ પાસે કલ્પિત કરે છે એમ પિતે સમજતા જ હવાનું પ્રતીક છે.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિલક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૬
તે પ્રોષને નવા વર્ગમાં તે ઔદંપર્યાર્થ રજુ કરવામાં પ્રાયઃ તેઓ પ્રથમ છે, અને તેનું કારણ-“શ્રી જંબૂ વિ. તથા શ્રી જનક વિજયજીને તેમની બૂકમાં તે પ્રઘોષને તે જ ઔદંપર્યાર્થ પીરસોતે છે. સદંતર નિરાધાર એવા તે નવા તિથિમતને સાધાર લેખાવવા સારૂ શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ, પ્રઘોષના અર્થમાં તેવી ગરબડે કરીને તે પ્રવેષને તે અસંગત એદપર્યાથે કરવામાં-“(૧)-તે પ્રઘષને તે અદંપર્યાથે આપણા શ્રીસંઘમાં સં. ૧૯૯૨ સુધી કેઈએ પણ કરેલ નથી, (૨)-આપણા શ્રીસંઘના સમસ્ત અંગેએ સં. ૧૯૯૨ સુધી તો તે પ્રઘોષને- પર્વતિથિના ક્ષયે પૂર્વ તિથિને પર્વતિથિ કરવી” એ અર્થ નિરપવાદ સ્વીકારેલો છે અને (૩)-સં. ૧૫૨ તા. ૫-૮-૧૮૯૬ના “સયાજીવિજય વડોદરાના પત્રના “જનો માટે ખાસ શીર્ષક અષાડ વદી ૧૧ના અંકમાં તે “ક્ષો પૂર્વા' પ્રઘાષનોઆજથી ૬૬ વર્ષ પૂર્વે પણ–“પર્વતિથિને ક્ષય હોય તે પહેલી તિથિ પર્વતિથિ કરવી” એ પ્રમાણે સર્વમાન્યપણે સ્પષ્ટ પ્રસિદ્ધ થએલ અર્થ વગેરે પણ વિદ્યમાન છે.” ઈત્યાદિ જાણવા છતાં પ્રચલિત આચરણ પર પ્રમાણિકતા અને પ્રાચીનતાની છાપ મારનારી તે દરેક હકીકતે પ્રતિ આંખ મીચામણુ કરેલ છે, અને તે પ્રઘોષમાં નથી તે “આરાધના’ શબ્દને પદરને ઘુસાડવા વડે તેમજ છે તે ‘તિથિ' શબ્દને ઉડાડી દેવા વડે તે “યે દૂર્વા ' શાસ્ત્રને પણ અપશાસ્ત્ર બનાવવારૂપ અપકૃત્ય કરેલ છે! આ રીતે કલ્પિતમતના આગ્રહ ખાતર તે પ્રઘાષને આચરણ અને શાસ્ત્ર એ બન્નેને ઉત્થાપનારે ઐદપર્યાર્થી પેદા કરવાનું કાર્ય, આત્માની કઈકેટિ હોય ત્યારે સૂઝે? એ વિચારવાનું ગીતાર્થ ઉપર છેડીએ, તે પણ સં. ૨૦૧૪ના અમદાવાદ મુનિસંમેલનમાં તે નવા તિથિમતના નેતા શ્રી રામચંદ્રસૂરિએ આ શ્રી કલ્યાણવિજયજીની જે અયોગ્યતા ૪૦૦ મુનિવરે વચ્ચે બલડ જાહેર કરેલ તે તે યથાર્થ જ જણાઈ હતી અને તેથી જ તે જાહેરાતની પળે તે નવા મતના નેતાને સહુ પ્રથમ મેંજ “શાબાશ-શાબાશ”ની જોરદાર ઘોષણાથી વધાવી લીધા હતા.
(૩)-તેવું કૃત્ય સૂચવનાર તે લખાણ પછી તે શ્રી કલ્યાણવિજયજી, પિતાની તે બૂકના ૯મા પેજ ઉપર તે પ્રૉષના પોતે પણ-“પર્વતિથિના ક્ષયમાં પર્વ તરીકે પૂર્વતિથિ પાળવી.” એ પ્રમાણે કહેલા ખરા અર્થમાંથી સ્પષ્ટતયા ખસી જવારૂપે સદંતર ગુલાંટ મારીને તે પ્રઘાષને-“પર્વતિથિના ક્ષયમાં તેનું આરાધન પૂર્વતિથિમાં કરવું” એ પ્રમાણે વ્યાકરણ, ન્યાય અને પૂર્વાપર સંબંધને સદંતર અસંગત અર્થ કરવાની પણ ગ્રામ્યવિદ્વત્તા દાખવી શકેલ છે! તેવી વિદ્વત્તાની આંધીમાં તેમને તે પ્રૉષમાંને “પૂર્વી” શબ્દ, સપ્તમીમાં નથી, પરંતુ પ્રથમામાં છે એ પણ સૂઝયું નથી ! એમને એ તે સૂઝયું હતું તેમની આ જ બૂકના નવમા પેજ ઉપર તેમણે જે પૂને જ્યારે સત્ય અર્થ લખ્યું હતું ત્યારે.
(૪)-પ્રસ્તુત પ્રશ્નોત્તરમાંના તે લખાણ પછી તેમણે-“શ્રી સાગરાનંદસૂરિજી પિતે પણ પર્વતિથિની ચર્ચામાં હેતા પડયા ત્યારે (એટલે કે-સં. ૧૯૯૨ સુધી) એ વચનને
૨૧
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
આ જ (“પર્વ ક્ષયે તેનું આરાધન પૂર્વતિથિમાં કરવું એવો જ) અથ કરતા હતા.” એ પ્રમાણે હરદમ જુઠું લખાણ કરવા વડે તે પિતાને મૃષાવાદ વિરમણ પ્રતિ સત્તામાં પણ સદૂભાવ હોવા વિષે શંકા સમર્પેલ છે. જે બહુશ્રુત મહાપુરુષ, આજીવન-“બારપર્વ એ ઉપરાંત ચિ. શુ. ૧૩-વૈ. શુ. ૩ આદિ પ્રસિદ્ધ પવઓના ક્ષયે તો આરાધનામાં પૂર્વતિથિને ક્ષય કરીને પ્રવર્તતા જ હતા, પરંતુ ચૌદશ-પૂનમ, ચૌદશ-અમાસ અને ભા. શુ. ૪-૫ વગેરે જેડીયા પર્વમાંની આગલી તિથિના ક્ષયે તે પૂર્વતર અપર્વતિથિને પણ ક્ષય કરીને જ પ્રવર્તતા હતા.” એ વાત સં. ૧૫ર-૬૧ અને ૮૯ની સંવત્સરીના પ્રસંગમાં તે ખૂબ જ ચર્ચાઈને પણ ઉત્તમ સુવર્ણ જેવી દીપ્તિમંત બનેલી હોવાનું જાણવા છતાં તે મહાપુરુષને નામે જે માણસ-“પૂ. આગમ દ્વારકશ્રી તે પ્રઘષને તે અર્થ નહોતા કરતા; પરંતુ અમે આજે જે અર્થ કરીએ છીએ તે જ અર્થ કરતા હતા.” એમ બેધડક જુઠું બોલી શકે છે તે માણસ, કેને માટે શું અસત્ય ન બેલે? તે શ્રીમાનને અન્ન પૂછવું પ્રાપ્ત થાય છે કે-“જે પૂ. આગમ દ્વારકશ્રી સં. ૧૨ પહેલાં “ક્ષ પૂર્વાને અર્થ, “પૂર્વ કે પૂર્વતર તિથિને ક્ષય કરે” એમ નહોતા કરતા અને તમારી માફક–“પૂર્વતિથિમાં આરાધન કરવું” એમ અર્થ કરતા હતા તે સં. ૧લ્પરના સયાજીવિજયમાં પ્રસિદ્ધ થએલ-“કેટલાક કહે છે કે-૪૪૪૪ શ્રી હીરપ્રશ્ન ચેથા પ્રકાશમાં XXXX “પાંચમના ક્ષયને બદલે વીજને ક્ષય માની ગુરુવારે થની સંવત્સરી અને શુક્રવારે પાંચમનું કૃત્ય પારણુદિ કરવું એ પંક્તિઓ મુજબ જાહેર માન્યતા ધરાવનાર તે પૂ. આગમેદ્ધારકશ્રી સિવાય તે વખતે બીજું કેણ હતું? વળી તમે જ આ બૂકના પેજ ૪૭ ઉપર–શ્રી સાગરજીના સમુદાયે આ વખતે પણ ઔદયિક ત્રીજને ચોથ કલ્પીને તે હિસાબે પર્યુષણ પર્વની આરાધનાને કાર્યક્રમ બહાર પાડયો હતો. એમ લખ્યું છે તેનું કેમ? શ્રી જંબુવિજયજીએ પણ તિથિસાહિત્યદર્પણમાં “તે મહાપુરુષે સં. ૧૯૧માં ભા. શુ. પના ક્ષયે ત્રીજને ક્ષય કર્યો હતો” એમ લખ્યું છે તે કેમ? છે જવાબ? તદ્દન ખોટું બોલનાર પાસે તદ્દન સત્યને જૂઠ કહેવાની મૂડી પણ કેટલીક હોય?
તેમની આ બૂકના પેજ ૯૩ ઉપર તેમણે ૧૦૧મા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં “સં. ૧૯૮૯ત્ની સંવત્સરીની ચર્ચામાં પિતે રસ લીધે હતો” એમ સ્વીકાર્યું હોવાથી સિદ્ધ છે કે-તે પ્રસંગે પ્રસિદ્ધ થએલ શ્રી સિદ્ધચક સં. ૧૯૮ના ૨૧મા અંકના વધારાના ચોથા પેજ ઉપર “ પૂર્વા” ના-ખુદ આગમ દ્વારકશ્રી કૃત-પર્વતિથિને ક્ષય હોય તે પહેલાની તિથિએ તે પર્વની તિથિ-જે ક્ષયવાળી (હોય તે) ગણવી.” તે સ્પષ્ટ અર્થથી શ્રી કલ્યાણવિજયજી સં. ૧૯૮૯ સુધી તે સારી રીતે માહિતગાર છેઃ આમ છતાં તેમણે તે શ્રી સિદ્ધચક સ. ૧૯૯૨ ના ચોથા અંકમાંના પૂજ્યશ્રીના તે લખાણ ઉપરથી અગ્ય રીતે રજુ કરેલા તે કૃત્રિમ લખાણને આધારે પૂજ્યશ્રીના નામે “શ્રી સાગરાનંદસૂરિજી પોતે પણ પર્વતિથિની ચર્ચામાં હતા પડ્યા ત્યારે (એટલે કે-સં. ૧૨ સુધી) તે વચનને “પર્વ ક્ષયે તેનું
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિ બેધક પ્રશ્નોત્તરી .
[ ૧૬૩
આરાધન પૂર્વતિથિમાં કરવું' એ જ અર્થ કરતા હતા” એ પ્રમાણે કલ્પિત અર્થ ગોઠવેલ છે તે આભિનિવેશિક મિથ્યાત્વનું પ્રતીક છે.
(૫)- તેમણે તે ચાર નંબરના લખાણ પછી શ્રી સિદ્ધચક પાક્ષિકમાંની-ક્ષય થતાં પૂર્વની તિથિમાં આરાધનાની જરૂર અને તેનું કારણ એ પંક્તિને પૂજ્યશ્રીની માન્યતારૂપે ટાંકીને પૂજ્યશ્રીની ચાલુ વાત તરીકે લેખાવવા સારૂ તે પંક્તિ પછી પદરને આવે-ડેસ ગઠવી દેવાની ચાલબાજી કરીને તે પંક્તિમાં “ક્ષથે પૂર્વાને પોતે કપેલે અર્થ પડે હોવાનું બતાવવાની કુટિલ કોશીષ કરેલ છે. કારણકે-“શ્રી સિદ્ધચક્રમાંની તે પંકિત, એ કઈ પૂજ્ય આગદ્વારકશ્રીની વાત તરીકે નથી, પૂર્વના અર્થરૂપે નથી અને પૂ. આગ.
દ્વારકશ્રીની માન્યતારૂપે પણ નથીઃ ટૂંકમાં તે પંકિત, એ કઈ લખાણ નથી, પરંતુ નીચેના લખાણનું શીર્ષક છે અને તે શીર્ષક પણ “પૂર્વાના પ્રચલિત અર્થથી સં. ૧૨૦૪ થી અવળા જનાર વર્ગની રીતિને જુઠી જણાવવા રૂપે તે શીર્ષકની નીચેના લખાણદ્વારા ખરતરાદિને આપેલી હિતશિક્ષાને નિષ્કર્ષ છે.”
(૬)-તે પાંચ નંબરની પંક્તિ પછી શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ શ્રી સિદ્ધચકમાંના તે શીર્ષક તળેના-અને આ જ કારણથી બીજ-પાંચમ વગેરે પર્વતિથિઓને ક્ષય હોય છે ત્યારે તે તે પર્વતિથિની આરાધના પહેલે દિવસે કરી લેવામાં આવે છે.” એ લખાણને પર્વતિથિના ક્ષયે તેનું આરાધન પૂર્વતિથિએ કરવું” એ પ્રમાણે પિતાને અભિમત અર્થ, બલાત્કારે જ ઉપજાવી કાઢેલ છે! કારણકે-તે લખાણમાં “તે તે પર્વતિથિની આરાધના તે તે તિથિએ એમ લખેલું નથી; પણ “તે તે દિવસે” એમ સ્પષ્ટ લખેલું છે. ઈષ્ટ અર્થની સિદ્ધિ અર્થે એ રીતે દિવસને તિથિ લેખાવી છે તે ભ્રામક છે.
()-તે લખાણ પછી તેમણે “ પૂર્વાને મનોભીષ્ટ અર્થ કરવાને સુલભ માનેલા શ્રી સિદ્ધચક્રમાંના-કેમકે તે તે પર્વતિથિને ભેગવટે તે તે આગલી સૂર્યોદયવાળી તિથિની પહેલાં પહેલાં થઈ ગયો છેએ લખાણને ટાંકયું અને તે પછીનું તે લખાણને સંલગ્ન એવું
અને સૂર્યોદયવાળી તે તે પર્વતિથિ ન મળે તે આગલી તિથિની પહેલી તિથિએ તે તે પર્વતિથિને ભગવટો હોવાથી (તે દિવસે) તે તે પર્વતિથિની આરાધના થાય છે. કેમકે–જેમાં જે હોય તેમાં તેને સમાવેશ કરે તે રીતસર છે” એ આખું લખાણ, (તે પ્રઘાષના પિતે કપેલા અર્થને ખેટે જણાવતું હોવાથી) ઉડાવી દઈને–તે લખાણને તે અર્થ કાઢવામાં શાસ્ત્રતસ્કરનું કાર્ય કર્યું છે! (શ્રી જંબૂવિજયજીએ પણ તેમની “તિથિ સાહિત્યદર્પણ” બૂકમાં એ જ નીતિનું અનુસરણ કરવા વડે પિતાને પણ તેવા જ અંકાવવાની હરીફાઈ કરેલ છે, તે શરમજનક છે.)
(૮)-તે ત્રણ ચેકડી પછી તેમણે શ્રી સિદ્ધચક્ર પાક્ષિકમાંના-“પણ ત્રીજ, છઠ, નેમ વગેરે સૂર્યોદયવાળી તિથિઓમાં બીજ, પાંચમ, આઠમ વગેરે માનવા જવું તે જૂઠ અને
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪ ]
• તત્વતરંગિણી અનુવાદ પ્રથ
કલ્પના માત્ર છે. એ લખાણને ટાંકીને તે લખાણને પૂજ્ય આગમ દ્વારકશ્રીના નામે-પર્વ તિથિના ક્ષયે પૂર્વતિથિમાં તે ક્ષીણતિથિનું આરાધન કરવું' એ અર્થમાં ઉપયોગ કરેલ છે તે અનાત્માર્થિકતાનું પ્રતીક છે. શ્રી સિદ્ધચક્રમાંની તે વાત, તે તે બીજ-પાંચમ આદિ પર્વના ક્ષયે પડે, એથ, સાતમ વગેરે પાછલી તિથિના દિવસે જ તે તે ક્ષીણપર્વ કરનાર શ્રી તપાગચ્છની માન્યતાસૂચક નથી, પરંતુ-“ચૌદશના ક્ષયે આગલી પૂનમ તિથિના દિવસે પખી કરવા જનારા ખરતરેએ પણ બીજ, પાંચમ, આઠમ, વગેરે પર્વતિથિના ક્ષયે ત્રીજ, છઠ, અને નેમ વગેરે આગવી તિથિના દિવસે તે તે ક્ષીણ બીજ વગેરે પાછલી પર્વતિથિ કરવા જવું તે તે જૂઠ અને કલ્પના માત્ર જ માનેલું હોવાથી ખરતરે ચૌદશના ક્ષયે પૂનમે પકખી કરવા જાય છે તે જૂઠ અને કલ્પના માત્ર જ છે” એ અર્થસૂચક છે. આ વાત શ્રી કલ્યાણવિજયજી પણ સમજે છે. છતાં કુમતની આંધીમાં અટવાઈને તેમણે તે વાતને તેવા સદંતર અવળ અર્થમાં ખેંચીને રજુ કરવાની કેવલ બાલચેષ્ટા જ કરેલ છે તે દુઃખદ છે.
પૂર્વ પ્રષના-પર્વ ક્ષયે પૂર્વતિથિને પર્વતિથિ કરવી” એ શાસનમાન્ય અર્થને નવામતના આગ્રહવશાત્ ઉથલાવીને તેને બદલે સં. ૧૯૯૨ થી “પૂર્વતિથિમાં ક્ષીણપર્વનું આરાધન કરવું” એ પ્રમાણે પિતે ઉભા કરેલા કલ્પિત અર્થને સાચો લેખાવવા સારૂ શ્રી સિદ્ધચક્રમાંના લખાણને પણ તેવી ફૂટ રીતે પિતાના અર્થવાળું બતાવવા મથેલ શ્રી કલ્યાણવિજ્યજીએ, શ્રી સિદ્ધચક્રપાક્ષિકના જે અંકના ૯૭ મા પેજના લખાણને આધારે આ કારણે પ્રપંચ ખડે કરેલ છે તે પ્રપંચ, તેમણે તે જ અંકના ૯૪મા પેજ ઉપર પ્રસિદ્ધ થયેલે તે “ પૂર્વા -આરાધના માટે નિયત થયેલ બીજ આદિને ક્ષય હોય તે XXX એકમ આદિ અપર્વતિથિને દિવસે બીજ આદિ પર્વતિથિનું આરાધનકાર્ય કરાય માટે આરાધનાની અપેક્ષાએ પર્વતિથિને ક્ષય ન હોય એમ કહેવું વાજબી ગણી શકાય.” એ પ્રમાણે ઔદંપર્યાથ જેવા છતાં કરેલ હોવાથી તેમની તે વર્તણુંક નિજની અભિનિવેશ મિથ્યાત્વની દશાસૂચક પણ ગણાય તેમ છે.
પ્રશ્ન ૪૧ -શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ, પર્વતિથિ-ચર્ચાસંગ્રહ બૂકના ૭૯મે પાને ૬૧મે પ્રશ્નોત્તર,–“જ્યારે સાગરજી પતે પિતાના લેખમાં ત્રીજે બીજ, છ પાંચમ, મે આઠમ કરવી તેને જૂઠ અને કલ્પના માત્ર હેવાનું કહે છે તે પાંચમે ચેથ કરવાનું કહેવું એ જૂઠ નહિ ? ઉ–ખરેખર જૂઠ જ છે, પણ પકડાઈ ગએલી વાત તેનાથી છોડાતી નથી!” એ પ્રમાણે છે તે બરાબર છે?
ઉત્તર-પૂર્વોક્ત ૪૦ મા પ્રશ્ન અને તેનાં સમાધાનથી સ્પષ્ટ છે કે-“શ્રી કલ્યાણવિજય જીએ પિતાના તે પલ્મા પ્રશ્નોત્તરમાં પૂજ્ય આગદ્ધારકશ્રીની તે “ત્રીજે બીજ, છઠે પાંચમ અને નમે આઠમવાળી વાતને પાછલી તિથિએ ક્ષીણતિથિનું આરાધન કરવાની પિતાની વાતના સમર્થનમાં રજુ કરી છે. આમ છતાં અહિં વળી તે જ કલ્યાણવિજયજી,
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિ બેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૬૫
પૂજ્ય આગમ દ્વારકશ્રીની તે જ વાતને આગલી તિથિએ ક્ષીણતિથિનું આરાધન કરવાના અર્થવાળી લેખાવે છે! આ તેમની કૂટનીતિનું ખુલ્લું પ્રતીક છે. તેમની આ કૂટનીતિએ તેમને-“આ પ્રશ્નોત્તર તો વદવ્યાઘાત છે.” એ સમજવાની પણ તક આપી નથી તે ખેદજનક છે. અર્થાત તેમણે પિતાના તે ૫૯મા પ્રશ્નોત્તરમાં તે-પૂ. આગમોદ્ધારકશ્રી, પાંચમના ક્ષયે પાછલી તિથિ ચેાથે પાંચમ કરતા હોવાનું ધ્વનિત કર્યું હોવા છતાં આ ૬૧મા પ્રશ્નોત્તરમાં પૂ. આગમ દ્વારકશ્રી, પાંચમના ક્ષયે આગલી તિથિ છઠે પાંચમ કરતા હોવાને ભાસ આપેલ છે તે ખેદજનક છે.
તે પ્રશ્નોત્તરમાં તેમણે તે એકવડા પર્વના ક્ષયવાળી સામાન્ય વાતને અહિં ભા. શુ. ૪-પના જોડીયા પર્વમાંની પાંચમની વૃદ્ધિવાળી વિશેષ વાત સાથે ગોઠવી દેવા વડે (વૃદ્ધિ વખતે તેઓ આજે પણ જે પાંચમને પાંચમા કહેતા નથી પણ ખોખું કહે છે તે) ખાને પાંચમ લેખાવવાની ઠગબાજી કરીને પૂજ્ય આગમ દ્વારકશ્રીએ એકવડી પર્વતિથિના ક્ષયવાળા પ્રસંગને અનુલક્ષીને કરેલી ખરતર અંગેની તે વાતને પૂજ્યશ્રીની માન્યતા તરીકે લેખાવવાની અભિનિશિતાનું પ્રદર્શન ભર્યું છે!
આથી કુમતાગ્રહના દુરધ્યવસાયથી નીપજાવેલ તે પ્રશ્નોત્તર બરાબર તે નથી જ; પરંતુ પ્રભુશાસનની અવિચ્છિન્ન આચરણના મૂલમાં ઈરાદાપૂર્વકનો કુઠારઘાત છે. ટીપણામાં પર્વ વૃદ્ધિએ બંને તિથિ સૂર્યોદય વાળી હોવા છતાં આરાધનામાં શાસ્ત્રકારોએ બીજી તિથિને જ ઔદયિકી કહેલ હોવાથી જેમાં ટીપણામાંની પહેલી તિથિ પર્વતિથિ જ ગણાતી નથી; અને તેથી તે જેને આરાધનાનાં ભીંતીયાં પંચાંગમાં ટીપણાની બે બીજ આદિ વખતે બે એકમ આદિ ભીંતીયાં પંચાંગની શરૂઆતથી કરે છે. તેમ કરવામાં ટીપણાની પહેલી બીજ આદિના દિવસે જે એકમ આદિ વર્ષોથી કરાતી આવે છે તેમાં અદ્યાપિપર્યત શાસનની એકાદવ્યક્તિએ પણ બીજ આદિએ એકમ આદિ થતી હોવાનું માનેલ કે કહેલ હોવાને એકાદ પણ દાખલ નથી.
આથી ટીપણાની બે પાંચમ વખતે પહેલી પાંચમે આરાધક આત્માઓ ચોથ કરે તેમાં તે પાંચમ જ ગણતી નહિ હોવાથી પાંચમે ચોથ કરતા નથી, પરંતુ આરાધનામાં બન્નેને પર્વતિથિ નહિ ગણવાની અને બીજીને જ પર્વતિથિ કહેવાની અને કરવાની શાસ્ત્રજ્ઞા મુજબની અવિચ્છિન્ન આચરણાનું પાલન છે. આવાં પાલનને ખોટું જ છે” એમ વિરાધક કેટીને આત્મા જ કહી શકે. સં. ૧૯૯૨ સુધી તે તે શ્રી કલ્યાણુવિજયજીએ પણ ટીપણાની બે બીજ, બે પાંચમ આદિ વખતે “પહેલી બીજે-પહેલી પાંચમે પડે–ચેથ કર્યા” એમ કદી માન્યું જ નહિ હેવાથી કહ્યું જ નથી. એ તે સં. ૧૯૯૨ થી કેટે વળગાડેલા કલ્પિતમતને ચેન કેનાપિ સાચે લેખાવવા તેમણે હવે જ તેવું વાહિયાત વધવા માંડેલ છે! આથી તે, પકડાઈ ગયેલી વાત (પૂજ્ય આગમ દ્વારકશ્રીથી નહિ; પરંતુ) તેનાથી જ છોડાતી નથી તે વાત જ ખરી કરે છે.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
પ્રશ્ન કરા–શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ તે બૂકમાં પેજ ૭૯ થી ૮૧ ઉપર બે પૂનમે બે તેરસ કરવાની–તેઓના સમસ્ત પૂર્વજોએ પણ સં. ૧૯૯૨ સુધી આચરેલી-અવિચ્છિન્ન આચરણને ૬૨ થી ૬૬ પ્રશ્નોત્તર દ્વારા શાસ્ત્રાધારે પ્રમાણિક ઠરી શકે નહિ તેવી અગીતાર્થ શ્રીપૂની આચરેલી રૂઢિ તરીકે લેખાવીને અપ્રમાણ જણાવી છે તે બરાબર છે?
ઉત્તર–લગભગ ૪૦૦ વર્ષ પ્રાચીન “ઉસૂત્રખંડન' નામના પુસ્તકમાં ખરતરીય શ્રી ગુણવિનયે “સાચા-વૃત્તી ઇક્ષિi જિયતે સુવું જિમ્” એ પાઠ વડે શ્રી તપાગચ્છીઓને આપેલા ઉપાલંભથી “શ્રી તપાગચ્છમાં શ્રી વિજયહીરસૂરિજી મહારાજ વખતે પણ ટીપણાની પૂનમની વૃદ્ધિએ આરાધનામાં ટીપણાની પહેલી પૂનમે ચૌદશ કરીને ૧૪-૧૫ રૂપ જોડીયા પર્વને સંલગ્ન રાખવા પૂર્વક તેરસની જ વૃદ્ધિ કરવાની આચરણા હતી.” એ વાત દીવા જેવી છે. આથી શ્રી કલ્યાણવિજયજીના તે પ્રશ્નોત્તરો બરાબર તે નથી જ, પરંતુ પ્રાચીન આચરણના લેપક છે. શાસનની તે પ્રચલિત આચરણ બદલ પણ તેવા કલ્પનાને ઘેડા દેડાવવા વડે તેમણે શ્રી વિજયહીરસૂરિજીમના દાદાગુરુ શ્રી આનંદવિમલસૂરિજી, ગુરુ શ્રી વિજયદાનસૂરિજી, ખુદ શ્રી વિજયહીરસૂરિજી મ. અને તેઓશ્રીએ પ્રમાણ ઠરાવેલા આ શ્રી તવતરંગિણી નામના મહાન ગ્રંથના કર્તા મહામહોપાધ્યાયજી શ્રી ધર્મસાગરજી ગણિવર્ય આદિ શાસનના ઘેરી મહાપુરુષને શાસ્ત્રાધારે નહિ ચાલનારા અને અગીતાર્થ શ્રી પૂજ્ય તરીકે લેખાવવાની કારમી ધૃષ્ટતા કરીને ઘોર પાપજ ઉપાજર્યું છે. મહોપાધ્યાયજી શ્રીધર્મસાગરજી ગણિવરે ઈપથિકી સૂત્રોતર્ગત ઉત્સદ્દઘાટન કુલકમાં ‘પુટ્ટી પઢાતિદ્દ પાઠ ભણાવવા વડે “ખરતર પર્વવૃદ્ધિએ પહેલી તિથિ કહે છે તે તેનું ૨૧મું ઉસૂત્ર છે” એમ સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે. એમ જાણવા છતાં શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ એ રીતે પાંચમની વૃદ્ધિએ પહેલી પાંચમ કહેવાનું પાપ પાર્જન કર્યું છે! શ્રી હરિપ્રશ્નનો જવીજતુ પાઠ, સં. ૧૮૭૧નો શ્રી દીપવિજયજીને પત્ર તથા વિદ્યમાન સર્વ વિજયશાખાના પ્રપિતામહ પૂ. પં. શ્રી રૂપવિજયજી ગણિવરને સં. ૧૮૯૬ને પત્ર વગેરે ટીપણાની પૂનમના ક્ષયે શ્રી તપાગચ્છમાં તેરસનો ક્ષય થતું હોવાનું સ્પષ્ટ વિધાન કરતા હોવાથી–“પૂનમની ક્ષયવૃદ્ધિએ તેરસની ક્ષય-વૃદ્ધિ કરવાની પ્રવૃત્તિ શાસ્ત્રાધારે પ્રમાણિક કરી શકે તેમ નથી.” એમ કહેવામાં શ્રી કલ્યાણવિજયજી પિતે વસ્તુતઃ વ્રતધારી પણ કરી શકે તેમ નથી.
જે કે–આચરણાને પ્રાયઃ શાસ્ત્રાધારની અપેક્ષા જ હોતી નથી. છતાં આ પૂનમ-અમાસની ક્ષય-વૃદ્ધિએ તેરસની ક્ષય-વૃદ્ધિ કરવાની આચરણને તે એ રીતે શાસ્ત્રાધાર પણ મોજુદ છે. છતાં “શાસ્ત્રાધારથી પ્રમાણિક કરે તે જ આચરણ માન્ય’ ઈત્યાદિ કહેવામાં પણ જો તેઓ સાચા જ હોત તો તેમણે-(દિતાવિંચાવ્ય સર્વ સંપન્નતાથી તથા સંભાવ્ય એ હીરપ્રશ્નના પાઠ મુજબ) કેવલ આચરણથી પાલન કરાતી બીજ આદિ પાંચ પવને માનવાનું તે પહેલી તકે જ બંધ કર્યું હતઃ તે આચરણું પણ કયા ગીતાર્થ મહાપુરુષે આચરી છે અને કયા શાસ્ત્રથી પ્રમાણ છે? તેને તે પત્તો જ નહિ હોવા છતાં
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિથિાપક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૬૭
તે આચરણાને તે તેવા ક્હાને ખેાટી કહીને તેઓ છેાડતા નથી અને આ આચરણાને જ ખાટી કહીને છોડી દે છે તે આ પંચમકાલનું ખચિત આશ્ચર્ય છે.
પ્રશ્ન ૪૩:-તેમણે તે પછીના ૬૭મા પ્રશ્નોત્તર,–“ પતિથિની વૃદ્ધિમાં પૂર્વતિથિની વૃદ્ધિ કરવાના રીવાજ શાસ્ત્રીય છે એમ શ્રી સાગરાનંદસૂરિજી કહે છે તે શું ખરાબર નથી ? ઉ-સાગરજીનું ઉપર મુજબનું કથન કેવલ કપાલકલ્પિત છે. જો એ કથનમાં શાસ્ત્રાધાર હાય તેા તેઓ કેમ બતાવતા નથી ?” એ પ્રમાણે લખે છે તે શું પૂજ્ય આગમેાદ્ધારકશ્રીએ તે રીવાજ બદલ તેમને શાસ્ત્રાધારે બતાવ્યા નથી ?
ઉત્તરઃ– તે રિવાજ શાસ્ત્રીય છે' એમ જણાવનારા અનેક પ્રાચીન પ્રતેામાંના પણુ અનેક પાઠે, સ. ૧૯૯૩માં પ્રસિદ્ધ થએલ ‘ શાસ્ત્રીય પૂરાવા’ નામની ક્રાઉન આઠ પેજી ૩ ફ્રામ પ્રમાણ ટ્રેકટ દ્વારા પૂજ્ય આગમેદ્ધારકશ્રીએ તેમને એકને જ નહિ; પરંતુ આખા જૈન જગતને બતાવેલા છે, તે રીવાજને પ્રાચીન લેખાવનારા અને ઉપરના જ સમાધાનમાં દર્શાવેલેા ખરતરીય ગ્રંથમાંના તે ‘અન્યઘ વૃદ્ધો' પાઠ વગેરે હકીકતા પણુ જૈનેમાં અનેકવાર ડાંડી પીટીને પ્રસિદ્ધ કરેલ છેઃ છતાં પકડાઈ ગએલા ખાટા મતને ખરો લેખાવવા સારૂ તે બધા જ પૂરાવાએ પ્રતિ નાસ્તિકતાનું પ્રદર્શન કરીને તેમણે પૂજ્ય આગમાદ્ધારકશ્રીના તે સત્ય કથનને તે રીતે મનસ્વીપણે જ કપાલકલ્પિત કહ્યે રાખવાના ઇરાદાથી તે પ્રશ્નોત્તર મૂર્તિમંત તર્કટરૂપે જ ઉભા કરેલ છે.
પ્રશ્ન ૪૪ :–તે પછીના પ્રશ્નોત્તર ૬૮માં તેમણે “તત્ત્વતર ગિણીગ્રંથમાં પાંચમની વૃદ્ધિએ ત્રીજની વૃદ્ધિ કરવાના લેખ છે, એમ શ્રી સાગરાનૠસૂરિજી કહે છે તે શું સાચુ નથી ? ઉ--શ્રી સાગરજીનુ તે વચન હલાહલ જુઠ્ઠું છે×××” ઇત્યાદિ ઘણું ઘણું લખ્યું છે તે શું સાચુ છે ?
ઉત્તર:-ઉપરના પ્રશ્નોત્તરની માફક તેમના આ પ્રશ્નોત્તર પણ કેવલ તટી જ છે. તે કથન પૂજ્ય આગમાદ્ધારકશ્રીનું નથી; પરંતુ તે પ્રશ્નોત્તર દ્વારા કલ્યાણવિજયજીનું જ હાઈ ને તેમણે પેાતાનુ તે કથન પૂજ્યશ્રીના નામે ચઢાવી દીધેલ છે. શ્રી તત્ત્વતર ગિણી અંગેનુ પૂજ્ય આગમાદ્ધારકશ્રીનુ કથન તે ‘ પાંચમના ક્ષયે ત્રીજના ક્ષયનુ છે.' જીએશ્રી સિદ્ધચક્ર વર્ષ ૫ અંક-૧૦નું ટાઈટલ પેજ ચેાથું તથા અંક ૧૨ પેજ ૨૮૩ કાલમ પહેલી પેરા પાંચમા.
પ્રશ્ન ૪૫ :-શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ તે પતિથિ-ચર્ચાસંગ્રહ' નામની બૂકના પેજ ૪૪-૪૫ ઉપર સ. ૧૯૮૧માં છપાએલ શેઠ અને પચંદભાઈ રચિત ‘ પ્રશ્નોત્તરરત્ન ચિંતામણી’ ગ્રંથમાં સીનેારના શ્રાવક મગનલાલ મેલાપચંદે લખેલ અનુપચંદભાઈના જીવનચરિત્રમાંના લખાણને આધારે સ્વીકારરૂપે લખ્યું છે કે“ સ. ૧૯૫૨માં ભા. શુ. પાંચમના ક્ષય હતા તેથી ભા. શુ. ૫ ના ક્ષયે શું કરવું? એમ શંકા થતાં અનુપચંદભાઈ એ વિજયાનંદસૂરિજીને પૂછ્યું કે-ભા. શુ. ૫ ના ક્ષય નિમિત્તે પર્યુષણાના દિવસ આઘા પાછે કરવા
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ ]
તત્ત્વતર ગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
એ મ્હને યાગ્ય લાગતું નથી, આપના એ વિષે શા અભિપ્રાય છે? તેના ઉત્તરમાં મ॰ શ્રી આત્મારામજીએ જણાવ્યું કે- આ વખતે પંચમીને ક્ષય કરવા એ જ અમને પણ ચેાગ્ય લાગે છે. ” અને તે જ બૂકના ૬૭મા પાને ૩૩મા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં આત્મારામજી મહારાજે છઠ્યના ક્ષય માનવાની સલાહ આપી હતી' એમ લખ્યું છે તે તે અને વાત બરાબર છે ?
ઉત્તર:-સ. ૧૯૫૨ તથા ૫૩માં ખુદ અનેાપભાઈ એ પ્રસિદ્ધ કરેલ તે પ્રશ્નોત્તર રત્નચિંતામણિની આવૃત્તિ અને તે પછી પાંત્રીસ વર્ષના ગાળામાં ચાર આવૃત્તિ પ્રસિદ્ધ થએલ છે અને તે દરેક આવૃત્તિમાં અને પચંદભાઈનું સંક્ષિપ્ત જીવનચરિત્ર છપાએલ છે. તેમાં સ. ૧૯૮૧ની ત્રીજી આવૃત્તિમાંના જીવનચરિત્રમાંની તે ભા. શુ. ૫ ના ક્ષયવાળી વાત એ શ્રી અને પચંદભાઈનું જીવનચરિત્ર નહિ હાવાથી પ્રથમની બે આવૃત્તિમાં તે વાત અનેપચંદ ભાઈની હયાતિમાં તો દાખલ કરી શકાણી નથી; પરંતુ અનેાપચંદભાઈ સ્વર્ગવાસી થયા ખાદ્ય તે ત્રીજી આવૃત્તિ આ॰ શ્રી વિજયદાનસૂરિજીએ, પેાતાની દેખરેખ તળે છપાવવાનુ રાખીને તે ત્રીજી આવૃત્તિમાંના અને પચંદભાઈના જીવનચરિત્રમાં (તે સ’. ૧૯૫૨ તથા ૧૯૬૧માં ચડાંશુચંડુ પંચાંગના આદર કરીને ચાલવાના આદેશને અમલ નહિ કરવામાં– ચંડાશુચ ુ કેમ છેડયુ ?અને તે ન છેડયું હેાત તેા ત્રીજના ક્ષય કર્યા સિવાય ભા. શુ. ૪-પનું જોડીયું પ કેવી રીતે અખંડ આરાધી શકેા ?' ઇત્યાદિ શાસનપક્ષની થએલી દલીલા પાસે નિરુત્તરીયપણાની સ્થિતિને ભજવી પડેલ હાવાથી ‘અમે સ. ૧૯૫૨ અને ૧૯૬૧માં પણ ચંડાંશુચડુને જ વળગી રહ્યા છીએ’ એમ ભવિષ્યમાં લેખાવવા સારૂ) પાતાના તે સીનેારવાસી ભક્ત શ્રાવક મગનલાલના નામે તે ભા. શુ. પના ક્ષયના પ્રસંગને તે પ્રકારે ઉપજાવીને ઘુસાડી દીધેલ છે માટે પાંચમના ક્ષયની વાત બરાબર નથી અને સ. ૧૯૫૨ ના જે શુદિ ૫ ને શ્રી આત્મારામજી મ૦ ને મૂળ પત્ર, કે-જે-શાસનસુધાકર વર્ષ ૧૦ના અંક ૭–૮ ના પેજ ૫૦ ઉપર તથા તા. ૨૩-૮-૫૧ના શ્રી સિદ્ધચક્રના ‘નવા મતનું સચાટ અને સરલ નિસન ” નામક સસંઘપ્રિય વધારાના પેજ ૧૭–૧૮ ઉપર બ્લેાકરૂપે પ્રસિદ્ધ પણ થએલ છે. તે પત્રમાં અનેાપભાઈ એ આત્મારામજી મ૦ ને પુછાવ્યું નથી; પરંતુ આત્મારામજી મહારાજે જ અનાપભાઈ ને પૂછાવેલ હેાવાનુ તથા આત્મારામજી મહારાજે ભા. શુ. પાંચમને ક્ષય કરવાનો નહિ; પરંતુ ખીજા પંચાંગમાંના ભા. શુ. ૬ ના ક્ષય કરવાના અભિપ્રાય જણાવેલ હાવાથી ભા. શુ. ૬ ના ક્ષયની સલાહ આપી હતી ’ એ વાત જ બરાબર છે. શ્રી કલ્યાણુવિજયજીએ તેની બ્રૂકના તે ૪૪–૪૫ પેજ ઉપરની વાત મુજબ તે બૂકના ૬૬મા પાને ઉભા કરેલેા ૩૨મા પ્રશ્નોત્તર પણ · એક જૂઠાણું અનેક જૂઠાણાં કરાવે' ઉક્તિને ભજતા હાઈ ને હલાહલ જાડે છે. આ સ્પષ્ટીકરણ બાદ શ્રી કલ્યાણુવિજયજીએ પેજ ૪૫-૪૬ ઉપરનાં તે જાડાણાંને અવલખીને જ કરેલુ પેજ ૫૦ પન્તનું સમસ્ત લખાણ, પેજ ૬૬ ઉપરના તે પ્રશ્નોત્તર અને તે દરેકને અવલખીને ઉભા કરેલા પેાતાની તે બ્રૂકના પેજ ૬૬ થી ૬૮ સુધીના ૩૨-૩૩-૩૪ અને ૩૬ પ્રશ્નોત્તરા પણ આપે।આપ જૂઠા ઠરે છે.
(
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૬૯
પ્રશ્ન ૪૬:-શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ નવા તિથિમતના આગ્રહ ખાતર તે પ્રશ્નોત્તરોમાં કરેલી તેવી બેફામ ગરબડો જોતાં તે તે બૂકના પેજ પ૬ થી ૯૩ સુધીમાં “પર્યુષણપ્રશ્નોત્તર શતક' એ શીર્ષક નીચે તેમણે રજુ કરેલા ૧૦૧ પ્રશ્નોત્તમાં ભાગ્યે જ કોઈ પ્રશ્નોત્તર સારો હોય, એમ કહેવામાં કઈ દેષ ખરે?
ઉત્તર-કઈ જ દોષ નથી. કારણકે-સં. ૧૯૯૨ થી પ્રાચીન પ્રણાલિકાને તજીને પોતે જ નવામતી બનેલ હોવા છતાં તેમણે તે પ્રશ્નોત્તરની શરૂઆતના પેજ પ૬ ઉપર પહેલા પ્રશ્નોત્તરને મથાળે પ્રાચીન પ્રણાલિકાવાળા શાસનપક્ષને-“નવીન માન્યતાવાળાઓ અનેક કુતર્કો કરીને લોકોને ભ્રમમાં નાખે છે એ પ્રમાણે સંબંધીને પણ નવીન માન્યતાવાળે લેખાવનાર તરીકે જે હડહડતું જૂઠું લખાણ કર્યું છે તે લખાણ તે તે ૧૦૧ પ્રશ્નોત્તરનું મંડાણ છે! એવા તે પ્રશ્નોત્તરમાં તે સત્યની ગંધ પણ કલ્પવી તે દેષ છે.
પ્રશ્ન ૪૭:-ચાલીશમાં સમાધાનની સાતમી કલમને છેડે થી જ “વિજયજી માટે કૌસમાં જે “તેમણે પણ તિથિસાહિત્યદર્પણ” બૂકમાં શ્રી કલ્યાણવિજયજીનું અનુકરણ કરવા વડે સમાજમાં પિતાને તેમના જેવા જ અંકાવવાની હરિફાઈ કરેલ છે” એમ મેઘમ લખ્યું છે તેનું શું કારણ? અને તેને વિસ્તરાર્થ શું છે?
ઉત્તર – “સં. ૧૯૯૨ થી આપખૂદપણે કાઢેલા કપોલકલ્પિત તિથિમતને સાચો લેખાવવા સારૂ તેમણે સં. ૧૯૯૩ થી જે જે સાહિત્ય પ્રસિદ્ધ કરેલ છે તે દરેક સાહિત્ય, શાસ્ત્રપાઠાના જૂઠા અને અસંબદ્ધ અર્થોમય હોઈને તેના ઓઠે તેમણે તે તે સાહિત્યમાં કરેલા લખાણો શાસ્ત્ર અને પરંપરાથી વિરુદ્ધ છે,” એમ સં. ૧૯ થી શ્રી સિદ્ધચક પાક્ષિકાદિ દ્વારા તેમજ સં. ૧૭ થી શ્રી શાસન સુધાકર પત્રદ્વારા સુપ્રસિદ્ધ હેઈને તેમની ઓળખ માટે તેવું અને તેટલું જ મેઘમ અને સંક્ષિપ્ત લખાણ પર્યાપ્ત માન્યું હતું. છતાં તે મેઘમ લખાણને વિસ્તરાર્થ જાણવાની જિજ્ઞાસા છે તે તે આ નીચે જણાવાતી તેર કલમ દ્વારા સારરૂપે જાણશે.
વિસ્તરાર્થ-(૧)તેમણે સં. ૧૯૩માં “તવતરંગિણુના અનુવાદ'નું પર્વ તિથિપ્રકાશ' નામ કલ્પીને “પર્વતિથિપ્રકાશ' નામની જે બૂક પ્રકટ કરેલી છે તે બૂકની પ્રસ્તાવનાના પેજ ૬ ઉપર તેમણે– આમાં મૂલ અને ટીકાને આખે અનુવાદ કર્યો છે એ પ્રમાણે કહ્યું છે તે નર્યું અસત્ય છે. કારણકે-તે અનુવાદમાં તે સટીકગ્રંથના લખાણનો ઇચ્છિત અર્થ ખેંચી જવા સારૂ તેમણે શ્રી તત્વતરંગિણી ગ્રંથના મૂલ બધા બ્લેકને જ અનુવાદ જણાવેલ છે; અને તે પણ પિતાની દષ્ટિને છે, અને બધા કેની ટીકાને આ અનુવાદ તે આપેલ જ નથી. માત્ર ગ્રંથના ચોથા ભાગની ટીકાને અનુવાદ આપેલ છે અને તે પણ કેટલાક લોકેની કેટલીક ટીકાના તે ખંડ ખંડને જ અનુવાદ રજુ કરેલ છે!
(૨)–ડાક જ શ્લેકની તે ખંડ ખંડ ટીકાના કરેલા તે અનુવાદને પણ તેમણે તે
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
બૂકમાં સત્યરૂપે તે રજુ કરેલ જ નથી, પરંતુ પિતાના ઇમીટેશન ઠરેલા નવા તિથિમતને રંગ આપવા વડે સાચા અનુવાદ રૂ૫ રેશમના તારેનું આર્ટીફીશન બનાવી દઈને રજુ કરેલ છે! એટલે કે-“શ્રી તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથના મૂળ કલેકે તે ગ્રંથનું હીર છે અને તે
કેની ટીકા તે, તે હીરના તાર છે. ઉપર જણાવ્યું છે તે મુજબ મૂળ શ્લોકરૂપ હીરના બાર આની તારને તે શ્રી જંબૂવિજયજીએ તે બૂકમાં અનુવાદ જ નહિ કરવા વડે ઉડાવી જ દીધેલ છે અને શેષ ચાર આની તારને આર્ટીફીશનનું સ્વરૂપ આપેલ છે!” તે આર્ટીફીશનના તારોને તે બૂકમાં પોતાના બાર આની પ્રમાણ લખાણના બેસૂરા તારી સાથે વણી લઈને બનાવેલા કૂટવણાટને તેમણે “તત્ત્વતરંગિણીને અનુવાદ' નામ આપેલ છે.
(૩)-એ રીતે ચાર આની આટીફીશન અને બાર આની ખેળ નાખીને પણ તૈયાર કરેલા તે તત્વતરંગિણીના કહેવાતા અનુવાદરૂપ કૂટવણાટને તેમણે તે બુકની પ્રસ્તાવનાના સાતમા પેજ ઉપર–વિવેચનનું વણાટ મૂળના તારે તાર કરેલું હોવાથી આખી વસ્તુ એક, અખંડ અને અભિન્ન છે. એમ લખીને બિરદાવેલ છે તે નિર્ભેળ માયામૃષા છે.
જે ગ્રંથ, ચૌદશના ક્ષયે તેરસે તેરસનું નામ પણ નહિ લેવાનું અને ચૌદશ જ કહેવાનું જણાવે છે તે જ ગ્રંથને શ્રી જંબૂવિજયજીકૃત તે અનુવાદ, “ચૌદશના ક્ષયે તેરસે તેરસ પણ કહેવી અને ચૌદશ પણ કહેવી” એમ ગ્રંથકારથી વિપરીત અર્થ પિકારે છે તે અનુવાદને મૂળને તારે તાર હોવાનું વ્રતધારી આત્મા તે ન જ કહી શકે.
(૪)-તે અનુવાદબૂકની પ્રસ્તાવનાના પાંચમા પેજ ઉપર તેમણે રજુ કરેલા મૂલગ્રંથની ટીકામાંના બે પાઠોના અર્થો પણ સરાસર કેવા જૂઠા છે તે આ અનુવાદમાં અમે જણાવેલા તે બંને પાઠોના અર્થો જેવાથી સ્પષ્ટ સમજાય તેમ છે. ટૂંકમાં શ્રી જંબૂવિજયજીએ પ્રબલ-નિર્બલ તિથિઓની કલ્પિત વાતને પિકલ પાયા પર ઉભી કરેલી તે આખી પ્રસ્તાવના જ વાહિયાત છે. આ વસ્તુ પોતે પણ જાણે જ છે, એ વાત તે પ્રસ્તાવનાના છેડે લેખક તરીકેનું પિતાનું નામ તેમણે છૂપાવ્યું હોવાથી આપણને માનવા કારણ છે.
() “પર્વતિથિપ્રકાશ' નામ આપીને પ્રકટ કરેલ તે “તત્વતરંગિણીને અનુવાદ” નામક તે બૂકમાં નવા મતને યેનકેન ખરે લેખાવવા સારૂ તેમણે કરેલા અવિચ્છિન્નપરંપરાપક ખાસ ખાસ લખાણોને-[તે બૂક લખવાની શરૂઆતમાં થએલ (૨૪મા સમાધાનસૂચિત) સંકેત મુજબ] શ્રી તત્ત્વતરંગિણીને પ્રમાણિક નહિ માનનાર શ્રી કલ્યાણ વિ.ની પર્વતિથિ-ચર્ચાસંગ્રહનાં લખાણની દિશાને ઝોક આપેલ છે! તે ખૂકમાંની તેમની તે દરેક ગોલમાલ પર વાચકની દષ્ટિ જ જવા ન પામે–વાચકને તે બૂક પ્રતિ “તત્ત્વતરંગિણીના અનુવાદને જ ખ્યાલ રહે તે માટે તેમણે તે બૂકમાં શ્રી તત્વતરંગિણીના શ્લોકોને સાયંત ગોઠવવાની અને તે બધા કેમાંથી “પા” ભાગના લેકની ખંડ ખંડ ટીકાના પણ કરેલા સ્વમતાનુકૂલ અર્થને તે આખી બૂકના બાર આની ભાગમાંનાં નિજનાં કલ્પિત લખાણની
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
****ક
નક રાવત
નામસ્મતમમમમમમમ રકમ જનક માન
***૧૧+
નન + + જ જkhળ :
૧૧૧૧ ---
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૭૧ વચ્ચે વચ્ચેના તે આખીયે બૂકના બે આની ભાગમાં કકડે કકડે ગોઠવી દેવાની ચાલાકી વાપરી છે ! આ રીતે બનાવેલી તે બૂકમાં તેમણે કરેલાં શાસ્ત્ર અને પરંપરાદ્રોહી લખાણને માત્ર “તત્વતરંગિણીને અનુવાદ” નામ જ આપી દીધેલ છે. આ સિવાય તે બૂકમાં તે શ્રી તત્વતરંગિણીના સત્ય અનુવાદની ગંધ પણ નથી.
(૬)-શ્રી જંબૂવિજયજીએ સં. ૧૯૯૨માં નીકળેલા નવા મતને પર્વોપક તરીકે લેખાવનાર શ્રી દેવસૂર તપાગચ્છીય પરંપરાને યેન કેન ખોટી લખાવીને પણ તે નવા મતને સાચે લેખાવવા સારૂ તૈયાર કરેલ તે તત્વતરંગિણીના અનુવાદનું સ્વરૂપ તેવું જ છે, એમ શાસનપક્ષના ખ્યાલમાં આવી જવાથી શ્રી શાસનપક્ષે કલ્યાણકામી આત્માઓને તે બૂકનાં ઝેરી લખાણથી ઉગારી લેવા જોરદાર કમર કસીને તે બૂકના લખાણથી સ્થલે સ્થલે ભ્રમ ઉપજાવવા લાગેલા શ્રી અંબૂવિજયજીને મળીને પણ તે બૂકમાંના સમસ્ત લખાણો શ્રી ચતુર્વિધ સંઘ સમક્ષ શ્રી જંબૂવિજયજીના જ હાથે જલશરણ કરાવવાં ધાર્યા.
(૭ –શ્રી શાસનપક્ષની એ ધારણાને પામી જવાથી શ્રી અંબૂવિજયજીએ પણ “શાસનપક્ષને ભેટે જ થવા ન પામે” એ સાવગિરીપૂર્વક વિચારવાનું રાખીને-તે બૂકનું બધું જ લખાણ સાચું છે, અમારો મત ન નથી પણ તે મતને જેઓ ન કહે છે તે પ્રાચીન મત જ ન છે” ઈત્યાદિ સર્વત્ર બલવું-લખવું અને પ્રચારવું ચાલુ રાખ્યું. આથી આપણું લેકેત્તર સમાજમાં ફેલાવા માંડેલે કારમે ભ્રમ શાસનપક્ષને અસહ્ય બન્યું.
(૮)-પરિણામે તેમને ચર્ચા માટે ઝડપવાની તક શોધી રહેલ શ્રી શાસનપક્ષે, તેમને સં. ૧૯૬ના મહા માસે પાલીતાણે બરાબર સપડાવ્યા=શાસનપક્ષને આવતે જાણીને કરવા માંડેલી વિહારની તૈયારીને મહા શુદિ ૮ના રોજ ચર્ચા માટેની ચીઠી પહોંચાડીને અટકાવી દીધી! ખેદની વાત છે કે-એ રીતે ચર્ચાની પાડેલી ફરજને પણ બજાવ્યા વિના તેઓ પાલીતાણેથી મહા શુદિ ૧૩ના રેજ અન્યત્ર ખસી ગયા !!!
૯)-પરંતુ કમસંગે તેમને ફા.શુ. ૨ના રોજ શ્રી સિદ્ધિસૂરિજીને મળવા પાલીતાણે પાછા આવવાની ફરજ પડવાથી શ્રી શાસનપક્ષે તેમને ફા. શુ. ૩ના રોજ ચર્ચા કરવા માટે તયાર થવાનું જણાવતી ફરી બીજી ચીઠી મેકલી. માનવતાની રૂએ પણ તે ચીઠીને સ્વીકાર કરવાની તેમની ફરજ હતી. છતાં તે ફરજ તે તેમણે બજાવી જ નહિ અને સ્વામેથી ચીઠી લઈ જનારને “ચીઠાં શું મોકલે છે? ચર્ચા કરવી હોય તે અહિં પઠાણની ચેકી નથી, બારણાં ખુલ્લાં છે” એમ કહીને તેવી વાતે તેઓ સર્વત્ર કરવા લાગ્યા! આથી શ્રી શાસનપક્ષે તેમનાં સ્થાને જઈ તેઓને ચર્ચા કરવા કહ્યું ! ત્યારે વળી–“તમને મારી બૂકમાં જે જાયું લાગે તે લખીને મોકલે, મારે મૌખિક ચર્ચા કરવી નથી.” એમ કહ્યું! તે ટાઇમે તેમના માટે જાહેર સભા પણ રાખેલી હોવાથી શ્રી શાસનપક્ષે તેમને-સભામાં પધારે અને સાચા ઠરે” એમ વિનતિ કરી, તે તેના જવાબમાં પણ તેમણે સાફ કહ્યું કે-“મારે સભામાં આવવું નથી.”
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
-
-
-
(૧૦)-તેમની આ કરૂણાજનક સ્થિતિને જોઈને શ્રી શાસનપક્ષે દયાÁદિલે તેમની ઉપેક્ષા કરી, અને તેઓ પણ ફા. શુ. ૯ના રોજ ૧૨ ગાઉમાં જવા નિમિત્તે પાલીતાણું છેડી ગયા! આ પછીથી શાસનપક્ષનું ધારવું હતું કે-“હવેથી તેઓ ભ્રમ ફેલાવતા અટકશે” પરંતુ પાલીતાણાથી એ સ્થિતિએ છૂટયા છતાંયે “ઢપુછમઘનામિત” એ ન્યાયે તેમણે તે ચેક-કદંબગિરિ મુકામે નિનિમિત્તે જ “અમારે મત સાચે છે, પાલીતાણે હું તે ચર્ચા કરવા તૈયાર જ હત” ઈત્યાદિ બેલીને નિજની ખાસીયત મુજબ યાત્રિકને દોઢ દોઢ કલાક ભરમાવવાનું વળી પાછું શરૂ કર્યું ! આ સાંભળીને શ્રી શાસનપક્ષને અજાયબી ઉપજી! પરિણામે શ્રી શાસનપક્ષે ફા. શુ. ૧૩ના રોજ આદપર મુકામે આવી પહોંચેલા તેઓને થાળી પીટાવીને બોલાવેલ શ્રી ચતુર્વિધ સંઘની-પૂ. આ. શ્રી વિજયપ્રતાપસૂરિજી, મહેન્દ્રસૂરિજી, ધર્મસૂરિજી, ઉ. ક્ષમાસાગરજી, આ. ચંદ્રસાગરસૂરિજી આદિ સેંકડે સાધુસાધ્વીજી મહારાજે યુક્ત પાંચ હજારથી વધુ જનમેદની વચ્ચે ઉભા થઈને તેમની તે પર્વતિથિપ્રકાશ બૂક સાચી ઠરાવવા માટે પાંચ પાંચ મિનીટના આંતરે ઉપરા ઉપરી ત્રણવાર વિનમ્રભાવે વિનંતિ કરી. છતાં તેઓએ ત્યાં તે કશું જ નહિ બોલતાં ઉલટા ખૂબજ ડઘાઈ જઈને ચૂપકીદી જ પકડી. આ સ્થિતિમાં તેઓના મુખપર માલિન્યતા છવાઈ જવા પામી: એ માલિન્યતા, ક્ષણમાં લાલચોળ બની જવાથી શિષ્ય સહિત ખૂબજ ઉશ્કેરાઈને અશ્લીલ ગાળો અને વચનેની ઝડી વરસાવવા લાગ્યા. શ્રી શાસનપક્ષે એ સામે તે તકરારને જરાય મચક નહિ આપવા રૂપે શાંતિ પકડી! એટલે તે પિતાના ઉશ્કેરાટને ફલ નહિ બેસવાથી અને શ્રી ચતુર્વિધ સંઘ સમક્ષ યથાર્થરૂપે ખુલ્લા પડી જવાથી ખૂબજ રેષે ભરાઈને ખરે તડકે સવા બે વાગે ભેટ બાંધી-વિશાલ જનતાની ઉછળેલી “પર્વતિથિપ્રકાશ બૂક જૂઠી–જંબૂ વિજયજી જૂઠાની ઘેાષણ સાંભળતા ડબ્બલ દેટે પાલીતાણે ચાલ્યા ગયા હતા.
(૧૧)-પાલીતાણે આવ્યા બાદ તે દુખદ પરાજયે તેમને પોતાને વિજય લેખાવવાની પ્રેરણું કરવાથી તેમણે પિતાના તે પરાજયને વિજય તરીકે લેખાવનારે માર્ગ લીધો! એટલે કે–ચર્ચામાં ઉભા જ નહોતા રહેતા તેને બદલે ચર્ચાની તૈયારી દર્શક એક ચીઠી તેમણે શ્રી શાસનપક્ષને સામેથી મોકલી ! એટલે તે “વૈદ્યો એ ન્યાયે શ્રી શાસનપક્ષે તે ચીઠી તરત સ્વીકારી અને તૈયાર થવાને પડકાર આપે ! તે વળી–ચીઠી બદલ ચીઠી જ ચલાવ્યે રાખી! અંતે શાસનપક્ષના અંતિમ બે પત્રને તે જવાબ જ આપ્યા વિના ફા. વ. પાંચમની વહેલી સવારે તેઓ પાલીતાણાથી ગૂપચૂપ નાસી છૂટયા! (સવિસ્તર હેવાલ માટે જુઓ–“શ્રી સિદ્ધચક્રપાક્ષિક વર્ષ ૮ અંક ૧૨/૧૩ને પાલીતાણું પુણ્યધામમાં થએલ તિથિચર્ચાનું તારવણુ” શીર્ષક ૨૭ પેજને વધારે, શ્રી શાસન સુધાકર વર્ષ ૧ તા. ૨-૧૨-૧૯૪૭ ના અંકથી તા. ર૩-૩-૪૧ સુધીના અકેમાંના
પાલીતાણેથી ચર્ચાને સ્વીકાર કરી રાતેરાત નાસી છૂટેલા શ્રીમાનું જબૂવિજયજીને શીર્ષક લેખે તથા શાસનમુધાકર તા. ૧૭-૧૨-૪૦ ના બીજા અંકના
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૭૩ પેજ ૧૫-૧૬ ઉપરને શ્રીમાન્ જંબૂવિજયજીને જાલીમસીતમ' શીર્ષક મુનિશ્રી ત્રિલેક્સસાગરજીને વિસ્તૃત લેખ.')
(૧૨)–નિજના કલ્પિતમતને સાચે લેખાવવા સારૂ તેમણે એ રીતે પ્રભુશાસનની અવિચ્છિન્ન આચરણાને ખોટી રીતે જ અસત્ય લેખાવવા રૂપે સજેલી તે “પર્વતિથિપ્રકાશ” બૂક દ્વારા તે ચિરંજીવી પરાભવ અનુભવ્યા પછી તે શાસનપક્ષનું ધારવું હતું કે-“તેઓ હવેથી તે તેવાં અસત્ય સાહિત્યનું સર્જન બંધ જ કરશે.”
(૧૩)–પરંતુ પાલીતાણેથી ગુપચૂપ નાસી છૂટ્યા બાદ તે તેમણે તે પરાભવને ઉલટે વિજયરૂપે લેખાવ્ય! અને તે એ રીતે કે-“પાલીતાણા તથા આદપરના બનાવને પિતાના વિજયનો વળાંક આપીને-“ગઢવી ઘેરના ઘેર” શીર્ષક એક ફોર્મ પ્રમાણ લેખ તાબડતોબ ઘડી કાઢો બાદ વિચાર્યું કે-પાંચ હજાર માણસોએ અનુભવેલા તે પ્રસંગને આપેલી આ વિરૂપતા તેઓને શ્રદ્ધેય તે નહિ જ બને; પરંતુ તેઓની દષ્ટિમાં વધુ જૂઠે દેખાઈશ.” માટે હવે તો તે પ્રસંગના અનુભવીજનમાં તે પ્રસંગની યથાતથ્ય બાબતે વિસારે પડવા દેવા સારૂ તે લેખને હાલ તુરતને માટે અને સ્વતંત્રતયા પ્રસિદ્ધ આપવાનું મુલતવી રાખવું અને તે દરમ્યાન પર્વતિથિપ્રકાશ બૂકની લગભગ પુનરાવૃત્તિરૂપે બીજી જ બૂક તૈયાર કરીને તે બૂકના અંતિમ વિભાગમાં તે લેખને પ્રસિદ્ધિ આપવી.” એ પ્રાપ્ત વાત મુજબ છ માસ બાદ તેમના તરફથી “તિથિસાહિત્યદર્પણ” નામની બીજી તેવા જ જૂઠાણુઓથી ભરપૂર બૂક પ્રસિદ્ધિને પણ પામી! તે બૂકના અંતિમ ભાગમાં તે “ગઢવી ઘેરના ઘેર” શીર્ષકવાળે અસત્ય લેખ જોવામાં પણ આવ્યો ! એટલે તે પ્રાપ્ત વાત સાચી ઠરી. આથી શ્રી જબૂવિજયજીને તે સંક્ષિપ્ત લખાણ દ્વારા જૂઠાણામાં બીનહરીફ કહેલા છે.
પ્રશ્ન ૪૮ –ગત સમાધાન ૨૪માં જણાવ્યા મુજબ સં. ૧૯૯૭માં અમદાવાદમાં એક હાથે છપાઈને બહાર પડેલી નવામતી ત્રિપુટીની ત્રણેય બૂકમાંની “પર્વતિથિપ્રકાશ” અને “સાંવત્સરિક પર્વતિથિ વિચારણા” બૂકમાંની મુખ્ય મુખ્ય બાબતેને શ્રી કલ્યાણવિ૦ની
પર્વતિથિચર્ચાસંગ્રહ” સૂચિત દિશાને જ વળાંક આપેલ જેવાતે હોવાથી તે ત્રણેય બૂકમાં પર્વક્ષય-વૃદ્ધિ બાબતનાં મુખ્ય લખાણની દિશા એક રાખવાને તે ત્રિપુટીલેખકને પૂર્વ સંકેત નક્કી થાય છે અને તેથી “પર્વતિથિપ્રકાશ” બૂક જૂઠી કરી તે યોગ્ય ગણાય; પરંતુ તે પછી બીજાં બીજ પ્રમાણે આપીને સં. ૧૯૬માં પ્રસિદ્ધ કરેલી “તિથિસાહિત્યદર્પણ” બૂકને ઉપરના સમાધાનમાં તે “પર્વતિથિપ્રકાશની પુનરાવૃત્તિ કહી છે તે શી રીતે સંગત ગણાય ?
ઉત્તર–શ્રી જંબૂવિજયજીએ પ્રકટ કરેલી તે બીજી ચેપડી પણ ખોટી ઠરેલી પહેલી બૂકમાંના મુદ્દામ લખાણે તથા પ્રમાણેને રૂપાંતર આપીને તૈયાર કરેલ હેવાથી ઉપરનાં સમાધાનમાં તે બૂકને પહેલી બૂકની પુનરાવૃત્તિ નહિ, પરંતુ લગભગ પુનરાવૃત્તિ કહેલ છે.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
જેમકે-(૧)-“પર્વતિથિપ્રકાશ' પૃ. ૮૯ ઉપરનું રૂદ પઢની તિથિxxx અવિનાશ પર્વતનું બાલાવબોધ લખાણ કે જે-શ્રી કલ્યાણવિની બૂકના પેજ ૨૬ ઉપરનાં “સં. ૧૮૬૯નું સમાધાન” શીર્ષક ગુજરાતી લખાણમાંની પહેલી બે અને છેલ્લી સાત પંક્તિ કાપીને, તે લખાણનું શીર્ષક તથા સ્થલ છૂપાવીને અને મધ્યના ગુજરાતી લખાણને બાળબોધનું રૂપાંતર આપીને પ્રસિદ્ધ કરેલ છે તે, પર્વ તિથિપ્રકાશનાં બાલાવબોધ લખાણને (શ્રી કલ્યાણવિના તે લખાણમાંથી પ્રથમ કાપી નાખેલી પહેલી બે પંક્તિ અને છેલ્લી સાત પંક્તિમાંની પહેલી ૪ પંક્તિ પ્રમાણ લખાણને ઉમેરીને, તે લખાણનાં પ્રથમ જે શીર્ષક તથા સ્થલ છૂપાવેલ તેને પ્રકટ કરીને અને મધ્યનાં તે ગુજરાતીના બનાવેલા બાલાવબોધ લખાણને ફરી ગુજરાતીનું રૂપક આપીને) શ્રી જંબૂવિજયે તેમની આ બીજી “તિથિસાહિત્યદર્પણ” બૂકમાં પ્રકટ કરેલ છે !
તેવી જ રીતે-(૨)-તે તિથિસાહિત્યદર્પણ” બૂકના પેજ ૩ ઉપર-શ્રી કલ્યાણવિની બૂકના પેજ ૨૫-૨૬ ટાંકવા પૂર્વકનું જે-“ઓગણીસમી સદીમાં ૪૪૪શ્રીપૂની આજ્ઞાએ XXX કામચલાઉ સમાધાન થયું હતું પર્યતનું લખાણ છે તે લખાણ પણ શ્રી અંબૂવિએ [ શ્રી કલ્યાણવિ.ની બૂકના તે ૨૫-૨૬મા પેજ ઉપરનાં લખાણમાંની પહેલી છ પંક્તિ કાપી નાખીને, તે લખાણમાંના “શ્રીપૂજ્યોના અજ્ઞાને’ વાકયનું “શ્રી પૂજ્યોની આજ્ઞાએ” વાક્ય બનાવી દઈને અને શ્રી ક. વિ.ની તે બૂકના રમા પેજ ઉપરના અણસૂરની માન્યતાવાળા “તિથિઘટાઘ-વિચાર'ના પાઠમાંના બે ટુકડાને “પર્વતિથિપ્રકાશ'ના પેજ ૧૪૬ થી ૧૪૮ ઉપરના-જો તમારે એવાં પાનાં જ માનવા હોય તે XXX શેથને દિવસે ચોથ અને પાંચમ બને તપ કરાય છે. પર્યત પોતે કરેલા–તે આણસૂરગચ્છીય માન્યતાને તપાગચ્છની માન્યતામાં ખપાવનારા-દાંભિક લખાણની કુટનેટ ૬૭ અને ૬૮માં પ્રમાણ તરીકે રજુ કરીને આણુસૂરની તે માન્યતાને તપાગચ્છની માન્યતા લેખાવવાને પ્રપંચ કરેલ છે તે, ] તેમની જૂઠી કરેલી “પર્વતિથિપ્રકાશ”ના પેજ ૧૪૬ થી ૧૪૮ ઉપરના સદંતર જૂઠા ઠરેલા પ્રપંચને સાચે લેખાવવા સારૂ અહિં વિરૂપ આપીને રજુ કરેલ છે.
તાત્પર્ય એ છે કે-શ્રી દેવસૂર અને આસૂર એ બન્ને શ્રી તપાગચ્છીય ગચ્છમાંથી માન્યતાભેદે અલગ થએલ તપાગચ્છીય તે વ્યક્તિએ કરેલા–તપાગચ્છીય માન્યતાથી ભિન્ન માન્યતાવાળા(શ્રી કલ્યાણ વિ. ની બૂકના પેજ ૨૬ ઉપરના) તે સં. ૧૮૬–ા તેર બેસણાના ઠરાવવાળા લખાણને તથા [ સં. ૧૬૮૫માં દેવસૂરગચ્છથી સદંતર જુદા પડેલા આણસૂરગચ્છવાળાએ પરાધના બાબત ૧૭મી સદીમાં રચેલા નિજના નવા તિથિમતદર્શક “તિથિઘટાઘટવિચાર-તિથિવિચાર' નાં પાનામાંના ૧૭મી સદીના લખાણને શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ પિતાની બૂકના પેજ ૨૫-૨૬ ઉપર ખોટી રીતે જ ઓગણીસમી સદીનું લેખાવીને રજુ કરેલા ] “ઓગણીસમી શતાબ્દીમાં ૪૪૪ કામચલાઉ સમાધાન થયું હતું એ આણસૂરગચ્છની માન્યતાવાળા લખાણને શ્રી અંબૂવિજયજીએ, પ્રથમ પિતાની સં. ૧૯૯૩ની
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિથિધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૭૫
૮ પતિથિપ્રકાશ ’ના પેજ ૮૯ તથા ૧૪૬ થી ૧૪૮ ઉપર તપાગચ્છની માન્યતામાં ગાટવીને તે ઉભય લખાણને તપાગચ્છીય માન્યતાના લખાણેા તરીકે જ લેખાવવાના પ્રપંચ કર્યાં! અને તે વગેરે અનેક પ્રચા તથા જુઠા અર્થાથી સજેલી તે ખૂક સ. ૧૯૯૫ માં આદપર મુકામે તેમની સામે જ જાડી જાહેર થવા પૂર્ણાંક સહન કરવા પડેલા નિજના તે દુઃખદ પરાજયને વિજયમાં ખપાવવાનું દિલ થવાથી તેમણે તે ખૂકનાં લખાણાને રૂપાંતર આપીને આ બીજી ‘તિથિસાહિત્યદર્પણ ' બૂક રૂપે સર્જન કર્યું હાવાથી, તેમજ તે રૂપાંતરીય લખાણા માટે કેાઈ શાસ્ત્રિય પ્રમાણ નહિ મળવાથી મુંઝાઇને છેવટે શ્રી કલ્યાણ વિ. ની બૂકમાંના તે તેર બેસણાં તથા આણુસૂરગચ્છીય લખાણાને તપાગચ્છીય પ્રમાણેા તરીકે રજુ કરી દેવાનું છળ કરીને તેમણે તે બૂક સહાવાથી તે બૂક પણ પતિથિપ્રકાશની હરોળનું એક વધુ જાડાણું જ છે.
'
,
લૌકિકટિપ્પણામાં પતિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ જ્યારે જ્યારે આવેલી ત્યારે ત્યારે આરાધનામાં તા બારેય પીને સ. ૧૯૯૨ના શ્રાવણમાસ સુધી પેાતાનાં ભીતીયાં પંચાંગેામાં ઉદ્દયાત્ જ તાવનારા શ્રી રામચંદ્રસૂરિજી, તે શાસ્ત્ર અને પર ંપરાશુદ્ધ આચરણાથી તે વખતની સંવત્સરીની એક તિથિ પૂરતા.શ્રી સકલસ ંધની વિરુદ્ધ પડયા એ તેમનુ આપખુદ અને મનસ્વી વત્તન હેાવાથી તેઓને ત્રણેક વર્ષ માટે તેા મુંબઈ-મારવાડ-માલવા-મેવાડગૂજરાત-કાઠીઆવાડ અને ઝાલાવાડ છાડીને દક્ષિણમાં ભરાઈ રહેવું પડેલ. આ વાત તેમને અસહ્ય બનવાથી તેમણે પેાતાની તે એક તિથિની અલગતાને પોતાના કલ્પિતવાદ સ. ૧૯૯૩ માં સ` તિથિએને લાગુ કરીને ‘ આરાધનામાં પણ પતિથિઓની ક્ષય-વૃદ્ધિ હાઈ શકે છે' એ પ્રકારના પેપરમાં પ્રચાર આદર્યાં, શ્રી સકલસંધથી પેાતાનાં પંચાંગા પણ જુદાંઉભા કર્યાં અને પ્રથમ દર્શાવ્યા મુજબના પ્રપંચી લખાણાથી ભરપૂર એવી તે– ૮ પ`તિથિચર્ચોસંગ્રહ, પતિથિપ્રકાશ અને સાંવત્સરિક પતિથિવિચારણા ' નામની ત્રણ ખૂંકા ઉભી કરી! ઇત્યાદિ કાર્યો તેમણે કેવા કાવાદાવાથી કરેલાં છે, તે સમજવા સુજ્ઞ વાચક માટે ઉપર જણાવેલા એ જ દૃષ્ટાન્તા અત્ર પર્યાપ્ત મનાશે.
9
શ્રી જ’ભૂવિજયજીના ‘ પ’તિથિપ્રકાશ ’ નામક શ્રી તત્ત્વતર ગિણીના અનુવાદ પ્રસિદ્ધ થતાની સાથે (તે અનુવાદને વીરશાસન પત્રાદિમાં અગાઉથી નિર્નામકપણે પ્રચારનારા ) તે નવા વર્ગને સ. ૧૯૯૩-૯૪ના સિદ્ધચક્ર વર્ષ ૬ અંક ૧૫ પૃ૦ ૩૪-૩૫૦ ઉપર તે અનુવાદની ૫૦ ભૂલા નબરવાર ટાંકીને ખુલાસા પૂછવામાં આવતાં જે વને અદ્યાપિપર્યંત જવાબ સૂઝયા નથી અને જે બ્રૂકના ચેાગે તેના લેખકને આદપર મુકામે સખત પરાભવ ખમવા પડયા છે તે જ લેખક, તે જ બૂકના મૃતપ્રાયઃ લખાણાને-એ રીતે વેષપરાવર્ત્તનરૂપ તિથિસાહિત્યદર્પણુ ’ના ૧૪ પેજ સુધી રજુ કરેલા શ્રી કલ્યાણવિજયજીના અપ્રમાણ પ્રમાણેાદ્વારા–જીવન્ત લેખાવવા મથેલ છે અને તે પણ તપાગચ્છની અવિચ્છિન્ન પ્રણાલિકાને
•
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
(શ્રી સિદ્ધચક વર્ષ ૬ અંક ૧૨-૧૩ પૃ૦ ૨૯૦ થી ૩૦૩ સુધીમાં જણાવ્યા મુજબ) જેમાં ત્રેપન ત્રુટીઓ રહેલી છે તેવાં “તિથિઘટાઘટવિચાર” નામક આણસૂરના પાનામાંનાં વાહિયાત લખાણને આગલ કરીને પિતાના તે કપિત લખાણને સાચું લેખાવવા મથેલ છે તે ભવભીરુતાના અભાવનું પ્રતીક ગણાય.
પ્રશ્ન ૪૯-તિથિસાહિત્યદર્પણના પિજ ૧૫ થી ૨૪ સુધીમાં શ્રી જંબૂવિજયજીએ પિતાનાં લખાણના ટેકામાં જે બે બીજા પ્રમાણે ટકેલા છે તે પ્રમાણે તે પ્રમાણિક છે ને? કે-તે પણ તેવો જ છે?
ઉત્તર તે પ્રમાણમાં પણ તેમણે તેનાં સ્થલ આદિ જુદાં દેખાડવાને કેવલ પ્રપંચ જ કરેલ છે. કારણકે-“તે “તિથિસાહિત્યદર્પણ”માં પિજ ૧૫ થી તેમણે રજુ કરેલ પૂ. આત્મારામજી મના કહેવાતા પત્રવાળું લખાણ વગેરે બીના પણ શ્રી કલ્યાણવિ.ની બૂકના પેજ ૪૪-૪૫થી માંડી ૬૬ થી ૬૮ ઉપર લખાયેલ તત્સંબંધી લખાણને અનુલક્ષીને જ તે સ્થલે રજુ કરેલ છે.” આથી બીજા બીજાના નામે રજુ કરાએલાં તે પ્રમાણે પણ શ્રી કલ્યાણવિ. ની બુકમાંના જ અપ્રમાણ પ્રમાણે છેઃ જે-કેવા જાલી છે તે અમે ગત ૪૫માં પ્રશ્નના સમાધાનમાં સ્પષ્ટ કરેલ છે.
પ્રશ્ન ૫૦–તે બૂકના પેજ ૨૮ ઉપર શ્રી અંબૂવિજયજીએ, “આ૦ શ્રીઆનંદસાગરજીનાં ૮૪૪ ક્ષયવૃદ્ધિને સવીકાર' શીર્ષક તળે પિતાના-આરાધનામાં પણ પર્વતિથિની ક્ષય વૃદ્ધિ માનવાના–મતની પુષ્ટિમાં “શ્રી સિદ્ધચક વર્ષ-૪, અંક ૪, પૃષ્ઠ ૯૪ ઉપરનેપ્રશ્ન ૭૭૬-સામાન્યરીતે જેનજનતામાં કહેવાય છે કે-બીજ, પાંચમ, આઠમ, અગીઆરસ, ચૌદશ, અમાવાસ્યા અને પૂર્ણિમા જે પર્વતિથિઓ તરીકે ગણાય છે તેને ક્ષય હોય નહિ એ હકીક્ત શું સત્ય છે? સમાધાન-તિબકરંડક, સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ XXX જે પર્વતિથિને ક્ષય ન થતું હોય તે “પૂર્વી તિથિઃ ” એવો શ્રી ઉમાસ્વાતિજીને પ્રઘોષ પણ હતા નહિ.” એ પૂજ્ય આ૦ મ૦ શ્રી આનંદસાગરસૂરીશ્વરજી મટશ્રીના ખુદના પ્રશ્નોત્તરને પ્રમાણ તરીકે રજુ કરેલ છે તે શું આ પ્રમાણ પણ શ્રી અંબૂવિજયજીએ શ્રી કલ્યાણવિજયસૂચિત દિશાને અનુલક્ષીને રજુ કર્યું છે ? અને બટું રજુ કર્યું છે?
ઉત્તર–શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ તેની બૂકના ૬૮મા પેજ ઉપર નવા મતની પુષ્ટિમાં શ્રી સિદ્ધચક્રનું તે લખાણ જે અંકમાંથી લીધું છે તે ચોથા અંકમાંનું જ શ્રી જંબૂવિ એ પણ તેમની આ બૂકના ૨૮મા પેજ ઉપર લખાણ રજુ કર્યું હોવાથી તેમણે આપેલું આ શ્રી સિદ્ધચક્રમાંનાં લખાણવાળું પ્રમાણ પણ શ્રી કલ્યાણવિસૂચિત દિશાને અનુલક્ષીને જ રજુ કર્યું હોવાથી=એટલે કે-શ્રી જંબૂવિ એ અહિં શ્રી સિદ્ધચક્રમાંનાં તે પ્રશ્નોત્તરમાંના લખાણને
માટે જેને જતિષના હિસાબ પ્રમાણે પર્વતિથિને ક્ષય જ ન હોય એમ કહેવાય નહિ, પણ આરાધના કરવા માટે નિયત થએલ બીજ આદિ તિથિઓને
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૭૭
ક્ષય હેય તે xxx આરાધનાની અપેક્ષાએ પર્વ તિથિને ક્ષય ન હોય એમ કહેવું વાજબી ગણી શકાય, ને તેથી જ આરાધનાની અપેક્ષાએ ભીંતીયાં પંચાંગ છપાવનારા મૂળ ટિપ્પણુમાં પર્વતિથિને ક્ષય હોય તો તેને સ્થાને પૂર્વની તિથિને ક્ષય કરી પર્વની તિથિઓને અખંડિત રાખે છે. પર્યતને-પક્ષ પૂર્વાને ક્ષય કરવાનું જણાવનારે છેલ્લો સિદ્ધાંતિક ભાગ કાપીને તે પ્રશ્નોત્તરને–પર્વને પણ ક્ષય કરવાના પિતાના મતમાં–પ્રમાણ તરીકે પૂજ્ય આગદ્ધારક આચાર્ય દેવેશશ્રીને નામે રજુ કરી દીધેલ હોવાથી તે પ્રમાણ તે અભિનિવેશમિથ્યાત્વથી વાસિત હવા પૂર્વકનું બેટું છે. પર્વતિથિના ક્ષયે પૂર્વતિથિને ક્ષય કરવાનું જણાવનારા તે શ્રી સિદ્ધચક્રમાંના પ્રશ્નોત્તરને આ રીતે જે માણસ પોતાની બુકમાં પર્વતિથિને ક્ષય કરવાના અર્થમાં ફેરવીને તેને સત્યપક્ષીના નામે પણ ચડાવી દેવાની હિંમત ધરાવી શકે છે તે માણસની તે “તિથિસાહિત્ય દર્પણ” બૂકમાં કયું જુઠાણું અવશેષ હોય? એ ખ્યાલ રાખીને જ કલ્યાણકામી જોએ તે બૂકને સ્પર્શવું રહે છે.
પ્રશ્ન ૫૧ -તે બૂકના તે પેજ ૨૮ ઉપર તેમણે પિતાના મતની પુષ્ટિમાં શ્રી સિદ્ધચક્ર વર્ષ ૫ અંક ૧ પૃ. ૭ ઉપરને-“પ્રશ્ન:-૮૩૯-બીજ, પાંચમ XXXહોય કે નહિ? સમાધાન-શ્રી સ્થાનાંગસૂત્ર તથા ૪૪૪ ક્ષય વૃદ્ધિના પ્રસંગે નિયત છે.” એ બીજું પ્રમાણ રજુ કરેલ છે તે પ્રમાણ અખંડ છે કે તે પણ કાપકૂપને રજુ કરેલ છે?
ઉત્તર-તે પ્રમાણ તે તેમણે અખંડ રજુ કરેલ છે; પરંતુ શ્રી જંબૂવિ. એ તે પ્રમાણ, પર્વતિથિના ક્ષયે પૂર્વતિથિનો ક્ષય કરવાનું સ્પષ્ટ જણાવનારા (તે પ્રશ્નોત્તરની પછીના જ) ૮૪૦ અને ૮૪૧ પ્રશ્નોત્તરને છૂપાવીને-તિથિની આરાધના અંગેના નહિ પણ તિષશાસ્ત્રના હિસાબના–તે ૮૩૯મા પ્રશ્નોત્તરને આરાધનાની વાત તરીકે લેખાવવાને માયાપ્રપંચ સેવીને ત્યાં રજુ કરેલ હોવાથી તે પ્રમાણ, પ્રમાણ નથી–સિદ્ધચક્રની તે પ્રશ્નોત્તરવાળી વાત આરાધના અંગેની નથી, પરંતુ જ્યોતિષશાસ્ત્રના હિસાબની એ વાત છે. આવી જતિષના હિસાબની વાતને પણ એ રીતે તેમણે પિતાના મતના પ્રમાણ તરીકે ગોઠવીને તે નકકી કરી આપ્યું છે કે તેમના મતને માટે તેમને કઈ શાસ્ત્ર કે પરંપરાનું પ્રમાણ પ્રાપ્ત જ નથી.”
પ્રશ્ન પર - શ્રી અંબૂવિજયજીએ શ્રી સિદ્ધચક્રમાંના એ રીતે કૃત્રિમ બનાવી દીધેલા પ્રશ્નોત્તરને આશ્રયીને તેમની તે બીજી બૂકના ૨૯ મા પેજ ઉપર જે-“આ પ્રશ્નોત્તરોથી વાચકને સ્પષ્ટ સમજાશે કે-૪૪૪૪૪ એવું તે કાંઈ જ નથી,” પર્યતનું ૧૬ પંક્તિ પ્રમાણ લખાણ કર્યું છે તે તે ભ્રમજાળ જ કરે છે, પરંતુ તે લખાણ પછી તેમણે સંપૂર્ણ ભેગવટાને સ્વીકાર' શીર્ષક તળે તે બૂકના પિજ ૩૦-૩૧ ઉપર શ્રી–સિદ્ધચક વર્ષ ૪ અંક ૪ પિજ ૭ (ટાઈટલ પેજ ૩) ઉપરનાં લખાણમાંથી એક-પન્નરસહ વગેરે પાઠની સમજણું શીર્ષક સહિતનું લખાણ, બીજું-“ક્ષય થતાં પૂર્વની તિથિમાં આરાધનાની
૨૩
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ જરૂર અને તેનું કારણ શીર્ષક સહિતનું લખાણ અને ત્રીજુ-“વૃદ્ધિમાં ઉત્તર તિથિ કરવાનું કારણ” શીર્ષક સહિતનું લખાણ રજુ કરીને તેમણે તે લખાણ બાદ તે બૂકના પેજ ૩૧ ઉપર લખ્યું છે કે-“શ્રી સાગરજી કદાગ્રહશૂન્ય મને દશામાં હશે ત્યારે તેમણે ઉપલું વિવેચન લખી નાખ્યું હશે. અમે જે વસ્તુ શાસ્ત્રાધારે કહી છે અને કહેવા માગીએ છીએ તેને જ એ એક અનુવાદ માત્ર છે. શ્રી સાગરજીના પક્ષમાં પડેલા આચાર્યાદિ તેમના જ લખાણુને શાંતિથી વિચાર કરે તો થતી માર્ગભૂલ અવશ્ય સુધરી જાય. ઉપલા લખાણથી શ્રી સાગરજીએ અમારી-“(૧) પર્વતિથિઓની ક્ષય-વૃદ્ધિ થાય છે, (૨)-પર્વ ક્ષયે તેની આરાધના પૂર્વ દિવસમાં કરાય છે, (૩)-ક્ષણપર્વની આરાધનામાં સૂર્યોદય લેવાને હોતો જ નથી, (૪)–એક દિવસે બે પર્વ હોય તે બન્ને પર્વની આરાધના એક જ દિવસે થાય છે; પરંતુ અતીત કે અનાગત વગર ભેગવટાવાળી તિથિ લઈ શકાતી નથી તેથી જ પુનમ-અમાસ કે પાંચમની ક્ષયવૃદ્ધિએ તેરસ કે ત્રીજની ક્ષય વૃદ્ધિ કરી ચૌદશ અને ચોથ બીન ભગવટાવાળી તિથિએ કરવી તથા ચોથ કે ચૌદશના ક્ષયે પાંચમ કે પુનમ અમાસે સંવત્સરી તથા પકખી કરવી તે શાસ્ત્ર અને સામાચારીથી કેવલ વિરુદ્ધ જ છે, (૫)-સૂર્યોદયવાળી તિથિ તો તે જ દિવસે આરાધવી જોઈએ, (૬)-વૃદ્વિતિથિમાં પૂર્વસૂર્યોદયવાળી તિથિ છેડી પરસૂર્યોદયવાળી તિથિ ગ્રહણ કરવી અને (૭)-પંદર વગેરે દિવસેને હિસાબ તિથિ ભગવટાથી મેળવવાને છે.” એ સાત માન્યતાને એકરાર-સ્વીકાર કર્યો છે.” તે આ બાબતમાં તથ્થાંશ શું છે?
ઉત્તર-શ્રી સિદ્ધચક્રપાક્ષિક સં. ૧૯૯૨ના કાર્તિક વદિ ૦))ના અંક ના પેજ ૯૭ (ટાઈટલ પેજ ૩)થી શરૂ થયેલો તે-“પન્નરસë.” આદિ ત્રણ શીર્ષકવાળે લેખ,–તે અંકના પેજ ૯૮ (ટાઈટલ પેજ ૪)ઉપરના પહેલા પિરાના-આ બધું કહેવાને ભાવાર્થ એટલે જ કે–પાક્ષિકની તિથિ જે ચતુર્દશી છે તેની મર્યાદામાં સૂર્યોદય ઓછા થાય કે વધારે થાય (ચૌદશને ક્ષય હોય કે વૃદ્ધિ હેય) તેને હિસાબ ગણાય નહિ પણ માત્ર તિથિને ભગવટો અને ગએલી (ક્ષીણ) તિથિઓની સંજ્ઞા જ ગણાય.” તે અંતિમ લખાણ સુધીમાં “પરમપવિત્ર પર્યુષણ પર્વની વ્યવસ્થા અને તેના પવિત્ર કાર્યો શીર્ષક તળે-સં. ૧૯૯ના સિદ્ધચક્રના ૨૨મા અંકથી શરૂ કરવામાં આવેલા વિશાલ લેખના પેટા લેખ તરીકે પૂર્ણ થએલ છે. તે આખો પેટાલેખ, નવા મતની સાથે લેશમાત્ર સંબંધ ધરાવતે નહિ હેઈને પૂનમે પાખી કરવાવાળાની માન્યતા અસત્ય હોવાનું જણાવવા માટે જ લખાએલ છેઃ ચૌદશે પકખી કરનાર તપાગચ્છવાળાઓની કે-“પૂનમ અમાસ કે ભા. શુ. પની ક્ષયવૃદ્ધિએ ટીપણાની ચૌદશ કે ભા. શુ. ૪ના એક જ દિવસે પૂનમ-અમાસ કે ભા. શુ. પાંચમનું પણ આરાધન થઈ જતું હોવાનું મનસ્વીપણે જ કહેવા લાગી જઈને પૂનમ-અમાસ અને ભા. શુ. પંચમીનું આરાધન લેપી નાખનાર તેમજ ટીપણાની બે પૂનમ–બે અમાસ–બે પાંચમ, આરાધનામાં પણ ઉભી રાખીને ચૌદશ અને પૂનમ-અમાસ અને ભા. શુ. ૪-૫ નાં જેડીયાં
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૭૯
પર્વને તેડી નાખનાર” નવા તિથિમતીઓની માન્યતા બદલ લખાએલ નથી; પરંતુ પૂનમે પાખી માનવાવાળાઓને માટે તે પેટાલેખ લખાએલ છે. શ્રી સિદ્ધચકને તે પેટા લેખ સં. ૧૯૨ના કાર્તિક માસે લખાએલ છે અને તે પછી નવા મતની શરૂઆત તે સં. ૧૯૨ના શ્રાવણ વદિમાં અચાનક થએલ છે. આ સ્થિતિમાં શ્રી સિદ્ધચકના તે પૂનમે પકખીને નિષેધ સૂચક પેટા લેખના ત્રણ પેરાનાં લખાણમાંથી એ રીતે “તે કલ્પિત નવા તિથિમતની તે સાત માન્યતા તારવવાનું અને તે શાસ્ત્ર-પરંપરા વિરુદ્ધની સાતેય માન્યતાઓને પૂજ્ય આગમ દ્વારકશ્રીએ સ્વીકાર કર્યો હોવાનું તેવું હડહડતું જુઠું લખાણ તે શ્રી અંબૂવિજયજી જ લખી શકે અને તે જઠાણાને પ્રમાણ તરીકે પણ તે જ માણસ લેખાવી શકે !!!
શ્રી જંબૂવિએ ઉપજાવેલી તે સાતેય કલમોની ક્રમસર અસારતા.
તે પિટાલેખમાં (૧) પર્વતિથિઓની ક્ષય-વૃદ્ધિ લખી છે તે લૌકિકટીપણાને અનુલક્ષીને છે, (૨) પર્વ ક્ષયે તેની આરાધના પૂર્વદિવસમાં કરાય છે એમ લખ્યું છે તે પણ ચૌદશના ક્ષયે ખરતરની જેમ પૂનમે પાખી કરનારાઓને અને લૌકિકટીપણાની ઉદયતિથિને નહિ પણ તે ઉદયાત્ તિથિવાળા દિવસને અનુલક્ષીને લખેલ છે, (૩) શ્રી જે બૂવિએ તારવેલી “ક્ષીણ પર્વની આરાધનામાં સૂર્યોદય લેવાને હતો જ નથી. એ વાતની તો તે લખાણમાં ગંધ પણ નથી અને તે વાત પછી તેમણે તે બુકમાં લખેલી-એટલે ટીપણામાં એક દિવસે બે તિથિ ભેગી લખાય જ છે” એ વાત સદંતર કલ્પિત છે. કઈ પણ તિથિના ક્ષય વખતે કઈ જ ટીપણામાં બે તિથિ ભેળી તે લખાતી જ નથી. (૪)–શ્રી સિદ્ધચકનાં તે લખાણમાંથી તેમણે તારવેલી “એક દિવસે બે પર્વ હોય તે બંને પર્વની આરાધના એક જ દિવસે થાય છે; પરંતુ અતીત-ક્ષીણુપર્વની પહેલાંની, અનાગત–વગર ભેગવટાવાળી તિથિ લઈ શકાતી નથી, તેથીજ પૂનમ-અમાસ કે પાંચમની ક્ષયવૃદ્ધિએ તેરસની ક્ષય વૃદ્ધિ કરી ૪૪૪તે શાસ્ત્ર અને સામાચારીથી કેવલ વિરુદ્ધ છે.” એ વાત પણ ઉપજાવી કાઢીને સિદ્ધચકના મુખમાં મુકેલ છેઃ શ્રી સિદ્ધચક્રનાં તે લખાણમાં તે વાતની ગંધ પણ નથી. તેમને આ પ્રપંચ, તે ઉલટે તેમની જ માન્યતાને ખોટી ઠરાવે છે! કારણકે તેઓ ચૌદશના ક્ષયે તે દિવસે રહેલી ચૌદશથી અતીત તેરસ, કે જે–ક્ષીણચૌદશના ભેગવટાવાળી નથી, છતાં તે અતીત તેરસમાં ચૌદશ કરે છે અને પૂનમના ક્ષયે તેનાથી અતીત ચૌદશ, તે ક્ષીણપૂનમના ભગવટા વાળી નહિ હોવા છતાં તે અતીત ચૌદશમાં પૂનમનું આરાધન થઈ જાય છે એમ બોલીને તે ચૌદશે (આગામી સં. ૨૦૧હ્ના કા, શુ. ૧૫ ના ક્ષયના દષ્ટાન્ત) ચૌદશના સૂર્યોદયથી પણ પૂનમ કરવા મંડી પડેલ છે!] (૫) “સૂર્યોદયવાળી તિથિ છે તે જ દિવસે આરાધવી જોઈએ. એ વાત પણ શ્રી અંબૂવિજયે તે લખાણના નામે ફેકેલ પત્થરરૂપ છે. તે વાતથી તે તેમણે–સં. ૧૯૦માં ચંડાશુગંડુ પંચાંગમાં ભા. શુ. ૪ને ક્ષય હતું ત્યારે તો ઉદયવાળી ત્રીજે જ સંવત્સરી કરી હોવાનું અને સં. ૨૦૧૯ની કાર્તિક સુદ ૧૫ના ક્ષયે પણ
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
ટીપણામાં તે ચૌદશ જ ઉદ્દયમાં હાવા છતાં તે ચૌદશની સવારથી જ પૂનમની સિદ્ધાચલજીની યાત્રા કરવાનું જાહેર કર્યું" હાવાથી ચૌદશે જ પૂનમ કરી હાવાનું—તેમના હાથેજ નક્કી કરી આપ્યું ઠરે છે. અને છઠ્ઠી તથા સાતમી કલમમાં તેમણે-વૃદ્ધિ વખતે બીજી તિથિને જ માનવાની તથા તિથિ ક્ષય હાય તે પણ પંદર વગેરે દિવસોના હિસાબ તિથિના ભાગવટાથી જ મેળવવાની આજન્મ માન્યતાવાળા પૂજ્ય આગમેાદ્ધારકશ્રીને ‘તે મુજબ તેએ ન્હાતા માનતા' એમ લેખાવ્યું છે તે તેા દિવસને રાત કહેવા જેવું નિષ્ઠુર જુઠાણું છે.
6
અંતિમ તે મને કલમા, વૃદ્ધિ વખતે ખીજી તિથિને માનવાનું છોડીને પહેલી તિથિ અને ચૌદશના ક્ષયે પૂનમે પખી માનનાર ખરતર આદિને પન્નરસણ્યું'ના મેળ જ મળતા નહિ હાવાથી તેઓને જ અંગે કહેવાએલ છે, એમ સિદ્ધચક્રનાં તે લખાણથી તેમજ તે પેટાલેખની પૂર્ણાહૂતિમાંના- આ બધું કહેવાના ભાવાથ એટલેા જ કે-પાક્ષિકની તિથિ જે ચતુર્દશી છે ××× માત્ર તિથિના ભોગવટા અને ગએલી તિથિઓની સંજ્ઞા જ ગણાય.' એ લખાણથી સહુ કેાઈ શાસનપ્રેમીએ સ્પષ્ટ સમજી શકે છે, અને તેથી શ્રી જ’ભૂવિજયજીએ • શ્રી સિદ્ધચક્રના લખાણને આચાર્યાદિએ શાંતિથી વિચાર કરે તે આજે થતી મા ભૂલ અવશ્ય સુધરી જાય. ' ઇત્યાદિ લખવું તે મિથ્યા છે એમ સમજવા છતાં તેવું લખ્યું છે તે, ‘આદપર મુકામે તેમની બ્રૂક જાડી ઠરવાથી ખુલ્લા પડી ગએલા તે વ, તે મત કાઢવામાં એકલા અને અટુલા દેખાવાની’ ભીતિનું પ્રતીક છે.
66
4
,
વસ્તુત: શ્રી જ’ભૂવિજયજીએ શ્રી સિદ્ધચક્રમાંના તે લખાણને લઈને તેના પરથી પેાતાની તે બીજી બૂકમાં તથાપ્રકારે જે અસત્ય લખાણ સર્જ્યું છે. તેનું પણ મૂળ તે શ્રી કલ્યાણવિ૦ની બ્રૂકના પેજ ૭૮ ઉપરના ૫૯મા પ્રશ્નના ઉત્તર તરીકે રજુ કરાએલું શ્રી સિદ્ધચક વર્ષ ૪ ના તે ચેાથા અંકના તે જ ૭મા પેજ ઉપરનું લખાણ છે. વિશેષ એટલેા કે શ્રી જમૂવિ॰એ, પેાતાની એ બીજી બૂકમાં, શ્રી કલ્યાણવિ॰એ તેમની બૂકમાં રજુ કરેલું ક્ષય થતાં પૂર્વીની×××અને તેનાં કારણેા ' શીર્ષકવાળુ લખાણ લેવા ઉપરાંત શ્રી સિદ્ધચક્રમાંના તે લખાણની ઉપરના− પન્નરસહું' શીર્ષકવાળા લખાણને એક પેરા તથા તે લખાણ પછીના-‘ વૃદ્ધિમાં ઉત્તર તિથિ’ શીષ કવાળા લખાણના બે પેરામાંના એક નાના પેરેસ એમ બે પેરાનું લખાણ ઉમેરીને તથા શ્રી ક॰ વિ॰એ તેમની બ્રૂકમાં લીધેલ · અને આ જ કારણથી ××× થઈ ગએલા હાય છે.’ એ લખાણ, તેમજ તે લખાણ પછીનું શ્રી કવિએ તેમની બ્રૂકમાં− અને સૂર્યોદયવાળી તે તે ૫*તિથિ XXX સમાવેશ કરવા એ રીતસર છે.' એ ઉડાવી દીધેલ લખાણ પણ લીધું છે અને શ્રી ક॰ વિ॰એ પેાતાની બૂકમાં લીધેલા શ્રી સિદ્ધચક્રમાંના તે લખાણ પછીનાં પણ લીધેલાં— પણ ત્રીજ, છ, નામ વગેરે XXX જા અને કલ્પનામાત્ર જ છે' એ લખાણને તથા શ્રી સિદ્ધચક્રમાંના તે લખાણ પછીનાં— જો કે—આરાધનાને માટે તે તે પતિથિ ××× એ જ બુદ્ધિમાનેાને માટે લાયકના રસ્તા છે. ’ એ છ પંક્તિ પ્રમાણ લખાણને ઉડાવી દેવાની આ શ્રીમાને વધુ તરકીબે કરી છે!’’
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
બજાર
પર્વતિથિ બેધક પ્રશ્નોત્તરી
( ૧૮૧ શ્રી કલ્યાણવિજયજીની બૂકમાં શ્રી સિદ્ધચક્રનાં લખાણને દુરુપયોગ કરવાની કરવામાં આવેલી કૂટતાને જ આ રીતે શ્રી જંબૂવિ એ પિતાની આ બીજી બૂકમાં બહેકાવેલ હોવાથી તે શ્રી કવિ તથા શ્રી અંબૂવિટની બૂકેમાં શ્રી સિદ્ધચક્રનાં લખાણને સંખ્યાબંધ પ્રપંચથી વ્યાપ્ત બનાવીને નવા મતની તરફેણનું દેખાડવારૂપે થએલું તે સમસ્ત લખાણ વૈદગાંધીના સહીયારારૂપે લેખવું રહે છે. અને તેથી ગત ચાલીશમા સમાધાનમાં શ્રી કલ્યાણવિ૦ની બૂકમાંના તે લખાણ બદલ જે જે દૂષણે જણાવવામાં આવેલ તે તે દૂષણે અહિં શ્રી જે. વિની એ બીજી બૂકમાંના પ્રસ્તુત લખાણને પણ ઘટમાન છે.
સં. ૧૯૨ના કાર્તિક માસના તે શ્રી સિદ્ધચક્રનાં લખાણને શ્રી અંબૂવિજયજીએ “અમારા નવા મતની સાત માન્યતાઓનો તે શ્રી સાગરજીએ એકરાર કર્યો છે એ પ્રકારે કૂટ સાર રજુ કર્યા બાદ તે બૂકના પેજ ૩૨-૩૩ ઉપર જે-“હવે હાલમાં તેઓ પર્વતિથિની ક્ષયવૃદ્ધિને બદલે અપર્વતિથિની ક્ષયવૃદ્ધિ કલ્પિત કરી નાખવાને આગ્રહ સેવે છે, અને એક દિવસે બે તિથિ ન બોલાય કે ન લખાય” એમ બોલે છે, તથા ચોથ ચૌદશને સૂર્યોદયવાળે સંપૂર્ણ ભોગવટે છેડી તે તિથિઓનો ભેગવટો ત્રીજ, તેરસ, પહેલી પાંચમ અને પહેલી પૂનમ અમાસે સંપૂર્ણ ન હોય કિવા મુદ્દલે ન હોય તથાપિ તે દિવસે તે તિથિઓને આરાધવાનું જણાવે છે તે મતિવિશ્વમ સિવાય બીજું કાંઈ દેખાતું નથી. એ પ્રમાણે લખાણ કરેલ છે તે કેવલ માયામૃષાપૂર્ણ છે. ઉપર જણાવાયું છે તેમ શ્રી સિદ્ધચકને તે લેખ, નવા તિથિમતની શરૂઆત પહેલાનો હેઈને તે લેખમાં તેમની નામતની માન્યતાની કલ્પનાને પણ સંભવ નથી, તેમણે કહેલા તે “હવે હાલમાં” લખાણમાં જણાવેલી પૂજ્ય આગમ દ્વારકશ્રીની માન્યતા ન મત નીકળ્યા પહેલાંની જ હોઈને શ્રી સિદ્ધચકના તે લેખમાં પણ ઝળકી જ રહેલ છે, પિતે જણાવેલી તે વાત પૂજ્ય આગમ દ્વારકશ્રી નિષ્પન્ન નથી, પરંતુ શાસનની શરૂઆતથી પ્રભુશાસનની છે. પૂજ્ય આગમ દ્વારકશ્રી, પ્રભુશાસનની તે માન્યતાવાળા તે તેમની દીક્ષાથી જ હતા અને શ્રી સિદ્ધચકને તે લેખ લખાય છે તે સં. ૧૯૨ના કાર્તિકથી શ્રાવણ માસ સુધી તે શ્રી જંબૂવિ સહિત નવામતી બધા પણ એ જ માન્યતાવાળા હતા.” એમ તે “હવે હાલમાં લખનાર શ્રી જંબૂવિ બરાબર જાણે છે છતાં તેમણે પૂજ્ય આગમદ્ધિારક જેવા શાસનપ્રાણ મહાપુરુષને નામે નવા મતની ગ્રહગ્રથિલતાવશાત્ તેવું અાજનેચિત વાહિયાત લખાણ કરેલ છે તે શોચનીય છે.
[ આ સ્થલે શ્રી જબ્રવિજયજીને પ્રાસંગિક પ્રશ્નો છે કે-“શું-શ્રી સિદ્ધચક્રને તે લેખ લખાએલ છે ત્યારે પણ પૂજ્ય આગદ્ધારકશ્રી તમે તમારી આ બૂકમાં તે “હવે હાલમાં” જણાવેલ છે તે જ માન્યતાવાળા હતા? તે વખતે તમારા દાદાગુરુ શ્રી દાનસૂરિ-લબ્ધિસૂરિ -ભદ્રસૂરિ-કનકસૂરિ-પ્રેમસૂરિ—અમૃતસૂરિરામસૂરિ—તમે અને સિદ્ધિસૂરિજી, આરાધનાના ભીંતીયાં પંચાંગમાં તે જ પ્રમાણે લખતા અને માનતા હેતા? અપર્વતિથિને ક્ષય કરીને તેનાં સ્થાને ક્ષીણપર્વતિથિને તમે પૂ. આત્મારામજી મના વખતથી સૂર્યોદયવાળી બનાવતા હતા?
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨ ].
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
ટીપણાની માગ. શુ. અને મહા સુદ ૧૧ આદિની વૃદ્ધિ વખતે તે દસમના ઉદય અને ભગવટા વિનાની પહેલી અગીઆરસે દસમ કરતા હેતા? મહા શુ. ૫-ફા. શુ. ૫-ફા. વ. પ–વ. શુ. ૫ અને જે. વ. ૫ ના ક્ષયે આરાધનામાં તેની પૂર્વની ઉદયાત્ કલ્યાણક પર્વતિથિઓને પણ ક્ષય કરીને તે તે ક્ષીણ પાંચમને તે તે કલ્યાણકતિથિઓનાં સ્થાને સૂર્યોદયવાળી જ બનાવતા હતા? ટિપણામાં પૂનમ અને અમાસની ક્ષય-વૃદ્ધિ આવતી ત્યારે ત્યારે તમે ચૌદશને સૂર્યોદયવાળો સંપૂર્ણ ભોગવટે છોડીને તેરસે ચૌદશ અને પહેલી પૂનમ-અમાસે (ચૌદશ મુદ્દલે ન હોય તથાપિ તે દિવસે) આરાધનામાં ચૌદશ જણાવતા હતા? એ પ્રમાણે (સં. ૧૯૯૨ના શ્રાવણ માસ પછીથી જ નવામતી બનેલા) તમે સહુ પણ સં. ૧૯૨ના શ્રાવણ માસ સુધી તે કરતા જ હતા, તો તમે સહુના તે આચરણને આજે શું તમારે આગ્રહ અને મતિવિભ્રમ સમજે કે-જે નવા મતને શાસ્ત્ર કે પરંપરાને આધાર નહિ મળવાથી આ રીતે શાસનપક્ષના ટંકશાલી લખાણોને દુરુપયોગ કરીને પણ પ્રમાણિક દેખાડવા મથવું પડેલ છે તે નવા મતને બાઝી પડ્યા છે તે તમારે આગ્રહ અને મતિવિશ્વમાં સમજે ?”તેમની બૂકમાં તેમણે સર્વત્ર “સાગરજી, સાગરાનંદજી, આનંદસાગરજી લખવામાં માનેલ વિદ્વત્તાની ફલશ્રુતિ રૂપે જ આ બૂકમાં પોતાને સર્વત્ર “શ્રીજંબૂવિજયજી” જણાવેલ છે એમ સમજીને આશા છે કે-તેમને પૂછવામાં આવેલા એ પ્રશ્નોને તે તેઓ જાતે જ અને પ્રમાણિક જવાબ આપશે.
પ્રશ્ન પ૩-તિથિસાહિત્યદર્પણ”ના ૩૩મા પેજ ઉપર તેમણે “ચેથ અવધિને સ્વીકાર' શીર્ષકતળે-સં. ૧૯૦ના સિદ્ધચક વર્ષ બીજું અંક ૨૨ ટાઈટલ પેજ ત્રીજા ઉપરનું જે-જીવાભિગમ આદિ શાસ્ત્રોમાં૪૪૪ સામાન્યરીતે પ્રારંભ થાય છે.” પર્યતનું ૬ પંક્તિ પ્રમાણ લખાણ તથા તે લખાણની જોડે સં. ૧૯૯૨ના સિદ્ધચક અંક ૧૯-૨૦ પૃ. ૪૫૪ ઉપરનું જે-“ચેથથી માંડીને તે પાછલી તેરસ (બારસ) સુધીમાં ૪૪૪ અગીયારસથી જ પર્યુષણની શરૂઆત કરવી પડે છે.” સુધીનું ચાર પંક્તિનું લખાણ પ્રકટ કરીને અંતે તે લખાણોને જે-“હવે તેઓ (આગમાદ્વારકશ્રી) પર્યુષણ અદાઈની ચોથ અવધિનો તિરસ્કાર કરી પાંચમ અવધિ સ્વીકારે છે તે અયુક્ત છે.” એ પ્રમાણે અર્થ કાઢયો છે તે બરાબર છે?
ઉત્તર-સં. ૧૯૦ના સિદ્ધચક્રનું ચોથે સંવત્સરીની માન્યતાવાળું તે લખાણ તેમણે ત્યાં સં. ૧૯૯૨માં નીકળેલા તેમના (આરાધનામાં પણ ભા. શુ. બે પાંચમ કહેનારા) નવા મતની માન્યતામાં બેસતું કરવાના દુરાશયથી રજુ કર્યું છે. એટલે કે–તે લખાણને તેમણે તે સ્થલે-સં. ૧૯૯૨માં લૌકિક ચંડાશુગંડુ પંચાંગમાં ભા. શુ બે પાંચમ આવેલ ત્યારે શાસનપક્ષે આરાધનામાં તે લૌકિક પહેલી પાંચમે ચોથ કરીને સંવત્સરી કરી હતી, તે ચોથ અવધિને * હવે પાંચમે અવધિ સ્વીકારે છે તે અયુક્ત છે” એમ કહીને “સં. ૧૯૯૨માં શાસનપક્ષે પાંચમે સંવત્સરી કરી હતી’ એ પ્રમાણેના પેટા પ્રચારરૂપે રજુ કર્યું છે. એ જ રીતે તેમણે તે લખાણની જોડે જ રજુ કરેલું છે તે સં. ૧૨ના સિદ્ધચક્રનું લખાણ પણ
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૮૩
તેમના નવા મત પહેલાનું, પૂર્વાપર સંબંધવાળા લખાણોને ઉડાવી દીધેલું અને (ભા. શુ. ૪-૫ના જડીયા પર્વની નહિ પણ એકવડા જ પર્વની ક્ષયવૃદ્ધિની વાતવાળું હોવા છતાં, તેને ભા. શુ ૪-૫ વાળા જોડીયા પર્વની વાતમાં જોડી કાઢીને “પાંચમે સંવત્સરી કરી હતી’ એમ બેટે પ્રચાર કરવાના દુરાશયથી રજુ કર્યું છે.
ખોટા પ્રચાર અર્થે તેવું કુટિલ લખાણ કરવામાં તેમને–આરાધનામાં પણ બે પાંચમ કહેવાની જે ભૂલ કરી છે તેને અને તે ભૂલના ગે સંવત્સરી પણ તેમને લોકોત્તર ત્રીજે કરવી પડેલ હોવાની બીજી ભૂલને ઢાંકવાને જ નહિ, પરંતુ સિદ્ધાંતમાં ખપાવવાને માત્ર દુર્હતુ જ છે. સિવાય શાસનપક્ષે તે વખતે લેકેત્તર એથે સંવત્સરી કરી તે તે શુદ્ધ પરંપરાનુસારી હોવાથી લેશમાત્ર અયુક્ત નથી. પરંતુ તે પરંપરાશુદ્ધ અવિચ્છિન્નમાર્ગથી સ્વચ્છેદે ખસવામાં એ રીતે તેઓ કારમી ભૂલને ભેગ બનેલ છે તે અયુક્ત છે અને તદુપરાંત તે અસુક્તવર્તનમાં અટવાયા પછી તેમણે આ રીતે લેખાવવામાં માંડેલી તે પહેલી પાંચમને તેઓ તે પાંચમ જ ગણતા નથી–ખું ગણે છે છતાં) અહિં આરાધનાની પાંચમ ગણાવે છે અને તેમ કરીને માર્ગસ્થને ઉન્માગી દેખાડે છે! તે તે અયુક્તાયુક્ત છે.
સં. ૧૯૯૨ સુધી તેમણે ટીપણાંની બે પૂનમ અને બે અમાસ વખતે પિતાના આરાધનાના પંચાંગમાં બે તેરસ કરીને પહેલી પૂનમ અને પહેલી અમાસે ચૌદશ કરેલી છે અને કહેલી છે, તે વખતે તેમણે “પૂનમે કે અમાસે ચૌદશ કરી એમ માન્યું જ નહિ હોવાથી કદિ કહ્યું જ નથીઃ આમ છતાં હવે તેઓ તે ભા. શુ બે પાંચમ વખતે “પાંચમે ચોથ કરી કહે છે તેથી તેમની તે ખુલ્લી માયામૃષા છે. નવે મત કાઢયા પછી પણ તેમણે તે સં. ૧૯૨માં ચંડાશુગંડુમાં આસો વદ બે ચૌદશ હતી તે પ્રસંગે તેમના વીરશાસનપત્ર વર્ષ ૧૫ ના ૬-૭ અંકમાં સં. ૧૯૨ના આ વદિ ૮ થી સં. ૧૯૩ના કા. શુ. ૫ સુધીના છાપેલા લોકોત્તર પંચાંગમાં તે બે ચૌદશની બે તેરસ છાપીને પહેલી ચૌદશે તેરસ કરી છે અને તે વખતે પણ “ચૌદશે તેરસ કરી” એમ તે તેમણે કહ્યું જ નથીઃ પિતાનાં તે વર્તનને તે નવા મતના નેતા આદિએ અદ્યાપિ પર્યત પણ “પહેલી પૂનમ-અમાસે ચૌદશ કરી હતી કે ચૌદશે તેરસ કરી હતી એ તરીકે લેખાવ્યું જ નથીઃ આથી સ્પષ્ટ છે કે-શ્રી જંબૂવિ૦નું તે લખાણ પણ ભ્રામક જ છે.”
તે ભ્રામક લખાણનું પણ મૂળ તે તે બૂકના ર૩મા પેજ ઉપરનું-“સાંવત્સરિક પર્યુષણની અઠ્ઠાઈની શરૂઆત શીર્ષક તળેનું શ્રી સિદ્ધચક્રનું દસ પંક્તિવાળું ભેળસેળીયું લખાણ છે. સિદ્ધચક્રમાં જુદા જુદા પ્રસંગને આશ્રયીને જુદા જુદા વિષયેને અંગે વેધકદષ્ટિથી તલસ્પર્શી પણ લખાએલા આગમ અને પરંપરાનુસારી સચોટ લખાણમાંથી જુદા જુદા વિના ટુકડાઓને ઉપાડી લઈને તે ટુકડાઓના બનાવેલા એક લખાણને શ્રી અંબૂવિજય
જીએ પ્રથમ તે તે પેજ ૨૩ ઉપર શ્રી સિદ્ધચકમાંના એક વિષયને એક લખાણ તરીકે દેખાડવાની ચાલબાજી કરી છે અને તે પછી તે ભેળસેળીયા લખાણના ૩ ટુકડા કરીને તેમાંના
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
બે ટુકડાને તે બૂકના ૩૩ અને ૩૪ મા પેજ ઉપર પૃથક્ પૃથક્ સ્થાપીને તેના અર્થ પણ જુદા જુદા દેખાડવાને જે ફરેબ કરેલ છે તેમને એક ટુકડે અને તેને અર્થ, તે તેત્રીસમાં પેજ ઉપરનું લખાણ છે.
શ્રી સિદ્ધચકના નામે રજુ કરેલા તે સેળભેળીયા લખાણમાંથી જ બૂવિજયજીએ, તે બૂકના ૨૩મા પેજ ઉપર પ્રથમ શ્રી સિદ્ધચકના તે ૧૦–૨૦ અંકના ૪૫૪મા પેજ ઉપરથી
સાંવત્સરિક પર્યુષણુની અઠ્ઠાઈની શરૂઆત એ તે માત્ર શીર્ષક જ લીધું છે! અને તેની નીચેનું-“અને તે આઠે દિવસ સાંવત્સરિક પર્વને ઉદ્દેશીને હેવાથી સાંવત્સરિકને દિવસ છેલે આવે તેવી જ રીતે પર્યુષણની શરૂઆત કરાય છે, એટલે” સુધીનું આદ્ય લખાણ ઉડાવી દીધું છે. તે પછી “સંવછરીની પહેલાના આઠ દિવસમાં જે જે કઈ૪૪૪ અગીઆરસથી પર્યુષણની શરૂઆત કરવી પડે છે. ત્યાં સુધીનું તે પહેલા પેરાનું લખાણ તેિમાંના તેરસ શબ્દની જોડે (બારસ) શબ્દ ઘુસાડીને સંપૂર્ણ લીધું છે તે પણ–તે પેરા પછીના બીજા વિષયવાળા બીજા પિરામાંના એક ટુકડાની સાથે જોડી દેવા સારૂ લીધું છે! અર્થાત પહેલા પેરાના તે લખાણને બીજા પેરામાંના ટુકડા સાથે જોડીને તે બન્ને પૃથક્ પૃથક્ક અધિકારવાળા લખાણને એક અધિકારવાળું લખાણ બતાવવાને તેમણે ત્યાં કસબ કર્યો છે, અને તે પછી જ સિદ્ધચકના નામે તે સેળભેળીયા લખાણને એક લખાણ તરીકે તેમણે પિતાની તે બૂકના ૨૩મા પેજ પર રજુ કર્યું છે! - તે બે અધિકારમાંના બે લખાણને એક લખાણ તરીકે લેખાવવાનો કસબ પણ તેમણે આ રીતે કર્યો છે કે તે પહેલા પેરાના પૂર્ણ થએલા લખાણને પણ ચાલુ લેખાવવા તેમણે તે લખાણને પૂર્ણ જણાવનારા અંતિમ એક પૂર્ણવિરામને સ્થાને ચાર પૂર્ણવિરામ બતાવીને તે પછીનાં “કલ્પધરના છઠ્ઠની તિથિઓની અનિયતતા” શીર્ષક ૧૯ પંક્તિવાળા બીજા પિરામાંનું-“અને એવી રીતે અનિયમિત શરૂઆત કરવી પડતી હોવાથી xxx છેદને અંગે કોઈપણ તિથિને આગ્રહ ન કરે, એમ જણાવે છે. પર્યતનું (તે શીર્ષકયુક્ત બાર પંક્તિનું) મહત્વનું લખાણ ઉડાવી દીધું છે, તે પછીનું “પર્યુષણ બેસવાની તિથિ પલટે, કલ્પવાચનની તિથિ પલટે, તેલાધરની તિથિ પલટે પણ પાક્ષિક અને સાંવત્સરિકની તિથિઓ જે ચૌદશ અને ચોથ છે તે પલટે જ નહિ એ ત્રણ પંક્તિ પ્રમાણ લખાણને તે ચાર પૂર્ણવિરામની જોડે ગોઠવી દીધું છે, તે બીજા પેરામાંનાં તે ત્રણ પંકિતવાળા લખાણ પછીનું
અર્થાત પાક્ષિક અને સાંવત્સરિક તો તે તે દિવસે એ નિયમિત કરવું જ જોઈએ એટલે સાંવત્સરિક પર્યુષણાને અંગે અઠ્ઠાઈનું અને ચૈત્યપરિપાટીનું નિયમિતપણું જ છે, એ અંતિમ ત્રણ પંક્તિ પ્રમાણ લખાણ તે ઉડાવી જ દીધું છે !! અને તે પછી જ તે શ્રી સિદ્ધચક્રના નામે એ સ્થલે તે તે જુદા જુદા લખાણમાંના આગલ પાછલના લખાણના ટુકડાઓ સાંધીને એક લખાણ તરીકે બતાવેલ છે! આ કાર્ય શ્રી જંબૂવિજયજીએ તે લખાણના અનેક અર્થો ઉપજાવવા સારૂ કરેલ હોવાથી તે સેળભેળીયા એક લખાણને તેમણે શ્રી સિદ્ધચકના
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વ તિથિમાધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૮૫
નામે પ્રથમ તે બ્રૂકના ૨૩મા પેજ ઉપર સ્થાપ્યું અને તે પછી તે સ. ૧૯૯૨ના આષાઢમાસના સિદ્ધચક્રમાંના ત્રુટક ત્રુટક લખાણાના બનાવેલા એક લખાણના સંયુક્ત ભાવ પ્રથમ તે થલે—“ આ લખાણ કરીને તેમણે (આગમેદ્ધારકશ્રીએ) તેમના કદાગ્રહ છેડવાની તત્પરતા બતાવી હતી. ટીપણામાં ચેાથ પછી ભા. શુ. પાંચમની વૃદ્ધિ હતી. ચેાથ સુધીમાં એકેય તિથિની હાનિવૃદ્ધિ હતી નહિ. સંઘ સમજયાકે–સાગરજી જુદા પડશે નહિ. ત્યાં તે નેમિસૂરિજીએ કાર બદલી ” એ પ્રમાણે રજુ કર્યાં છે! એટલે કે-સ. ૧૯૯૨ના શ્રાવણ વદ દસમે અચાનક જાહેર થવા પામેલી (આરાધનામાં પણ ભા. શુ. એ પાંચમ ગણવાની) તેમની નવી માન્યતા સાથે તે આષાઢમાસના આખા ભેળસેળીયા લખાણના તેમણે તે પ્રમાણે આખા ભાવ ઉપજાવી કાઢીને જ જોડી દીધેલ છે!
તે સ્થળે એ આખા કૂટ લખાણને એ પ્રમાણે ભાવ રજુ કર્યા પછી તેમણે તે લખાણના બીજો ભાવ જણાવવા રહેતા જ નથી: આમ છતાં તે વાતવાળા તે બૂકના પહેલા પ્રકરણને પૂરૂં કરવાપૂર્વક તે વાતને તે પછીના ૧૦ પેજ સુધી વિસારે પાડીને તેમણે એ બૂકના બીજા પ્રકરણના તેત્રીસમા પેજ ઉપર તે ૨૩ મા પેજ ઉપર રજુ કરેલા કૂટ લખાણમાંથી [ પણ ઉપરની ત્રણ અને નીચેની ચાર પંક્તિએ ઉડાવી દઈ ને ] ચાલુ પ્રશ્નમાં પૂછાએલું છે તે શ્રી સિદ્ધચક્રનું‘ ચેાથથી માંડીને તે પાછલી તેરસ ( બારસ ) સુધીમાં ××× અગીઆરસથી જ પષણની શરૂઆત કરવી પડે છે.' સુધીનું મધ્યનું ચાર પંક્તિ પ્રમાણુ લખાણ પુનઃ રજુ કર્યું છે અને તે સ્થલે તેમણે વળી તે લખાણના ‘હવે તેઓ પર્યુષણ અઠ્ઠાઈની ચેાથ અવિધના તિરસ્કાર કરી પાંચમ અવધિ સ્વીકારે છે તે અયુક્ત છે. 'એ પ્રમાણે ખીજો ભાવ રજુ કર્યાં છે! અને તે ઉપરાંત તે બ્રૂકના ૨૩મા પેજ ઉપરના તે સેળભેળીયા લખાણનું પુનઃ રજુ કરેલ ચાર પંક્તિ પછીનું-‘ પર્યુષણા બેસવાની તિથિ પલટે, કલ્પવાંચનની તિથિ પલટે, તેલાધરની તિથિ પલટે, પણ' એ લખાણ ઉડાવી દઈને તે મૂકના ૩૪ મા પેજ ઉપર તેમણે− પાક્ષિક અને સાંવત્સરિકની તિથિએ જે ચૌદશ અને ચેાથ છે તે પલટે જ નિહ.' એ અંતિમ ટુકડા પ્રસિદ્ધ કર્યાં. અને ત્યાં વળી તેના— છતાં હાલમાં તેએ (આગમાદ્ધારકશ્રી) પાંચમ અને પૂનમ અમાસની ક્ષયવૃદ્ધિએ ચાથ ચૌદશ પલટે છે તે શાસ્ત્રવિરુદ્ધ છે. ' એ પ્રમાણે ત્રીજો જ ભાવ રજુ કર્યાં છે!
શ્રી સિદ્ધચક્રના તે અંકમાં લખાએલી તે વાતેાનું તાત્પ – તેરસથી ભા. શુ. ૪ સુધીમાં કોઈ પતિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ ાય તે પર્યુષણાની અઠ્ઠાઈ અગીઆરસથી કે તેરસથી બેસે અને તે વખતે-પર્યુષણાદિ બેસવાની તિથિ જે ખારસ આદિ છે તે–બારસ આદિ જ રહે તેવું નક્કી નહિ; અગીઆરસ કે તેરસ આદિ પણ થઈ જાય; પરંતુ પકખી અને સંવત્સરીની તિથિ તા જે ચૌદશ અને ચેાથ નિયત તે જ રહે. ” એ પ્રમાણે સીધું અને હકીકતરૂપે છે, એમ જાણવા છતાં અને ભા. શુ. ૪-૫ના જોડીયા પ માંની પાંચમની ક્ષયવૃદ્ધિની તે તે વાત નથી; પરંતુ એકવડી તિથિના જ પ્રસંગની તે વાત છે, એમ પણ જાણવા છતાં
૨૪
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
‘પવષઁની ક્ષયવૃદ્ધિ વખતે ટીપણાની તે ઉદ્દયાત્ ચૌદશ અને તે ચેાથને તે આરાધનામાં પણતે તે ૧૪–૧૫, ૧૪-૦)) અને ભા. શુ. ૪-૫નાં જોડીયાં પાઁ તૂટી જાય કે ઓછાં થઈ જાય તેા પણ—તેના સ્થાનેથી ખસેડવી જ નહિ,’ એમ જે સ. ૧૯૯૩ થી તેએ માત્ર કલ્પનાથી જ કહેવા અને આચરવા માંડેલ છે તે કલ્પિત વાતને સિદ્ધાંત લેખાવવાના આગ્રહમાં તેવાં શાસનમાન્ય લખાણને પૂર્વોક્ત રીત્યા પોતાના મતને અનુકૂળ દેખાડવા તેઓને તેવા પ્રપ`ચા કરવા પડેલ છે તે ઓછુ શોચનીય નથી.
પ્રશ્ન ૫૪:–તે બૂકના ૩૪ મા પેજ ઉપર- ચતુર્દશીની પ્રધાનતાના સ્વીકાર’ શીષ કતળે શ્રી સિદ્ધચક્ર વર્ષ ૪ અંક ૧૦ પૃ. ૨૩૨ ઉપરના ૭૯૨ મેા પ્રશ્ન અને સમાધાન રજુ કરીને તે પ્રશ્નોત્તરને અ ંતે શ્રી જમૂવિજયજીએ જે શ્રીમાન્ સાગરાન દજી આ લેખમાં ચૌદશનું પૂનમ અમાસ કરતાં અધિકપણું-અભ્યહિતપણું સ્વીકારે છે, તથાપિ હાલમાં તેઓ પૂનમ-અમાસની ક્ષયવૃદ્ધિએ ચૌદશ ઉદયતિથિને આઘી પાછી ખસેડી પૂનમ અમાસની પ્રધાનતા કરે છે, તે તેમના ઉપરોક્ત લેખથીયે વિરુદ્ધ છે.' એ પ્રમાણે લખ્યું છે તે બરાબર છે?
ઉત્તર:-શ્રી સિદ્ધચક્રમાંના તે પ્રશ્નોત્તર પ ક્ષય વૃદ્ધિ અ ંગેના નથી; પરંતુ શાસ્ત્રામાં આવતા શ્રાવકાના કત્ત બ્યાના અધિકારમાં જે-‘ચાઇલxમુદ્દિપુળમાલિનીg' પાઠ આવે છે તે પાઠમાં પતિથિઓને જે-અનુક્રમ, પૂર્વાનુપૂર્વી ક્રમ કે પશ્ચાનુપૂર્વીક્રમથી ભિન્નક્રમ છે તે ક્રમના સમાધાન અંગેના છે, એમ જાણવા છતાં શ્રી જ’ભૂવિજયજીએ તે પવક્રમના પ્રશ્નોત્તરને અહિં પક્ષયવૃદ્ધિના પ્રશ્નોત્તર તરીકે લેખાવેલ છે તે ભદ્રિકજનેામાં ભ્રમ પ્રસારવાની શેતરંજરૂપ હાવાથી ખરાબર નથી. તે શેતરંજમાં પણ તેઓ ખરાખર નથી ! કારણકે– પ ક્ષયવૃદ્ધિએ પણ ક્ષયે પૂર્ણ અને વૃદ્ધૌ ઉત્તરા. એ વિધિ અને નિયામક એવાં અપવાદવાકચો મલવાન્ હાવાથી તદનુસારે જ તિથિઓને સંસ્કાર આપીને ક્ષીણ–વૃદ્ધતિથિને ઉદયાત્ અનાવાતી હાય છે અને તેથી ચૌદશનું અભ્યદ્વૈિતપણું તેા સચવાય જ છે. આથી તે સ્વીકાર તેા પ્રથમથી જ હાવા છતાં આજે લેખાવે છે તે માયામૃષા છે.
પ્રશ્ન ૫૫:-તે બ્રૂકના પેજ ૩૫ ઉપર– શીથિલાચારીઓના આચરણને પરપરા તરીકે અમાન્ય કરવાના સ્વીકાર્’ શીષ કતળે શ્રીસિદ્ધચક્ર વર્ષ ૪ અંક ૧૫ રૃ. ૩૪૮ ઉપરનાં-‘ જે પરંપરાના આચારરૂપી જીતઆચારથી આત્માની અથવા આચારની અશુદ્ધિ થાય, તેમજ શીથિલાચારી અને પ્રમાદીએએ ઘણાએ મળીને પણ આચરેલું હાય અને તે પરપરાથી આવ્યું હાય તે પણ તે જીત આચરવા લાયક નથી. ’ એ લખાણને રજી કરીને શ્રી જ’ભૂવિજયજીએ, ‘એ વાત સાગરજીએ કબૂલ કરેલ હેાવા છતાં હાલમાં તેઓ અને તેમના પક્ષીએ ક્ષયને બદલે ક્ષય અને વૃદ્ધિને બદલે વૃદ્ધિ કરવાની શ્રીપૂજ્યેાની મનગઢ'ત આચરણાને પરંપરા તરીકે પંપાળે છે તે ખાટુ જ છે.' એમ લખવા વડે તે
ܕ
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૮૭
પૂત મણિવિજયજી દાદાથી માંડીને તેમના શિષ્ય શ્રી સિદ્ધિસૂરિજી, પૂ. બુટેરાયજી મ., આત્મારામજી મ., દાનસૂરિજી વગેરે-ક્ષયને બદલે ક્ષય અને વૃદ્ધિને બદલે વૃદ્ધિ જ કરનારા –તેમના દાદા પરદાદાગુરુઓને પણ શ્રીપૂજ્યોની મનઘડંત આચરણને પરંપરા તરીકે પંપાળનાર શ્રી પૂજે લેખાવ્યા છે તે, જે તેઓ પક્ષકાર હોય તે કેમ બને?
ઉત્તર–તેમના તે તે દાદાગુરુઓ તે શાસનપક્ષની તદ્વિષયક પ્રચલિત આચરણ પ્રમાણે જ વર્તતા હતા અને તે આચરણ, સં. ૧૯૯૩ થી કાઢેલા પોતાના નવા મતને ખેટ ઠરાવતી હોવાથી નવા મતના પક્ષકાર બનેલા શ્રી જ બૂવિ એ તેમને તે તે વડિલોને પણ પ્રતિપક્ષી માનીને જ તે લખાણ કર્યું છે. આથી તેમાં “તે કેમ બને ?” એ શંકાને સ્થાન જ નથી. નવા મતના આગ્રહ ખાતર તેવું બેઅદબ લખાણ કરવા વડે-૧૫૭૭ ના લેખ મુજબ પૂજ્ય આનંદવિમલસૂરિજી મ., સત્તરમા સૈકાના હીરપ્રશ્નમાંના કથોશીવતુર્વરો વચન મુજબ શ્રી હીરસૂરિજી મ., ખરતરીય ઉસૂત્રખંડનના “અન્ય- ૦” વચન મુજબ શ્રી હીરસૂરિજી–સેનસૂરિજી-શ્રીમત્તપાગચ્છનાયક શ્રી વિજયદેવસૂરિજી તથા શ્રી તત્ત્વતરંગિણીના ‘વતુ પ’, ‘ઘરાવૃતમિમ ઇત્યાદિ પાઠો મુજબ મહામહોઇ શ્રી ધર્મસાગરજી મ૦ અને નવામતીના તે દાદાગુરુ પૂ. મણિવિ. મ.ના પણ દાદાગુરુ શ્રી રૂપવિજયજી મહારાજ વગેરે પ્રચલિત પરંપરા મુજબ જ વર્તનારા મહાપુરુષોને પણ જે માણસે શ્રીપૂ લેખાવતાં સંકેચ અનુભવ્યો નથી તે માણસ, એ રીતે તેના નવા મતથી સદંતર વિરુદ્ધ એવા તે તે તેમના દાદા-પરદાદાગુરુઓને તેવા ઓળખાવે તેમાં આશ્ચર્ય પણ શું હોઈ શકે ? તે લખાણમાં ખરું આશ્ચર્ય પૂજ્ય આગમેદ્ધારકશ્રીનું શ્રી સિદ્ધચક્રમાંનું “અનર્થકારી પરંપરાથી આવેલું હોય તે જીત આચરવાને લાયક નથી.” એ લખાણને લેખક, પ્રચલિત પરંપરાને તેવી લેખાવવા સારૂ રજુ તે કરી શકે છેપરંતુ આપણી આ પ્રચલિત પરંપરા કયા શ્રીપૂજ્યથી મનઘડંત નિષ્પન્ન છે ? તે જણાવી શકેલ નથી!” એ છે.
શાસનની આદિથી અદ્યાપિપર્યત શ્રીપૂની ચે પરંપરામાં નહિ એવા પિતાના કેવલ મનઘડંત મતના ગ્રહથી ગ્રસિત બનીને એ રીતે જેમણે શ્રીવિજયદેવસૂરગચ્છની સં. ૧૯૨ પર્યન્ત તો પિતે પણ આચરેલી અવિચ્છિન્ન પરંપરાને જતિઓની પરંપરા લેખાવવાનું મહાન પાપ ઉપાર્યું છે તે જંબૂવિજયની અત્ર તે માત્ર દયા જ ચિંતવવી રહે છે.
પ્રશ્ન પદ-તે બૂકના પેજ ૩૬ ઉપર “બે ચૌદશ, બે અમાવાસ્યા આદિને સ્વીકાર” શીર્ષકતળે શ્રી સિદ્ધચક વર્ષ ૩ અંક ૨૧ પૃ. ૫૦૭ ઉપરને ૭૬૧ મો પ્રશ્ન અને તેનું સમાધાન રજુ કરીને અને તે પ્રશ્નોત્તર નીચે-“આમાં પહેલી ચૌદશ, બીજી ચૌદશ, પહેલી અમાસ, બીજી અમાસ XXX તેમાં પહેલી અમાસે ખાધાવાર ઈત્યાદિ બધું રીતસર જણાવ્યું છે, તેરસની વૃદ્ધિ કરવાનું જણાવ્યું નથી.” એમ લખીને પૂજ્ય આગમે દ્વારક આચાર્ય મહારાજે પણ પર્વવૃદ્ધિ વખતે અમારી બે ચૌદશ-બે અમાવાસ્યા કહેવાની રીતનો સ્વીકાર કરે છે એમ જણાવ્યું છે તો તે વાતમાં તથ્ય શું છે?
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮ ].
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
ઉત્તર-“શ્રી સિદ્ધચક્રને તે પ્રશ્નોત્તર, પર્વતિથિની વૃદ્ધિએ આરાધનામાં કરાતી વ્યવસ્થા અંગેને નથી, પરંતુ પર્યુષણામાં કરવાના છદ અંગે ગ્રહણ કરવી જરૂરી એવી તિથિઓની વ્યવસ્થા અંગે છે અને તેથી જ તે પ્રશ્નોત્તરમાં લખેલી “બે ચૌદશ, બે અમાસ, પહેલી અમાસે ખાધાવાર” ઈત્યાદિ વાતમાં સૂચવેલી તિથિઓ, લૌકિકટીપણાની અપેક્ષાએ જ લખાએલ છે.” એમ જાણવા છતાં શ્રી જંબૂવિજયે તે લખાણને એ રીતે વૃદ્ધિ વખતે આરાધનામાં પૂજ્ય આગમે દ્ધારકશ્રીએ પણ બે તિથિ માનવાને સ્વીકાર કર્યો છે.” એ પ્રકારને ભ્રમંત્પાદક દુરુપયોગ કરેલ છે તે, આભેગિકમિથ્યાત્વનું પ્રતીક છે. તેવા તે જુઠાણાનું સેવન, તે પછી એ બૂકના ૩૭ મા પેજ ઉપર રજુ કરેલા શ્રી સિદ્ધચક્ર વર્ષ ૪ અંક ૨૨ પૃ. ૫૦૪ ઉપરનાં શાસ્ત્ર અને પરંપરાશુદ્ધ લખાણને તદ્દન અસત્ય અને કપોલકલ્પિત રીતે ખોટું લેખાવવાને દુરાશયગર્ભિત (ઈને કારમી ધૃષ્ટતાપૂર્ણ પણ છે.
પ્રશ્ન પ૭: તે બૂકના પેજ ૩૭ ઉપર “રે પૂર્વ ને નિયમ, કલ્યાણકાદિ તિથિ માટે પણ હેવાને સ્વીકાર” શીર્ષકતળે સિદ્ધચક્ર વર્ષ ૪, અંક ૨૪, પૃ. ૫૫૨ ઉપરનાં–‘અક્ષયતૃતીયાદિ બાર તિથિ (સિવાય)ના પર્વેમાં જે ઉત્તરતિથિએ જ પર્વ થાય એ નિયમ વૃદ્ધ સાથ તથોત્તર એ વાક્યથી થાય અને અક્ષયતૃતીયાદિના પૂર્વના ક્ષયને નિયમ મનાય તે પછી બાર તિથિમાં “ક્ષો પૂર્વાવાળો નિયમ લાગુ થાય છે એ કથન વદતે વ્યાઘાત જ છે.” એ લખાણને અવલંબીને જંબૂવિજયજીએ તે લખાણની નીચેથી પેજ ૩૮ સુધી જે-“આમ છતાં હાલમાં તેઓ બાર તિથિની માફક કલ્યાણકાદિપર્વો સંબંધી “ પૂર્વાવાળો નિયમ લાગુ કરતા નથી, અગર કલ્યાણકાદિપર્વેમાં જેવો લાગુ કરે છે તે બાર તિથિમાં લાગુ કરતા નથી અને ચૈત્ર સુદ પૂનમ વગેરેની ક્ષયવૃદ્ધિએ બારસ વગેરેની ક્ષયવૃદ્ધિ કરતા કે માનતા નથી એ તેમના ઉપલા લખાણથી વિરુદ્ધ જ છે.” એ પ્રમાણે લખ્યું છે તેમાં ખોટું શું છે?
ઉત્તર–શ્રી સિદ્ધચક્રનાં તે લખાણમાં કલ્યાણકની વાત જ નથી, અક્ષયતૃતીયા એ કલ્યાણકતિથિ નહિ હોવા છતાં શ્રી જંબૂવિજયજી તેને કલ્યાણકની તિથિ તરીકે આગળ કરીને કલ્યાણકની વાતને બાઝી પડેલ છે તે શ્રી જબૂવિજયજીનું એ લખાણમાં પહેલું જૂઠાણું છે, “કલ્યાણકતિથિઓ એક દિવસે અનેક પણ આરાધી શકાય છે અને બાર પવી માંની પર્વતિથિ તે એક દિવસે એક જ આરાધી શકાય છે” એમ જાણવા છતાં–તે વાત આગળ કરીને બારપવી અને કલ્યાણકતિથિને તેમણે સમાન લેખાવી છે તે તેમનું બીજુ જુઠાણું છે, બારપવીની જેમ તે અક્ષયતૃતીયાદિ પ્રસિદ્ધપર્વોની ક્ષયવૃદ્ધિએ પણ તેઓ, તેમના ગુરુ પ્રેમસૂરિજી, તેમના પણ ગુરુ દાનસૂરિજી, તેમના પણ ગુરુ ઉ.વીરવિજયજી અને તેમના પણ ગુરુ આત્મારામજીમ આદિ, પૂર્વ અને પૂર્વતર તિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ કરીને તે તે પ્રસિદ્ધપર્વને એક દિવસે એક આરાધવારૂપે સૂર્યોદયવાળું લેખાવતા હતા તે પ્રમાણે જ તે શ્રી સિદ્ધચકના લખાણમાં કહેવાયું હોવા છતાં શ્રી જંબૂવિજયજીએ તે લખાણને
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૮૯
* જમાનાકા મામા નામનાતાજામા
તે પ્રકારના નવા સ્વીકાર રૂપે લેખાવ્યું છે તે તેમનું ત્રીજું જુઠાણું છે, સં. ૧૯૯૩ થી તેમણે તે પર્વષય-વૃદ્ધિએ કલ્યાણકપવીમાં તો નહિ જ; પરંતુ બાર પર્વોમાં પણ “ પૂર્વાને નિયમ લાગુ કરવાનું છોડી દઈને માત્ર બેલવામાં જ રાખ્યું હોવા છતાં અવિચ્છિન્ન પરંપરા મુજબ તે નિયમ બારપર્વ ઉપરાંત તેવી પ્રસિદ્ધ પવીઓમાં પણ અવિચ્છિન્નપણે લાગુ કરીને જ પ્રવર્તનાર પૂજ્ય આગમ દ્વારકશ્રીની તે પરંપરાગૃતતાને નવા સ્વીકાર તરીકે ઓળખાવેલ છે તે તે લખાણમાંનું શ્રી જબ્રવિજયજીનું શું જુઠાણું છે, સિદ્ધચક્રનું તે લખાણ, “ પૂર્વાને નિયમ બારપવીમાં જ લાગુ થાય છે, અક્ષયતૃતીયાદિ પ્રસિદ્ધ પર્વોમાં લાગુ કરી શકાય નહિ.” એમ કહેનાર સમયધર્મ પત્રવાળાને ખુલાસે જણાવનારું હાઈને તે ખુલાસો જોયા પછી તે સમયધર્મવાળાએ પણ તેમની એ વાત સમેટી લીધી હોવાનું જાણવા છતાં અને પિતે તો સં. ૧૯૯૯થી સમયધર્મવાળાની તે માન્યતાથી પણ વિપરીત ગએલ હોવા છતાં પર્વતિથિના ક્ષયવૃદ્ધિ પ્રસંગે પોતે તો જાણે બારપવીની સાથે કલ્યાણકપર્વ એમાં પણ પ્રથમની જેમ જ વર્તતા હોય તેવો તે લખાણમાં દેખાવ કર્યો છે તે તે લખાણુમાંનું તેમનું પાંચમું જુઠાણું છે. અને “પૂનમ વગેરેની ક્ષય-વૃદ્ધિએ બારસ વગેરેની ક્ષય-વૃદ્ધિ માનતા નથી.” એ તે લખાણુમાંનું શ્રી જબૂવિજયનું છઠ્ઠું જુઠાણું છે. કારણકે–ચૈત્ર સુદ ૧૫ ની ક્ષય-વૃદ્ધિએ ચૈત્ર સુદ તેરશ પણ મહાવીર જન્મકલ્યાણરૂપે સર્વ ઉજવતા હેઈને અહોરાત્રની પ્રસિદ્ધપવી તરીકે પ્રખ્યાત હોવાથી તેને પણ ઉદયાત રાખવી જરૂરી હોવાથી પરંપરાપ્રિય શાસનપક્ષે, વસંમવત્તાવન્નિધિ ન્યાયે આરાધનામાં ટિપ્પણાની તેરસની પણ ક્ષય-વૃદ્ધિ કરવામાં અડચણ માની જ નથી. એ રીતે ત્રણ-ચાર પર્વ સુધી પાછું હઠવાની પંક્તિ પણ શાસ્ત્રીય પૂરાવામાં છે.'
શ્રી સિદ્ધચક્રમાને તે ખુલાસો વસ્તુતઃ તે “અક્ષયતૃતીયાદિ (ની વૃદ્ધિ વખતે)બાર પર્વતિથિના પર્વોમાં જે ઉત્તર તિથિએ જ પર્વ થાય એ નિયમ કૃ ા તથોરા એ વાક્યથી થાય અને–તે અક્ષયતૃતીયાદિના પૂર્વના ક્ષયને નિયમ મનાય તે પછી બાર તિથિમાં કે પૂર્વ વાળો નિયમ લાગુ થાય છે એ કથન તે વદવ્યાઘાત જ છે.” એમ ટિપ્પણની અક્ષયતૃતીયાદિની વૃદ્ધિ વખતે પહેલી ત્રીજે બીજ કરનાર શ્રી સમયધર્મવાળાને પરંપરાશુદ્ધ જ જણાવેલ હોવા છતાં તેવા સ્વાનુભવસિદ્ધ ખુલાસામાંથી પણ તેવાં જુઠાણાં પેદા કરવા સારૂ તે ખુલાસાવાળા લખાણમાં જે જંબૂવિજયજીને કૌંસમાં “સિવાય’ શબ્દ, ઘરને ઘુસાડતાં પણ સંક્ષોભ થયેલ નથી તે શ્રી જબ્રવિજયજીના તે લખાણમાં ખરું શું ઈ શકે? માટે “તેમાં ખોટું શું છે? ” એ પ્રશ્ન જ અસ્થાને છે.
પ્રશ્ન ૧૮:- “તિથિસાહિત્યદર્પણ” નામની તે બૂકના પેજ ૩૮ ઉપર-સં. ૧૮૬ન્ને નિયમ અશાસ્ત્રીય હવાને સ્વીકાર' શીર્ષકતળે શ્રી સિદ્ધચક્ર વર્ષ ૪, અંક ૨૪, પૃ. પપર ઉપરથી–સં. ૧૮૬૯ને નિયમ તો અશાસ્ત્રીય હવા સાથે અસંબદ્ધ અને અનિયત છે.” એ પ્રમાણે લખાણ છપાયું છે તે યથાર્થ છે?
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦ ]
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
ઉત્તર–શ્રી જંબૂવિજયજીએ તે સ્થળે રજુ કરેલું શ્રી સિદ્ધચકનું લખાણ, તે લખાણ માંનું અંતિમ-બને તેથી મનાયે ન હોય.” એ વાક્ય કાપીને અને અધુરા વાકયે જ પૂર્ણવિરામ ઉપજાવી કાઢીને રજુ કર્યું છે. તેમ કરવામાં તેમના ત્રણ હેતુ છે. એક તે
તેમણે તેમની તે બૂકના પેજ ૩ થી ૪ ઉપર સં. ૧૮૬ન્ના તે તેર બેસણાના નિયમને (શ્રી કલ્યાણવિજયજીની “પર્વતિથિચર્ચાસંગ્રહ” બૂકના ૨૬-૨૭ પેજ ઉપરથી) શાસ્ત્રીય અને સુસંબદ્ધ લેખાવવા કોશિષ કરવાની કરેલી ભૂલ એ નિમિત્તે છૂપાવવી, એ છે. એ દુરાશયની સિદ્ધિ અર્થે બીજે દુર્હતુ એ છે કે-“અમારી જેમ તે નિયમને પૂજ્ય આગદ્ધારકશ્રી, અશાસ્ત્રીય અને અસંબદ્ધ માનતા જોતા તે હવે માનવા લાગેલ છે” એમ પ્રથમથી જ તે ૧૮૬–ા નિયમને અશાસ્ત્રીય માનનાર પૂ. આગમ દ્વારકશ્રીના નામે અસત્ય પ્રચારવું, અને ત્રીજે દુર્હતુ એ છે કે-“શ્રી સિદ્ધચક્રમાંના તે લખાણમાંનું પાછલું વાક્ય કાપીને જ તે લખાણ છાપવું કે-જેથી શ્રી સિદ્ધચકમાંનું તે લખાણ, સમયધર્મપત્રવાળાને જણાવેલ છે એમ વાચકના ખ્યાલમાં ન આવે” તે લેખકનું વિશેષ જુઠ્ઠાપણું તે એ છે કે“તેમણે પિતાની તે બૂકના ચોથા પેજ ઉપર તે સં. ૧૮૬૯ના નિયમ માટે-“ઉપરને ઠરાવ ખરેખર તપાગચ્છનાં બેસણુને કરે છે એમ કહેવું મુશ્કેલ છે.” ઈત્યાદિ લખીને તેર બેસણાના તે નિયમને તેર બેસણાને માનેલ જ નહિ હોવા છતાં પણ તેમણે અહિં અશાસ્ત્રીય અને અસંબદ્ધના બહાને તે નિયમને પોતેય તેર બેસણુને માનતા હવાને દેખાવ કરેલ છે!” આવા લેખકનું લખાણ અંશમાત્ર પણ યથાર્થ ક્યાંથી હોઈ શકે?
તે નવા તિથિમતના નેતા શ્રી રામચંદ્રસૂરિજી, સં. ૨૦૧૪ ના રાજનગર મુનિસંમે લનમાં શ્રી જેબૂવિજયજીની તે બૂકના લખાણની જવાબદારીમાંથી તેના લેખકને પૂછે” એમ કહીને તે બૂકને જે હાથમાં પણ નહિ ઝાલવા પૂર્વક ખસી ગએલ તે તે તે બૂકનાં સમસ્ત લખાણને તેમના જ ગણાતા તેઓ પણ ઉપજાવી કાઢેલ જૂઠાણ તરીકે જ સમજતા હેવાનું તાદશ સ્વરૂપ હતું.
પ્રશ્ન પલ–તે બૂકના ૩૮ મા પેજ ઉપરના તે સં. ૧૮૬૯ના તેર બેસણા અંગેના લખાણની નીચે-“પાછા તે જ લેખક, સિદ્ધચક વર્ષ ૫, અંક ૩, પૃ. ૧૫૬ માં લખે છે કે તેર બેસણુના તે લેખથી જ સાબિત થાય છે કે વિદ્વાને પૂનમના ક્ષયે તેરસે ચૌદશ અને ચૌદશે પૂનમ કરતા હતા.” આ ઉલટસુલટ લખાણ કરવાની રીત લેખકનું માયામૃષાવાદીપણું સિદ્ધ કરે છે. જેમ તેર બેસણુને લેખ અશાસ્ત્રીય હોવા સાથે અસંબદ્ધ છે તેમ તેઓએ બહાર પાડેલા શાસ્ત્રીયપૂરાવા અને મતપત્રકે પણ અશાસ્ત્રીય અસંબદ્ધ જ છે. માટે તે માનીને ચાલવું તે પણ વિરુદ્ધ જ છે.” એ પ્રમાણે જે લખાણ કરેલ છે તેમાં સત્ય શું છે?
ઉત્તર-નવા તિથિમતને સાચે લેખાવવા સારૂ શ્રી અંબૂવિજ્યજીએ સં. ૧૩માં
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિથિએાધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૯૧
"
પ્રસિદ્ધ કરેલી · પતિથિપ્રકાશ' બૂકમાંનાં તમામ લખાણને પ્રાચીન શાસ્ત્રીયપૂરાવાઓ અને મતપત્રકે! પણ આમૂલફૂલ ખાટુ ઠરાવતા હેાવાથી જ શ્રી જવિજયજીએ એ લખાણમાં તે પ્રાચીન અને પ્રમાણિક શાસ્ત્રીયપૂરાવાઓ તથા મતપત્રકને તે બ્રૂકના પેજ ૪૮ થી ૯૨ સુધીમાં ચઢાતદ્દા માયાતૃષાપૂર્ણ લખાણ કરવા વડે જ અશાસ્ત્રીય, અસંબદ્ધ અને અમાન્ય કહી દેવાની જ્યાં કેવલ ખભે જ ઉછાળેલ છે ત્યાં સત્ય શું હાય ?
તે લેખકે, તે લખાણમાં શ્રી સિદ્ધચક્રપાક્ષિકમાંનાં તે લખાણની સાચી રીતને પણ તે શાસ્ત્રીયપૂરાવા તથા મતપત્રકેને ખાટી રીતે અમાન્ય ગણાવવા સારૂ ઉલટસુલટ કહી દઈ ને તે લખાણના સત્યનિષ્ઠ લેખક પૂજ્ય આગમે દ્ધારકશ્રીનું પણ માયામૃષાવાદીપણું લેખાવતાં સંકોચ અનુભવેલ નથી તે, શ્રી જખ્રુજીનુ જ ભવાભિનદિપણાનુ સૂચક મહામાયામૃષાવાદી પશુ છે. કારણકે-શ્રી સિદ્ધચક્રમાંનાં તે લખાણના લેખક પૂજ્ય આગમેાદ્ધારકશ્રીએ તે લખાણની ઉપરનાં લખાણમાં તેર બેસણાના જે નિયમને અશાસ્ત્રીય અને અસંબદ્ધ કહેલ
તે નિયમને આ લખાણમાં શાસ્ત્રીય અને સુસબદ્ધ કહેલ નહિ હાવા છતાં શ્રી જંબૂવિજયજીએ ખાટી રીતે જ તે મને લખાણને ઉલટસુલટ કહેલ છે. તથા (તેમની તે ‘તિથિસાહિત્યદર્પણ ' બૂકના ત્રીજા પેજ ઉપર તેમણે તેા પેાતાને માન્યની જેમ છાપેલા) તે સ. ૧૮૬૯ના તેર બેસણાના અશાસ્ત્રીય અને અસંબદ્ધ નિયમને વિષે તે તેર બેસણાવાળાને પણ જે-ત્રણ ચામાસીની પૂનમના ક્ષય હોય તેા બારસતેરસ એકઠાં કરવાં.’ એમ જણાવતા લેખ છે તે લેખ જ જણાવે છે કે વિદ્વાના પૂનમના ક્ષયે તેરસે ચૌદશ અને ચૌદશે પૂનમ પ્રથમથી કરતા હતા.' એમ શ્રીસિદ્ધચક્રનાં તે લખાણમાં પૂજ્ય આગમેાદ્ધારકશ્રીએ કહેવા વડે ઉપરની વાતથી જુદી એવી બીજી જ વાત કહી છે, એમ જાણવા છતાં શ્રી જ ભૂવિજયજીએ તે વાતને તેવું વિરૂપ આપેલું છે તે શેાચનીય છે.
પ્રશ્ન :-તે બ્રૂકના પેજ ૩૮-૩૯ ઉપર ‘ છઠ્ઠ ચામાસી અંગે જ હોવાના સ્વીકાર. ’ શીર્ષકતળે જે-“સિદ્ધચક્ર વર્ષ ૪ અંક ૧૬ પૃ. ૩૮૪ માં તેઓએ લખ્યું છે કે— પાક્ષિકદિવસને અંગે ઉપવાસ, ચાતુર્માસિક દિવસને અંગે છઠ્ઠ અને સંવત્સરીના દિવસને અંગે અક્રમનું તપ કરવું જરૂરી છે.' આમ ચામાસી દિવસને અંગે જ છન્નુની તપસ્યાને સ્વીકાર કરીને હાલમાં તેએ, ચામાસી ચૌદશની જ હાવા છતાં સાથે પૂનમના આગ્રહ સેવે છે તે ખાટા છે. એજ સિદ્ધચક્રના પાનામાં લખ્યું છે કે- પૌષધ એકી સાથે ઉચ્ચરી શકાય નહિ.' છતાં પૂનમના ક્ષયે એક જ દિવસે શાસ્ત્રાજ્ઞા અને શુદ્ધ પર પરા અનુસારે ચૌદશ પૂનમનું આરાધન કરનાર સુવિહિત વને તેએ જે પ્રશ્ન કરે છે કે- એક જ દિવસે શું એ પૌષધ કરશે ?' તે અયેાગ્ય જ છે. કેમકે-પૌષધ વગેરે નિયમા આગળ પાછળના દિવસે થઈ જ શકે છે. ” એ પ્રમાણે લખ્યું છે તે શું શાસ્ત્ર અને પરંપરાનુસારી છે ?
ઉત્તર:-તે લખાણ જૈનશાસ્ત્ર અને જૈનપરંપરાનુસારી તે નથી જ; પરંતુ સમજી અજૈન પણ ન લખે તેવું સ્વચ્છંદી છે. સિદ્ધચક્રનાં તે લખાણમાં ચાતુર્માસિક દિવસને અંગે
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨ ]
તત્ત્વતરંગિણું અનુવાદ ગ્રંથ
જે છ જણાવેલ છે તે, (બે ઉપવાસને ગણાતો છ એક જ દિવસે થઈ શકતે નહિ હેઈને ચૌદશની પાછળની તેરસને બીજે દિવસ લઈને અને તેમ સગવડ ન હોય તે આગળની પૂનમને દિવસ લઈને જ કરવામાં આવે છે તે મુજબ) ચૌદશની આજુબાજુના તેરસ કે પૂનમના પણ દિવસને જોડે લઈને જ ચોમાસીના દિવસને અંગે કદ જણાવેલ છે. આ વસ્તુ જાણવા છતાં તે લેખકે શ્રી સિદ્ધચક્રનાં તે લખાણનો “ચૌદશના એક જ દિવસે છ થતો હોવાનું પૂજ્ય આગોદ્ધારકશ્રીએ સ્વીકારેલ છે.” એ ભાવ બતાવવાની કોશિષ કરેલી છે તે, પૂનમના ક્ષયે તેમના મત મુજબ (ગત કાર્તિકી પૂનમના ક્ષયની જેમ) તેમનાથી પૂનમનું આરાધન તે લેખાવી શકાતું જ નહિ હોવાથી આગમોક્ત ચતુષ્પવીમાંની પૂનમ પવને જ પર્વની ગણત્રીમાંથી ઉડાવી દેવાની વૃત્તિને આભારી છે. એ દુવૃત્તિની સિદ્ધિ માટે જ તે લખાણમાં તે લેખકે-“માસી, ચૌદશની જ રહેવા છતાં પૂનમને આગ્રહ સેવે છે તે ખોટે છે” એમ સમજુ અજેન પણ ન લખે તેવું લખી માર્યું છે. જેમાસી ચૌદશની છે, પણ તે માસીને બે સંલગ્ન ઉપવાસવાળે છે, તે ચૌદશના એક જ દિવસે થઈ શકતા નથી એ તે અજેન પણ સમજે.
શ્રી હરિપ્રશ્ન પત્ર ૫ પ્રશ્ન બીજાના ઉત્તરમાં શ્રી હીરસૂરિજીએ જણાવેલ “જી તિરોજ मज्झम्मि, का तिही अज वासरे, इत्याद्यागमानुसारेणाविच्छिन्नपरंपरया च सर्वा अपि કૂળના માથા ga” એ પાઠ, આગમ અને વૃદ્ધ પરંપરાનુસારે બધી જ પૂનમ પર્વ તરીકે માન્ય હોવાનું જણાવે છે, એમ જાણવા છતાં–
શ્રી સુબોધાસામાચારી પત્ર ૪ મને-વધતિમાથાં પૂarછાના માતુघ्यं यावत् अष्टमीचतुर्दश्योः पूर्णिमामावास्योश्च चतुर्विधाहारविरतश्चतुर्विधं पौषधं कुरुते' से પાઠ, ચૌદશ અને પૂનમ તેમજ ચૌદશ અને અમાસને ચોવિહાર છદ કરવાનું સાફ જણાવે છે, એ પણ જાણવા છતાં–
સં. ૧૫૭૩ને તિથિ વિચાર –કે જેમાં મુનિશ્રી રૂપવિજ્યજીએ પૂનમની ક્ષયવૃદ્ધિએ તેરસની ક્ષયવૃદ્ધિ કરવાનું જણાવેલ છે તે, તિથિવિચારના વધારા (શાસ્ત્રીયપૂરાવા નં. ૧૧)માં મુનિશ્રી રામવિજયજીએ લખેલે-વતુર્વર તુ gifક્ષારના કાવાણai, द्वितीयस्तु पौर्णमास्याः पर्वत्वेन द्वितीयं उपवासं करोति अत एव चतुर्दश्यनंतरं पौर्णमासीति
gamનિતિ, રુતિ સિઘિનિયા એ પાઠ, એક ઉપવાસ ચૌદશનો અને એક ઉપવાસ પૂનમને એમ બે ઉપવાસ મળીને જ ચેમાસીને છક થતો હોવાનું સાફ જણાવે છે, એમ પણ જાણવા છતાં અને
શ્રી પ્રવચનસારેદ્દાર દ્વાર ૧૫૩ની ટીકામને-સુર્યરથgીમાઘાનાણી पर्वतिथिषु चतुर्विधमप्याहारशरीरसत्काराब्रह्मचर्यव्यापारपरिवर्जनरूपं पौषधं परिपूर्णम् ' से પાઠ પણ ચૌદશ પૂનમને જ છ કરવાનું જણાવે છે, એમ પણ જાણવા છતાં તે લેખક શ્રી જંબૂવિજયજી, છતપમાં ચૌદશ સાથે પૂનમ લેખાવનાર પૂજ્ય આગમોદ્ધારકશ્રીના
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિથિધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૯૩
તે પૂનમના આગમેક્ત આગ્રહને પણ બેધડક ખાટા કહે છે! તેથી તેમનું તે લખાણુ, જૈનશાસ્ત્ર અને જૈનપરંપરાનુસારી તે નથી જ; પરંતુ સુઘડ અજૈની પણ નથી: અણુઘડ અજૈની છે. કારણ કે—સમજી અજૈના પણ પૂનમને તે પતિથિ માને જ છે; વિષ્ણુપુરાણમાં કહ્યું છે કે હૈ રાજેન્દ્ર ! ચૌદશ-આઠમ-અમાવાસ્યાપૂર્ણિમા અને સૂર્યની સ ંક્રાંતિ એટલાં પર્વો કહેવાય છે.’
તે લખાણમાં જ મૂવિજયજીએ જે-“ પૂનમના ક્ષયે એક જ દિવસે શાસ્ત્રાજ્ઞા અને પર'પરાનુસાર ચૌદશ-પૂનમનું આરાધન કરનાર સુવિહિતવર્ગને તે ( પૂ. આગમાદ્વારક શ્રી) પ્રશ્ન કરે છે કે- એકજ દિવસે શું એ પૌષધ કરશે ?' તે અયેાગ્ય જ છે. ” એ પ્રમાણે લખેલું છે તે, પૂનમના ક્ષયે પૂનમને ચૌદશથી જુદી કરવાનું જણાવતી શ્રી વિજયહીરસૂરિજીમ૰ના યોશીવતુર્વરયો:' પાડરૂપ શાસ્ત્રજ્ઞા અને તે મુજબની અવિચ્છિન્ન પરંપરા પણ પ્રચલિત હેાવાથી તેમજ પૂનમના ક્ષયે ચૌદશના એક જ દિવસે ચૌદશ અને પૂનમનું આરાધન કરવાની કેાઈ શાસ્ત્રની આજ્ઞા અને પરંપરા નહિ હાવાથી સદંતર કપાલકલ્પિત છે. આ રીતે શાસ્ત્રાજ્ઞા અને પરંપરાના નામે સુવિહિતવર્ગ, આવી કારી ગપ હાંકે નહિઃ આ ભાઈબંધે તેા નવા મતના આગ્રહમાં પડીને તે ગપ જ હાંકેલ છે. માટે તે વને કરેલા ‘શું એકજ દિવસે એ પૌષધ કરશેા ?' એ પ્રશ્ન, અયેગ્ય નથી; પરંતુ સંપૂર્ણ ચેાગ્ય છેઃ તે વ, પૂનમના ક્ષયે જો ચૌદશે ચૌદશ-પૂનમ બન્ને તિથિનું આરાધન થઈ જાય છે, એમ કહેવામાં પેાતાને ય સાચેા લાગતા હાત તે તે લખાણમાંના ઉપરના લખાણુ પછીથી તે વગે કરેલા− કેમ કે પૌષધ વગેરે નિયમા આગળપાછળના દિવસે થઈ જ શકે છે.' એ લખાણની તે વગે` આવશ્યકતા જ માની ન હેાતઃ પૂનમના ક્ષયે પૂનમનું આરાધન તેા પૌષધ વગેરે નિયમ જ છે અને તે આરાધન તેા તે વર્ગીના કહેવા મુજબ ચૌદશના એક જ દિવસે થઈ જ જાય છે: પછી ક્ષીણુ પૂનમના પૌષધાદિ નિયમેને તે વગે આગળપાછળના દિવસે કરવા રહે છે જ કાં ?
એ રીતે પૂનમના ક્ષયે ચૌદશે ચૌદશ પૂનમ ખનેનું આરાધન થઈ જતું હાવાને કલ્પિત નવા મત કાઢવા જતાં તે વગને ૧-ગત કાન્તિકીપૂનમના ક્ષય વખતે ઉયાત્ ચૌદશને ચૌદશ ગણવી બંધ રાખીને ચૌદશની સવારથી ચૌદશે ( પૂનમના પટ જીહારવાનું= સિદ્ધગિરિજીની યાત્રા કરવા રૂપ પૂનમનું અનુષ્ઠાન કરવા વડે) પૂનમ ગણાવવી પડી, ર–તે પૂનમની સાંજે ચામાસી ચૌદશનું પ્રતિક્રમણ કરવાની કફોડી સ્થિતિમાં મૂકાઈ ને તે પૂનમને ચૌદશ ગણાવવી પડી, ૩-પેાતાની માન્યતામાં દ્વારાએલા શ્રાવક-શ્રાવિકાઓને ચામાસી ચૌદશના છઠ્ઠ, તે ઉદ્દયાત્ ચૌદશના દિવસે એ રીતે લેખાવલી કૃત્રિમ પૂનમના એક જ દિવસે એક જ ઉપવાસથી લેખાવવા પડયો, ૪-ખંભાત જેવા પેાતાના મૂળ મતાત્પાદક સ્થાનમાં તે પેાતાના મતની સમસ્ત શ્રાવિકાઓને ચામાસીના પૌષધેાથી જ વંચિત રાખવી પડેલ છે! અને–૧–ચામાસી ચૌદશ પછીની પૂનમે કરાતા વિહાર, પૂનમે નહિ કરી શક
૨૫
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪ ].
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
w
-----*
-
૧ ૧૪૧૧૧૪wwww w wwww wwwwwww vમ
વાની કરુણાજન્ય સ્થિતિમાં મૂકાઈને કાર્તિક વદી એકમે વિહાર કરવાને, તપાગચ્છીય પરંપરાથી વિરુદ્ધ માર્ગ લેવા વડે પૂનમીયા અને પાયચંદીયાના મતમાં પટકાઈ જવું પડ્યું હાઈને જેન જગતભરમાં તે વર્ગને હવે તે તદ્દન ખોટાવર્ગ તરીકે ખુલ્લા પણ થઈ જવું પડ્યું છે !!!
એ રીતે “પૂનમના ક્ષયે ચૌદશે ચૌદશ-પૂનમ બન્ને તિથિનું આરાધન થઈ જાય છે.” એમ તે વર્ગ સહેલાઈથી કહી તે શકેલ છે, પરંતુ પુષ્કળ કઠીનાઈ અને ફજેતીના ભેગે પણ કરી તે શકેલ જ નહિ હોવાથી તે વર્ગને પૂ. આગમ દ્વારકશ્રીને તે એક જ દિવસે શું બે પૌષધ કરશે?' એ પ્રશ્ન એગ્ય જ છે અને તે વાત એ જુઠા લેખક પણ જાણે જ છે.
તે કમતના પ્રતાપે જ તે લેખકના (અદ્યાપિપર્યત તે મને છોડી દેવાનું કહેનારા) ગુરુ આ૦ શ્રી પ્રેમસૂરિજીને પણ ગતકાર્તિકી પૂનમના ક્ષય પ્રસંગેમુંબઈ સમાચાર તા. ૧૦-૧૧-૧૯૬રને શનિવારના દૈનિક પેપર આદિમાં“કાર્તિક પૂનમને ક્ષય હોવાથી તા. ૧૧-૧૧-૬૨ રવિવારે ચૌદસ-પૂનમ ભેગી છે. આથી તે દિવસે સવારે કાર્તિકી પુનમની શ્રી સિદ્ધગિરિજીની અથવા ગિરિરાજના પટની યાત્રા કરવી, કેમકે-પૂર્વે ચોમાસી પૂનમની હતી અને કાર્તિકી પૂર્ણિમાની યાત્રાને મહિમા તે વખતે પણ હવે જ. વળી તે દિવસે ઔદયિક ચતુર્દશી હેઈને માસી પ્રતિક્રમણ આદિ પણ તે જ દિવસે કરવું અને કા. વ. ૧ સોમવારે સવારે ચોમાસું બદલવાનું રાખવું.” એ પ્રમાણે શાસ્ત્ર અને પરંપરાથી સદંતર વિપરીત જાહેરાત કરવા વડે શ્રી સંઘમાં સેંકડો વર્ષથી ચૌદશેજ કરાતી ચેમાસીની અવિચ્છિન્ન આચરણને અપલાપ કરીને (પૂર્વે પૂનમના ક્ષયે ઉદયાત્ ચૌદસે તે માસી કરાતી જ હેતી એમ જાણવા છતાં) પૂર્વે કરાતી તે ઉદયાત પૂનમની ચેમાસીને આજે પૂનમના ક્ષયે ઉદયાત્ ચૌદશની સવારથી જ પૂનમની ચેમાસી લેખાવનારું અને એ બહાને ૯૦૦ વર્ષથી કાર્તિક શુદ ૧૪ના સૂર્યોદયથી લેખાતી પરંપરાગત ઉદયાત્ ચૌદશની માસીને ઉત્થાપીને તે બનાવટી પૂનમની સાંજે ચૌદશની ચેમાસી લેખાવનારું મિથ્યાત્વપૂર્ણ નાટક કરવું સૂઝયું છે એટલે કે-ચૌદશની સવારે પૂનામ તથા સાંજે ચૌદશ લેખાવનારૂં શાસ્ત્ર અને પરંપરાવિરુદ્ધનું જાહેર નાટક કરવું સૂઝયું છે તે ખૂબ જ શરમજનક છે.
લગભગ ૯૦૦ વર્ષ પૂર્વે પૂનમની ચેમાસી હતી તે વખતે કાર્તિકી પૂનમની યાત્રાને મહિમા તે હવે જ, પરંતુ તે માસીની પૂનમે શ્રી સિદ્ધગિરિજીની યાત્રા કરવાની શાસ્ત્રજ્ઞા અને પરંપરા હતી, તે વખતે છેલ્લાં બસોક વર્ષથી શરૂ થએલ ગણાતા શ્રીસદ્ધાચલજીના પટ જુહારવાનું નહોતું, સિદ્ધગિરિજી પાસેનું આધુનિક પાલીતાણા નહતું અને શ્રી તારંગાજીથી ક્રમે સમેટાતું રહીને આજે પાલીતાણા તલાટી ધરાવતું શ્રી સિદ્ધ
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વ તિથિમાધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૯૫
ગિરિજીનું વર્તમાન કટ્ટુ પણ તે વખતે નહેાતું: તેથી તે કાન્તિકી ચેામાસીની પૂનમે શ્રી સિદ્ધગિરિજીની નિકટના જૈન સઘે!, (આજે પણ ઘણે સ્થળે રીવાજ પ્રવર્ત્ત છે તેમ) શ્રી સિદ્ધગિરિજીની દિશામાં પાતપેાતાના ગામની બહાર વાજતે ગાજતે જઈ ને શ્રી સિદ્ધગિરિ જીની યાત્રારૂપે ગિરિવર સન્મુખ બેસી દર્શીન-ચૈત્યવંદન-પાંચ પાંચ સ્તવન કહીને ૨૧ ખમાસમણાં આપતા હતા અને તે ચામાસી પૂરી થયે શ્રી શ્રમણુસંઘનેા વિહાર કાર્ત્તિક વિશ્વ એકમે જ મુક્ત ગણાતા હતા, એમ જાણવા છતાં અને જયારે પૂનમે ચામાસી હતી ત્યારે શ્રી શ્રમણુસંઘ, શ્રી સિદ્ધગિરિજીની યાત્રા પણ તે પૂનમે જ કરતા હતા તેવા કાઈ ઉલ્લેખ તે તે નાટકીયા નિવેદનની જાહેરાતમાં પોતે પણ બતાવવા અશક્ત નીવડેલ હોવા છતાં શિષ્યમાહાદિથી પૂનમના ક્ષયે ઉદયાત્ ચૌદશના એક જ દિવસે ચૌદશ પૂનમ બંને તિથિનું આરાધન થઈ જતું હોવાના નિજના શિષ્યના નિરાધાર તરગમાં તણાઈ જઈ ને વાવૃદ્ધ ગણાતા શ્રી પ્રેમસૂરિજીને પણ એ રીતે શાસ્ત્ર અને પરપરાથી સદંતર વિરુદ્ધ ગપગોળા શ્રી શ્રમણસંઘના દેખતે ડાળે ગબડાવવાનું પારાવાર ભવવર્ધક પાપ પાવું પડેલ છે, તે નવામતની અસારતા અને ઘાર અન કારિતાનુ પ્રતીક છે. શ્રી સંઘમાં પૂનમે ચેામાસી હતી ત્યારે પણ આ નવા વગે કરેલ છે તેમ ઉયાત ચૌદશે ચામાસી થતી નહોતી અને લગભગ ૯૦૦ વર્ષથી ચૌદશે ચામાસી થાય છે તેમાં કૃદ્ધિ ઉદયાત્ ચૌદશે · સવારે પૂનમ અને સાંજે ચૌદશ' એવું અવળું વત્તન કોઈ એક પણ નથી:એ વાત પણ જણાવે છે કે-વામમાગી નવાવર્ગનું આ લખવું અને ખેલવું એ તેમની મતિવિભ્રમતાનુ માપક હાઈ ને શ્રી જૈનશાસ્ત્ર અને અવિચ્છિન્ન પરપરાથી સદ્દન્તર વિરુદ્ધ છે. ખુબ જ ભવવક છે.
મૂળસૂત્રોના-ચાકટિવુળમાલિળીસુ ન પડવુળ પોલŕ' એ પાઠ પણ સ પૂર્ણિમાને પૌષધથી સ્વતંત્રપણે આરાધવાનું જણાવે છે અને શ્રી શ્રાદિનકૃત્યમાં પણ-‘ઇન્હેં તિદ્દીન મામિ ના તિથી અા વાસરે ?' પાઠ દ્વારા મહિનામાં આરાધ્ય તરીકે જણાવેલ ‘એ આઠમ-એ ચૌદશ-પૂનમ અને અમાસ ’ એ છ પતિથિને વિષે પણ પૂનમને સ્વતંત્ર પતિથિ તરીકે જણાવેલ છે જઃ આથી લૌકિકટિપ્પણામાં ક્ષય આવે ત્યારે પણુ પૂનમની સ્વતંત્ર આરાધના એ રીતે આ નવા વર્ગની જેમ ઉડી ન જાય એ સારૂ જૈન ભીંતીયાં પંચાંગમાં ‘યે પૂર્વાં’ના વિધિ વડે તે ક્ષીણુપૂનમને ટિપ્પણાની ઉદયાત ચૌદશને તેરસે ખસેડીને તેનાં સ્થાને પ્રથમ ઉદ્દયાત્ પૂનમ બતાવાય છે. આ રીત પણ કાઈ નવીન નથી; સેકડા વર્ષો જુની પ્રાચીન અને અવિચ્છિન્ન પર પરાગત હાઈ ને અદ્યાપિ પ્રચલિત જ છે. આ નવા વર્ગ પણ સ. ૧૯૯૨ પહેલાં તે પેાતાનાં ભીંતીયાં પંચાંગામાં તે પ્રમાણે જ છાપીને વતા હતા.
6
આમ છતાં હવે તે વર્ગ, જયારે એ રીતે · પૂનમના ક્ષયે ચૌદશના એક જ દિવસે
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬ ]
તત્ત્વતર’ગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
ચૌદશની સાથે પૂનમનું પણ આરાધન થઈ જાય છે' એમ (કાઢેલા નિરાધાર મતને ટકાવવા સારૂ ) મનસ્વીપણે જ લખવા-મેાલવા અને પ્રચારવાના અવળા ધંધે ચડી જવા પામેલ છે ત્યારે તે વર્ગોને એક પૂનમના ક્ષયની વાતમાં પણ ઉપર જણાવેલાં અનેક નુકશાનેાનાં ભાજન બનવું પડેલ છે. તે ઉપરાંત તે વને પૂનમના ક્ષયે–શ્રી નવપદજીની શાશ્વતી બન્ને આળીમાંની પૂનમના ક્ષયે તા ચૌદશના એક દિવસે ચૌદશના ચારિત્રઢ તેમજ પૂનમના તપપદની આરાધના અને એ આયંબિલ થઈ શકતા નહિ હાવાથી તેના નવામતી ભીંતીયાં પંચાંગમાં તેણે (તેની તે ગણત્રીએ તે વર્ગને રહેવા પામતા એળીના આઠ જ દિવસને બદલે ) પાછળના એક દિવસ પદરને ઉમેરોને એળીના નવ દિવસ ચૈન કેનાપિ ગણાવવા લાગવા છતાં ચે ચારિત્રતિથિ ગણાતી ચૌદશના ચારિત્રપદની આરાધના દનતિથિ તેરસે કરવાની અવળી ચાલે તે ચાલવુ જ પડે છે અને શ્રી સિદ્ધાચલમાં તથા પખવાડીયાતપમાં મેાટા ભાગે ચૌદશને બદલે એકલે પૂનમ પતિથિના જ તપ હોય છે તે પ્રસંગે તે આકાશ સામેજ જોવું પડે છે! એ વગેરે એ મતમાં ઘણાંયે નુકશાનેા હેાવાથી પણ શ્રી જમૂવિજયજીનું તે લખાણ સદ ંતર ભ્રામક હાઈ ને ઉપેક્ષણીય જ છે.
જ
પ્રશ્ન ૬૧–તે બ્રૂકના પેજ ૩૦ થી ૪૦ સુધીમાં-ક્ષીણવૃદ્ધતિથિમાં ભેગી તથા પહેલી આજીના કરાતા વ્યવહારના સ્વીકાર' શીર્ષક નીચે લેખકે શ્રી સિદ્ધચક્ર વર્ષ ૫, અંક ૧, પૃ૦ ૨૧ ઉપરના ૮૪૮મે પ્રશ્ન અને તેનું- ક્ષયવૃદ્ધિ વખતે ટીપણા મુજબ ખેલાતી તિથિની વાત જણાવનારૂ' સમાધાન રજુ કરીને તે સમાધાન ઉપરથી ‘ આરાધનામાં પણ તેમ ખેલવાને શ્રીસાગરજીએ સ્વીકાર કર્યો છે' એમ મનાવવાનું જે લખાણ કરેલુ છે તે લખાણ તા સ્પષ્ટ કૂટ જ છે અને તે ફ્રૂટ લખાણને સાચું લેખાવવા સારૂ તેમણે પેાતાના તે લખાણની સાક્ષીમાં જે શ્રી સિદ્ધચક્ર વર્ષ ૫, અંક ૯-૧૦, પૃ૦ ૨૧૧ ઉપરનું• લૌકિક હિસાબે XXX એમ આગળ પણ લેવુ.' એ લૌકિક ટીપણાના હિસાબવાળુ' લખાણુ રજુ કરવાની પણ જે ચેષ્ટા કરી છે તે ચેષ્ટા પણ ભ્રામક છે; પરંતુ તે લેખકે તે મૂકના ૪૧ મા પેજ ઉપર જે ‘ક્ષયે પૂર્વા’ વાચના પૂર્વતિથિ વગેરેમાં આરાધના અને સ્વીકાર. ? એ શીષ ક તળે સિદ્ધચક્ર વર્ષ ૧, અંક ૨૧ ના વધારાના પૃ૦ ૪ માંથી જે પ્રશ્ન અને સમાધાન રજુ કરેલ છે અને તે રજુઆત ઉપર તેમણે જે-તે પેજ ૪૧ થી ૪૨ સુધીમાં— અહિં પની તિથિને ક્ષયવાળી ગણવાનુ તેઓએ વળ્યું છે તથા સપ્તમી વિભક્તિ નહિ હાવા છતાં ××× ઉપજાવી કાઢીને ખાટો અને નકામા વિગ્રહ જગાડે છે.' એમ લખેલ છે તે વાજબી છે ?
ઉત્તર:-સિદ્ધચક્ર વર્ષ ૧ (સં૰૧૯૮૯) અંક ૨૧ ના વધારાના પૃ૦ ૪ ઉપરના તે પ્રશ્ન, ૮ પંચમીના ક્ષય હાય ત્યારે પંચમીનું શું કરવું? ' એ ખામત નથી; પરંતુ− પંચમીના ક્ષય હોય ત્યારે તે પાંચમીની ક્રિયા અને તપ કયારે કરવાં?’ એ વિષયને છે. અને તેથી તેનું સમાધાન પંચમીને બદલે પંચમીની ક્રિયા અને તપ પૂરતું
અપાએલ છે.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિથિાધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૯૭
અને તેમાં પણ—ાથે પૂર્વાના અથ તા તે સ્થળે− પતિથિના ક્ષય હેાય ત્યારે પહેલાની તિથિએ તે પવની તિથિ જે ક્ષયવાળી ગણવી, એટલે કે પહેલાની તિથિએ જે પની તિથિ ક્ષયવાળી છે તે ગણવી.' એ પ્રમાણે રજુ કરેલ જ હાવાથી– પંચમીના ક્ષયે ચાથે પાંચમી કરવી અને તે પછી તે પાંચમે ક્ષીણપાંચમની ક્રિયા–તપ વગેરે કરવાં.' એ સમાધાનના સંયુક્ત સીધા અર્થ છે. એટલે કે–તે સમાધાનના પણુ અથ તા– પાંચમના ક્ષયે ચેાથના ક્ષય કરવા.’ એ પ્રમાણે જ છે. તે સ્થળે વાચકને તે અર્થ, ખ્યાલ પર નહિ આવવા દેવા સાર્ તે શ્રી જમૂવિજયજીએ સિદ્ધચક્રના લખાણના તે ઉતારામાંની– પહેલાંની તિથિએ તે પની તિથિ જે ક્ષયવાળી ગણવી.’ એ પંક્તિમાંના ‘ જે’ શબ્દને ભૂલરૂપે દેખાડવા સારૂ તે શબ્દની જોડે કૌંસમાં પોતે ‘જ' વણુ પદ્મરને સ્થાપી દેવાનું અને તેમણે રજુ કરેલ શ્રી સિદ્ધચક્રના તે સમાધાનમાંનું અંતિમ- ભા. શુ. ૫ એ પણ એક પતિથિ છે અને તેના અંગે થતી તપસ્યા અને ક્રિયા ઉડાડી શકાય જ નહિ ' આખું લખાણ તેા ઉડાડીજ દઈને તેટલેાજ ભાગ રજુ કરવાનું છળ કરેલું છે! [તે સ. ૧૯૮૯ માં તેએ જ્યારે પાંચમના ક્ષયે ચેાથના ક્ષય જ કરતા હતા ત્યારે તેઓ પણ આ સમાધાનના અર્થ (હવે કરે છે તેવા નહિ પણ ) ઉપર જણાવ્યા મુજબ કરતા હતા. ]
એ છળપ્રપંચ કર્યા બાદ તે સમાધાનની નીચે તેમણે જે અહિં પર્વની તિથિને ક્ષયવાળી ગણવાનું તેઓએ લખ્યુ છે, તથા સપ્તમી વિભક્તિમાં નહિ હોવા છતાં તેમણે સપ્તમી વિભક્તિના જ અર્થ ગ્રહણ કર્યાં છે, અને પૂતિથિ દિવસે ક્ષીણતિથિની આરાધના કરવાનું જણાવ્યું છે, ક્ષયને બદલે ક્ષય કે વૃદ્ધિને ખલે વૃદ્ધિ’ કરવી એવા અ કર્યાં નથી. હવે શા માટે તેઓ આ વાકયને ‘ પતિથિની ક્ષયવૃદ્ધિએ પૂર્વ તથા પૂત્તરતિથિની ક્ષયવૃદ્ધિ કરવી ' એવા શબ્દો કે અર્થ આ વાકયમાં નહિ હેાવા છતાં તેવા અથ સ્વમતિકલ્પનાથી ઉપજાવી કાઢીને સમાજમાં ખાટો અને નકામા વિગ્રહ જગાડે છે ? ” એ પ્રમાણે લખાણ કરેલ છે તે તેમણે કરેલા પૂર્વોક્ત છળપ્રપંચને વિષના પાશ આપવારૂપ મૂત્ત માયામૃષા છે.
કારણ કે—‘ તે સ’. ૧૯૮૯માં તે ટીપણામાંની પક્ષયવૃદ્ધિએ તે સહિત આખા સંઘ આરાધનામાં પૂર્વ અને પૂત્તર અપની ક્ષય-વૃદ્ધિ કરતા હતા અને તેથી તે વખતે થએલા શ્રી સિદ્ધચક્રનાં તે લખાણમાંથી તેમણે સ. ૧૯૯૨માં નીકળેલા નવા મતને અનુ સરતા અર્થ ખતાવવાની બ્ય જ મહેનત કરી છે અને લખાણમાં પક્ષય વખતે પૂના અપના ક્ષયની વાત તેા પડી જ છે !' આ વસ્તુ જાણવા છતાં અને શ્રી સિદ્ધચક્રના તે ૨૧મા અંકના વધારાના તે ચાથા પેજની જોડેના સામેનાજ પાંચમા પેજ ઉપર તે જ ભા. શુ. ૫ ના ક્ષય. ખદલ- જે વર્ષે ભા. શુ. ૫ ના ક્ષય હાય તે વર્ષે ત્રીજના ક્ષય કરી ત્રીજના દિવસે ચેાથની તિથિનુ કાર્ય અને ચેાથના દિવસે પંચમી તિથિનું કાર્ય કરવું તે જ વાજબી છે. કારણ કે-શાસ્ત્રોમાં પૂનમના ક્ષયે તેરસના ક્ષય ગણવા ને તેરસના દિવસે
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
ચૌદશની ક્રિયા તથા તે જ પ્રમાણે ચૌદશના દિવસે પૂર્ણિમાના તપ અને ક્રિયા કરવાનું વિધાન શ્રી સેન ( હીર ) સુરીશ્વરજી મહારાજજી જણાવે છે. ” એ પ્રમાણે મુદ્રિત લખાણ, તે લેખકે તે લખાણ કરતી વખતે પેાતાની નજર સામે જ પડેલું જોયું પણ હાવા છતાં જે લેખક, તે ચેાથા પેજ પરના એ સમાધાનમાંના એક વાકયને આઠે અહિં પતિથિને ક્ષયવાળી ગણવાનું તેઓએ કહ્યુ છે, સપ્તમીને અર્થ નહિ હોવા છતાં સપ્તમીના જ અર્થ ગ્રહણ કર્યાં છે, પૂર્વતિથિ દિવસે ક્ષીણતિથિની આરાધના કરવાનું જણાવ્યું છે, ક્ષયને બદલે ક્ષય કે વૃદ્ધિને બદલે વૃદ્ધિ કરવી એવા અથ કર્યાં નથી, હવે શા માટે તેએ આ વાકચને - પ તિથિની ક્ષયવૃદ્ધિએ પૂર્વ તથા પૂતર તિથિની ક્ષયવૃદ્ધિ કરવી' એવા શબ્દો કે અ આ વાકચમાં નહિ હેાવા છતાં તેવા અથ સ્વમતિકલ્પનાથી ઉપજાવી કાઢીને સમાજમાં ખાટો અને નકામા વિગ્રહ જગાડે છે ? ” એ પ્રમાણે પૂજ્ય આગમાદ્ધારકશ્રીના નામે જૂઠી વાતા અને જૂઠા સ્વીકારા લખી શકેલ છે તે લેખક જ સ્વમતિકલ્પનાથી કાઢેલા તિથિમત ખાતર આવાં માયાતૃષાથી ભરેલાં છળ પૂર્ણ લખાણેા ઉપજાવી કાઢીને સમાજમાં ખાટા અને નકામે વિગ્રહ જગાડનાર તરીકે સિદ્ધ થાય છે.
પૂજ્ય આગમેદ્ધારકશ્રીએ નવામતના વિરોધમાં આ એક જ વાકયના ઉપયોગ કરેલ નથી તેમજ તે વાકચમાંથી પક્ષય-વૃદ્ધિએ પૂર્વ કે પૂતર અપના ક્ષય વૃદ્ધિ કરવા’ એવા અ પણ એ અંકના વાકયને પકડીને કઢિ આગળ કરેલ નથીઃ છતાં જે માણસે, તે વાકયમાં તેવા શબ્દો નથી' અને તે વાકચના તેવા અથ ઉપજાવી કાઢચો છે' ઇત્યાદિ ભ્રામક લખાણ કરેલ છે અને તે વાકયની સામેના જ વાકયમાં પડેલા તેવા શબ્દો અને તેવા સાક્ષાત્ અથની સામે આંખમીંચામણાં કરેલ છે તે માણસમાં શાસ્ત્રના પ્રેમની અને અવિચ્છિન્ન પર પરાની વફાદારીની ગેરહાજરી તેા સ્વતઃ સિદ્ધ છે જ; પરંતુ શાસ્ત્ર અને પરંપરા પ્રતિના અનાદર પણ સ્વતઃ સિદ્ધ થાય છે.
6
તેવા તે લેખકે, તે બ્રૂકના તે પેજ ૪૨ થી ૪૩ સુધીમાં જે-ચૌદશ પુનમની ભેગી આરાધનાને સ્વીકાર' ઇત્યાદિ નં. ૧૩ થી ૧૭ સુધીમાં જે લખાણાના હારડા રજુ કરેલ છે અને તેમ કરીને તે સ્વીકારાની નીચે જે જે લખાણેા કરેલાં છે, તે સર્વ લખાણા પણુ એ જ કાટીનાં હાઈ ને તેને વિસ્તારના ભયથી આ રીતે વિગતવાર કપાલકલ્પિત જણાવતાં વિરમીએ છીએ અને તે સાથે તે સ્વીકારી તથા લખાણાનું ફૂટપણું સમજવા-શ્રી સિદ્ધચક્ર વર્ષ ૧, અંક ૯-૧૦, પૃ૦ ૨૦૦ થી ૨૨૮ સુધીને ‘રવિવારની સંવત્સરીવાળાની માન્યતા શીક પૂજ્ય આગમેદ્ધારકદેવેશશ્રી લિખિત વિશાળ લેખ વાંચવા વાચકાને ખાસ ભલામણ કરીએ છીએ.
પ્રશ્ન ૬૨:-તે • તિથિસાહિત્યદર્પણ' બ્રૂકના પેજ ૪૮ ઉપર · શાસ્ત્રીયપુરાવાપાલદન શીર્ષકતળે તે કુલેખકે જે-“ સ. ૧૯૮૯માં આ. શ્રી આનંદસાગરજીએ
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૧૯૯
ભા. શુ. ત્રીજે સંવત્સરી કરી હતી XXX XX ત્યારે તેમણે પિતાના ટેકામાં પરંપરા જણાવી ન હતી, કારણ કે પાંચમના ક્ષયે ત્રીજો ક્ષય કરવાની પરંપરા હતી જ નહિ” એમ જે લખ્યું છે તે તો-[ સં. ૧૯૦માં ચંડાશુગંડુ પંચાંગમાં ભા. શુ. અને ક્ષય આવ્યું હતું ત્યારે પૂજ્ય આગમ દ્વારકશ્રીની માફક તેમણે પણ તે ટિપ્પણની (ત્રીજને ક્ષય કરીને) ત્રીજે જ સંવત્સરી કરી હતી છતાં એથે ગણાવી હતી અને અહિં ત્રીજે સંવત્સરી ગણાવે છે તેથી, તેમજ સં. ૧૫ર અને ૧૯૬૧ની જેમ પૂ. આગમ દ્વારકશ્રીએ, તે વખતે પણ પિતાના ટેકામાં તેવા જેડીયાં પર્વમાંની આગલી તિથિનો ક્ષય વખતે પૂર્વતરતિથિને ક્ષય કરીને જોડીયા પર્વને સંલગ્ન રાખનારી પરંપરા છે શ્રી હીરસૂરિજીમનો ‘કોર શીતુર્વર પાઠ આપીને ય જણાવી હતી. તેથી] દિવસને રાત્રિ ગણાવવા જેવું કરૂં અસત્ય હોઈને ઉપેક્ષણીય જ છે; પરંતુ તે લખાણ પછી તે લેખકે જે-“તેમણે જણાવ્યું હતે શ્રી તરવા તરંગિણી ગ્રંથને આધાર. પાઠ આપવાની તેઓશ્રીએ તસ્દી લીધી ન હતી. જ્યારે તે પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે તેમણે રતુદા ક્ષ પંચમીરવી શાસ્ત્રોન ર થારો અવિરત-ચોથના ક્ષયે પંચમી સ્વીકારના પ્રસંગથી તું વ્યાકુલ થઈશ.” આ પાઠ આપે. આમાં પાંચમના ક્ષયે ત્રીજને ક્ષય કરવાની કે ક્ષયને બદલે ક્ષય કરવાની તે વાત સરખીયે નથી, તે તેમણે પિતે સિદ્ધચક વર્ષ ૪, અંક ૨૩, પૃ. ૫૩રમાં કબુલ કર્યું છે. જુઓ તેમના શબ્દ-૭તત્વતરંગિણમાં પર્યુષણની થના ક્ષયે તારે પંચમીએ સંવત્સરી કરવી પડશે, એમ ખરતને ચઉદશના ક્ષયે પુનમે પખી કરવાને પ્રસંગ આપ્યો છે” છતાં સં. ૧૯૯૩ના શ્રાવણ મહિના સુધી આ ને આ પાઠ ઉપર તેમણે ગેળા ગબડાવ્યા કર્યા,' એમ લખ્યું છે તેમાં કાંઈ તથ્ય ખરું?
ઉત્તર-સં ૧૯૩માં પ્રસિદ્ધ થયેલ “ શાસ્ત્રીયપૂરાવા નામની બૂકમાં જ્યારે શ્રી જંબૂવિજયજીને ભા. શુ. ૫ના ક્ષયે ત્રીજને ક્ષય કરવાનું જણાવનારા અનેક પ્રાચીન લેખે પણ જોવામાં આવ્યા ત્યારે તે પ્રાચીન લેખેને શ્રી તવતરંગિણી ગ્રંથમાને તે “તુધ્ધ .” પાઠ પણ પ્રમાણિક લેખાવતો હોવાથી અને તે પાઠ તે “શાસ્ત્રીયપૂરાવા” બૂકના પેજ ૧૫ ઉપર પ્રસિદ્ધ થવાથી તે તિથિસાહિત્યદર્પણ” બૂકના લેખક શ્રી જંબૂવિજયજીએ, તે
શાસ્ત્રીય પુરાવાલદર્શન” શીર્ષક નીચે શ્રી તત્વતરંગિણીના તે પાઠમાંથી સ્પષ્ટતયા તરી આવતા “ભા. શુ. પના ક્ષયે ભા. શુ. ૩ના ક્ષયવાળા’ નક્કર દંપર્યાથને તેવી ખોટી રીતે ખેટે લેખાવવા સારૂ તે પ્રયાસ કરેલ છે.
આ સિવાય તમે પણ જાણે જ છે કે-“પૂજ્ય આગમેદ્ધારકશ્રીએ પિતાના ટેકામાં તે સં. ૧૯૯૩ સુધી એકલે શ્રી તત્ત્વતરંગિણીગ્રન્થને તે એક જ આધાર આપે ન હિતે; પરંતુ તે સાથે પૂનમ-અમાસના ક્ષયે તેરસને ક્ષય કરાતો હોવાની પરંપરાને અને તે પરંપરા ઉપર પણ મહોર છાપ માનનારે શ્રી હરિપ્રશ્નમાંના વયોવતુર્વર પાઠને પણ આધાર આપે જ હતો છતાં લેખકે–તે એક આધાર બતાવ્યો હત” એમ જણાવ્યું છે
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦ ]
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
તે અસત્ય અને ઉપેક્ષણય જ છે.” આથી તે સંબંધમાં વધારે ખુલાસાની જરૂર નથી.
વાત એટલી ઉમેરવી રહે છે કે-તે લેખકે તે લખાણમાં જે-તે આધાર પણ પૂ. આગમ દ્વારકશ્રીએ સં. ૧૯૮૯માં પ્રથમ જ બતાવ્યું હોવાને દેખાવ કર્યો છે તે પણ અસત્ય છે. કારણ કે-તેઓશ્રીએ શ્રીસંઘને સં. ૧લ્પર અને સં. ૧૯૬૧માં પણ આવેલા તે ભા. શુ. ૫ના ક્ષય પ્રસંગે તે તે આધારે બતાવ્યા જ હતા. સં. ૧૫રના તે પ્રસંગે અમદાવાદ લુહારની પિળના સુશ્રાવક શા. છગનલાલ પાનાચંદે ભાવનગર પં. શ્રી ગંભીર વિજયજી ઉપર લખેલા (શ્રી જંબૂવિની તે બૂકના ૧૮મા પેજ પર છપાએલા) પત્રમાં પડેલે તવંતરંગિણ મંગાવવાને ઉલેખ, એ વાતની આજે પણ સાક્ષી પૂરે છે. તેમજ સં. ૧૫રને “સયાજીવિજય પત્રમાં લેખ પણ એ વાતની સાક્ષી પૂરે છે.
તે લખાણ પછીથી શ્રી અંબૂવિજયજીએ, જે-“પાઠ આપવાની તેઓએ તસ્વી લીધી ન હતી.” એમ લખ્યું છે તે તે તે પાઠવાળા પુસ્તકનું “તત્વતરંગિણી” નામ જાણ્યા પછી અભણ જ લખી શકે. તે વાક્ય પછી તેમણે-“જ્યારે પૂછવામાં આવ્યો ત્યારે તેમણે તુચ્છ ક્ષે ૪૪૪ વ્યાકુળ થઈશ.” આ પાઠ આપ્યો.એમ જે લખ્યું છે તે સરાસર જુઠું છે. કારણ કે-સં. ૧૯૮લ્માં તેમણે તે પાઠ બાબત પૂજ્યશ્રીને પૂછ્યું જ નથી, તે પાઠનું સ્થળ જણાવ્યા પછી પૂજ્યશ્રીને તે પાઠ કઈને આપવાને પ્રાયઃ પ્રસંગ જ ન આવ્યું
ઈને પૂજ્યશ્રીએ તે પાઠ તે સં. ૧૯૮લ્માં તો શું; પરંતુ સં. ૧૯૯૨ સુધી કેઈને આપ્યો નથી. વળી સં. ૧૯૨માં તો તે લેખકે તે શ્રી તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથનું પર્વ તિથિપ્રકાશ” નામે ભાષાંતર પણ પ્રસિદ્ધ કરેલ હોવાથી તે પાઠ તે લેખકના ખ્યાલમાં તે પ્રથમથી જ હેવાનું સિદ્ધ છે.”
આમ છતાં શ્રી જંબૂવિજયજીએ, સં. ૧લ્કની તે બૂકમાં તેમણે લખેલી– શ્રી તત્ત્વતરંગિણીને પાઠ પૂછયો ત્યારે આગે.” એ કૃત્રિમ વાતને સંવત્ તેમણે જે ૧૯૮૯ લખાવેલ છે તે સંવત્ પણ તેમણે (પિતે શ્રી તત્વતરંગિણીને માન્ય લેખાવેલ હોવાથી હવે તે શ્રી તત્વતરંગિણીને તે પાઠને ઈન્કાર કરી શકે તેમ નથી. તેમજ “શાસ્ત્રીયપૂરાવામાંના
ભા. શુ. પના ક્ષયે ત્રીજો ક્ષય કરવાનું જણાવનારા અનેક પ્રાચીન લેખેને સ્વીકાર કરે તો તેમને મત ટકે તેમ નથીઃ ઈત્યાદિ કારણોને લીધે) સં. ૧૯૯૩માં પ્રસિદ્ધ થએલ તે શાસ્ત્રીયપૂરાવા” બૂકમાંના તે પ્રાચીન લેખો ઉપર પ્રમાણિકતાની છાપ મારનારે તે તવતરંગિણીને પાઠ તે બૂકના પેજ ૧૫ ઉપર અર્થ સહિત પ્રસિદ્ધ થયેલ હોવાથી શ્રી તત્વતરગિણીના તે પાઠને તે ખરા અર્થને બેટે કહેવા સારૂ જૂઠે લેખાવેલ હોઈને તે વાતને સં. ૧૯૮૯ નથી, પરંતુ ૧૯૩ છે. આ વાતની-સં. ૧૯૨માં તેમણે તે શ્રી તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથને અનુવાદ કર્યો તેમાં તથા તે પછીથી સં. ૧૯૫ સુધી પણ તે લેખકે કે-નવા વર્ગના કેઈ અન્ય લેખકે પણ શ્રી તત્ત્વતરંગિણીના તે “તુ ક્ષ' પાઠના તે ખરા અર્થ બદલ કદિ તેવી વાત લખી નથી.” એ પ્રતીતિ પણ છે.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૦૧
શ્રી જબ્રવિજયજીએ, પિતાની “તિથિસાહિત્યદર્પણ” બૂકમાંના તે લખાણમાંની એ વાત પછી શ્રી તત્વતરંગિણીને તે “તુચ્છ ક્ષે પાઠ અને તેને અર્થ જણાવ્યા બાદ તે પાઠના અર્થ બદલ જે-“આમાં પાંચમના ક્ષયે ત્રીજને ક્ષય કરવાની કે ક્ષયને બદલે ક્ષય કરવાની તો વાત સરખીયે નથી, તે તેમણે પોતે (પૂ. આગમ દ્વારકશ્રીએ) સિદ્ધચક વર્ષ ૪, અંક ૨૩, પૃ. ૫૩૨ માં કબુલ કર્યું છે.” એમ શ્રી સિદ્ધચક્રમાંના-“૭–તત્ત્વતરંગિણીમાં પર્યુષણની થના ક્ષયે તારે ૪૪૪ પૂનમે પકખી કરવાનો પ્રસંગ આપે છે.” એ શબ્દો ટાંકીને લખ્યું છે તે, સિદ્ધચક્રમાંના તે લખાણ પછીનું- તે ઉપરથી પંચમીનું પર્વપણું અને ત્રીજો ક્ષય કરવાનું સ્પષ્ટ છે, ત્યાં (ત્રીજના ક્ષયની) અમાન્યતાને આગળ કરનારને ધન્યવાદ.” એ મુજબનું અઢી પંક્તિ પ્રમાણ લખાણ ઉડાવી દઈને લખ્યું હોવાથી પૂ. આગમ દ્વારકશ્રીના નામે જુઠી જ કબુલાત બતાવનારું ધૃષ્ટતાપૂર્ણ હેઈને લેખકના મહામિથ્યાપણાનું ખ્યાપક છે. પૂ. આગદ્ધારકશ્રી, શ્રી સિદ્ધચક્રના તે જ લખાણમાં ત્રીજને ક્ષય કરવાનું સ્પષ્ટ શબ્દોમાં જણાવેલું છે, એમ નજરે જેવા છતાં પણ જે જંબૂવિજય, પિતાના તે લખાણમાં-“શ્રી સિદ્ધચકનાં તે લખાણમાં ત્રીજને ક્ષય કરવાની વાત સરખીયે નથી.” એમ બેધડક જુઠું બોલી શકે છે તે જંબૂ વિજયજીમાં કેટલે જમ્બર મૃષાવાદ ભર્યો છે? તે શબ્દોથી જણાવવાની અત્ર જરૂર રહેતી નથી. આ વ્યક્તિની શાસ્ત્ર અને પરંપરા પ્રતિની બેવફાદારી પણ કેટલી જમ્બર ગણાય? અને તેને અંગે તેમની ભવાભિનંદિતા પણ કેટલી વિશાળ ગણાય?
તેવી રીતે વર્તીને-શ્રી સકળ વિદ્યમાન શાસનસંઘની પણ શરમ છેડીને–અનેક પૂર્વાચાર્યોથી સેંકડો વર્ષોથી અવિચ્છિન્નપણે આચરાતી આવેલી અને અનેક પ્રમાણે વડે આજે પણ સુવિશુદ્ધપણે ઝળકતી તે જેડીયાં પર્વમાંની આગલી તિથિના ક્ષય વખતે આરાધનામાં તો પૂર્વતર તિથિને ક્ષય કરીને તે જેડીયાં પર્વને તે સંલગ્ન બે દિવસ જોડે જ ઉભા રાખવાની–પ્રમાણિકતર પરંપરાને જે જંબૂવિજયજીએ, સં. ૧૯૯૨થી સ્વછંદપણે જ ઉપજાવી કાઢેલી કહીને અને (તે પછી તે સર્વત્ર સર્વ પ્રકારે સર્વદિગ નિમ્ળ ઠરેલા લુખા તિથિમતના દુરાગ્રહ ખાતર) તેવાં હડહડતાં જુઠાં લખાણે ચીતરીને ઉખેડી નાખવાનો જેણે ભેખ લીધેલ છે તે શ્રી અંબૂવિજયજીના તે લખાણમાં તે શું? પરંતુ કેઈપણ લખાણમાં આત્માથી કોણ વિશ્વાસ સ્થાપે?
તે સં. ૧લ્યમાં એકલા પૂજ્ય આગમેદારશ્રીએ નહિ; પરંતુ રાજકેટ મુકામેથી પૂ. આ. શ્રી વિજયપ્રતાપસૂરીશ્વરજી મહારાજે પણ7-“ચૌદશ-પૂનમ અને ચૌદશ-અમાસ જેવાં જોડીયાં પર્વમાંની આગલી તિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે આરાધનામાં જેમ તેરસની ક્ષય-વૃદ્ધિ કરીને તે ૧૪-૧૫ અને ૧૪-૦) પર્વને જોડે જ ઉભાં રખાય છે તેમ ભા. શુ. ૪-૫ રૂપ જેડીયાં પર્વમાંની આગલી તિથિ પાંચમની ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે પણ આરાધનામાં તે ત્રીજી જ ક્ષય-વૃદ્ધિ કરીને ભા. શુ. ૪-૫ પર્વને જોડે જ રાખવા
૨૬
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨ ]
તત્વતરંગિણું અનુવાદ ગ્રંથ
જનમ----
મ
મમમમમનના
માટે સેંકડો વર્ષો પહેલાનાં નીચે મુજબ પ્રમાણિકપાઠ છે.” એમ વિશાળ પત્રિકા (કેજે “પર્વતિથિનિર્ણય” નામક મહાગ્રંથને પૃ. ૮૭ થી ૮૯ ઉપર પ્રસિદ્ધ છે તે) દ્વારા જણાવીને-“પર્વ મશુરંવા ગરિ ક્ષય તૃતીયાપા સાથઃ ૦િ ” ઈત્યાદિ જે પાંચ શાસ્ત્રપાઠો જાહેર કરેલા છે તે શાસ્ત્રપાઠ મુજબ જ ભા. શુ. પાંચમના ક્ષયે ત્રીજને ક્ષય કરવાનું જણાવનારા તે શ્રી તત્વતરંગિણીને જ જતુ હવે વંચમીરથી - પ્રસંન વં ચાલુ મવિષ્યતિ' પાઠને [તે પાઠના “ભા. શુ. ૪ ના ક્ષયે તે ચોથ જે ત્રીજને બદલે પાંચમપર્વએ કરવાને પ્રસંગ આવશે ત્યારે ત્યાં તું વ્યાકુળ થઈશ (માટે એ સ્થિતિથી બચવા તું તેરસે ચૌદશ કરી” એ ખતરને જણાવેલા અર્થ ઉપરથી] એ જ ઐદંપર્યાર્થ છે કે-“તેવી જ રીતે ભા. શુ. પંચમી પર્વના ક્ષય વખતે તે એથની જેમ પંચમી પર્વતિથિને પણ ક્ષેત્રે પૂર્વ વડે ઉદયાતરૂપે અખંડ રાખવાનું હોવાથી ભા. શુ ત્રીજને ક્ષય કરે.” આ અર્થ શ્રી જંબૂવિજયજી પોતે પણ જાણે જ છે; પરંતુ તે અર્થના સ્વીકારમાં - શાસ્ત્રીયપુરાવાલદર્શન કરાવવાને બદલે શાસ્ત્રીયપૂરાવાને મુંગે મેઢે સ્વીકાર કરવાપૂર્વક “નૂતનતિથિમતપેલદશન” જ થાય. આ વસ્તુ સહન કરવી એ તેમને મુશ્કેલ જણાવાથી જ તેમણે આ રીતે શ્રી તત્વતરંગિણીના તે વાસ્તવિક ઐદંપર્યાથને (પૂ. આગમોદ્ધારકશ્રી કૃત તે લખાણમાંનાં અંતિમ લખાણને ઉડાડી દેવાનું પાપ વહારીને પણ) નિફ્લેવેલ છે. એટલા સારૂ જ તેમણે તેવું શાસનની શુદ્ધ પરંપરાનું લેપક લખાણ ઉપજાવી કાઢવું પડેલ છે! અન્યથા એ મૂર્ખશેખર કોણ હોય કે-જે તેવા નક્કર ઐદંપર્યાથનેઅંતે વિદ્વાનમાં પિતાના હાથે પિતે મૂખ લેખાવા પામે તેવાં પ્રત્યક્ષ હડહડતાં જુઠાં લખાણું કરીને પણ બેટે લેખાવવાની બાલિશતા કરે ?
આ દરેક હકીકત વિચારતાં તમને સમજાશે કે-“શ્રી જંબૂવિજયજીએ તે લખાણને અંતે જે-“છતાં સં. ૧૯૩ના શ્રાવણ મહિના સુધી આ ને આ પાઠ ઉપર તેમણે (પૂ૦ આગમ દ્વારકશ્રીએ) ગેળા ગબડાવ્યા ક્ય.' એમ લખ્યું છે તે મુજબ પૂ આગમેદ્ધારક શ્રીએ આ ને આ પાઠ ઉપર ગેળા ગબડાવ્યા નથી, પરંતુ સં. ૧૯૯૬ના તે લખાણમાં -[ શ્રી તત્વતરંગિણીના તે પાઠના શ્રી જંબૂવિજયજીને ખટકતા તે વાસ્તવિક અદંપર્યાથને તેવી ફૂટ રીતે જ પેટે લેખાવવાના બહાને અતિપ્રમાણિક અને પ્રાચીન એવા તે “શાસ્ત્રીયપૂરાવાને જ બેટા મનાવવાના ભવવર્ધક દુરાશયથી] તે શ્રી જંબૂવિજયજીએ જ ગેળા ગબડાવ્યા છે.” તે બૂકના તે પેજ ૪૯થી ૯૨ સુધીમાં શ્રી જંબૂવિ એ ચીતરેલાં તે શાસ્ત્રીય પુરાવા પોલદર્શન’નું સ્વરૂપ આ જ પ્રકારનું હાઈને તે લેખકનાં તે બધાં લખાણની અત્ર ગ્રંથવિસ્તારના ભયે ઉપેક્ષા કરવામાં આવે છે.
ઉન્માર્ગે ચઢી ગએલા ભાઈ-બહેને સન્માર્ગે આવે. શાસ્ત્રીયપુરાવાલદર્શન’ શીર્ષક તળેનાં લખાણમાં–શ્રી આનંદવિમલસૂરિજીના પાનાં અને “શાસ્ત્રીયપૂરાવા” બૂકમાંના પ્રાચીન અને પ્રચલિત પરંપરાને જ પ્રમાણ કરાવતા
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબોધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૦૩
અનેક લેખ વગેરેને–તેમાં તે અચલગચ્છની ગાથાઓ છે–તેના કર્તાના નામે નથી–તેની ભાષા બરાબર નથી” ઈત્યાદિ બનાવટી અપવાદે બતાવવા વડે બેધડક અપ્રમાણુ કહી દેવાની ઇષ્ટતા ધરાવનારા તેઓ, શ્રી વિજયલકમસૂરિજીએ આષાઢી વ્યાખ્યાનમાં–શું પિતિ
શ?vોવ! મારે I gણે જ નિ ચર્ચાન, નg જ ?િ ઈત્યાદિ લેકશાસ્ત્રમાંના અને તેમાં પણ કેટલાક તે જૈનશાસ્ત્રથી વિરુદ્ધ માન્યતાના લેક દાખલ કર્યા હોવા છતાં તે વ્યાખ્યાન તે જેની આષાઢી વ્યાખ્યાન તરીકે પ્રમાણ માને જ છે: કર્તાનાં નામ વિનાનાં “ચંમિ' વગેરે સૂકતો તથા પરંપરાઓ વગેરેને પણ તે વર્ગ પ્રમાણ માને છે છતાં પૂર્વાચાર્યોએ, પિતાનાં પાનાં અને લેખોમાં શ્રી તપાગચ્છની “પર્વતિથિના ક્ષયે પૂર્વ કે પૂર્વતર તિથિનો ક્ષય કરે એ માન્યતાને દેશથી મળતી વાતવાળા તે અચલગચ્છની માન્યતાવાળા ઉદ્ધરેલા કલેકેને પણ દાખલ કર્યા, તેમાં તેવા લેકનાં બહાને ગદ્યબદ્ધ પ્રાચીન પૂરાવાઓને પણ તેવી કુટરીતિએ અપ્રમાણ કહે છે તે પ્રાચીન સાહિત્યના ભેગે પણ પિતાને મત ચલાવવાની ધૂનનું પ્રતીક છે.
તે લેખકે-અહિં જેમ પૂ. આગમ દ્વારકશ્રીએ તેમના તે શ્રી સિદ્ધચક્રના લખાણમાં જણાવેલા શ્રી તત્વતરંગિણના તે પાઠના અર્થમાં–“પાંચમના ક્ષયે ત્રીજનો ક્ષય કરવાનું કહ્યું જ નથી અને તે પાઠના અર્થમાં તેવી વાત સરખોયે નથી એમ તેઓએ પિતે કબુલ કર્યું છે” એવું કેરેકરૂં ગયું હાંકયું છે તેમ શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ વળી તેમની સં. ૧૯૯૩ની “શ્રી પર્વતિથિ-ચર્ચા સંગ્રહ” નામની બૂકના ૮૧મા પેજ ઉપર ૬૮મે-“તત્વતરંગિણીગ્રંથમાં પાંચમની વૃદ્ધિએ ત્રીજની વૃદ્ધિ કરવાને લેખ છે એમ સાગરાનંદસૂરિજી કહે છે તે શું સાચું નથી?” (પૂ. આગમ દ્વારકશ્રીએ કદીયે નહિ કહેલ હોવા છતાં) એ પ્રશ્ન ઉપજાવી કાઢી તેના ઉત્તરમાં-“શ્રી સાગરજીનું એ કથન હલાહલ જુઠું છે.” ઈત્યાદિ કહેવા વડે જીભની નકામી જ ખરજ ઉતારીને આત્માને ભારે કરે છે ! આવા લેખક શાસનનું શું હિત કરે?
માળવા-મારવાડ–મેવાડ-વાગડ સિવાયના કચ્છ અને કાઠીઆવાડનું સદ્ભાગ્ય છે કે કોઈક જ ગામમાં આ ભાઈનું આ સાહિત્ય હશે અને કઈ ગામની પ્રાયઃ કેઈક જ વ્યકિતમાં પ્રવેશ પામી શકેલ હશે.” એમનું સાહિત્ય માત્ર ગુજરાત, દક્ષિણ અને ઝાલાવાડના કેટલાક ગામોમાંની પણ જુજ જ વ્યક્તિઓમાં પ્રવેશ પામેલ છે! તો પણ તે પ્રવેશના પ્રતાપે તે તે વ્યક્તિઓ. બીચારી ભૂતગ્રસિતની જેમ આજે જોઈએ છીએ તો પ્રભુશાસનના એ તિથિ અને સૂતક વિચારવાળા મૂળમાર્ગમાં વિચરતા પૂજ્ય સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતે પ્રતિ ઘુરકીયાં કરતા રહીને અને તે નવા વર્ગના ઉન્માર્ગને જ માર્ગ માનીને ચાલવામાં આત્મકલ્યાણ માનવાની ભૂલનો ભાગ બનેલ છે તે ખેદજનક છે. * ઈચ્છીએ છીએ કે-તેવી દરેક વ્યક્તિઓને આ નવાવર્ગના તેવાં ઝેરી સાહિત્ય થી બચવા સારૂ આ પ્રશ્નોત્તરી તેઓને મધ્યસ્થવૃત્તિ વડે વાંચવાનું સદભાગ્ય સત્વર સાંપડે અને અને તે તે દરેક ભાઈ બહેને મૂળમાર્ગમાં સ્થિર બનીને
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
પિતાનું નકકર આત્મકલ્યાણ સાધી પિતાના માનવજન્મને સાર્થક કરે ધ્રુવ માર્ગને તજીને તેવા જુઠા લેખકના અધ્રુવમાગને કેણુ કલ્યાણકામી ભજે?
પ્રશ્ન: ૬૩-તે “ તિથિસાહિત્યદર્પણ” બૂકના પેજ ૫ ઉપર શ્રી જંબૂવિજયજીએ, “કરિના તિહી” ગાથાને-“ઉદયમાં જે તિથિ હોય તે પ્રમાણ છે. ઉદયતિથિને છોડીને અન્ય કરવામાં આવે તો શ્રી જિનાજ્ઞાન ભંગ, એકે ખોટું કર્યું તે જોઈ બીજે ખોટું કરે તે અનવસ્થા, મિથ્યાત્વ અને સંયમ તથા આત્માને હાનિ થવારૂપ દે લાગે.” એ મુજબ અર્થ કર્યો છે તે બરાબર છે?
ઉત્તર-તે ગાથામાંના “અવરથા' શબ્દને અને “વિરાળ' પદને તેમણે કરેલ અર્થ, પ્રસ્તુત અધિકારને કમે સદંતર અસંગત તેમજ અધમૂલક હોઇને તે અર્થ બરાબર નથી. શ્રાદ્ધવિધિમાં શ્રાવકનાં પર્વના ચાલેલા અધિકારમાં તે ગાથા દર્શાવેલ હોવાથી અને પર્વતિથિનાં પાલનનું વિધાન તે સંયમી તેમજ સંયમસંયમી બંને માટે સમાન હોવાથી સર્વસંયમી તથા દેશસંયમીને માટે સંયમને અને આત્માને હાનિ થવારૂપ દેષ લાગે.” એ અર્થ તો તેઓ જ કરી શકે.
સિવાય તે-મિ કા સિદી ના માળ, ચાર શ્રીમાળી સમંSિજવરથા, મિ છત્તવાળ પરે ! ” ગાથાનો સ્પષ્ટ અને તાત્વિક અર્થ“ઉદયમાં જે તિથિ હોય તે પ્રમાણ છે. ઉદય સિવાયની અન્ય જે બેસતી તિથિ, પ્રભાતના પ્રતિક્રમણપ્રારંભકાલની તિથિ, પૂર્વાણકાલ-મધ્યાહ્નકાલ–અપરાહ્નકાલ-પ્રદેષકાલવ્યાપિની તિથિ કે આથમતી-સમાપ્તકાલવ્યાપિની” તિથિ છે તેનું પ્રમાણ કરવામાં આવે તે (શાસ્ત્રમાં શ્રાવકને જે પર્વતિથિએ તે દિવસના સૂર્યોદયથી માંડીને બીજા દિવસના સૂર્યોદયની મર્યાદાવાળા અહોરાત્રના પૌષધ અને તપનાં પચ્ચકખાણ કરવાનાં જણાવેલ છે તે મુજબ તે તે વ્રતપચ્ચકખાણ વગેરે નિયમ પ્રહણ કરનાર શ્રાવકને અહોરાત્ર સચવાત નહિ હોવાથી) અહોરાત્રના પૌષધાદિક નિયમ ભંગ થવા રૂપ શ્રી જિનાજ્ઞાના ભંગને દોષ લાગે, કઈ બેસતી તો કઈ પ્રતિક્રમણકાળની, કેઈ પૂર્વાણકાલવ્યાપિની તો યાવતુ કેઈ સમાપ્ત થતી તિથિ પ્રમાણુ ગણીને આરાધવા લાગે તે આરાધ્ય અનુષ્ઠાનને પ્રારંભ (સૂર્યોદય) કાલ કે-જે સહુકોઈને માટે એક તરીકે વ્યવસ્થિત છે તે મટીને જુદા જુદા કાલ થઈ જવા રૂ૫ અનવસ્થાદેષ લાગે, તેવું કરનારને મિથ્યાત્વદોષ લાગે અને આરાધનામાર્ગને ખંડિત કરવા રૂ૫ વિરાધનાને દેષ લાગે.” એ પ્રમાણે છે.
પ્રશ્ન ૬૪-'૩ મિ.” ગાથાના કરેલા તેવા અર્થ પછીથી તે જ ૯૫મા પેજ ઉપર શ્રી જંબૂવિજયજીએ ત્યાં તે અર્થનો ભાવાર્થ રૂપે જે-“આથી નક્કી થયું કે-જે પર્વતિથિ આરાધવાની હોય તે જે ડી પણ સૂર્યોદય વખતે મળતી હોય તો તે જ ગ્રહણ કરીને પૂજા, પચ્ચકખાણ આદિમાં પ્રવર્તાવું. તેને અનાદર કરવાથી કિંવા તેને ફેરવવાથી આજ્ઞાભંગ, અનવસ્થા, મિથ્યાત્વ અને વિરાધના દે લાગે છે, માટે ઉદયતિથિને અનાદર કિંવા તેને
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ તિથિમાધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૦૧ પલટા કરી શકાય નહિઃ છતાં તેવા અનાદર કે પલટા કરનારા આજ્ઞાભંગાદિ દોષાને જ સેવનારા છે તે ચાકખુ સમજી શકાય તેવું છે.” એ પ્રમાણે લખ્યું તે છે; પરંતુ તેમના એ અથ પ્રમાણે ચાલવામાં તે– તે, લૌકિકટીપણામાંની પતિથિના ક્ષયે તે ક્ષીણતિથિ ઉદયાત્ નહિ હેાવા છતાં તેને આરાધતા હેાવાથી અને પતિથિની વૃદ્ધિ વખતે તિથિ ઉયવાળી હાવા છતાં તેનું આરાધન તો નહિ જ કરતા હૈાવાથી' તેને જ આજ્ઞાભંગ, અનવસ્થા, મિથ્યાત્વ અને વિરાધનાના દોષ લાગે છે એમ જ ઠરે છે છતાં તેમણે તેવું પાતાને જ ખાધક લખાણ કરવાની ગંભીર ભૂલ કેમ કરી હશે?
ઉત્તર:–મહિનામાં પરિસંખ્યાન રૂપે મુખ્યત્વે આરાધવાની ખાર પતિથિ હાય છે. દરેક પતિથિનું આરાધન સૂર્યોંદયથી ખીજા સૂર્યોદય સુધીના ગણાતા ૨૪ કલાકના એક રવિ આદિ વાર પ્રમાણ ગણવાનું હેાય છે. કારણ કે–સવારથી લેવાતા પૌષધ પચ્ચકખાણુ વગેરે અનુષ્ઠાના ૨૪ કલાકના હૈાય છે. આથી તે ખારેય તિથિએ ગ્રહણ કરવાના વ્યવહાર જૈનાએ સેકડા વર્ષોથી લૌકિકટિપ્પણાને આધારે મુકરર કરેલ છે. લૌકિકટીપણામાં જૈનાને જોઈતી ખારેય તિથિમાંની એક પણ તિથિ સૂર્યદય વાળી પ્રાપ્ત થતી નથીઃ કારણ કે–‘તે ટિપ્પણામાં તો બેસતી, આથમતી તિથિ અને ૨૪ કલાકથી તો ન્યૂન જ તિથિ હાય છે; પરંતુ સૂર્યોદયથી શરૂ થતી અને ૨૪ કલાક પ્રમાણવાળી તો પ્રાયઃ એક પણ તિથિ હાતી નથી.’
લૌકિક ટિપ્પણામાંની તિથિઓની એ અવ્યવસ્થિત સ્થિતિમાંથી જૈનાને સૂર્યોદયથી બીજા સૂર્યોદય સુધીના ૨૪ કલાકની વ્યવસ્થિત જૈની તિથિ પ્રાપ્ત કરવી મુશ્કેલ બને છે. જૈનાની એ મુશ્કેલી દૂર કરવા સારૂં પૂર્વાચાર્યે, લૌકિકટિપ્પણામાંની ( ક્ષીણ અને વૃદ્ધતિથિને છેડીને પ્રથમ) તે બેસતી, આથમતી, અધૂરી, અલ્પાદિ તિથિને પ્રમાણ માનવાનું ફેરવીને
મિ ના ત્તિઢી”ના સિદ્ધાંત આપવા વડે ઉય વખતે જે તિથિ હોય તેને જ માનવાનું સ્થાપ્યું. એ રીતે ધર્માનુષ્ઠાન માટેની તિથિ મેળવવા સારૂ અન્યદર્શનકારે પણ અન્યદેશનીએને‘શ્રાન્સ્યિોદ્યવેજાયાં, થા સ્તોાપિ તિથિર્મવેત્ ।સા સંપૂઽતિ મંતા, પ્રસૂતા નોÄ વિના ॥॥' એ સિદ્ધાંત આપીને લૌકિક ટિપ્પણામાંની તે એસતી, આથમતી, અધૂરી આદિ તિથિને પ્રમાણ માનવાનું પલટી નાખ્યું. અને ઉદય વખતની તિથિને જ માનવાનું રાખ્યું, આ હકીકતના નિષ્કર્ષી એ છે કે–જૈન જૈનેતર બંનેય પૂ. મહિષ આએ, લૌકિક ટિપ્પણાની તિથિને આરાધનામાં તો પ્રમાણ જ માની નથી. તેનું એસવાપણું આદિ સહિત ખીલકુલ પ્રમાણ ગણેલ નથી. ટિપ્પણામાં તો બધી જ તિથિ સૂર્યોદય વગરની જ હોવાથી પૂર્વાચાર્યોએ તે તે તિથિઓને ‘સયંમિ॰' અને ‘જ્ઞાત્સ્યિોદ્યવહાયાંના સંસ્કાર આપવા વડે ધરમૂળથી પલટી નાખવા પૂર્ણાંક સૂર્યોદયવાળી બનાવીને તે પછી જ જૈની અને શૈવી તિથિ તરીકે માનવાનું ઠરાવ્યું છે: આમ થયું ત્યારે જ લૌકિક ટિપ્પણામાંની તેવી તિથિઓમાંથી મહિનાનીખાર જૈની તિથિએ મેળવવાની જૈનેાની તે મુશ્કેલી દૂર થવા પામી. આથી આરાધનામાં લૌકિકટીપણાંની તિથિએ માનવાની વાત ન રહી અને ‘સ્થંમિ’ના સિદ્ધાંતના
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
આધારે જ તિથિ માનવાની રહી, તેથી તે કમ્પ' વાળો સિદ્ધાંત, આરાધનામાં ઉત્સર્ગ માર્ગ રૂપે લેખાવા પામ્યો.
એ રીતે ટીપણાની બધી જ તિથિઓને ‘મિને સંસ્કાર, આરાધના માટે સૂર્યોદયવાળી જૈની તિથિ બનાવવા તે સમર્થ થયે; પરંતુ તે સંસ્કાર, ટિપ્પણામાં તે તે બેસતી–આથમતી ઇત્યાદિ સિવાયની મહિનામાં જે બે ત્રણ તિથિઓ ક્ષીણ અને વૃદ્ધ પણ આવે છે, તે તિથિઓને સૂર્યોદયવાળી બનાવવા સમર્થ ન થયું. આથી જેનેને મહિનામાં તેવી બે ત્રણ તિથિઓને તે સૂર્યોદયવાળી મેળવવાની મુશ્કેલી ઉભી જ રહી. આથી જૈનાચાર્યોએ દશ પૂર્વધર ભગવંત શ્રી ઉમાસ્વાતિજી વાચકપ્રવરના પ્રૉષ તરીકે મનાતે “ક્ષો પૂર્વાવાળે અપવાદમાગ અપનાવીને તે મુશ્કેલી પણ દૂર કરી એટલે કે-ટિપ્પણની જે ક્ષીણ અને વૃદ્ધતિથિને ઔદયિકી બનાવવામાં મને ઉત્સર્ગમાર્ગવાળે સંસ્કાર અસમર્થ નીવડયો ત્યારે તે ક્ષીણ અને વૃદ્ધતિથિને ઔદયિકી બનાવવામાં ‘ક્ષ પૂર્વા' અને “ી સત્તાવાળા અપવાદમાર્ગને સંસ્કાર સમર્થ નીવડ્યો. આથી જૈનેની તે શેષ મુશ્કેલી પણ “થે પૂર્વવાળા અપવાદમાગે દૂર કરી. આ રીતે જેનેમાં સેંકડો વર્ષોથી લૌકિકટીપણામાંની તિથિઓને તે વર્થમવાળા ઉત્સર્ગ અને “ક્ષો પૂર્વા” તથા “ી સત્તાવાળા અપવાદને સંસ્કાર આપવા વડે ધરમૂળથી ફેરવીને ઔદયિકી બનાવાય છે અને તે પછી જ તેને જેની તિથિઓ તરીકે માનવામાં આવે છે.
આ પદ્ધતિ આપણે સર્વ જૈનસંઘેમાં આજે પણ પ્રચલિત હોવા છતાં શ્રી જંબૂવિયજીએ તે સ્થળે જે-કિંવા તેને (ટિપ્પણામાંની સૂર્યોદય વખતની તિથિને) ફેરવવાથી આજ્ઞાભંગ, અનવસ્થા, મિથ્યાત્વને દોષ લાગે છે, માટે તેને (ક્ષયવૃદ્ધિ વખતે પણ) અનાદર કિવા તેને પલટે કરી શકાય નહિ.” એ પ્રમાણે લખ્યું છે તે નિજના તિથિમતના આગ્રહવશાત્ કપોલકલ્પિત જ લખ્યું છે. ઉપર જોઈ ગયા કે-જેમ જેની તિથિ નક્કી કરવા માટે “ઘનિ' ના સહી વાળ ઉત્સર્ગસિદ્ધાંત, ટિપ્પણામાંની બેસતી આદિ બધી જ તિથિઓને ધરમૂળથી ફેરવી શકે છે, તેમ પર્વતિથિના કે ચૌદશ-પૂનમ, ચૌદશ-અમાસ, ભા. શુ. ૪-૫ આદિ જેડીયાં પર્વમાંની આગલી તિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે એક પર્વતિથિ કે જેડીયું પર્વ નકકી કરવા સારૂ તે “ મ' ઉત્સર્ગ કરતાં બળવાન ગણાતે ક્ષે પૂર્વા અપવાદમાર્ગ તે ટિપ્પણાની તેવી બે-ત્રણ તિથિઓને જરૂર જ ફેરવી શકે છે.
શ્રી જેન્દ્રવિજયજીને લૌકિક ટિપ્પણની બધી જ તિથિને ફેરવી નાખનાર તે મિત્ર ને સિદ્ધાંત કબુલ છે, ફક્ત બે ત્રણ તિથિને ફેરવી નાખનારે “ પૂર્વાને સિદ્ધાંત જ કબૂલ નથી ! તે પંચમકાલની બલિહારી જ ગણવી રહે છે.
ટિપ્પણની બધી તિથિને ફેરવીને ઉદયાત્ બનાવનાર ‘ મિ.” સિદ્ધાંત પણ જૈનાચાર્યત છે અને ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે ટિપ્પણની ઉદય વખતની તિથિને ફેરવીને ક્ષીણ
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૦૭
* * * *
* *
* *
* * *
* *
અને વૃદ્ધતિથિને ઉદયાત્ બનાવનાર ક્ષેત્રે પૂર્વ ને સિદ્ધાંત પણ જૈનાચાર્ય કૃત છે. આથી ટિપ્પણની ઉદય વખતની તિથિ ન ફરે” એમ કહેનારા, તે બન્ને જૈનાચાર્યોનાં વચનેમાંથી એક જ જૈનાચાર્યનાં વચનને માનવાની ગંભીર ભૂલના ભોગ બનીને જેનની બારપર્વની સૈદ્ધાંતિક માન્યતામાંથી ચૂત થાય છે. આમ બનવા ન પામે એ સારૂ કલ્યાણકામીજનેએ ટિપ્પણમાંની તિથિક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે તે મિત્રને છેડીને ‘ક્ષ ના અપવાદમાર્ગનું જ અનુસરણ કરવું રહે છે. મને સિદ્ધાન્ત, લૌકિકટિપ્પણમાં જ્યારે કોઈ પણ તિથિને ક્ષય ન હોય ત્યારે જ જરૂરી છે.
આ શ્રી અંબૂવિજયજીના સેંકડો વર્ષ પૂર્વેના દાદા-પરદાદાગુરુઓએ પણ તે જૈનાચાર્યોના ઉભય સિદ્ધાંતને એ રીતે અપનાવીને જ ટિપ્પણની તે તિથિએમાંથી ૧૨ ઉદયાત્ જેની તિથિ માનેલ છે અને સં. ૧૯૨ સુધી તે આ શ્રી અંબૂવિજયજી આદિ તમામ નવા વગે પણ જૈનાચાર્યોના તે ઉભય સિદ્ધાંતને અનુસરવા પૂર્વક એ રીતે ટીપણની બધી તિથિ ફેરવીને જ બાર ઉદયાત્ જેની તિથિ માનેલ છેઃ અને તે વખતે શ્રી અંબૂવિજયજી આદિ નવા વર્ગને તેમજ તે વર્ગના દાદા-પરદાદાગુરુઓને ટિપ્પણની ઉદયાત્ તિથિ ફેરવવામાં આજે દેખાયા તે આજ્ઞાભંગાદિ દે કદિ લાગ્યા નથી, માત્ર તે વગે સં. ૧૯૯૩ થી પિતાના પૂર્વજોનાં પણ તે વર્તનથી વિરુદ્ધ જઈને પર્વતિથિના ક્ષય વખતે પણ તે “યંમિરને સિદ્ધાંત માનવાની વાત એકાએક ઉભી કરી ત્યારથી જ તે વર્ગને (તમે પ્રશ્નમાં જણાવ્યું છે તે મુજબ) પર્વતિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે પિતાના હાથે જ તે આજ્ઞાભંગ-અનવસ્થા-મિથ્યાત્વ અને વિરાધનાના દેનું ભાજન બનવું પડેલ છે. તેવા ગંભીર દોષથી ગ્રસિત માણસ, સન્નિપાતપ્રસ્તની જેમ તેવું અને તે પછીથી ૯મા પેજ સુધીનું યદ્રા તદ્રા લખાણ કરવાની ગંભીર ભૂલ કરે તે સહજ હેવાથી “તે વગેર, પિતાને જ બાધક એવું એ લખણ કેમ કર્યું હશે?” એ પ્રશ્નને અવકાશ નથી.
પ્રશ્ન ૬૫-તે બૂકના પેજ ૧૦૦ ઉપર શ્રી જંબૂવિજયજીએ, શ્રી તત્વતરંગિણ પૃ. ૪ ઉપરન–“ક્ષીનામીચં તથા શિયમા” એ પાઠ રજુ કરીને તે પાઠને ત્યાં જે-સાતમમાં કરાતું આઠમનું કૃત્ય” એ પ્રમાણે અર્થ કરેલ છે, તે જોતાં તો “પર્વતિથિના ક્ષયે “થે પૂર્વાને સંસ્કાર આપીને પૂર્વની અપર્વતિથિનાં સ્થાને ક્ષીણ પર્વતિથિને જ કરવાનું કહેનાર શ્રી તત્ત્વતરંગિણકાર, આઠમના ક્ષયે પૂર્વની સાતમને સૂર્યોદય વાળી આઠમ બનાવવાને બદલે પૂર્વની તે સાતમમાં આઠમનું માત્ર કાર્ય જ કરી લેવાનું જણાવે છે તે તે બંને વાત સંગત શી રીતે ગણાય?
ઉત્તરા-ઉપરના ૬૪માં સમાધાનમાં જણાવ્યું છે તેમ જંબૂવિજયજી આદિ તમામ ન વર્ગ, પર્વતિથિને ક્ષય વખતે તે “ક્ષો પૂર્વ” પ્રષ-પૂર્વતિથિને ક્ષય કરીને તેને સ્થાને ક્ષીણતિથિને ઉદયાત્ બનાવવી.” એમ જ અર્થ કરીને પૂર્વતિથિનાં સ્થાને ક્ષીણતિથિને ઉદયાત્ જ બનાવતું હતું. તેમના સં. ૧૯૮૯ના જૈનપ્રવચન વર્ષ ૬ ના ૧૨-૧૩ અને
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮ ]
તત્ત્વતર ગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
૧૪મા સંયુક્ત અંકના ૧૩૦ મા પાને તેમણે “ચે પૂર્વાં’ના-“ એક દિવસે ત્રણ તિથિના ભાગ આવતા હાય તેા વચલી તિથિ ક્ષયતિથિ કહેવાય છે. તે તિથિ જો આરાધ્યકેાટીની હાય તા પૂર્વની તિથિની જગ્યાએ તેને જ કાયમ કરાય છે. કારણ કે-તે ક્ષીણ તિથિની સમાપ્તિ પણ તેજ દિવસે થાય છે. તત્ત્વગ્રાહી આત્માઓને આ વસ્તુ સ્પષ્ટ સમજાય તેમ છે.’ એ અર્થ પ્રસિદ્ધ કરીને પણ સ્વીકારેલ છે.
છતાં પણ તે વગે, સં. ૧૯૯૨માં જ્યારે નવા જ તિથિમત કાઢવ્યો ત્યારે નિજના તે મતની પુષ્ટિમાં તે વર્ગને તે ‘ક્ષયે પૂર્વા’ના સ્વીકૃત અર્થમાં પણ (પ્રસ્તુત બૂકના પેજ ૯૬ થી ૯ સુધીમાં શ્રી જ ભૂવિજયજીએ પાણિનીયના ‘છુપાં સુપ” ને ખાત્રીને વિભક્તિ પલટાવવાની હદે પહેાંચી જવા પૂર્વક ધૂમાડામાં બાચકાં ભરવારૂપે અનેકવિધ ગુલાંટો મારવાની જેમ) ગુલાંટ મારવી પડી ! એટલે કે-“તે વર્ગ, ‘ક્ષયે પૂર્વા’ના અંમાં જે— ક્ષય તિથિ જો આરાધ્ય કેાટીની હાય તો પૂર્વાંની તિથિની જગ્યાએ તેને જ કાયમ કરાય છે.’ એ પ્રમાણે માનતો અને લખતો હતા તેને બદલે નવા મત કાઢળ્યો ત્યારે વળી તે વગ તે જ યે પૂર્વાના અર્થાંમાં– ક્ષયતિથિ જો આરાધ્ય કાટીની હાય તો પૂર્વની તિથિમાં માત્ર તે ક્ષીણતિથિની આરાધના જ કરી લેવાની હાય છે; પરંતુ પૂર્વની તિથિની જગ્યાએ તેને જ કાયમ કરવાની હાતી નથી.’ એમ ગુલાંટ મારીને તેવું ખેાલવા-લખવા અને પ્રચારવાના ધંધે લાગી ગએલ છે!
ઉપર તેમના જ જૈન પ્રવચનમાંના લખાણના આધાર રજુ કરીને જણાવ્યું છે તેમ સ. ૧૯૯૨ સુધી તે વ, ‘ પતિથિના ક્ષયે પૂર્વતિથિનાં સ્થાને ક્ષીણ પ`તિથિને જ કાયમ કરાય, એ વાત જેએ સમજે તેઓને જ તત્ત્વગ્રાહી લેખાવતો હતો અને સ. ૧૯૯૩થી તે વ, તે વાત સમજનારને અપતત્ત્વગ્રાહી લેખાવવા પૂંક તે વાતથી સદ ંતર ઉલટી એવી પતિથિના ક્ષયે પૂર્વની તિથિમાં તે ક્ષીણતિથિનું (નામ આપ્યા વગર માત્ર) આરાધન જ કરાય’ એ વાતને જે સમજે તેને તત્ત્વગ્રાહી લેખાવે છે! તે વનું આ પ્રત્યક્ષ
C
ઉન્માર્ગી પણું છે.
પેાતાની તે ફૂટ અનીતિને શાસ્ત્રાનુસારી લેખાવવા સારૂ તે વગે ઘણાં જ ફાંફાં મારવા છતાં જ્યારે તેને કેાઈ પણ શાસ્ત્ર કે શાસ્ત્રમાંના નામના પણ આધાર ન જ મળી શકો ત્યારે શ્રી જ’ભૂવિજયજીએ, પેાતાની તે મ્રૂકના પેજ ૧૦૦ ઉપર (જે તત્ત્વતર ંગિણીઝ થ, · ચૌદશના ક્ષયે તેરસનુ નામ પણ ન લેવું. તેરસને ચૌદશ જ કહેવી.' એમ ડાંડી પીટીને કહે છે તે જ) શ્રી તત્ત્વતર’ગિણીશ્રંથના-‘ક્ષીળાoમારૂં લક્ષમ્યાં નિયમાળમષ્ટમી ત્યજ્યપરાં ન નમસ્તે' એ આખા પાઠમાંના ક્ષીળાદમીસ્ત્ય સપ્તમ્યાં” એટલા ટુકડા જ રજુ કરવાનું રાખીને તે ત્રુટક પાઠના પેાતાના નવા મતને મળતો ‘સાતમમાં કરાતું આઠમનું કૃત્ય ’ એવા છલપૂર્ણ અ કરેલ છે અને તે કુટિલતા દ્વારા પેાતાના નવા મત ઉપર શ્રી તત્ત્વતર ંગિણીગ્રંથની મહેારછાપ મારવાની કેવલ મૂખ'જનાચિત ચેષ્ટા જ કરી છે. સિવાય શ્રી તત્ત્વતર ંગિણીના
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૦૮
તે સંલગ્ન પાઠ તો તેમના મત ઉપર મહેરછાપ મારવાને બદલે “સાતમમાં કરાતું આઠમનું કૃત્ય આઠમનું ગણવા નહિ પામે.” એમ જણાવીને તેમના નવા તિથિમતને મૂલમાંથી ફેજ જ કરે છે.
શ્રી અંબૂવિજયજી, આટલેથી જ અટકેલ નથી. તેમણે પિતાના નવા મતની સિદ્ધિ માટે એથીય આગલ વધીને થે પૂર્વના હવે કરવા માંડેલા તે કૂટ અર્થને સાચે લેખાવવા સારૂ તે બૂકના પેજ ૧૦૦ પછી તે ઘર fખવાત પરં છિદ્યાર ના ન્યાયે ૪૭ પેજ સુધી યદ્વા તદ્રા લખાણ કર્યા છે! પરંતુ “ખોટું લાંબુ ન નિભે” એ ઉક્તિ અનુસાર સં.
૧ લ્માં તે વર્ગે મધ્યસ્થને ફેડીને પ્રાપ્ત કરેલા અને તે પછી પોતે પિતાના જૈનપ્રવચનના ખાસ અંકમાં પણ પ્રસિદ્ધિ આપવા રૂપે સ્વીકારેલા પી. એલ. વૈદ્યનાં લખાણમાં “ધિરાતમાં શીર્ષકતલે તે વૈધે પણ તે ‘સો પૂર્વાને અર્થ–પર્વતિથિના ક્ષયે પૂર્વતિથિનાં સ્થાને ક્ષીણતિથિ કરવી. એ મુજબ જ કરવાથી શ્રી અંબૂવિજયજીને તે બધા જ મલોખાને માળખે, તેમણે સ્વીકારેલા તે વૈદ્યના લખાણથી જ જમીનદોસ્ત થઈ જવા પામેલ હોવાથી હવે તે
તે બંને વાત સંગત શી રીતે ગણાય?' એ પ્રશ્ન જ રહેતું નથી. આ પ્રશ્ન કદ –નો વર્ગ, “ટિપણમાં હોય તે પ્રમાણે જ તિથિ માનવી જોઈએ.” એમ કહીને “જે વસ્તુ જેમ હોય છે તેમ જ માનવામાં સમકિત ગણાય અને તેમ નહિ માનવામાં મિથ્યાત્વ ગણાય. એમ કહે છે તે ખરૂં છે?
ઉત્તર-નવા વર્ગની તે વાતને તે વર્ગ જ સાચી લેખાવી શકે તેમ નથી. કારણકે– પિતાની તે વાતને સાચી મનાવવામાં તે તેમને-પાછળ ૬૪માં પ્રશ્નના સમાધાનમાં જણાવ્યા મુજબ ‘મિ” તથા “ પૂર્વના સિદ્ધાંતે બતાવવાવાળા તે બંને શાસનમાન્ય આચાર્ય પ્રવરેએ તે ટિપ્પણની બધી જ તિથિઓને હોય તેમ માની નહિ હોવાથી અને ન હોય તેમજ માનવાનું ઠરાવેલ હોવાથી તે ઉભય સિદ્ધાંતસમર્પક આચાર્યપ્રવરે કે-જેઓ સમકિતની છાપવાળા છે તેમાં સમકિત નહિ ગણાવવાની અને મિથ્યાત્વ ગણવવાની ઘોર આપત્તિના ભાજન બનવું પડે છે શાસનમાંથી ઓળતા બંધ પડીને શાસનપક્ષના વગરપ્રયાસે જ ઉખડી જવું પડે તેમ છે.
જે કે-ટિપ્પણુમાં બીજ આદિ પર્વતિથિને ક્ષય હોય ત્યારે ટિપ્પણાવાળાઓ, પડવા આદિની તિથિમાં નક્ષત્ર વગેરે લખે છે અને ક્ષીણ બીજ આદિની આગલ નક્ષત્રાદિના સ્થાને સર્વત્ર મીંડાં મૂકવા વડે બીજ આદિન ક્ષય માને છે તેમ આ “જે વસ્તુ જેમ હોય તેમ કહેવામાં સમકિત લેખાવનારે” ને વર્ગ, બીજ આદિને ક્ષય તો માનતા નથી અને ટિપણામાં જે નથી જ લખ્યું તે “પડ–બીજ આદિ ભેળાં” એમ લખે છે–બોલે છે–માને છે અને મનાવવા મથે છે,” તે વાત જ તે વર્ગની એ સમકિત-મિથ્યાત્વની વાતને જુઠી અને ભ્રામક ઠરાવવા પર્યાપ્ત છે, છતાં તેવું બોલવામાં તે વર્ગ કેટલે બધા જુઠે અને ભ્રામક છે? તે સમજી લેવા સારૂ નીચેની બીનાએ પણ ધ્યાનમાં રાખવી આવશ્યક છે.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦ ].
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
૧–પંચાંગમાં હોય તે પ્રમાણે જ તિથિ માનવામાં સમકિત ગણાવનારે વિચિત્રતર વર્ગ, પંચાંગમાં કઈ જ તિથિ સૂર્યોદયથી નહિ બેસતી હોવા છતાં “ઉદયવાળી તિથિ માનવી” એમ પંચાંગ બહારનું બેલે છે!
૨-એ રીતે “ઉદયવાળી તિથિ માનવી” એમ બેલે છે, પણ પંચાંગમાં બીજ આદિના ક્ષયે એકમ આદિ તિથિ જ ઉદયવાળી બતાવેલી હોય છે તેને તે તે વર્ગ, ઉદયવાળી હવા છતાં પણ માનતો નથી!
૩–તેવા પ્રસંગે તે તે ઉદયવાળીને એ રીતે અનાદર કરીને પંચાંગમાં તે તે દિવસે ક્ષયરૂપે જણાવેલી બીજ આદિને જ તે એકમ આદિના સૂર્યોદયથી આરાધવાનું કહે છે!
૪-તે લૌકિક પંચાંગમાં હોય તે પ્રમાણે તિથિ માનવાનું કહે છે અને આરાધનાનાં પંચાગે તે પિતાનાં જુદાં જ કાઢે છે!
પ-લૌકિક પંચાંગમાં હોય તે પ્રમાણે જ તિથિ માનવાનું કહે છે તેથી તે વર્ગો તિથિ આરાધવાનું પણ લૌકિક પંચાંગ પ્રમાણે જ કહેવું રહે છે, છતાં તે કહેવામાં તદ્દન ચૂપકીદી સેવીને તે વર્ગ પિતાની આરાધનાનાં પંચાંગમાં લૌકિક પંચાંગની તિથિઓને બદલે પિતે ઉભી કરેલી માન્યતા મુજબની તિથિઓ છાપીને તેવી તિથિઓને આરાધવાનું લખે છે!
-લૌકિક પંચાંગમાં તિથિના યે પૂર્વની તિથિની નીચે-આ ડેસ મૂકીને ક્ષીણ તિથિને તે પૂર્વની તિથિની નીચે લખતા નથી અને આ ન વર્ગ, પિતાનાં આરાધનાનાં પંચાંગમાં – 9-3-3 - ઈત્યાદિ લખીને લૌકિક પંચાંગમાંની પૂર્વની ઉદયાતા તિથિની છડેચોક અવગણના કરે છે!
૭-આઠમ આદિ તિથિના ક્ષયે લૌકિક પંચાંગમાં રવિવાર આદિ ૨૪ કલાકના એક વારે સાતમ આદિ એક જ તિથિ લખે છે અને આ ન વર્ગ, પિતાનાં પંચાંગમાં તે ૨૪ કલાકના એક વારમાં સાતમ અને આઠમ આદિ બબ્બે તિથિ લખે છે અને લેખાવે છે!
૮આઠમ આદિના ક્ષયે લૌકિક પંચાંગમાં છે તે સાતમ આદિને છોડીને તે પંચાંગમાં નથી તેવી આઠમ આદિ તિથિને આરાધવાનું કહે છે!
૯–લૌકિક પંચાંગમાં હોય તેમજ તિથિઓ માનવાનું કહેનાર તે ન વર્ગ, તે પંચાંગમાંની આઠમ આદિના ક્ષયે તે લૌકિક પંચાંગમાંની સાતમ આદિના ભગવટામાં આઠમ આદિનું આરાધન કરવાનું લખવા વડે લૌકિક પંચાંગમાંનાં તે સાતમ આદિના ભોગવટાની તે તદ્દન અવગણના જ કરે છે!
૧૦-તે વર્ગ, આઠમ આદિના ક્ષયે એ રીતે પંચાંગની સાતમ આદિના ભગવટાની અવગણના કર્યા બાદ પિતાના આરાધનાનાં પંચાંગમાં 9 આદિ લખીને પંચાંગની સાતમ આદિના ભેગવટામાં પંચાંગની ક્ષીણ આમ આદિની આરાધના થઈ જતી હોવાનું તે
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[[ ૨૧૧ કહે છે; પરંતુ તેમ છ આદિ લખે છે તેમાં એટલેકે-તે સાતમના દિવસે આઠમ આદિનું આરાધન કરાવવામાં તે વર્ગ, તે દિવસે જે સાતમ આદિ જ છે તે સાતમ આદિના ભોગવટામાં ક્ષીણ આઠમ આદિને દાખલ જણાવે છે કે-ક્ષણ આઠમ આદિના ભેગવટામાં સાતમ આદિને દાખલ જણાવે છે ? તે પ્રશ્નને તે જવાબ જ ધરાવતા નથી!
૧૧–પંચાંગમાં આઠમ આદિના ક્ષયે સૂર્યોદયથી સાતમ હોય છે છતાં તે વર્ગ, તેના ભીંતીયાં પંચાંગમાં લખે છે તે 9 આદિમાં પણ આઠમ આદિને બ્લેક દેખાડીને સાતમ આદિના સૂર્યોદયથી જ આરાધ્ય લેખાવે છે. અરે! આઠમ આદિને પૌષધ તે તે સાતમના સૂર્યોદયથી પણ પહેલાં લેવરાવે છે! તેમાં “પંચાંગમાં જેમ હોય તેમ જ તિથિ માને તેને સમકિત ગણાવનાર તે નવા વગે પચાંગની તિથિ કઈ માની? અને કેઈ નહિ, તો તેનું સમકિત કેવું? તે વિચારવું.
૧૨-લૌકિક પંચાંગમાં તિથિની વૃદ્ધિ વખતે બંને તિથિઓ ઉદયવાળી હોય છે છતાં પંચાંગમાં હોય તેમ જ માનનારમાં સમ્યકત્વ ગણાય.” એમ કહેનાર તે ન વર્ગ, બીજી જ તિથિને ઉદયવાળી કહે છે–માને છે અને આરાધે છે; પરંતુ ઉદયવાળી પહેલી તિથિને તે માનતો જ નથી ત્યાં તે પોતે જ કે સમકિતી ગણાય? ટુંકમાં તેવું પ્રચારવામાં તે વર્ગને હેતુ એ છે કે પિતાની કલ્પનાજાળમાં જેઓ ફસાય તેનામાં સમકિત અને જેઓ ન ફસાય તેઓમાં મિથ્યાત્વ ગણાવીને પણ પિતાને કુમત યેનકેનાપિ ટકાવો.” એ નીતિવાળા તે વર્ગની એક પણ વાત ખરી કયાંથી હોય?
પ્રશ્ન ૬૭ – પૂર્વાથી ક્ષીણતિથિને પૂર્વની તિથિની જગ્યાએ જ કાયમ કરવાની છે એ વાત શ્રી તત્વતરંગિણીકારના કવોરીતિ કાપરાસ્થાથમવાત' ઈત્યાદિ વચનોથી સિદ્ધ છે, છતાં તે જ શ્રી તત્વતરંગિણીકારે “સતજ્યાં, પૂર્વથાં, ગોવરશાં” ઈત્યાદિ ક્ષીણઅષ્ટમી ચતુર્દશીને સાતમે અને તેરસે કરવાને ખ્યાલ આપતા સપ્તમી અંતવાળા પ્રયોગો કરેલ છે તેને હેતુ શું હોઈ શકે?
ઉત્તર-આરાધનામાં ચૌદશના ક્ષયે ટિપ્પણની તેરસે “તેરસ” એમ કહેવાને પણ સંભવ નથી.” એમ કહીને તે તેરસને ચૌદશ જ કહેવી.” એમ સ્પષ્ટ જણાવનાર તે ગ્રંથકાર, અષ્ટમી-ચતુર્દશીના ક્ષયે તે તે તિથિ સાતમે કે તેરસે કરવાનું કહે નહિ, પરંતુ સાતમ કે તેરસને ફેરવીને તેના સ્થાને આઠમ કે ચૌદશ જ કરવાનું કહે; એવી સમ્યગબુદ્ધિ ધરાવનાર હરકેઈ વિદ્વાન સમજી શકે છે કે- તે ગ્રંથકારશ્રીએ પોતાના તે ગ્રંથમાં તે પ્રકારે જે સપ્તમ્યઃ પ્રયોગ કર્યા છે તે આરાધનાની અપેક્ષાએ નહિ, પરંતુ લૌકિકટીપણાંની તિથિની અપેક્ષાએ કર્યા છે.” એ સિવાય તેમાં અન્ય કોઈ જ હેતુ નથી.
પ્રશ્ન ૬૮૪-કલ્યાણતિથિઓ પણ બાર પર્વતિથિની જેમ પર્વતિથિએ જ હોવાથી બારપર્વમાંની કેઈપણ પર્વતિથિના ક્ષયે આરાધનામાં જેમ “ પૂર્વાથી પૂર્વતિથિને ક્ષય
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨ ]
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ કરીને તેનાં સ્થાને ક્ષણિતિથિને ઉદયાત્ બનાવાય છે, તેમ કલ્યાણક તિથિઓમાંની કેઈપણ તિથિના ક્ષયે પૂર્વતિથિને ક્ષય કરીને તેના સ્થાને ક્ષીણકલ્યાણકતિથિને ઉદયાત કેમ બના વાતી નથી?
ઉત્તર -કલ્યાણકપર્વીઓ પણ પર્વતિથિ તે ગણાય જ છે, પરંતુ તે પર્વતિથિઓ બારપર્વની જેમ ત્રીજે ત્રીજે દિવસે આવનારી કાલપક્વ નથીપરંતુ તીર્થકર ભગવં તેનાં જે જે દિવસે કલ્યાણકે રૂપી કાર્ય થાય છે તે કાર્યને લીધે ગણાતી કાર્યપવઓ છે. બારપર્વ ની આરાધના પૌષધાદિથી કરવાની હેઈને તે પવીઓ, ૨૪ કલાકના એક દિવસે એક જ હોય છે અને કલ્યાણકપવએ તે એક દિવસે અનેક પણ આવે છે અને તેની આરાધના પણ પ્રાયઃ તપથી જ કરવાની હોય છે. તપને ઉચ્ચાર એક દિવસે કરેલા પચ્ચકખાણુથી અનેક દિવસ ચાલતો હોવાથી એક દિવસે અનેક પણ આવતા કલ્યાણકને તપ એક દિવસે થઈ શકે છે. બારપવીમાંની પર્વતિથિ તો તપથી પણ એક દિવસે એક જ આરાધવાની હોય છે. બારપવી અને કલ્યાણકપર્વઓમાં એ ઉપરાંત (આ ગ્રંથમાં પહેલાં જણાવેલ છે તે મુજબ) અનેકવિધ અસમાનતા હેવાથી કલ્યાણકતિથિએમાંની તિથિના ક્ષય વખતે તેને બારપવીની જેમ “ક્ષ પૂર્વા”ને સંસ્કાર આપવામાં આવતું નથી. આમ છતાં ચિત્ર શુદિ ૧૩ જેવી પ્રસિદ્ધ કલ્યાણકતિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ હોય કે કલ્યાણકપવી ન હોવા છતાં પણ અક્ષયતૃતીયા જેવી પ્રસિદ્ધપર્વની ક્ષય-વૃદ્ધિ હોય તે તેને થે દૂર્ગાને સંસ્કાર અપાય જ છે.
પ્રશ્ન ૬૯-તિથિસાહિત્યદર્પણ” બૂકના પેજ ૧૪૭ ઉપર શ્રી કલ્પકિરણવલી ગ્રંથમાંના ૪ થુંgoriાર્યો મારૈયા તિથિfપ જૂuffy iઘેર નિગરા રે ત#જતુથશયનગિરિ શંશનીયમ્' એ પાઠને ભાવાર્થ શ્રી અંબૂવિ એ-સંવત્સરી પર્વની માસપ્રતિબદ્ધતા છતાં ચૂર્ણિ આદિમાં પંચમી પ્રતિબદ્ધતા પણ જણાય છે.” એ પ્રમાણે જણાવેલ છે, તે બરાબર છે?
ઉત્તર -શ્રી જંબૂવિજયજીએ તે પાઠને જણાવેલ તે ભાવાર્થ તે વિષયના બોધને અભાવસૂચક હાઈને અધમૂલક હોવાથી બરાબર નથી. શ્રી કલ્પકિરણવલીના તે પાઠને બરાબર ભાવાર્થ-પર્યુષણ પર્વની માસપ્રતિબદ્ધતામાં પણ ચૂર્ણિ આદિમાં તિથિ પણ પાંચમ જ નિયત જણાય છે ” એ પ્રમાણે છે.
પ્રશ્ન ૭૦ -તે બૂકના પેજ ૧૪૮ ઉપર શ્રી સેનપ્રશ્નના ૧૧૫ મા પેજ ઉપર રજી કરેલા–“રઢિશૂરિમિક રાતુર્માસમાનીતં તગ પ્રતિકામurનિ ચૂનાના મવત્તિ, तत्कथमिति प्रश्नोऽत्रोत्तर-प्रतिक्रमणानां न्यूनत्वेऽधिकत्वे वान कोऽपि विशेषो, यतः पूर्वाचार्याજામૌવાત્ર પ્રમાણમ્ ? એ પ્રશ્નોત્તરને ભાવ જણાવતાં શ્રી જંબૂવિજયજીએ, તે બૂકના ૧૪મા પિજ ઉપરની ત્રીજી કોલમમાં જે-“અહિં પકખી આરાધના જેમ ચેમાસી
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૧૩
આરાધનામાં શાસ્ત્રકારે સમાવી દીધી તેમ ક્ષીણ પૂર્ણિમાદિની આરાધના મુખ્યમાં ગૌણના શાસ્ત્રીય ન્યાયે ચૌદશ આદિમાં સમાવી દેવી; પરંતુ ઉદયતિથિ ચૌદશ આદિ પલટાવવી નહિ.” એમ શ્રી સેનસૂરિજીમના નામે જણાવેલ છે તે બરાબર છે?
ઉત્તર-શાસ્ત્રકાર શ્રી સેનસૂરિજી મહારાજે તે પ્રશ્નના ઉત્તરમાં-પકખીની આરાધનામાં માસી સમાઈ જતી હોવાનું કહ્યું જ નહિ હેવા છતાં તે વાત શ્રી જબૂવિજયજીએ, તે લખાણમાં પૂનમના ક્ષયે તે ક્ષણપૂનમની આરાધના ચૌદશમાં સમાઈ જતી હોવાનું કહેનારા પિતાના કલ્પિત નવા તિથિમતને પ્રમાણિક લેખાવવા સારૂ એ રીતે શ્રી સેનસૂરિજીમના નામે રજુ કરી દીધેલ હોવાથી શ્રી જંબૂવિજયજીની–શાસ્ત્રકારે પકખીની આરાધનામાં માસી સમાવી દીધી.” એ વાત તદ્દન ગલત અને ભ્રામક છે.
શ્રીસેનસૂરિજી મહારાજે તે તે ઉત્તર દ્વારા પ્રક્ષકારને (પ્રથમ તે-ત્રણ માસીને પકખીએ કલકસૂરિજી લાવ્યા, એ વાત જ બરાબર નથી” એમ જણાવવાનું મેકુફ રાખીને)
પાક્ષિકે ચામાસી પ્રવત્તી તે બાબત પ્રતિકમણના ન્યૂન કે અધિકપણામાં કઈ વિશેષ નથી, કારણકે-(વિશેષ તે માસી પલટી તે છે, તેથી) એ બાબતમાં (એકની નહિ પણ) અનેક પૂર્વાચાર્યોની આચરણ જ પ્રમાણ છે.” એમ જ જણાવ્યું છે.
એ રીતે તેઓશ્રીએ તે તે ઉત્તરમાં “પકખીની આરાધનામાં માસી સમાઈ જતી હોવાનું જણાવ્યું નથી જ, પરંતુ તે આચરણું કરનાર આચાર્યોના નામે પણ “પકખીની આરાધનામાં માસીની આરાધના સમાવી” એમ જણાવ્યું નથી.
જૈન ગણિતના હિસાબે પાંચ વર્ષના ગણાતા યુગને અંતે અષાઢમાસની વૃદ્ધિ આવે છે તેમાં અધિક અષાઢની ગણાતી (માસી) પૂનમને ક્ષય આવે છે, તે અધિક અષાઢની ક્ષણપૂનમને પણ શ્રી નિર્યુક્તિ આગમમાં અમિદ્રમસંવરજી જ્ઞથ મગના તો મારાઢprovમrો વીતિ રે નતે મળતિ ટકાનો ઉત્ત' એ પાઠથી પૂનમની સંજ્ઞા આપી છે અને તેમ કરીને તે ક્ષીણ પૂનમને પણ ટિપ્પણની ચૌદશથી ભિન્ન સ્વતંત્રપણે ઉદયારૂપે ઉભી રાખનાર શાસ્ત્રકારે ટિપ્પણની ઉદયાત્ પૂનમની ચોમાસીને ચૌદશમાં સમાવવાનું કહે જ નહિ.” એમ સમ્યક્ શ્રદ્ધા અને શાસ્ત્રજ્ઞાન ધરાવનારા સમર્થ આચાર્ય શ્રી સેનસૂરિજીમનાં નામે-તેઓએ પકખીની આરાધનામાં ચોમાસીની આરાધના સમાવી.” એ પ્રકારે જુઠી વાત શેઠવનાર તે શ્રી અંબૂવિજયજીએ, તે પછીથી તે જુઠાણુને શ્રી સેનસૂરિજીના નામે ઉદાહરણમાં રાખીને જે-તેમ ક્ષીણ પૂર્ણિમાદિની આરાધના મુખ્યમાં ગૌણના શાસ્ત્રીય ન્યાયે ચૌદશ આદિમાં સમાવી દેવી; પરંતુ ઉદયતિથિ ચૌદશ આદિ પલટાવવી નહિ.” એમ લખ્યું છે તે તે શાસ્ત્ર અને પરંપરાથી વિરુદ્ધ ઠરેલા પિતાના તિથિ. મતમાં શ્રી સેનસૂરિજીમનું માનું દેખાડવા સારૂ સદંતર કપોલકલ્પિત જ લખેલું છે. આપણે ઉપર જોઈ ગયા છીએ કે–આગમશાસ્ત્ર છે તેવા પ્રસંગે ઉદયવાળી ચૌદશને પલટાવે જ છે.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪ j
તત્ત્વતર ગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
પૂર્ણિમાના ક્ષયે તેવુ લખવા વડે નવા વગે, પોતાનાં નવામતની આડે આવતા એ ચૌદ પૂર્વાધરના પાને પણ અવગણીને ચૌદશ-પૂનમને ચૌદશના એક જ દિવસે મનસ્વી રીતે જ ભેળી કહેવા-લખવા અને પ્રચારવા માંડેલ છે, એ વાતનું પણ તે અમિયઢિ અર્ણવજીરે' પાઠ સમંન કરે છે. કારણકે-તે આગમપાઠ વડે શાસ્ત્રકારભગવંતે યુગના અધિક આષાઢની પૂનમનો ક્ષય હાવા છતાં ટિપ્પણાંની તે ઉદયવાળી ચૌદશના દિવસને પલટાવીને ચૌદશના તે દિવસે સ્વતંત્ર પૂનમ જ ગણેલ છે; નવા વર્ગની જેમ તે દિવસે ‘ ચૌદશ-પૂનમ ’ભેળી ગણેલ નથી.
દિવસમાં ૢ ઘડી પ્રમાણવાળી તિથિ હોય તે પણ તે તિથિ ને સૂર્યોદયને સ્પર્શતી ન હોય તેા તે તિથિને શાસ્રકારો, ક્ષયતિથિ-નાતિથિ-પતિતાતિથિ આદ્ધિ નામથી ગણે છે તેમ ક્ષયતિથિ આદિ ગણવાનું છેડીને આ નવા વર્ગ, શાસ્ત્રકારે ગણેલ-ગણાવેલ નથી તે ‘ ભેળી તિથિ’ એમ ગણે છે અને ગણાવે છે, તેથી સ્પષ્ટ છે કે-તે વગ ઉન્માČગામી જ છે. યુગના બીજા આષાઢની ચૌદશે સૂર્યોદય હાય જછતાં શાસ્ત્રકારે, તે ‘મિમિ’ પાઠ વડે ચૌદશના તે દિવસે ચૌદશ તરીકે ગણેલ નથી અને તે ચૌદશના દિવસે રહેલી ક્ષીણ પૂનમની તિથિ સૂર્યોદયને સ્પર્શતી જ નહિ હાવા છતાં ચૌદશના તે દિવસને પૂનમ તરીકે જ ગણેલ છે. ' એમ જાણવા છતાં તે નવા વર્ગ, એ રીતે મનસ્વીપણે જ પૂનમના ક્ષયે પૂનમને ચૌદશની ભેળી ગણાવે છે તે શાસ્ત્ર પ્રતિની શ્રદ્ધાના સ્પષ્ટ અભાવ સૂચવે છે.
6
"
· જેની આરાધનામાં તિથિના આરંભ, ભાગ, સમાપ્તિ કે ઘણા પણ ભાગ, તિથિની યાતિ મનાવનાર નથી; પરતુ સૂર્યોદયને સ્પર્શતી તિથિ એક ઘડી કે એક ઘડીથી પણ અલ્પ હોય તા પણ તે તિથિને જ ૨૪ કલાકના આખા દિવસ મનાય છે' એમ જાણવા છતાં અને સંવત ૧૯૯૨ સુધી તા પોતાના સમસ્ત સદ્ગત પૂર્વજોએ તથા તેમના વિદ્યમાન ડિલે। સહિત પાતે પણ એ પ્રમાણે જ નિરપવાદ આચરેલું હાવા છતાં તે નવા વર્ગ, હવે એ રીતે પતિથિના ક્ષયે તે ક્ષીણતિથિને પૂર્વાંની ઉદ્દયાત્ તિથિ સાથે ભેળવીને ૨૪ કલાકના એક દિવસમાં · એક સૂર્યોદયવાળી અને બીજી સૂર્યોદય વગરની’ એમ બે પ†તિથિ માનવાનું કહેવા લાગેલ છે તે મતવિભ્રમનું ખુલ્લું પ્રતીક છે.
એ વના તે મતિવિભ્રમ દૂર થાય તા-‘પ્રાતઃ પ્રસ્થાસ્થાનનેજાયાં॰' એ પાઠ મુજબ (પ્રત્યાખ્યાનગ્રહણકાલની નહિ પરંતુ) પ્રત્યાખ્યાનની શરૂઆતવાળી જે સૂર્યોદયની વેળા છે તે સૂર્યોદયથી ખીજા સૂર્યોંદય સુધીના ગણાતા પચ્ચકખાણુની દૃષ્ટિએ સૂર્યોદયને સ્પર્શતી અલ્પ પણ તિથિ પેાતાના સૂયૅદયથી બીજા સૂર્યોદય સુધીના ૨૪ કલાકની જ ગણાય અને અને તેમાં બીજી તિથિને ભેળી ગણાવવી તે તે ખુલ્લું મિથ્યાત્વ જ છે, એમ તે વંને તરત ભાન થાય તેમ છે અને તેથી તે વગ, સૂર્યોદયવાળી તિથિને · બીજા સૂર્યોદય પહેલાં પૂ માનનાર, સૂર્યોદય પહેલાંના પ્રતિક્રમણકાલથી તિથિ માનનાર, તેને અર્ધી માનનાર કે
(
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબોધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૧૫
જમ
મ મમમમમમ
મમ્રામ
કામકાજથમ વખત
જનમમ મમમમમમમમમ મમમ મમમમમમ
મમમનનનનન
મિશ્ર તરીકે માનનાર, આજ્ઞાભંગ કરનાર–અનવસ્થા કરનાર–મિથ્યાત્વદશાવાળ અને ભગવંતનાં જ્ઞાનાદિની વિરાધના કરવાવાળો થાય છે. એ વાતને પણ ૧૯૯૨ પહેલાંની જેમ જ આદર કરવાનું ફરી ડહાપણ વસાવવા ભાગ્યશાળી બને તેમ છે. ઈચ્છીએ કે-શાસનદેવ તે વર્ગને સત્વર સન્મતિ આપે.
પ્રશ્ન ૭૧-ચૌદશના ક્ષયે પૂનમે પકખી કરવા જનાર ખરતરને શ્રી તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથમાં-“પૂનમમાં ચૌદશના ભેગને પણ સંભવ નથી.” ઈત્યાદિ જણાવેલી આપત્તિઓમાંના ‘ભગ’ શબ્દને આગલ કરીને આ ન વર્ગ કહે છે કે-“શાસ્ત્રકારે “ઉદયવાળી તિથિ ન મળે તે ભગવાળી તિથિ લેવાનું કહ્યું છે, પરંતુ ભોગ વગરની તિથિ લેવાનું તે કહ્યું જ નહિ હેવાથી ૧૪-૧૫, ૧૪-૦)) અને ભા. સુ. ૪-૫ આદિ જેડીયાં પર્વમાંની આગલી પૂનમ-અમાસ કે ભા. શુ. ૫ ની વૃદ્ધિ વખતે ટિપણાની પહેલી પૂનમ-અમાસ અને ભા. શુ. પાંચમે ચૌદશ અને ચોથના ભોગની ગંધ પણ નહિ હોવાથી તે દિવસે ચૌદશ અને ચોથ કરાય જ નહિ.” તો આ બાબત શું ખુલાસો છે ?
- ઉત્તર–શ્રી તત્ત્વતરંગિણીમાં-ઉદયવાળી તિથિ ન મળે તે “ક્ષ પૂd૦થી તે ક્ષીણ પર્વતિથિની પૂર્વેની અપર્વતિથિનું નામ પણ નહિ લેતાં તે અપર્વતિથિનાં સ્થાને ક્ષીણપર્વ તિથિને ઉદયાત પર્વતિથિ કરવી,” એમ જ જણાવેલું છે અને તે ભોગની વાત છે તે ક્ષ પૂo' પ્રૉષને નહિ માનીને આઠમના ક્ષયે સાતમમાં રહેલા આઠમના ભેગને બહાને સાતમે આઠમ કરનાર ખરતરને તેની તે માન્યતાને આશ્રયીને જણાવેલ છે. અને તે પણ એ હેતુપૂર્વક જણાવેલ છે કે-“અષ્ટમીના ક્ષયે ભલે ભેગના બહાને પણ જેમ સાતમે આઠમ કરે છે તે તેવી જ રીતે ચૌદશના ક્ષયે પણ તેરસે જ ચૌદશ કર; પરંતુ પૂનમે ચૌદશ ન કર કારણ કે–તું જે ભોગવાળી તિથિ માનવાની વાત કરે છે તે-ચૌદશના ક્ષયે તેરસે ચૌદશ કરવામાં તેરસે ચૌદશને ભેગ પણ છે, પરંતુ પૂનમે ચૌદશ કરવામાં તે પૂનમના દિવસે ચૌદશના ભેગની ગંધ પણ નથી.” શ્રી તત્વતરંગિણીની વાત એ પ્રમાણે જ છે.
આ વાત તે ન વર્ગ પણ સમજતો જ હોવા છતાં અને સં. ૧૯૨ સુધી તે વર્ગ પણ ઉદયાત્ તિથિના અભાવે ક્ષીણ પર્વતિથિને-પૂર્વ અને પૂર્વનર તિથિને પણ ક્ષય કરવા વડે ઉદયાત્ બનાવીને જ તે ક્ષીણુપર્વતિથિનું આરાધન કરતે હતો, એ વાત જગપ્રસિદ્ધ હોવા છતાં સં. ૧૯૯૩થી લૌકિક પંચાંગમાં જે પ્રમાણે ક્ષય-વૃદ્ધિ આવે છે તે પ્રમાણે જ તિથિ માનવાના કાઢેલા કલ્પિત મતને યેનકેનાપિ સાચો લેખાવવા સારૂ તે વર્ગે શ્રી તત્ત્વતરંગિણીમાની તે તિથિના ભેગની વાતને ખોટી રીતે જ આગળ કરી છે. સિવાય અષ્ટમી ચતુર્દશી આદિના ક્ષયની વખતે તે વર્ગ, તે ક્ષણ અષ્ટમી-ચતુર્દશી આદિના પૌષધ-ઉપવાસાદિ નિયમો તે આજે પણ જે સપ્તમી અને ત્રયોદશી આદિના સૂર્યોદયથી કરાવે છે તે સપ્તમી અને ત્રદશી આદિમાં તે આઠમ અને ચૌદશ આદિના ભેગની ગંધ પણ નહિ હોવા છતાં
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
સાતમ અને તેરસ આદિમાં જ કરાવતું હોવાથી નવા વર્ગની તે ઉદયાત્ તિથિ ન મળે તે ભગવાળી તિથિ લેવાની વાત, “ક્ષ પૂર્વા'ના સિદ્ધાંતની, શ્રી હરિપ્રશ્નના થોશીવતુર્તો પાઠની તથા તે સિદ્ધાંત અને પાઠ મુજબ પ્રવર્તતી તે ૧૪ અને ભા. શુ. ૪ના ક્ષયે તેરસ અને ત્રીજને અને ૧૫-૦) તથા ભા. શુ. ૫ના ક્ષયે પણ તેરસ અને ત્રીજને ક્ષય કરવાની અવિચ્છિન્ન પરંપરાની લપક છે.
પ્રશ્ન ૭૨ - શ્રી આચારોપદેશ' ગ્રંથ વર્ગ પાંચમાના-‘ઘુસી ગાથા, ર્વર એવુ વંચા કુશર્ત રંજન જતુ-વૈદનાનિંદં મમ દા” એ લેકના આધારે ને વર્ગ કહે છે કે-“પર્વતિથિએ આયુષ્યને બંધ થાય છે. માટે પર્વતિથિના ક્ષય કે વૃદ્ધિની વખતે પર્વતિથિ લેવા સારૂ પૂર્વતિથિમાં ભેગવાળી પર્વતિથિ તો હોવી જ જોઈએ. કારણકેતેવા પ્રસંગે પૂર્વની તિથિમાં પર્વતિથિને જે ભેગ પણ ન હોય તે આયુષ્યને બંધ થવામાં વધે આવે.” તે તે વર્ગની આ શાસ્ત્રીય જણાતી વાત તથ્ય છે?
ઉત્તર–શ્રી આચારોપદેશ' ગ્રંથને એ લેક, પર્વદિવસે આયુષ્યને બંધ થાય, એમ કહેતું નથી, પરંતુ-“જે કઈ પ્રાણી પર્વદિવસે વ્રત-પચ્ચખાણ-બ્રહ્મચર્ય પાલન–આરંભવજન વગેરે સુકૃત આચરતે હોય અને તે વખતે જે તે પ્રાણી પિતાના આયુષ્યના ત્રીજા ભાગે વર્તતે હોય, તે તેને આયુષ્યને બંધ પડે તે તે બંધ શુભ પડે.” એમ કહે છે.
આયુર્બધની વાતમાં “પર્વતિથિએ આયુષ્ય બંધાય” એ શાસ્ત્રીય નિયમ નથી, પરંતુ-વર્તમાન ભવાયુષ્યના ત્રીજા ભાગે યાવતું શેષ અંતર્મુહૂર્તાયુષ્ય રહે ત્યારે પ્રાણી પિતાનું આગામી ભવનું આયુષ્ય બાંધે.’ એ શાસ્ત્રીય નિયમ છે. આથી “પર્વદિવસે આયુષ્યને બંધ થાય છે.” એ વાત તે નવા વર્ગના ઘરની છે. કારણકે-શ્રી આચારોપદેશ ગ્રંથના તે લેકને-“પ્રાણી પિતાના આયુષ્યના ત્રીજા ભાગે રહેલે હેય અને પાંચ પર્વદિવસોમાં સુકૃતને સમ્યક પ્રકારે સર્જતે હાય-ધર્મારાધન કરતો હોય તે (તે ટાઈમે આયુષ્યને બંધ પડવાને હોવાથી) પિતાનું આયુષ્ય શુભ બાંધે. એ પ્રમાણે જ સ્પષ્ટ અર્થ છે. આયુષ્યને બંધ “શુભ અને અશુભ” એમ બે પ્રકારે છે તેમાંથી આયુષ્યને બંધ પડવાનો હોય અને તે વખતે પ્રાણી જે ધર્મ આચરતે હેાય તે તેને આયુષ્યને શુભ બંધ પડે.
મતલબ કે-શ્રી આચારપદેશકારનું તે વિધાન, આયુષ્ય અંગેનું નથી, પરંતુ આયુષ્યના શુભત્વ અંગેનું છે અને તેને ઔદંપર્યાર્થ એ છે કે “પર્વ હોય કે અપર્વ હોય; પરંતુ પ્રાણીને આયુષ્ય તે તેના આયુષ્યના ત્રીજા ત્રીજા ભાગે એટલે કે-નવાણું વર્ષનું આયુષ્ય હોય તે ૬૭ મે વર્ષે અને ૬૭ મે વર્ષે ન બંધાયું હોય તે શેષ ૩૩ વર્ષના ત્રીજા ભાગે એટલે ૨૨ વર્ષ વીત્યા બાદ ૨૩ મે (૮૯મે) વર્ષે યાવત્ અંતર્મુહૂર્નાવશેષ આયુષ્ય બંધાવાનું જ છે, પરંતુ તે આયુ જે પર્વે જ બંધાવાનું હોય અને તે વખતે પ્રાણી, ધર્મરક્ત હોય તે તે આયુષ્ય શુભ બાંધે.” આમાં “પર્વતિથિએ આયુષ્ય બંધાય.” એ નિયમ
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૧૭
નહિ હોવાથી નવા વર્ગની–“આયુષ્યબંધ માટે પર્વતિથિના ક્ષય કે વૃદ્ધિ વખતે પૂર્વની તિથિમાં પર્વતિથિને ભેગ તે હેવો જ જોઈએ એ વાત કપોલકલ્પિત અને ભ્રામક ઠરે છે.
વળી–“પર્વતિથિને ભેગ હોય તે આયુષ્યને બંધ” એ વાત પણ આ નવા વગે સં. ૧૯૯૩ થી જ ઉપજાવી કાઢેલ છે. તે પહેલાં તે તે આખેયે વર્ગ, ટિપ્પણમાં પર્વ તિથિને ક્ષય હોય ત્યારે આરાધનામાં તિથિના ભેગની વાતને અવગણીને પૂર્વની ઉદયવાળી તિથિને ક્ષય જ કરતું હતું અને પૂનમ-અમાસની વૃદ્ધિ હોય ત્યારે જ્યાં ચૌદશના ભાગની ગંધ પણ હોતી નથી તે ટિપ્પણોની પહેલી પૂનમ-અમાસે ચૌદશને જ ઉદયવાળી બનાવીને આરાધતું હતું. આમ છતાં તે વાસ્તવિક સ્થિતિમાંથી તે વર્ગે સં. ૧૯૩ માં એકાએક પલટો ખાધે એટલે હવે તે વર્ગ, “પર્વતિથિને ભેગ હોય તે આયુષ્યને બંધ” એમ ઉલટું જ કહેવા અને મનાવવા લાગેલ છે. આમ છતાં તે આયુષ્યબંધનું પણ તે વર્ગો કેવલ હાનું જ આગલ કરેલું છે. કારણ કે-તે ખ્યાને ભોગ હોય ત્યાં તિથિ માનવાનું કહેનાર તે વર્ગ, ટિપ્પણની જે જે તિથિઓમાં પર્વતિથિઓનો ભોગ હોય છે તે તે પર્વતિથિઓનું આરાધન કરવાનું તે કહેતે અને મનાવતે જ નથી અને નિરર્થક જ તે અસંબદ્ધ પ્રલાપ કરે છે.
| દર ત્રીજા દિવસે આવતી પર્વતિથિના હિસાબની સાથે આયુષ્યના ત્રીજા ભાગે પડતા આયુષ્યબંધના શાસ્ત્રીય નિયમની વાતને ગોઠવીને “પર્વમાં જ આયુષ્યબંધ થાય” એમ મનસ્વીપણે જ કહેવા અને મનાવવા લાગે તે ન વર્ગ, પિતાની તે વાતને ૧૬ દિવસના પખવાડીયા વખતે તેમજ એક તિથિની હાનિ-વૃદ્ધિ વખતે તે આજે પણ પોતાના હાથે જ જલાંજલિ આપતે હેવા છતાં તેવું પ્રલપે છે તે શાસ્ત્રાનુસારીપણાના અભાવનું સૂચક છે.
| સિવાય-પર્વતિથિ તે આયુષ્ય બંધાવનાર કે બંધાવાના અશુભ આયુષ્યને શુભ કરનાર નથી જ; પરંતુ પર્વતિથિએ કરાતું ધર્મારાધન પણ આયુષ્ય બંધાવનાર નથી. માત્ર શાસ્ત્રકારની તે વાતમાં તત્ત્વ એ જ છે કે-પર્વતિથિએ કરાતું ધર્મનું આરાધન, બંધાવાના આયુષ્યને શુભ કરનાર છે. (જૂઓ પૂજ્ય આગોદ્ધારકશ્રી વિરચિત-તાત્વિક પ્રશ્નોત્તરnfજ-પ્ર. ૮).
પ્રશ્ન ૭૩:–“તિથિસાહિત્યદર્પણ” બૂકના ૧૪૪મા પેજ ઉપર “સંપૂર્ણ થતા તિથિ ભેગને દિવસે જ તિથિ માનવાનું પ્રમાણુ” શીર્ષક તળે શ્રી તત્વતરંગિણી પૃ. ૧૨ ઉપરના–“રાણ તિથનાં દાનૌ-વૃત્ત ૪ xxx પ્રમાણિત્તિ તરિંથિન સ્વીકાર્ય એ પાઠને શ્રી જ બૂવિજયજીએ,–“તિથિની વૃદ્ધિ-હાનિમાં કઈ તિથિ સ્વીકારવી? એ વિષયમાં ઉત્તરા કરીને બંનેનું સામાન્ય લક્ષણ કહે છે કે-જે તિથિ જે રવિવારાદિ દિવસે સમાપ્ત થતી હોય તે જ દિવસ તે તિથિ તરીકે પ્રમાણ મા જોઈએ. એ પ્રમાણે ભાવાર્થ જણાવેલ છે તે બરાબર છે?
ઉત્તરા-ટિપ્પણામાં આવતી તિથિની વૃદ્ધિ હાનિ વખતે શ્રી સંઘમાં જે તિથિ રવિવાર
૨૮
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
આદિ દિવસે સમાપ્ત થતી હોય તે જ દિવસે તે તિથિ તરીકે પ્રમાણ માનવાની અવિચ્છિન્ન આચરણ હોવાથી એટલે કે-તિથિની હાનિ-વૃદ્ધિ વખતે શ્રી શાસનસંઘ, તે ક્ષીણ અને વૃદ્ધ તિથિને “ક્ષ g” અને “તો ” પ્રઘોષ વડે સંસ્કાર આપીને તે તે તિથિવાળા દિવસના સૂર્યોદયથી બીજા દિવસના સૂર્યોદય સુધીની માને છે તેમાં–અષ્ટમી આદિના ક્ષય વખતે સાતમ આદિને જ દિવસ આઠમ આદિ તિથિ તરીકે અને આઠમ આદિની વૃદ્ધિ વખતે (બીજે દિવસે પૂર્ણ થતી હોવાને લીધે ગણાતી) બીજી આઠમ આદિને જ દિવસ આઠમ આદિ તિથિ તરીકે પ્રમાણુ ગણતું હોવાથી શ્રી જેબૂવિજયજીએ જણાવેલ તે ભાવાર્થ, બરાબર હોવા ઉપરાંત “ક્ષો જૂના કલ્પિત અર્થને પ્રમાણિક લેખાવવા સારૂ શ્રી અંબૂવિએ તે બૂકના ૧૦૧ પેજ સુધીમાં કરેલાં સર્વ લખાણને શ્રી જંબૂવિજયજીના હાથે જ જુઠાં લેખાવનાર છે.
પર્વતિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે નવ વર્ગ, શ્રી જંબૂવિજયજીએ જણાવેલા તે શ્રી તત્વતરંગિણીના પાઠના ભાવાર્થ પ્રમાણે જ વર્તતે હતઃ એટલેકે “ પૂર્વાને અર્થ,
અષ્ટમી આદિના ક્ષયે સાતમ આદિને જ દિવસ આઠમ આદિ તરીકે માનવ” એમ કરતે હતે. છતાં સં૧૭ થી તે વર્ગે પિતાની તે પ્રાચીન માન્યતાને એકાએક આપખુદીથી તજી દઈને તે “ પૂર્વાને અર્થ, “સાતમમાં આઠમનું આરાધન કરવું’ એ પ્રમાણે મનસ્વીપણે જ વિપરીત કરવા માંડે ! “પર્વતિથિપ્રકાશ” વગેરે પડીઓ દ્વારા જેરશોરથી પ્રચારવા માંડયો! અને શ્રી શાસનપક્ષના સજજડ હાથે તે “પર્વતિથિપ્રકાશ” બૂકને
જ્યારે આદપુર મુકામે અનેક પૂજ્ય આચાર્યભગવંતે આદિ છ હજારથી વધુ જનમેદની યુક્ત શ્રી ચતુર્વિધ સંઘની સભા વચ્ચે કરૂણ ફેજ થવા પામ્યું ત્યારે શ્રી અંબૂવિ એ, મુખ્યત્વે “ક્ષથે પૂર્વના તે મનસ્વી અર્થને જ કકકો ખરે લેખાવવા સારૂ તે “પર્વતિથિપ્રકાશની પ્રાયઃ પુનરાવૃત્તિરૂપે આ “તિથિસાહિત્યદર્પણ” બૂક બહાર પાડી! જેમાં બહુધા ચર્વિત ચર્વણ (ચર્વિતનું જ ચાવ્યા કર્યું છે અને તેમાં પોતે જ તે બૂકના પેજ ૧૪૪ ઉપર જણાવેલા તે શાસ્ત્ર અને પરંપરાનુસારી નક્કર ભાવાર્થને ભૂલેચૂકેય અનુસરી ન જવાય તેની સતત કાળજી રાખેલી છે.
થે પૂર્વના તે મનસ્વી અર્થને પ્રમાણ લેખાવવા સારૂ શ્રી જંબૂવિજયજીએ, તેમની આ “તિથિસાહિત્યદર્પણ” બૂકમાં તે ચર્વિત કેવી કૂટતે ચાવ્યું છે તે સમજવા અત્ર તે બૂકમાંનું નીચે અપાતું એક જ લખાણ બસ થશે.
“ પૂર્વાને તે નવા વર્ગ કલ્પ અર્થ, પૂજ્ય આગમ દ્વારકશ્રીના મુખમાં મૂકવા સારૂ શ્રી જંબૂવિજયજીએ, તેમની તે “તિથિસાહિત્યદર્પણ” બૂકના પેજ ૪૧ ઉપરશ્રી સિદ્ધચક્રમાં પ્રસિદ્ધ થએલ “ક્ષો પૂર્વાના–“એટલે પર્વતિથિને ક્ષય હોય તે પહેલાંની તિથિએ તે પર્વની તિથિ જે ક્ષયવાળી ગણવી.' એ અર્થમાંનાં “જે’ શબ્દની જોડે
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
| [ ૨૧૮
કોંસમાં “જ” શબ્દને ગોઠવ્યો છે અને તેમ કરીને સિદ્ધચક્રમાંના–એટલે પર્વતિથિને ક્ષય હોય તે પહેલાંની તિથિએ જે ક્ષયવાળી તે પર્વની તિથિ ગણવી. તે અર્થને
એટલે પર્વતિથિનો ક્ષય હોય તે પહેલાંની તિથિએ તે પર્વની તિથિ જ ક્ષયવાળી ગણવી.' એ અર્થમાં પલટીને રજુ કર્યો ! અને તે પછી ત્યાં લખ્યું કે- અહિં પર્વતિથિને ક્ષયવાળી ગણવાનું તેઓએ (પૂ. આગમ દ્વારકશ્રીએ) લખ્યું છે. અત્ર વાચકે જોઈ શકે છે કે-પૂ. આગમ દ્વારકશ્રીએ “પૂર્વાને અર્થ, “ક્ષયવાળી તિથિ પૂર્વતિથિએ કરવી” એમ લખ્યો છે અને તે અર્થને શ્રી જંબૂવિજયજીએ, પર્વતિથિને ક્ષયવાળી ગણવી” એમ પૂજ્યશ્રીના નામે સદંતર ઉલટે લેખાવ્યું છે. આ છે શ્રી જંબુલિની શાસનશાસ્ત્ર અને પરંપરાની વફાદારી !
પૂર્વના-પર્વતિથિના ક્ષયે પૂર્વની તિથિના દિવસે તે ક્ષીણતિથિને ઉદયવાળી ગણવી.” એ સત્ય અર્થને વમીને સં. ૧૯૩થી તે નવા વગે, તે “ક્ષથે પૂર્વના કરેલા“પર્વતિથિના ક્ષયે તે ક્ષીણ પર્વતિથિનું પૂર્વતિથિમાં આરાધન કરવું એ મનસ્વી અર્થને શ્રી જંબૂવિજયજીએ, તેવી કૂટનીતિથી પૂજ્ય આગદ્ધારકશ્રીના નામે ચઢાવ્યા બાદ નવાવર્ગના તે કલ્પિત અર્થને સૈદ્ધાંતિક લેખાવવા સારૂ તે લખાણને આગલ કરીને પોતાની તે બૂકના તે પેજ ૪૧ થી ૯૮ના પહેલા પિરા સુધીમાં અનેક ફૂટ લખાણ કર્યા છેઃ
આમ છતાં પોતાના તે પ્રયાસમાં તેઓ પોતેય પિતાને સફલ ન જણાય ત્યારે વળી તેમણે તે બૂકના તે પેજ ૯૮ ના બીજા પેરામાં તે બૂકના ૪૧ માં પેજ ઉપર- પ્રથમ સિદ્ધચક્રમાને
પૂર્ણા ને એટલે પર્વતિથિને ક્ષય હોય તે પહેલાંની તિથિએ તે પર્વની તિથિ જે (જ) ક્ષયવાળી ગણવી.' એ અર્થને (તે પ્રસિદ્ધ કરેલ અર્થમાંની “પહેલાની તિથિએ તે” એટલી પંક્તિને તથા પિતે કૌસમાં ઘુસાડેલ “જ' શબ્દને ઉડાવી દઈને અને સ્વતંત્ર “જે શબ્દો ને શબ્દ બનાવી તે “ને’ શબ્દને તે અર્થમાંના “તિથિ શબ્દની સાથે જોડી દેવા પૂર્વક) ફેરવી નાખીને પૂજ્ય આગમ દ્વારકશ્રીના જ નામે તે “ફ પૂર્વાને-“પર્વની તિથિને ક્ષયવાળી ગણવી.' એ પ્રમાણે તદ્દન વાહિયાત અર્થ ચઢાવ્યો છે!
અને પછી તે “થે પૂર્વા”ના નવા વગે કરેલા તે કલ્પિત અર્થને શાસ્ત્રાનુસારી અર્થ તરીકે લેખાવવા સારૂ પ્રસ્તુત કૂટકાર શ્રી અંબૂવિટએ, પૂ. આગમ દ્વારકશ્રીના નામે ચઢાવેલા તે બનાવટી અર્થને આગલ કરીને તે બૂકના ૧૦૧ પેજ સુધી શ્રી તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથમાંનાં અર્ધાપર્ધા પણ પાઠો રજુ કરવા પૂર્વક તે પાઠના અર્થોને નવા મતના તે કલ્પિત અને યેનકેન ઠેકી બેસાડીને અનુકૂળ બતાવવાની ધૃષ્ટતા કરી છે!
આમ છતાં પ્રભુશાસનને જ એ પ્રભાવ ગણાય કે-“શાસનપક્ષ, “ક્ષ દૂર્વાને જે અર્થ સેંકડો વર્ષથી કરીને આરાધનામાં પ્રવર્તે છે તે જ અર્થ, તે નવા વર્ગની આ બૂકમાં શ્રી જંબૂવિના હાથે તે પેજ ૧૪૪ ઉપર તમે પ્રશ્નમાં જણાવ્યા પ્રમાણે અકસ્માત જ પ્રસિદ્ધ થઈ જવા પામવાથી નવા વર્ગને-પક્ષયે પૂર્વ તિથિમાં ક્ષીણતિથિનું આરાધન
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
કરવું.’ એ કલ્પિત અર્થ અને તે કલ્પિત અને શાસ્ત્રાનુસારી મનાવવા પર્યંતના શ્રી જ મૂવિજયના તે બ્રૂકના પેજ ૪૧ થી ૧૦૧ સુધીના બધાજ પ્રયાસે સ્વયં વ્યર્થ ઠરે છે.
આવા તે સમર્થ ભાવાર્થ, સ. ૧૯૯૬ની તેમની તે બ્રૂકમાં એ રીતે તેમના જ હાથે રજુ થવા પછી તે સ. ૧૯૯૯માં તેમણે ફાડેલા પી. એલ. વૈદ્યે પણ તેના એવામાં તે ‘ક્ષયે પૂર્વા’ના એજ અર્થ લખવા પડેલ હાવાથી અને તેને તે વગે પણ પેાતાના જૈનપ્રવચન છાપામાં પ્રસિદ્ધ કરીને અપનાવવા પડેલ હેાવાથી શ્રી જ'ભૂવિજયજીએ જણાવેલા તે ભાવા ખરાખર જ છે.
4
6
પ્રશ્ન ૭૪ઃ–તે બૂકના પેજ ૧૦૧ થી ૧૦૨ સુધીમાં શ્રી જખૂવિ॰એ, ‘વૃદ્ધિ હોય ત્યારે બીજી તિથિએ આરાધના કરવાનું પ્રમાણ ’ શીર્ષકતળે ‘વૃદ્ધો જાર્યા તથોત્તર' પ્રઘાષના વૃદ્ધિ હોય ત્યારે ઉત્તર (તિથિમાં આરાધના કરવી એમ નહિ; પરંતુ) તિથિ કરવી.* એમ સીધેા અ કર્યાં હાવા છતાં તેની વ્યાખ્યામાં ‘ ઉત્તરતિથિ કરવી’ એ અર્થને ઉડાવી દઇને તે સીધા અર્થના સ્થાને વૃદ્ધિ હોય ત્યારે તેનું આરાધન કેમ કરવું ?' એમ કલ્પિત વાત ગોઠવી દીધી છે તે તેા પ્રકટ ફૂટ જ છે; પરંતુ તેમણે તે પ્રઘાષના કરેલા એ સીધા અ`ની નીચે—“ અહિં પણ કેટલાકે (પૂ. આગમેદ્ધારકશ્રી આદિ ૩૩ સાધુ સમુદાયા) ‘વૃદ્ધિતિથિને બદલે તેની પહેલાની અપ'તિથિની વૃદ્ધિ કરવાનું કહે છે' અને તે માટે ‘વૃદ્ધતિથિની ઘડીએ પાછલની તિથિમાં નાખવી, તેમ કરવાથી પાછલી તિથિ વધશે, તે પણ જો પતિથિ હાય તે તેની ઘડીએ તેનાથી પણ પાછલની તિથિમાં નાખવી એટલે તે વધશે,' એમ જણાવે છે. તેમની આ રીત કેવળ મન:કલ્પિત છે.” ઈત્યાદિ કહીને તેવું જણાવનારાઓને પિતૃઓને પડ પહોંચાડવા સારૂ શ્રાદ્ધ કરનારાઓની ઉપમા આપીને તેવી કલ્પિત ક્ષયવૃદ્ધિની જાળ બીછાવનારા લેખાવ્યા છે તેમાં કાંઈ તથ્ય ખરૂ?
ઉત્તર:–‘ લૌકિકટિપ્પણાની તિથિ, એ લોકોત્તર તિથિ જ ગણાતી નથી.' એ વાત પહેલાં વિસ્તારથી જણાવેલ છે તે મુજબ ટિપ્પણામાંની તિથિવૃદ્ધિ, એ લેાકેાત્તર તિથિની વૃદ્ધિ ગણાતી નથી. આરાધના માટે તેવી લેાકેાત્તર તિથિ, મહિનામાં ૧૧ કે ૧૩ ન હાવી જોઈ એ; પરંતુ ખારજ હાવી જોઈએ. આથી આરાધનામાં લેાકેાત્તરતિથિની ક્ષય કે વૃદ્ધિ કહેવી કે ગણવી રહેતી જ નથી. કારણ કે—ટિપ્પણામાંની આઠમ-ચૌદશ આદિ પતિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે જો આરાધનામાં પણ આઠમ આદિના ક્ષય કહે અને પાછું ક્ષીણુ આઠમ આદિને આરાધવાનું કહે તેા એ જેમ ખુલ્લા વતાવ્યાઘાત છે તેમ આઠમ આફ્રિ કહે અને તેમાંની એક આમ આદિને આરાધવાની ના કહે તેા એ ખુલ્લા મૃષાવાદ છે.
એ વગેરે દાષા ન લાગે એ સારૂ ટિપ્પણાની તિથિક્ષય વૃદ્ધિને ‘ક્ષયે પૂર્ણ॰' અને (વૃદ્ઘો ઉત્તર’ પ્રઘાષના સંસ્કાર આપીને આરાધનામાં સેંકડા વર્ષથી પૂની અપવતિથિને અને ઉત્તરની જ તિથિને પતિથિ બનાવીને ઉદયવાળી પતિથિ ગણવા માટે પ`તિથિનાક્ષય
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૨૧
વખતે પૂર્વની અપર્વતિથિને ક્ષય કરવામાં આવે છે અને પર્વની વૃદ્ધિ વખતે પૂર્વની પર્વતિથિને અપર્વતિથિ માનવામાં આવે છે. આ આચરણા, સં. ૧૯૯૩ થી ઉભા થયેલા એ નવા વર્ગ માટે પણ પ્રાચીન જ છે કારણ કે-“સં. ૧૯૯૨ સુધી તે એ ન વર્ગ પણ ટિપ્પણની પર્વષય-વૃદ્ધિ વખતે આરાધના માટેના પિતાના ભીંતીયાં પંચાગમાં પર્વતિથિએને એ પ્રમાણે જ લખવામાં–બોલવામાં–આચરવામાં અને પ્રચારવામાં સમકિત માનતા હતો.” “ટિપ્પણામાં હોય તેમજ તિથિ બેલે અને પાળે તેનામાં સમકિત.” એમ તે તે વર્ગ સં. ૧૯૯૩ થી તે પ્રાચીનતર આચરણાને લેપવાનું કઠોર પાપ કર્યા પછીથી જ કહેવા લાગેલ છે.
આ સ્પષ્ટીકરણ ધ્યાનમાં લેવાથી સ્પષ્ટ સમજાશે કે-તે બૂકના પેજ ૧૦૧ ઉપર વૃક્ષો વાઘ તથોત્તર પ્રૉષના કરેલા “વૃદ્ધિ હોય ત્યારે ઉત્તરતિથિ કરવી” એ સીધા અર્થની નીચે જે-“અહિં પણ કેટલાકે-“વૃદ્ધિ તિથિને બદલે તેની પહેલાંની અપર્વતિથિની વૃદ્ધિ કરવાનું કહે છે.” xxx તે તેમની આ રીત કેવળ મન કલ્પિત છે.” એ પ્રમાણે લખીને તે શ્રી જેબૂવિજયજીએ, સં. ૧૯૯૨ સુધી તેઓ અને તે પહેલાંના તેમના સમસ્ત સદ્દગત વડિલે પણ વૃદ્ધ પર્વતિથિને બદલે પૂર્વ કે પૂર્વતર અપર્વતિથિની વૃદ્ધિ કરવાનું કહેતા હતા–માનતા હતા અને તે પ્રમાણે જ વર્તતા હતા; તેથી પિતે સહિત તેઓ બધાની જ રીતને કેવળ મન કલ્પિત વાત કહેનારા તરીકે લેખાવવાની ઈરાદાપૂર્વક ગંભીર ભૂલ કરી છે.
તેવું વાહિયાત લખાણું કર્યા પછી પણ આગળ વધીને શ્રી અંબૂવિજયજીએ, જે“અને તે માટે “વૃદ્ધતિથિની ઘડીઓ પાછલી તિથિમાં નાખવી, તેમ કરવાથી પાછલી તિથિ વધશે, (એ રીત કેવળ મન કલ્પિત છે.)” એ વગેરે લખ્યું છે તે તે સદંતર કલ્પિત અને અધમૂલક છે. કારણ કે-તિથિની વૃદ્ધિ વખતે વૃદ્ધ ઘડીઓને પાછલી તિથિ (તે ૬૦ ઘડીના દિવસ પ્રમાણ પૂર્ણ હોવાથી તે તિથિ)માં નાંખવાનું કોઈએ પણ કહ્યું જ નથી અને પાછલી તિથિમાં તે વૃદ્ધ ઘડીઓ તે શું; પણ તે વૃદ્ધ ઘડીઓમાંની એક પળ પણ નાખી શકાય નહિ એ જ્ઞાન હોત તે તેવું મૂજનેચિત લખી ભારત નહિ.”
અલૌકિક ટિપ્પણમાં પર્વતિથિની વૃદ્ધિ હોય ત્યારે આરાધનામાં “ો વાઘ તથા ” પ્રોષ વડે જેમ બીજી તિથિને જ પર્વતિથિ માનવાની રહે છે તેમ સંક્રમણની રીતે પણ બીજી તિથિને જ પર્વતિથિ માનવી વાજબી ઠરે છે એમ શ્રીમત્તપાગચ્છાધિપતિ શ્રી વિજય દેવસૂરિજી મહારાજ રચિત શ્રી દેવસૂરપટ્ટકના બીજા પાને વૃદ્ધિની બીનામાં તનાવી જતુરંથ [બિમાસંમો દર તુ તારિ એ પાઠથી જરૂર સમજવું રહે છે, પરંતુ એ સંક્રમણની “વધેલી ઘડીઓને પાછલી તિથિમાં નાખવી” એ રીત નથી. શ્રી વિજયદેવસૂરિજી મહારાજે જણાવેલ સંક્રમણની રીત આ પ્રમાણે છે.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
રરર ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
સંક્રમણની તિની સમજ પર્વતિથિની વૃદ્ધિ વખતે જૈન તિષશાસ્ત્રની નીતિ મુજબ ગણાતી તિથિની ૫૯ ઘડીઓ ગણીને-વધારાની ઘડીઓ બાદ કરીએ. આમ સંક્રમ કરવાથી લૌકિક ટિપ્પણની વૃદ્ધ પૂનમમાંની બીજી પૂનમ, પૂનમના જ ઉદયવાળી બને અને તેથી પહેલી પૂનમ આપોઆપ ચૌદશ જ બને.
આ સંક્રમની દષ્ટિએ જ શ્રી હરિપ્રશ્ન તેમજ સેનપ્રશ્નમાં શ્રી હીરસૂરિજી મહારાજ તથા શ્રી સેનસૂરિજી મહારાજે લૌકિકટિપ્પણામાં પર્વવૃદ્ધિ વખતે બન્ને તિથિ દયિકી હોવા છતાં બીજી તિથિને જ “ઔદયિકી” તરીકે સંબોધેલ છે. સંક્રમણની આ રીતના બોધ વિના શ્રી જંબૂવિજયજીએ, સંક્રમણની તે કલ્પિત અને અધમૂલક રીત જે ઈરાદાપૂર્વક જ રજુ કરી હોય તે તેમણે તે પૂર્વાચાર્યોની તે સંક્રમણની એ વાસ્તવિક રીતને પણ નિશ્રવનારૂં દુષ્ટ પગલું ભર્યું ગણાય.
આ પ્રશ્ન ૭૫-તિથિસાહિત્યદર્પણ” બૂકના પૃ. ૧૪૪ ઉપર રજુ કરેલા–“રથ તિથીને हानौ वृद्धौ च का तिथि: xxx स एव दिवसो वारलक्षणःप्रमाणमिति तत्तिथित्वेनैव स्वीकार्यः' એ શ્રી તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથના પાઠને ભાવાર્થ, તે સ્થલે શ્રી જંબૂવિજયજીએ-તિથિની વૃદ્ધિ હાનિમાં કઈ તિથિ સ્વીકારવી ૪૪૪હોય તે જ દિવસ તે તિથિ તરીકે પ્રમાણ માને જોઈએ.” એ પ્રમાણે જણાવ્યા બાદ તે ભાવાર્થ ઉપર વિવેચન કરતાં પેજ ૧૪૫ ની આઠમી પંક્તિથી જે-જેઓ ત્રીજ તેરસે સંવત્સરીની ચોથ ચૌદશને ભેગવટો સંપૂર્ણ નહિ થત હોવા છતાં ચાલુ ભેગવટાના નામે તેની આરાધનાને બચાવ કરે છે અને પહેલી પાંચમ તથા પૂનમે ચૂથ ચૌદશના ભેગની ગંધ સરખીયે નહિ છતાં આરાધના કરે કરાવે છે તે, શાસ્ત્ર સામાચારીથી વિરુદ્ધ કેવળ જુઠ અને કલ્પનામાત્ર જ સેવે છે એમ ઉપરના પાઠથી દીવા જેવું સાબિત થાય છે. શ્રી સાગરજી પણ સિદ્ધચક વર્ષ ૪ પૃષ્ઠ ૫માં “ તાવથી પૂર્ણતાવાળી જ તિથિને આરાધ્ય” ગણવાનું લખી ગયા છે. માટે આજે કલ્પનાના ઘડે મનાવાતી અવિદ્યમાન અને અપૂર્ણ ભેગવાળી તિથિઓ શાસ્ત્રાનુસારીઓને માનવા યોગ્ય નથી જ' એ પ્રમાણે લખ્યું છે તેમાં ખોટું શું છે?
ઉત્તરા–“શ્રી તત્વતરંગિણ ગ્રંથમાંને તે આખેયે પાઠ, લૌકિકટિપ્પણામાં એકવડી તિથિને ક્ષય કે વૃદ્ધિ થઈ હોય ત્યારે તે ક્ષીણ કે વૃદ્ધ તિથિની વ્યવસ્થા કરનાર છે. નહિ કે ૧૪૪૧૫ અને ૧૪૪૦) જેવાં જોડીયા પર્વની વ્યવસ્થા કરનાર છે.” એમ શ્રી જંબુવિજયજીના દાદાગુરુ શ્રી બુટેરાયજી મ, આત્મારામજી મ૦, કમલસૂરિજી મ., વીર વિજયજી મ. અને દાનસૂરિજી મ. પણ માનતા હતા અને તેથી આઠમ-ચૌદશના ક્ષયે તે સાતમ અને તેરસે સંપૂર્ણ ભેગવટાવાળી આઠમ અને ચૌદશ કરતા હતા, પરંતુ પૂનમઅમાસના ક્ષયે તે તેરસે ચૌદશને ભેગવટે સંપૂર્ણ નહિ થતો હોવા છતાં ચાલુ ભેગવટાના નામે જ તેરસે ચૌદશની આરાધના કરતા હતા.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ રર૩
પિતાના તે બધા દાદા-પરદાદા ગુરુઓની તે અવિચ્છિન્ન આચરણા બદલ શ્રી જબૂવિજયજી આજે પણ પિતાના તે દાદાઓને તે “ચાલુ ભગવટાના નામે તેની આરાધનાનો બચાવ કરનારા તરીકે ઓળખાવતા જ નથી ! ઉલટા તેઓને પ્રમાણિક ગણીને ચાલે છે! અરે! સં. ૧૯૯૨ સુધી તે તેમના ગુરુ શ્રી પ્રેમસૂરિજી અને પોતે પણ એ રીતે એકવડી પર્વતિથિના ક્ષય વખતે જુદું અને જેડીયા પર્વમાંની આગલી પર્વતિથિને ક્ષય વખતે જ વર્તતા હતા તે પણ શ્રી તત્વતરંગિણીગ્રંથને તે પાઠ, “જોડીઆ પર્વમાં આગલી તિથિના ક્ષય વખતે તિથિની વ્યવસ્થા કરનારો નથી, પરંતુ એકવડી તિથિના ક્ષય વખતે જ તિથિની વ્યવસ્થા કરનાર છે” એમ સમજીને જ જુદું-જુદું વર્તતા હતા, તેમાં પોતે પણ પિતાને “ચાલુ ભેગવટાના નામે તેની આરાધનાનો બચાવ કરનાર તરીકે કદીપણ ઓળખાવ્યા નથી! શ્રી જંબુવિની આ દરેક સ્થિતિ જોતાં તેમણે પોતાનાં તે લખાણદ્વારા જે શાસનપક્ષની આચરણને સામાચારીથી વિરુદ્ધ કેવળ જુઠ અને કલ્પનામાત્ર રૂપે લેખાવવા વડે વસ્તુતઃ પિોતાનાથી માંડીને પિતાના તે દાદા-પરદાદાઓની આચરણાને જ તેવી લેખાવવાનું મહાપાપ ઉપાયું છે.
એ જ રીતે એ શ્રીજબૂવિજયજીએ, તે લખાણમાં-૧૪૪૧૫ અને ૧૪૪૦)) જેવી જોડીયા પર્વતિથિમાંની આગલી તિથિની વૃદ્ધિ વખતે પિતાને તે દાદા-પરદાદાઓએ આજીવન અને તેમના ગુરુ તથા પિતે પણ સં ૧૯૯૨ સુધી પહેલી પૂનમે અને અમાસે ચૌદશના ભેગની ગંધ સરખીયે નહિં હોવા છતાં ચૌદશની આરાધના કરેલ કરાવેલ છે તેને શાસ્ત્ર અને સામાચારી વિરુદ્ધ- કેવળ જુઠ અને કલ્પનામાત્રરૂપે લેખાવવાનું છૂપાવેલ છે અને સં. ૧૯૯૨થી નીકળેલા નવા વર્ગ સિવાયના તમામ શાસનપક્ષીય સમુદાયની આજે પ્રવર્તતી તેમની જ તે ૧૯૨ સુધીની આચરણાને શાસ્ત્ર અને સામાચારીથી વિરુદ્ધ-કેવળ જુઠ અને કલ્પનામાત્ર કહી દેવારૂપે મહા માયામૃષાવાદ સેવીને પાપ ઉપામ્યું છે.
- સંક્ષેપમાં કહીએ તે શ્રીજબૂવિજયજીએ, “શ્રી તત્વતરંગિણીના તે પાઠનો તે મુજબને ભાવાર્થ છે જ નહિ” એમ જાણવા છતાં ભદ્રિકજનોને સન્માર્ગથી ચૂત કરીને નવા કલ્િપત તિથિમતમાં યેનકેનાપિ જોડી દેવાના અશુભાશયના યોગે જ તે સદંતર કપોલકલ્પિત ભાવાર્થ રજુ કરેલ હોઈને શાસ્ત્ર અને પરંપરાપ્રિયજનોએ તે આત્મહિતાનો ભાવાર્થને સ્પર્શ પણ યોગ્ય નથી.
તથા પ્રકારની મલીન મુરાદથી ઉપજાવી કાઢેલા તે આત્મહિતન ભાવાર્થની પુષ્ટિમાં શ્રી જંબૂવિજયજીએ, શ્રીસિદ્ધચક વર્ષ ના પેજ ૯૫ ઉપરનું જે-તત્વથી પૂર્ણતાવાળી જ તિથિને આરાધ્ય, એટલું જ લખાણ રજુ કર્યું છે, તે તે ભદ્રિકજનોને ભરમાવવાના ગેબી કીમીયારૂપ જ છે. કારણ કે આગલ પાછલનું પુષ્કળ લખાણ છોડી દઈને જ તેમણે શ્રી સિદ્ધચક્રમાંનું તે લખાણ રજુ કર્યું છે ! શ્રી સિદ્ધચક્રમાંથી તેમણે
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર૪]'
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ રજુ કરેલી તે ટચૂકડી પંક્તિ પણ જેડીયાપર્વમાંની આગલી તિથિની વૃદ્ધિ અંગેની નથી; પરંતુ એકવડી તિથિની જ વૃદ્ધિ અંગેની છે.
વળી સિદ્ધચકમાં લખાયેલ તે અધિકાર વખતે તે તેમના નવા તિથિમતને જન્મય હતે. કારણકે-સં. ૧૯૨ સુધી તે શ્રી જ બૂવિજયજીના ગુરુ શ્રી પ્રેમસૂરિજી સમજતા જ હતા કે-“શ્રી તત્ત્વતરંગિણીગ્રંથના તે પાઠમાં જે જેડીયા પર્વની પણ વાત હત તે તે પાઠમાં જે ફક્ત “તિનિશિવેન વીક્ષાર્થ એમ કહીને એક તિથિ સ્વીકારવાને જ નિર્દેશ કરેલ છે તે ન હેત; પરંતુ “તમાં કહ્યું હતઃ પણ તેમ કહ્યું નથી. માટે જ તે પાઠ, બીજ–પાંચમ-આઠમ-અગીઆરસ-ચૌદશ-પૂનમ અને અમાસમાંની કેઈપણ એક તિથિને ક્ષય હોય કે કેઈપણ એક તિથિની વૃદ્ધિ હોય ત્યારે કઈ તિથિને તે તિથિ તરીકે માનવી ? તેની જ વ્યવસ્થા કરે છે. તિથિ મેળવવા માટે તે એ વ્યવસ્થા હોવાથી તે વ્યવસ્થા કરતાં જે પાછલી તિથિ જતી હોય તે તે તિથિને પણ એ વ્યવસ્થાથી પ્રાપ્ત કરાય છે અને તે રીતિ કાંઈ કેઈએ નવીન ઉપજાવેલી નથી ?”
ટૂંકમાં તે રીતિ, પ્રભુશાસનની આદિથી અવિચ્છિન્ન આચરણારૂપે છે. આ વાતની સાક્ષીમાં સત્તરમા સૈકાને શ્રી હરિપ્રશ્નને “યોરશીવતુર્વર પાઠ, “મા- હા શિવસે ફરું જિમ? એ ખરતરીય ગુણવિનય વિરચિત “ઉસૂત્રખંડન'માંને પાઠ તેમજ અનેક હસ્તલિખિત પટ્ટક આદિ શાસ્ત્રીયપૂરાવાઓ પણ વિદ્યમાન છે. આમ છતાં સં. ૧૨ માં પિતાની “ના” ને અવગણીને નેવે મત કાઢનાર શિષ્યએ, શ્રી તત્વતરંગિણીને તે પાઠના પિતે શ્રી પ્રેમસૂરિજી મહારાજે માનેલા અને આદરેલા તે અર્થથી પણ એ રીતે જુઠે જ ભાવાર્થ ઉપજાવીને પ્રચારવા માંડ્યો અને તે સામે શ્રી પ્રેમસૂરિજીનું કાંઈ જ ન ચાલ્યું એટલે જ શ્રી અંબૂવિજયજી જેવાએ તેવા કૂટ ભાવાર્થોને સિદ્ધાંતમાં ખપાવવા આ તાંડવ આદરેલ છે ! જે તેઓને પણ ખૂબ દુઃખદ જણાયું છે.
પ્રશ્ન કદ -શ્રી જેબ્રવિજયજીએ પિતાની સં. ૧૯૬ની “તિથિસાહિત્યદર્પણ” બૂકના પિજ ૧૪૬ ઉપર શ્રી હરિપ્રશ્નને ‘વા ચતુરચાં શો વાળનેએ આખો પ્રશ્નોત્તર રજુ કરીને તે પ્રશ્નોત્તરનો ભાવાર્થ, તેમણે પિતાની સં. ૧૯૩ની બૂકના ૧૧૮મા પિજ ઉપર જણાવેલ ભાવાર્થમાંથી “અર્થાત્ મુખ્યતિથિ ખાધાવારમાં ન આવે તેમ કરવું” એ પંક્તિને ઉડાવી દઈને કેમ રજુ કરેલ હશે?
ઉત્તર મહિનામાં મુખ્યત્વે જેમ બાર પર્વતિથિઓ ગણાય છે તેમ વર્ષમાં આઠ આઠ દિવસ પ્રમાણવાળી છ અદાઈપર્વ ગણાય છે. લૌકિક પંચાંગ મુજબની તિથિઓ, આરાધનામાં ઉપયોગી બનતી નથી, આથી તે તિથિઓમાંથી “સર્વામિત્રના આધારે આરાધનામાં જેમ સૂર્યોદય વખતે જે તિથિ અલ્પ ઘડીવાળી હોય છતાં તે તિથિને જ અહોરાત્રની તિથિ માનવામાં આવે છે તેમ તે લૌકિક તિથિઓમાંની કેઈપણ પર્વતિથિ ક્ષીણ કે વૃદ્ધ
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૨૫
હોય ત્યારે આરાધનામાં તે ક્ષીણ કે વૃદ્ધતિથિને “ક્ષો પૂર્વ ” અને “વૃત્તી સત્તાના વિધિ અને નિયામક વાક્યથી ઉદયાત્ બનાવીને પર્વતિથિ ગણવાની તેમજ બેમાંથી એકને જ પર્વ તિથિ તરીકે ગણવાની જે પ્રાચીન આચરણ છે તે આચરણ, તે છ અઢાઈમાંની પર્વ ક્ષયવૃદ્ધિને પણ લગાડવામાં આવે છે.
વર્ષની તે છ અઠ્ઠાઈમાંની એક શ્રી પર્યુષણ પર્વની અઢાઈને આઠેય દિવસની આરાધના, સામાન્યતયા-અદાઈધરના પહેલા દિવસે ઉપવાસ, બીજા દિવસે પારણું, ત્રીજા અને ચોથા દિવસે કલ્પધરને છઠ્ઠ, પાંચમા દિવસે પારણું અને તેલાધર તરીકે ગણાતા અંતિમ ત્રણેય દિવસને સંલગ્ન ત્રણ ઉપવાસરૂપ અદ્રમ” એ પ્રકારે કરવાની હોય છે.
લૌકિકટિપ્પણમાં શ્રા. વ. ૧૨ થી ભા. શ. ૪ સુધીની આઠ તિથિઓ જે સ્વતંત્ર ઉદયવાળી હોય તો તે શ્રી પર્યુષણની અદઈ શ્રા. વ. ૧૨ થી બેસે, કપનું વાંચન અમાસથી શરૂ થાય અને શ્રી ક૯પધરને છ સીધે ૧૪૪૦))ને જ થવા પામતા હોવાથી શ્રી હીરપ્રશ્નગ્રંથમાં તે પ્રશ્નોત્તરની જરૂર જ રહેતી નથી, પરંતુ તે આઠ તિથિમાં એક તિથિને ક્ષય હોય ત્યારે તે અદાઈ શ્રા. વ. ૧૧ થી બેસે, કલ્પનું વાંચન ચૌદશથી શરૂ થાય અને તેને અંગેનો શ્રી કલ૫ઘરને છેદ ૧૪૪૦)) ને થવા પામતું નથી તેમજ પહેલી ચાર તિથિમાં એક તિથિની વૃદ્ધિ હોય એટલે કે-બે ચૌદશ કે બે અમાસ હોય અને પછીની ચાર તિથિમાં એક તિથિને ક્ષય હોય ત્યારે પણ પર્યુષણની અઠ્ઠાઈ તો શ્રા. વ. ૧૨ થી બેસે પરંતુ આરાધનામાં બે તેરસ ગણાતી હોવાથી કલ્પનું વાંચન આરાધનાની ચૌદશથી શરૂ થાય અને તેને અંગેને શ્રી કલ્પધરને છ-ચૌદશ અમાસને થવા પામતું નથી. તેથી
અને તે સાથે લૌકિક ટિપ્પણમાં બે અમાસ હોય ત્યારે પર્યુષણ તેરસથી બેસે, કલ્પનું વાંચન ખરતરને પણ આપણી આરાધનાની અમાસથી શરૂ થાય અને શ્રી કલ્પધરને છ૮ (આપણે તે આરાધનામાં બે તરસ ગણાતી હોવાથી આરાધનાની ચૌદશ–અમાસે જ થવા પામે છે, છતાં) ટિપ્પણની પહેલી અમાસે જ આરાધનાની અમાસ તરીકે લેખાવીને બીજી અમાસને વૃદ્ધ તરીકે નકામી લેખાવનારા ખરતરે, “ટિપ્પણુની પહેલી અમાસને ચૌદશ અને ઉદયાત્ ચૌદશને તેરસ લેખાવીને ૧૪૪૦))ને છઠ્ઠ જણાવીએ છીએ તે ખોટું છે.” એમ પ્રચારે છે અને ટિપ્પણાની પહેલી અને બીજી અમાસે જ શ્રી કલ્પધરને છઠ્ઠ કહેવાને આગ્રહ ધરાવીને ટિપ્પણાની ઉદયાત્ ચૌદશને તે શ્રી કલ્પધરના છટ્ટમાંથી બાકાત રાખે છે! તેમજ ટિપ્પણામાં ભા. શુ. ૧ બે હેય ત્યારે પર્યુષણ તેરસથી બેસે, કલ્પનું વાંચન આપણે પણ ખરતરની આરાધનાની પહેલી એકમથી થાય અને શ્રી કલ્પધરને ઇદ (ખરતરની જેમ આપણે પણ ટિપ્પણાની ઉદયાત્ ચૌદશ બકાત રહીને) ટિપ્પણાની અમાસ તથા ખરતરમાન્ય પહેલી
એકમે થવા પામતો હેઈને શ્રી કલ્પધરનો છ૮ આરાધનાની ૧૪૪૦))ને નિયત નહિ રહે તે હોવાથી શ્રી હરિપ્રશ્નમાં તે પ્રશ્નોત્તરને ઉદ્દગમ છે કે
૨૯
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬ ]
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
--
જ્યારે ચૌદશે ક૫ વંચાય કે અમાવાસ્યાદિ વૃદ્ધિએ અમાસે કે પડેવે કહ્યું વંચાય ત્યારે ઇદને તપ કયા દિવસમાં કરે ? ઉત્તર-પર્યુષણમાં કરવાના તે છતપના વિધાનમાં (તે તપ ચૌદશ-અમાસે જ કરે, એ પ્રકારે) દિવસનું નિયતપણું નથી, (માટે ચૌદશેઅમાસે કે પડવે કલ્પ વંચાય ત્યારે પર્યુષણ અદાઈમાંની આદ્ય પાંચ તિથિઓમાંની) જે જે તિથિઓએ કરવામાં રુચિ થાય તે તે તિથિઓ લઈને તે તપ કરે એમાં આગ્રહશે ?”
શ્રી હરિપ્રશ્નમાંને આ પ્રશ્ન, લૌકિક ટિપણાગતિથિઓને અનુલક્ષીને હેવા માત્રથી તેના ઉત્તરમાં શાસ્ત્રકારે, “આરાધનામાં પણ શ્રી કલ્પધરને છ તે ટિપ્પણાની જ રૂચે તે તિથિઓએ કરવાનું જણાવેલ છે એમ શ્રી વિજયહીરસૂરિજીને શાસ્ત્ર અને પરંપરાનુસારી તરીકે નહિ માનનારને વર્ગ જ કહી શકે. કારણકે-તેઓશ્રીના “ગોરી તુવકો પાઠ ઉપરાંત સં. ૧૬૬૫નું ખરતરીય ગુણવિનયનું કન્યા વૃદ્ધ પક્ષ વિજય સુવંશિ?” એ લખાણ પણ સાક્ષી આપે છે કે- તેઓશ્રી તે ટિપણાની બે અમાસ વખતે આરાધનામાં બે તેરસ ગણીને ચૌદશ-અમાસના જોડીયા પર્વને જોડે જ ઉભું રાખતા હતા.'
તેવા પ્રખર આચરણચારી શ્રી વિજયહીરસૂરિજીએ જણાવેલ તે ખુલાસા મુજબ ટિપ્પણની બે અમાસ પ્રસંગે આરાધનામાં બે તેરસ કરાતી હોવાથી પહેલી તેરસના અદાઈધરને ઉપવાસ અને બીજી તેરસનું પારણું થઈને આરાધનાની ચૌદશ-અમાસને સીધે જ છદ આવે છે. નવા વર્ગના દાદા-પરદાદાદિ સમસ્તની પણ એ જ અવિચ્છિન્ન આચરણા હતી. આ નવો વગ પણ સ. ૧૯૯૨ સુધી તે આરાધનામાં એ મુજબ જ નિરપવાદ આચરતે હતે. આમ છતાં સં. ૧૯૯૩ થી તેમણે લૌકિક પંચાંગ પ્રમાણે જ તિથિ માનવાને એકાએક સ્વચ્છેદે જ મત કાઢીને આ પૂનમ-અમાસની વૃદ્ધિ વખતે ટિપણાગત ચૌદશને જ ચૌદશ તરીકે માનવાને હઠાગ્રહ આદર્યો એટલે તે વર્ગને ચૌદશ-પૂનમ અને ચૌદશ-અમાસનું જોડીયું પર્વ તેડી નાખવાના પાપના ભાગી બનવું પડયું. પછી તે એ પાપના આગ્રહમાં પડીને તે પર્યુષણાની અઢાઈગત અમાસની વૃદ્ધિ પ્રસંગે આરાધનામાં ઉપર મુજબ થતી આચરણની બીજી તેરસને અવગણવા જ માંડી અને ટિપ્પણની ચૌદશને જ આરાધનાની ચૌદશ લેખાવવા માંડીને-“પર્યુષણાની અદાઈગત ચૌદશ પણ મુખ્ય તિથિ હોવાથી તે ચૌદશે શાસનપક્ષીયને શ્રી કલ્પધરને છ૪, બનાવટી ચૌદશ-અમાસે કરવામાં ખાધાવાર આવે છે તે ખોટું છે. એમ મનસ્વીપણે જ પ્રચારવા માંડયું.
નવા વર્ગના તે પ્રચારને શાસ્ત્રીય લેખાવવા સારૂ શ્રી અંબૂવિજયજીએ, પ્રથમ તે સં. ૧૩ની પિતાની “પર્વતિથિપ્રકાશ” બૂકના ૧૧૮મા પેજ ઉપરના પ્રસ્તુત હીરપ્રશ્નોત્તરના ભાવાર્થમાં-અર્થાત્ મુખ્યતિથિ ખાધાવામાં ન આવે તેમ કરવું.” એ લખાણ શ્રી હરસૂરિજીમના નામે પદરનું જ ચઢાવી દેવાની ગોલમાલ કરેલ તે, શાસનપક્ષના હાથે ખુલ્લી પડી જવાથી તેમણે પિતાની તે બૂક પછી ત્રણ વર્ષે બહાર પાડેલી તે “ તિથિ
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિખાધક પ્રશ્નોત્તરી
| ૨૨૭
સાહિત્ય દર્પણું ? બૂકના ૧૪૬મા પેજ ઉપર રજુ કરેલા ભાવાથમાંથી પોતાના તે વાકયને ઉડાવી દેવું પડેલ છે.
શ્રી જ’ભૂવિજયજીની તે ગેલમાલમાં આશ્ચર્યની વાત તેા એ છે કે—શ્રી વિજયહીરસૂરિજીપ્રદત્ત તે સમાધાનમાં–હવેથી ટિપ્પાને જૈનશાસ્ત્ર માનવા લાગેલ તે નવા વને ટિપ્પણાની એ અમાસ વખતે પહેલી તથા મીજી અમાસે શ્રી કલ્પેધરના છઠ્ઠ કરવાનું રાખીને અક્રાઈધરના ઉપવાસનું પારણું ટિપ્પણાની ચૌદશે કરવાના નિષેધ નહિ હાવા છતાં શાસનપક્ષ તેવા પ્રસ`ગે આરાધનામાં એ તેરસ કરે છે તેમાં અઠ્ઠાઈધરના બે ઉપવાસનું પારણું શાસનપક્ષને બીજી તેરસે એટલે ટિપ્પાની ( નહિકે-આરાધનાની) ચૌદશે આવે છે તેને તે વગ નિદ્ભવે છે!
નવા વર્ગોની તે નિદ્વવતા એટલી બધી તે ગાઢ આભિનિવેશિક છે કે “લૌકિક ટિપ્પણામાં પયુષણની પહેલી ચાર તિથિમાંની ખારસ આદિ એકપણ તિથિની વૃદ્ધિ હાય અને પછીની ચાર તિથિમાં એક તિથિના ક્ષય હાય ત્યારે પણ ખાસે પર્યુષણ બેસે છે; પરંતુ તે બારસે બેસતા પર્યુષણામાં અપનાવાતી ટિપણાની ચૌદશ-અમાસની વૃદ્ધિએ કરાતી તેરસની વૃદ્ધિવાળી પ્રાચીન આચરણા નવા વર્ગને ગળે બાઝતી હાવાથી નવા વગે તે માસે પર્યુષણા અને તેરસ-ચૌદશે થતા કલ્પેધરના છઠ્ઠ’ની મૌલિક વાતને તા શ્રીજ મૂવિજયજીએ તે ‘તિથિ સાહિત્યદર્પણુ’ બ્રૂકના ૧૪૬મા પેજ ઉપરના તે શ્રી હીરપ્રશ્નોત્તરના ભાવાના લખેલા વિશેષામાં છૂપાવી જ દઇને માત્ર−‘જો ખારસથી પર્યુષણા બેસે તે ચૌદશ-અમાસે કરવા' એ સીધી એક જ વાત જણાવવાના પ્રપંચ કરેલ છે, એ પ્રપંચ રચ્યા પછી તેમણે તરતજ · અમાવાસ્યાદિ તિથિવૃદ્ધિમાં ને તેરસથી બેસે તે તેરસ ચૌદશે છઠ્ઠ કરવા. પહેલી અમાસ ખાધાવાર ગણી બીજી અમાસે કલ્પરના ઉપવાસ કરવા.’ એ પ્રમાણે લૌકિકટિપ્પણાની તિથિએને જ આરાધનાની તિથિએ તરીકે લેખાવનારૂં લખાણ, આચરણાપ્રધાન શ્રી વિજયહીરસૂરિજીના નામે લખી નાખવાનું સાહસ કરેલ છે અને તે સાહસને પણ શાસ્ત્ર અને પરંપરાનુસારી લેખાવવા સારૂ તેમણે પોતાના તે બનાવટી લખાણની સાક્ષીમાં તે લખાણ મુજબનું શ્રી સિદ્ધચક્ર વર્ષ ૩ એક ૨૧ પૃ. ૫૦૭ ઉપરનું લૌકિક પંચાંગની અપેક્ષાએ કહેવાયેલું લખાણ રજુ કરી દેવાનું પર’પરાલેાપક ક્રૂરતાંડવ કરતાં પણ સંકોચ રાખેલ નથી,” આ તાંડવની તરખટમાં શ્રી જ'ભૂવિજયજીએ,- તેસ-ચૌદશે કપધરના છઠ્ઠ કરવા, એમ કહું છું અને બીજી અમાસે એ જ કલ્પરના ઉપવાસ કરવા, એમ કહું છું તેથી તે પ્રાકૃતજનામાં પણ મૂખ લેખાવા પામીશ.' એ ભાન પણ ગુમાવી દીધેલ છે તે અત્યંત શેાચનીય છે.
શ્રી વિજયયાદેવસૂરિના પત્ર તથા પ્રશ્નોત્તરો
[ અમલનેર-ખાનદેશ આચાર્ય મહારાજશ્રી (યશેદેવસૂરિ) તરફથી દૈઃ ત્રિલેાચન
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮ 1
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
(વિજયજી)ના સાદર વંદના સ્વીકારશે. આપણે માત્ર શાસ્ત્રદષ્ટિને સન્મુખ રાખી નિવેડે લાવીશું તો આપણે આરાધકભાવ ટકી રહેવા સાથે સંગીનકાર્ય હેવાથી ભવિષ્યમાં થનાર કઈ પણ બુદ્ધિશાળી ન ખળભળાટ ઉત્પન્ન નહિ કરી શકે. આ વિષયમાં આપણે ગીતાર્થો પરસ્પર નિવેડે નહિ લાવી શકીએ તે દેષને ટેપલે આપણા માથે નાખીને જે ગૃહસ્થ છેડા અંશે પણ આપણે શેઠ બન્યા છે તે હવે પૂરા બનશે XXx આ સાથે મોકલેલા પ્રશ્નોત્તરને ખૂબ દીર્ઘ વિચારણપૂર્વક ખુલાસે લખશે. તમારામાં જે મધ્યસ્થ કે સમજદાર ગણુતા હોય તેમને પણ આ મારું લખાણ મોકલી પરસ્પર વિચારી ખુલાસે લખશે. કે-જેથી એક નિર્ણય કરી શકાય.]
જેન ટિપ્પણના તિથિ દે આ હિસાબે દરમો દિવસ ક્ષયને જ આવે. જૈન વરસની શરૂઆત ગુજરાતી અષાડ વદિ ૧ થી. પાંચ વર્ષમાં ત્રીસ ક્ષય આવે જ તેનું કોષ્ટક -“(૧) ભાદરવા વદ ૨, (૨)-કાર્તિક વદ ૪, (૩)-ષિ વદ ૬, (૪)-ફાલ્યુન વદ ૮, (૫)-વૈશાખ વદ ૧૦, (૬)-અષાઢ વદ ૧૨, (૭)-ભાદરવા વદ ૧૪, (૮)-માગશર સુદ ૧, (૯)-માઘ શુદ ૩, (૧૦)-ચૈત્ર સુદ ૫, (૧૧)-જેઠ શુદ ૭, (૧૨)-શ્રાવણ સુદ ૯, (૧૩)-આશ્વિન શુદ ૧૧, (૧૪)-માગશર સુદ ૧૩, (૧૫)-બીજે પિષ શુદ ૧૫, (૧૬)-ફાલ્ગન વદ ૨, (૧૭)વૈશાખ વદ ૪, (૧૮)–આષાઢ વદ ૬, (૧૯)-ભાદરવા વદ ૮, (૨૦)-કાર્તિક વદ ૧૦, (૨૧)પિોશ વદ ૧૨, (૨૨)-ફાલ્ગન વદ ૧૪, (૨૩)-જે શુદ ૧, (૨૪)-શ્રાવણ સુદ-૩, (૨૫)આશ્વિન સુદ ૫, (૨૬)-ભાદરવા શુદ ૭, (૨૭)-માઘ શુદ ૯, (૨૮)-ચૈત્ર સુદ ૧૧, (૨૯)જેઠ સુદ ૧૩, (૩૦)-બીજે અશાડ સુદ ૧૫, (ક્ષયને માસીને દિવસ.)”
મૂળસૂત્ર-૩યંતિ જ્ઞાતિહિ સી સ્તોરારિ અપવાદ સૂત્ર-શરે પૂર્વ તિથિ कार्या, वृद्धौ कार्या तथोत्तरा.
પૂર્વે કોઠા વગેરેને અંગે પ્રશ્નોત્તરી પ્રશ્નઃ ૧-જેન ટીપણું મજુદ હતું ત્યારે પાંચમા વર્ષની માસી અશાડ સુદ ૧૫ ને ક્ષય આવતો હતો ત્યારે શી વ્યવસ્થા થતી હતી ?
ઉત્તર-અશાડ સુદ ૧૪ નું પકખીપ્રતિકમણને પૂર્ણિમાનું માસી પ્રતિક્રમણ ભેગુ થતું હતું. કારણ કે-ઉદયના હિસાબે ચૌદશ ને ભેગવટાના હિસાબે પૂર્ણિમા છે માટે.
પ્રશ્ન: ૨-ભેગું થતું હતું એ શા આધારે કહો છો?
ઉત્તર -કાલકાચાયે કારણિક પાંચમને બદલે સંવત્સરી એથની કરી એટલે માસી ચૌદશની થઈ એના એક દિવસ પહેલાં અશાહ શુદ ૧૩ પકખી કરવી જોઈએ. તેમ કરવાથી મૂળસૂત્ર તથા અપવાદ સૂત્રને બાધ આવતું હતું. માટે પકખી અને ચોમાસી પ્રતિક્રમણ ભેગું કર્યું. તે જ રીવાજ આજ પણ ચાલુ છે તે આધારે કહીએ છીએ. આ રીવાજ જે ન જ કરવાનું હોત તે ૨૮ વારમાં થનારા પકખી વગેરે ૨૮ પ્રતિકમણો ૨૫ વારમાં
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
- - -
- - - -
w
w whશ્વમરૂનમન
-મનમમમમમમમમનનનનનનન
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
| [ ૨૨૯ કરવા બદલ મેટો ઝગડો પેદા થાત. બંને બાજુથી પિતપોતાના મંતવ્યોનું ઢગલાબંધ સાહિત્ય બહાર પડત. પણ આજે એ વિષયનું એક હેન્ડબીલ જેટલું પણ જોવા મળતું નથી.
પ્રશ્નઃ ૩-સં. ૧૯૯૨ની સાલની માફક પૂર્ણિમા-અમાસની ક્ષય વૃદ્ધિએ તેરસની ક્ષય વૃદ્ધિ માનવી ચાલુ રાખીએ તે બહુ આનંદપૂર્વક પતી જાય છે.
ઉત્તર –તમારા કહેવા મુજબ ક્ષય વૃદ્ધિ કરવાથી નીચે મુજબના મહા દે આવે છે. ૧-મૂલસૂત્ર તથા અપવાદસૂત્રોને બાધ પહોંચે છે. અને તેથી “આપાપ ધો' આ સૂત્રને બાધ આવવાથી સમ્યકત્વને હાનિ પહોંચે છે. ૨-સં. ૧૪૮૬માં હર્ષભૂષણગણિજીકૃત પર્યું ષણાસ્થિતિવિચાર, તથા તત્ત્વતરંગિણ તેમજ હીરપ્રશ્નોત્તરની સાથે વાંધો આવે છે. ૩કલ્યાણતિથિઓ પ્રતિષ્ઠા વગેરેની તિથિઓની વ્યવસ્થા ગ્ય રીતે જળવાતી નથી.
પ્રશ્ન: ૪-પૂર્ણિમા અમાસની ક્ષય-વૃદ્ધિએ તેરસની ક્ષય–વૃદ્ધિની આચરણા ઘણા વખતની છે. ઘણુઓએ તે આચરણ કરી તેને લેપ કેમ થાય?
ઉત્તરા–આ આચરણાથી જિનેશ્વરની મૂળ આજ્ઞાઓને જ લેપ થાય છે. આ મોટા દેષની સાથે બીજી પણ ઘણી અવ્યવસ્થા ઉભી થાય છે. વળી ૧૪૮૬માં શ્રી સોમસુંદરસૂરિના શિષ્ય શ્રી મુનિસુંદરસૂરિજીના શિષ્ય હર્ષભૂષણ ગણિકૃત પર્યુષણાસ્થિતિવિચારગ્રંથમાં લખ્યું छे है-"वृद्धाचरणाऽपि सैव प्रमाणं या चतुर्थीपर्वावरणावदागमाऽविरुद्धा।" यदुक्तं द्वितीयांगनियुक्तो व्यवहारे च-आचरणावि हु आणाअविरुद्ध चेव होइ आणत्ति ॥
શ્રી યશોદેવસૂરિજીના પત્રને ખુલાસો તમે ખુલાસા લખીને પછી ખુલાસા માટે મેકલેલી પ્રશ્નોત્તરી સાથેના પત્રમાં જણાવેલુંઆપણે માત્ર શાસ્ત્રદષ્ટિને સન્મુખ રાખીને નિવેડો લાવીશું તો આપણે આરાધકભાવ ટકી રહેવા સાથે સંગીન કાર્ય હેવાથી ભવિષ્યમાં થનાર કઈ પણ બુદ્ધિશાળી ન ખળભળાટ ઉત્પન્ન નહિ કરી શકે” એ વાક્ય, નીચે મુજબની સાત સમજણને અભાવ સૂચવે છે.
(૧)–“ પૂર્વ અને વૃદ્ધ ૩r” શાસ્ત્રનો અર્થ, “પર્વતિથિના ક્ષયે પૂર્વ અપર્વતિથિનાં સ્થાને તે ક્ષીણતિથિને પર્વતિથિ કરવી અને વૃદ્ધિ વખતે પછીની પર્વતિથિ કરવી.” એ પ્રમાણે જ થાય છે એમ આપણા સમસ્ત પૂર્વજોની અને સં. ૧૯૯૨ સુધી તે આપણું સહુની શાસ્ત્રદષ્ટિ હતી.
- સં. ૧૯૯૯ થી નવે તિથિમત શરૂ કરનારા અને તેમને અનુસરવાની કપરી સ્થિતિમાં મૂકાનારા આપણા જ ભાઈઓએ તે પ્રાચીનતર શાસ્ત્રદષ્ટિને પલટો આપીને-પર્વયે પૂર્વ તિથિમાં તે ક્ષીણ પર્વનું આરાધન કરવું અને વૃદ્ધિ વખતે તે વૃદ્ધિતિથિનું પછીની=બીજી તિથિમાં આરાધન કરવું.” એ પ્રમાણે તે મૂલશાસ્ત્રની બહારના “આરાધના” શબ્દને બે વાર ઘુસાડીને બનાવેલા કલ્પિત અર્થવાળી શાસ્ત્રદષ્ટિ રાખેલ હોવાથી એ શાસ્ત્રદષ્ટિ ન ખસે ત્યાં સુધી શાદષ્ટિએ નીવેડે લાવવાનું કહેવું એ કલ્પિત અર્થની પણ સી પારસ કરવા જેવું ગણાય.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
(૨)-તેમાં પણ આ ઝઘડો તે અવિચ્છિન્ન આચરણમાં ઉભા કરાએલ છે. આચરણાની નિષ્પત્તિ કારણિક હોવાથી આચરણા શાસ્ત્રનિષ્પન્ન હોતી નથી. તેથી આચરણાની શુદ્ધાશુદ્ધતાને નીવેડો શાસ્ત્રદષ્ટિએ લાવવાને હેત નથી. શાસ્ત્રકારે “શ્રી ધર્મસંગ્રહ'ગ્રંથના પૃ. ૨૪૭ ઉપરના “કીતં સુતો િદી મfધ થા giveથા ગાવી તેના વ્યવહાર ગીત થવા પંચમ સંતિ કુશ પાઠ દ્વારા “છત=આચરણાનું શાસ્ત્રમાં કહેલી પ્રભુ આજ્ઞાઓ કરતાં પણ ઓછું કે અધિક પરંપરાથી આચરેલું હોય તે આચરણ કહેવાય છે અને તે આચરણથી ચાલતે જે વ્યવહાર તે (આગમ, કૃત, આજ્ઞા, ધારણા અને જીત એ પાંચ વ્યવહારમાં) પાંચમ છતવ્યવહાર વર્તમાનકાલે મુખ્ય છે.” એ લક્ષણ વગેરે જણાવતાં આજે કૃતવ્યવહાર= શાસ્ત્રદષ્ટિને મુખ્ય કહેલ નથી, પરંતુ આચરણદષ્ટિને મુખ્ય કહેલી છે. માટે આચરણદષ્ટિને બદલે શાસ્ત્રદષ્ટિએ નીવેડો લાવવાનું કહેવામાં આરાધકભાવ જ ગણાતો નથીત્યાં તેમ કરવાથી આરાધકભાવ ટકી રહેશે. ” એમ કહેવું તે સદંતર અનવસ્થિત એવું અધમૂલ ગણાય.
(૩)-શ્રી ધર્મરત્ન પ્રકરણ પૃ. ૨૪૬ ઉપરની–“ ગામની દવા વિવાદુકvivoro” એ સૈદ્ધાંતિક ગાથા દ્વારા શાસ્ત્રકારે મોક્ષનગરના સમ્યગજ્ઞાન-દર્શન અને ચારિત્રરૂપ બે માર્ગ જણાવેલ છે. (૧) શાસ્ત્રોક્ત આચાર અને (૨) સંવિજ્ઞ બહુજન આચરિત આચારઆચરણ. આથી આચરણ એ શાસ્ત્રથી ભિન્ન એ સ્વતંત્ર મોક્ષમાર્ગ છે. કારણ પ્રસિદ્ધ છે કે-શાસ્ત્ર એ ઉત્સર્ગ માગ છે અને આચરણ એ અપવાદ માર્ગ છે. “હરવાવઢીયાર' એ સિદ્ધાંત અનુસાર શાસ્ત્ર કરતાં આચરણ બલવતી ગણાય છે. પ્રબલ ગણાતી આચરણની શુદ્ધાશુદ્ધતાને નીવેડો તેનાથી નિર્બલ લેખાતા શાસ્ત્રથી લાવવાનું કહેવું તે અયુક્ત ગણાય.
તિષાનુસારી ટિપ્પણાની તિથિઓ તે ઔત્સર્ગિક તિથિઓ અને ‘મિ સા તિદીઈત્યાદિ આચાર્યને વચનેને અનુસરે આરાધનામાં સૂર્યોદયથી જ પ્રમાણ ગણતી ઉદયાત તિથિઓ, તે (ટિપ્પણાની તિથિઓની અપેક્ષાએ) આપવાદિકતિથિઓ ગણાય છે. આ આપવાદિક આરાધ્યતિથિઓના વાજબી ગેરવાજબીપણાને નીવેડો ઔત્સર્ગિક ગણાતા તે
તિષશાસ્ત્રની દષ્ટિએ લાવવાનું કહેવું તેમાં બુદ્ધિમત્તા પણ ન ગણાય. જેન ટિપ્પણ મુજબ પણ તિથિઓ ૫૯ ઘડીની હોય છે જ્યારે આપણી તે આરાધનાની તિથિઓ ૬૦ ઘડીની ગણાય છે ત્યાં શાસ્ત્રદષ્ટિ શું કામની ?
(૪)-બીજી દષ્ટિએ જોઈએ તે-શાસ્ત્રો, સૂત્રથી તે ગણધરભગવંતેને જ આત્માગમ હોય છે. તે પછીના ચૌદપૂર્વી ભગવંતને પણ અનંતરાગમ યાવત્ પરંપરાગમરૂપે જ હોય છે; પરંતુ આત્માગમ રૂપે હતાં નથી. એ પરંપરાગમ શાસ્ત્રો=શ્રત તે કાલદેશે ક્રમે વિસરાતું વિસરાતું હજાર વર્ષ પૂર્વે=શ્રી દેવદ્ધિગણી ક્ષમાશ્રમણ સમયે પણ “ચૌદ પૂર્વમાંથી એક જ પૂર્વ અને ૧૧ અંગે પણ ઘણાં અધુરાં’ એટલું જ રહેવા પામેલ અને તે હજાર વર્ષ બાદ
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિ બેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૩૧
આજે તે અલ્પ જ વિદ્યમાન છે. આથી પણ શ્રત શાસ્ત્રવ્યવહાર તે આજે ગૌણ જ છે અને આરાધનામાં તે (ટિપણામાં આગલે દિવસે તિથિ ઘણી ઘડીવાળી હોય છતાં) ઉદયથી જ ઉદયાત્ ગણાતી તેમજ સાથે પૂર્વાથી તે ક્ષીણ તિથિને ઉદયવાળી બનાવાતી આપવાદિક તિથિઓને જ તિથિઓ તરીકે આદર કરવાને જીતવ્યવહાર=આચરણ તે ચૌદ પૂર્વધર ભગવંતાદિએ રચેલ શ્રી નિર્યુક્તિ અને શૂર્ણિ જેવા આગમગ્રન્થના “મવારંવારે जत्थ अहिअमासो पडति तो आषाढपुण्णिमाओ वीसति राते गते भणति ठिमो त्ति' पा8 અનુસાર ચૌદપૂર્વધરના કાળે કૃતવ્યવહારની મુખ્યતા હતી ત્યારની છે. જે અદ્યાવધિ અવિચ્છિન્નપણે પ્રચલિત છે.
શ્રીમત્તપાગચ્છગગનદિનમણિ શ્રી મુનિસુંદરસૂરીશ્વરજી મહારાજે શ્રી વિજ્ઞક્ષિત્રિદશતરંગિણું” ગ્રંથમાં આપણી આ પ્રચલિત પરંપરા બાબત સ્પષ્ટ જણાવ્યું પણ છે કે"या श्रीवीरसुधर्माद्यैः प्रणीता स्वागमानुगा। आचीर्णा स्थविरैः काला-नुरूपयतनाश्रिता॥१॥ सामाचारी गणेऽस्मिस्तु शुद्धा सैवास्त्यखंडिता । परंपरागता सर्वगणान्तरगताधिका ॥२॥ આ જે (શ્રીમત્તપાગચ્છની) સામાચારી છે તે તે “શ્રી વીરભગવંતે અર્થથી આત્માગમાનુસાર, શ્રી સુધર્માસ્વામીએ અનંતરાર્થગમાનુસારે અને તે પછીના ચૌદ પૂર્વધર ભગવંતે વગેરે પરમતારક મહાપુરુષોએ પરંપરાથગમ અનુસાર પ્રરૂપેલી, સ્થવિરભગવંતોએ આચરેલી અને કાલને અનુરૂપ યતનાને આશ્રય કરીને રહેલી એવી શુદ્ધ છે તે જ સામાચારી અખંડિત છે, પરંપરાગત છે અને સર્વગચ્છામાં રહેલી સામાચારીથી શ્રેષ્ઠ છે.”
(૫)-શ્રી ધર્મરત્નપ્રકરણ” ગ્રંથ પૃ. ૨૪૭ ઉપરની–“અન્નદ અગિરિ ગુણ ઉત્તિ દ્વારા વેવવં” ઈત્યાદિ ૮૧ થી ૮૩ ગાથાનુસારે સાડાત્રણસો ગાથાના સ્તવનની ૧૪મી ઢાળમાં મહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે જણાવેલી–“સૂત્રે ભર્યું પણ અન્યથાજુદું જ બહુગુણ જાણ; સંવિજ્ઞવિબુધે આચર્યું–કાંઈ દીજે હે કાલાદિ પ્રમાણ–સાહેબજી” ઈત્યાદિ ગાથાઓ પણ સ્પષ્ટ જણાવે છે કે-“શાસ્ત્રમાં જુદું કહ્યું હેય અને આચરણામાં જુદું ય હોય.” આથી આચરણની શુદ્ધાશુદ્ધતાને નીવેડો શાસ્ત્રદષ્ટિએ લાવવાનું કહેવામાં આશયશુદ્ધિ જ ગણાય.
(૬)–આ દરેક જોતાં તે વાક્યમાં જે-આચરણાને નીવેડે શાસ્ત્રદષ્ટિએ લાવીશું તે આપણે આરાધક ભાવ ટકી રહેશે.” એમ કહ્યું છે તેમાં આરાધકભાવ જ નહિ ગણાય અને એ રીતિએ આરાધકભાવને જ અભાવ હેયે સતે “આરાધકભાવ ટકી રહેશે” એમ કહેવું તે હાસ્યાસ્પદ જ ગણાય.
(૭)-તે વાક્યમાંની-ભવિષ્યમાં થનાર કઈ પણ બુદ્ધિશાળી ને ખળભળાટ ઉત્પન્ન નહિં કરી શકે.” એ અંતિમ પંક્તિ પણ સં. ૧૨ થી ન ખળભળાટ ઉત્પન્ન કરનારને બુદ્ધિશાળી લેખાવતી હોવાથી અયુક્ત ગણાય. જૈન શાસનમાં બુદ્ધિશાળી તે જ ગણાય છે કે જે-“શાસ્ત્રની આજ્ઞાની જેમ અવિચ્છિન્ન આચરણને પણ જિનાજ્ઞા જ માને અને શાસ્ત્રોક્ત
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩ર ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
આજ્ઞાની શુદ્ધાશુદ્ધતાને નીવેડો જેમ આચરણની દષ્ટિએ લાવવાનું કહેવું એ મૂર્ખામી ભર્યું છે તેમ આચરણાની શુદ્ધાશુદ્ધતાને નડે શાસ્ત્રદષ્ટિએ લાવવાનું કહેવું એ પણ મૂર્ખામી ભરેલું જ છે” એમ સચોટ સમજ ધરાવતે હાય.
શ્રદ્ધાની ખામી ભવિષ્યમાં થનાર તે જૈન શાસનને કઈ પણ બુદ્ધિશાળી, ન ખળભળાટ તે ઉત્પન્ન કરશે નહિ; પરન્તુ આધુનિક બુદ્ધિશાળી (૨) એ ઉત્પન્ન કરેલા ખળભળાટ જેવા કઈ પણ ખળભળાટને આજની જેમ ભાવપ્રાણઘ વિષકંટક જાણીને તેને મૂળમાંથી જ ઉદ્ધાર કરશે. માટે તે ભય, શ્રદ્ધાની ખામી સૂચક ગણાય.
એ તો અજ્ઞાનેથિત ચેષ્ટા જ ગણાય તમારા તે સાત ભૂલ ભરેલા એક ભયપ્રદ વાક્ય પછી તમે જણવેલા–“આપણે ગીતાર્થો પરસ્પર નીવેડે નહિ લાવી શકીએ તે દેષને ટોપલો આપણા માથે ચઢાવીને જે ગૃહસ્થ થેડા અંશે પણ આપણા શેઠ બન્યા છે તે હવે પૂરા બનશેઃ” એ બીજા ભયપ્રદ વાક્યમાંના “આપણે ગીતાર્થો’ શબ્દ જોતાં તે એક જ વાક્યમાં સાત ભૂલ કરનાર માણસ પણ પોતે પોતાને ગીતાર્થ દેખે! અને પરસ્પર નીવેડાની વાત કરે ! ત્યારે તે તેને અજ્ઞાનેસ્થિત ચેષ્ટા જ માનવી રહે.
એ પૂરા શેઠને ભય અબુધગીતાર્થોએ રાખવાનો છે. તે બીજા ભયપ્રદ વાક્યમાંના તેવા તે અહંભાવી શબ્દ પછી આપે જે-“પરસ્પર નીવેડે નહિ લાવી શકીએ તે દેષને ટોપલો આપણા માથે ચઢાવીને જે ગૃહસ્થ થેડા અંશે પણ આપણુ શેઠ બન્યા છે તે હવે પૂરા બનશે.” એ મુજબ લખીને ભવિષ્યમાં ગૃહસ્થ આપણા પૂરા શેઠ બની જવાને ભય બતાવ્યો છે તે તે સદંતર અસ્થાને છે. કારણ કે-“તેવા ગીતાર્થોને નિજની નિરાધાર અને મનસ્વી હોવાને અંગે જ તેવી ભરપૂર ભૂલે વાળી વાતને શાસ્ત્રીય વાતે તરીકે લેખાવવા સારૂ અનેક કૂટ પ્રયત્ન કરવા પડતા હોવાથી અને તેઓના તે પ્રયત્ન શાસ્ત્રાનુસારીઓ દ્વારા તસ્વરૂપે ઉઘાડા પડી જતા હોવાથી તેઓને શાસ્ત્રાનુસારીઓ સામે કાદવ ઉરાડનારા ગૃહસ્થને આશ્રય લે પડે છે અને તે આશ્રય લેવામાં તેઓએ પિતે જ ગૃહસ્થને થોડા અંશે પણ શેઠ બનાવ્યા હોય છે. તેવા ગીતાએ તેવા અલ્પશે પણ નિજના સ્વયં નીપજાવેલા શેઠે, તેવા ગીતાર્થોથી પરસ્પર નીવેડે ન આવે ઉશ્કેરાઈને તે દેષને ટેપલો આરાધક આત્માઓને માથે ય ચઢાવે તે તેમાં તેવા શેઠની જ અજ્ઞાનતા છે. તેવા અલ્પાંશે બનાવેલા શેઠે, વખત જતાં પૂરા શેઠ બને તે પણ તેવા ગીતાર્થોના જ પૂરા શેઠ બનવા સંભવિત હોવાથી તે ભય પણ એવા અબુધગીતાર્થોએ જ રાખે રહે છે.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૩૩
આપસમાં આપ લે કરવાનું મોકુફ રાખેલ છે. તમારા પત્રમાંનાં તે બંને વાકોમાં રહેલી અનેક અણસમજનું ઉપર જણાવ્યા મુજબ પૃથક્કરણ કર્યા બાદ હવે તે પત્રમાં તમે છેવટે જે-“તમારામાં જે મધ્યસ્થ કે સમજદાર ગણાતા હોય તેમને પણ આ મારૂં લખાણ ચોગ્ય લાગે તે મોકલી પરસ્પર વિચારણું તે કરી લેવા જેવી ખરી. જેથી એક નિર્ણય કરી શકાય.” એમ જણાવ્યું છે તે બદલ જણાવવાનું કે–તમારા પત્રમાંનું તે લખાણ જ આ ઉપર જણાવેલ છે તેટલી બધી અણસમજવાળું હોવાથી તેમજ તે પત્રની સાથે તમે વિચારવા મોકલેલ મૂલસૂત્ર અને અપવાદ સૂત્ર સહિતના ૪ પ્રશ્નોત્તરે તે શાસ્ત્ર અને પરંપરાના બોધને સદંતર અભાવ જ સૂચવતા હોવાથી તમારું લખાણ, અમારામાંના મધ્યસ્થ અને સમજદાર ગણાતા મુનિવરેને મેકલવું જ યંગ્ય લાગ્યું નથીઃ આથી પરસ્પર વિચારણા કરી લેવા અને તે ઉપરથી એક નિર્ણય ઉપર આવવા સારૂ કેઈને મોકલવું મેકુફ રાખેલ છે. આ૦ શ્રી યશોદેવસૂરિજીએ પ્રશ્નોત્તરોની જોડે મોકલેલ હેવાલના ખુલાસા.
તમારા તે પત્રની સાથે તમે મોકલેલા ૪ પ્રશ્નોત્તરની પહેલાં લખેલા હેવાલમાં તમે પ્રથમ જે-“જૈનટિપ્પણના તિથિ હું આ હિસાબે ૬૨મો દિવસ ક્ષયને જ આવે.” એ પ્રમાણે “એવ’કાર યુક્ત વાક્ય લખેલું છે તે જૈન તિષશાસ્ત્રને નામે ખોટું જ લખી માયું છે. જૈન તિષના હિસાબે દિવસ, પિતાની ૬૦ ઘડીમાં કદિ એક અંશ એ છે તે નથી, પરંતુ દિવસમાં તિથિ એક અંશ ઓછી હોય છે તેથી દિવસને તે કદિ ક્ષય આવતે નથી; પરંતુ તિથિને જ ક્ષય આવે છે, એ સમજણ હેત તે જૈનટિપ્પણનાં નામે-તિથિ
ના હિસાબે ૬૨ દિવસ ક્ષયને જ આવે. એ વાક્ય, જેનટિપ્પણુથી સદંતર જુદું હોવા છતાંય “એવ” કાર પૂર્વક લખવાનું જે સાહસ કર્યું છે તે તે ન જ કર્યું હેત; પરંતુ તેને બદલે-તિથિ ના હિસાબે એકસઠમા દિવસે એક તિથિને ક્ષય આવે.” એમ તદન સાચું જ લખવાની શાસ્ત્રાનુસારિતા દર્શાવી હેત; પરંતુ પૂર્વ પુરુષોએ આચરેલ માર્ગ લેપવાથી એ ન સૂઝયું!
તે પહેલા વાકય પછી તમે જે–“જૈનવરસની શરૂઆત ગુજરાતી અશાડ વદ ૧ થી.” એ બીજું વાક્ય લખ્યું છે તે બેઠું છે તેને બદલે જૈનયુગની શરૂઆત જેની શ્રાવણ વદ ૧થી' એમ લખ્યું હોત તે તે સાચું લેખાત. તે બીજા વાક્ય પછી તમે જેપાંચ વરસમાં ત્રીસ ક્ષય આવે જ તેનું કોષ્ટક-(૧)–ભાદરવા વદ ૨, (૨)-કાર્તિક વદ ૪ થાવત (૩૦)–બીજો અશાડ સુદ ૧૫ (ક્ષયને માસીને દિવસ)” એ ત્રીજું વાક્ય લખ્યું છે તેમાં ચાર ભૂલ છે એક ભૂલ તો એ છે કે–પહેલા વાક્યમાં “૬૨ દિવસ ક્ષયને જ આવે.” એમ જણાવ્યા મુજબ અહિં પણ “પાંચ વરસમાં ત્રીસ ક્ષય આવે જ” એમ વિક જણાવવા વડે અર્થપત્તિથી પાંચ વરસમાં જે ત્રીસ દિવસને ક્ષય આવતું હોવાનું
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪ ]
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ જણાવ્યું છે તે ખોટું છે. તેને બદલે પાંચ વરસમાં ત્રીસ તિથિને ક્ષય આવે જ એમ જણ વવું જોઈતું હતું. આ ત્રીજા વાક્યમાં બીજી ભૂલ એ છે કે-અશાડ વદ ૧થી ભા. વ. રને ક્ષયને દિવસ ૬૧મે થાય છે છતાં તમે તે દિવસને ૬ર લખેલ છે. ત્રીજી ભૂલ એ છે કે-તે ક્ષીણ ભા. વ. ૨ પછીથી ક્ષીણ કાર્તિક વદ અને દિવસ પણ ૬૧મે જ થાય છે થાવત્ રભા જેઠ સુદ ૧૩ ના ક્ષય સુધી ૬૧ જ દિવસ થાય છે છતાં તમે સર્વત્ર દરમે દિવસ લેખેલ છે! અને ચેથ ભૂલ એ છે કે-“યુગના અંતે જે ૩૦મો બીજા અશાડ શુદ ૧૫ને ક્ષય આવે છે તેને તમે શાસ્ત્ર અને પરંપરા બન્નેથી વિરુદ્ધ જઈને ક્ષયને ચેમાસીનો દિવસ કહેલ છે,
કારણકે–તે આષાઢ શુદિ ૧૫ ને ક્ષય જેનેમાં જૈનટિપ્પણની અપેક્ષાએ ગણવામાં આવેલ છે, જેની આરાધનાની અપેક્ષાએ ગણવામાં આવેલ નથી. આરાધનામાં તે તે ક્ષીણ પૂનમને ચૌદપૂર્વધર ભગવંતે પણ-અમિશ્રિયંવર કરી અમારો પતિ તો માણાઢgrowાના વીતિ તે મતિ હિગામો ત્તિ' એ પાઠદ્વારા (વીશ દિવસની ગણત્રીમાં તે ક્ષીણુપૂનમને ઉદયાતપૂનમ લેખી હોવાનું જણાવનારી) પૂનમની જ સંજ્ઞા આપેલી છે. અર્થા–“અભિવદ્ધિત વર્ષના તે બીજા આષાઢ સુદ ૧૫ ના ક્ષય વખતે આરાધનામાં તે તે પૂનમને ચૌદપૂર્વધર ભગવંતોએ પણ ચોમાસીની પૂનમ જ ગણેલ છેઃ ટિપ્પણના ક્ષયે આરાધનામાં તેને ક્ષય ગણેલ જ નથી વળી તે ક્ષણતિથિને અંગે તમારી જેમ “ક્ષયને ચેમાસીને દિવસ” તે શાસ્ત્ર, જૈનપંચાંગ કે પરંપરામાં કેઈએ કયાંઈ બલવુંય ઉચિત માન્યું નથી. તમારી સિવાય પર્વ તિથિના ક્ષયને ક્ષય કહે પણ કોણ?
એ મૂલસૂત્ર નથી, પરંતુ બનાવટી પધ છે. તમારા તે પવની સાથે તમે મોકલેલા ચાર પ્રશ્નોત્તરની જોડે મોકલેલા તે હેવાલયુક્ત [ ત્રીસ દિવસને (?) ક્ષય જણાવનારા] કોષ્ટક પછી તમે જે-“મૂળસૂત્ર-યંતિ ના રિદ્ધિ ના તોf vમાળા” એમ લખ્યું છે, તેમાંનું ‘તિહીને બદલે સિદિ' પદ, તે પ્રાકૃત પદ્યમાં અન્યનું ઘુસાડેલું ‘તોપ’ એ સંસ્કૃત વાક્ય અને તે પદ્યને છેડે રહેલ
મા” શબ્દ, તે પદ્યના કર્તાને સામાન્ય બેધવાળો પણ લેખવાની સાફ ના જણાવે છે. અન્ય સંસ્કૃત વાક્યમાંના તે “તો પિ' પદને તે પ્રાકૃતપદ્યમાં અને અને નિત્યનપુંસક ગણાતા “મા” પદને એ રીતે “પમાળા' તરીકે સ્ત્રીલિંગે સ્થાપીને તમે પોતે વિકૃત બનાવી દીધેલા પિતાના તે પદ્યને તમે મૂલસૂત્ર તરીકે જણાવવાની જે હિંમત કરી છે તે હિંમતની પણ બલિહારી ગણાય! શાસ્ત્રમાં તે ‘મિ ના સિદી ના માએમ પદ્ય છે અને તે પદ્ય પણ તિથિ, પ્રાતઃ પ્રત્યાઘાનવેઢાયાં જ રત ક પ્રમ” એ નિયામક વિધાનનું ‘જાદુઈ કહીને જણાવેલું સાક્ષી પદ્ય છે. મૂળસૂત્ર નથી. (જુઓ-શ્રી શ્રાદ્ધવિધિગ્રંથગત-તિથિપ્રકરણ પૃ. ૧૫ર)
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ર૩૫
રિચિઝ પ્રાતઃ પ્રથાથાનવેરામાં 'એ નિયામક વિધાન પણ ટિપ્પણની લૌકિક તિથિઓનું મૂળ નથી, ટિપ્પણામાં આરાધ્યતિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ ન હોય ત્યારે આરાધના અંગે સૂર્યોદયથી બીજા સૂર્યોદય સુધીના ૨૪ કલાક પ્રમાણવાળી બનાવાતી આરાધ્ય તિથિઓનું મૂળ છે. ટિપ્પણામાંની ક્ષય-વૃદ્ધિ પ્રસંગે આરાધનાની તિથિઓ પ્રાપ્ત કરવામાં તો તે મૂલ વિધાન પણ અમૂલ છે.
આથી આરાધ્યતિથિઓ મેળવી આપનારૂ તે “જિ” એ ટિપ્પણની તિથિઓનું મૂળ નથી, પરંતુ ટિપ્પણાની તિથિઓ, એ આરાધ્યતિથિઓનું મૂળ છે અને કમર એ આચાર્યનું વચન તે તેને અપવાદ છે. આ અપવાદ, ટિપ્પણામાંની ક્ષય-વૃદ્ધિ સિવાયની ૫૯ ઘડીવાળી તિથિઓમાંથી આરાધ્ય ૬૦ ઘડીની તિથિઓ મેળવી આપતું હોવાથી આરાધનાની તિથિઓને આશ્રયીને ઉત્સર્ગમાર્ગ ગણાય છે અને ટિપણામાંની ક્ષય-વૃદ્ધિવાળી તિથિઓમાંથી પણ તેવી આરાધ્ય ૬૦ ઘડીની તિથિઓ મેળવી આપનાર ga' આદિ સૂત્રો, તે ઉત્સર્ગને અપવાદમાગ ગણાય છે. આ સ્થિતિમાં તમે નિરાધાર નવા મતની સી પારસ રૂપે ‘યંમિ ના તિદિ ણા સ્તોre vમાળા” એ બનાવટી પદ્યને મૂલસૂત્ર ગણાવવામાં પણ સંકેચ નથી રાખે તેમાં તમારામાં ગણાવે છે તે આરાધકભાવ તમને જ ક્યાંઈ દેખાય તેમ છે? શ્રી યશોદેવસૂરિજીએ ચાર પ્રશ્નોત્તરોના-દીર્ધ વિચારણાપૂર્વક માગેલા ખુલાસા.
પ્રશ્ન ૭૭:-(એક જિજ્ઞાસુના)-“જૈન ટીપણું મોજુદ હતું ત્યારે પાંચમા વર્ષની માસી અશાડ સુદ ૧૫ ને ક્ષય આવતો હતો ત્યારે શી વ્યવસ્થા હતી ?” એ પહેલા પ્રશ્નનો અમારે-અશાડ સુદ ૧૪ નું પકખી પ્રતિકમણ અને પૂર્ણિમાનું માસી પ્રતિકમણ ભેગું થતું હતું. કારણ કે-ઉદયના હિસાબે ચૌદશ અને ભગવટાના હિસાબે પૂનમ છે માટે.’ એ ઉત્તર પ્રમાણિક છે ને? - ઉત્તર-જેન ટિપ્પણની હયાતિમાં યુગને અંતે પૂનમના ક્ષયે તે ક્ષીણ પૂનમને પૂનમની સંજ્ઞા આપીને તે દિવસની ટિપ્પણાની ચૌદશના સૂર્યોદયથી જ માસીની પૂનમ તરીકે આરાધવામાં આવતી હતી. આ વાત નિર્યુક્તિકાર શ્રી ચૌદ પૂર્વધર ભગવંતના–મfમઢિઆણંવાછરે કરણ અમારો પતિ તો: આવાઢguળમા' વચનથી સિદ્ધ છે. આથી તમારે તે ઉત્તર, તે આગમશાસ્ત્ર અને તદનુસારે આજે પણ શાસનસંઘમાં પ્રવર્તતી અવિચ્છિન્ન પરંપરાથી સદંતર વિરુદ્ધ છે.
(અ) તમારા તે ઉત્તરને તમે પણ પ્રમાણિક માની શકે તેમ નથી. કારણ કેતેમ માનવામાં તે તમારે-“તે અશાડ શુદ ૧૫ ને ક્ષયને લીધે પ્રભુ શાસનમાં કાર્તિકી આદિ ત્રણેય માસી, યુગપ્રધાન શ્રી કાલિકાચાર્ય ભગવંતે પાંચમની સંવત્સરી એથે પલટી
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬ ]
તત્ત્વતર ગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
તે પછીથી નહિ; પરંતુ પ્રભુ શાસનની આદિથી જ શુદ્ધ ચૌદશે થતી હતી. ” એમ માનવું અને સાબિત કરી આપવું પડે તેમ છે. તમે કાઈ ઉપાયેય માની કે સાબીત કરી શકે! તેમ નથી જ.
(૧) તમારી– ઉડ્ડયના હિસાબે ચૌદશ અને ભાગવટાને હિસાબે પૂનમ છે માટે અશાડ શુ. ૧૪ નું પકખી અને પૂર્ણિમાનું પ્રતિક્રમણ ભેગું થતું હતું.' એ વાત પણ કપાલકલ્પિત છે. કારણ કે—“ આરાધનામાં તે ચેામાસીની તિથિને=પૂનમને નહિ; પરંતુ તે પૂનમની ચામાસીને એક દિવસ પાછલ લઈ જવાના તેમજ તે પ્રમાણે ત્રણ ચામાસી એકેક દિવસ પાછળ ખસેડવામાં ત્રણ પકખી પ્રતિક્રમણ ઓછાં થયાં હાવાનાં શાસ્ત્રમાં દસ્કતા પણ મેનુદ છે. તમારા શ્રી જ વિજયજીએ પણ ‘ તિથિ સાહિત્યદર્પ`ણુ' બ્રૂકના ૧૪૮મા પેજ ઉપર‘સંવત્સરી ફરવાથી પૂનમની ચાતુર્માસી પણ ફરી તે ચૌદશમાં નિયત થઈ, અને તેથી ત્રણ પકખી પડિક્કમણાં એછાં પણ થઈ ગયાં.' એમ સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે. ”
(૬) એ મુજબ ચૌદશમાં જ્યારે તે ચામાસી જ નિયત થઈ છે અને તેને અંગે ત્રણ પડિમણાં પણ ઘટવાં છે તેથી તે આષાડી પૂનમના ક્ષય પ્રસંગે ‘ટિપ્પણાની ઉદયવાળી ચૌદશના દિવસે આરાધનામાં સૂર્યોદયથી ચૌદશ લેખાણી નથી; પરંતુ અ. શુ. ૧૫ વાળી ચામાસી જ લેખાણી છે, અને તેથી તે દિવસે ચૌદશનું પ્રતિક્રમણ થતું જ નથી અને ચામાસીનું જ પ્રતિક્રમણ થાય છે.’ એ વાત નક્કી છે. તે દિવસનું પ્રતિક્રમણ કરનારાએ પણ− આજે એ પ્રતિક્રમણ કર્યાં...' એમ તા કહેતા જ નથી અને ‘ આજે ચામાસી પ્રતિક્રમણ કર્યું' એમ તેા કહે જ છે. આ વાસ્તવિક સ્થિતિમાં તે દિવસે પકખી અને ચામાસીનું પ્રતિક્રમણ ભેગું થતું હતું' એમ કહેવું તે બેહુદુ પણ કેટલું છે ? વિચારશે।.
(ફ્) એ રીતે તમારી ‘તે અને પ્રતિક્રમણ ચામાસીના દિવસે ભેગાં થતાં હતાં' એ વાત તદ્દન નિરાધાર ઠરતી હેાવા છતાં તમે તે વાતને પ્રમાણિક તરીકે ઠસાવવા તે આરાધનાની ચામાસીના એક જ દિવસે જે- ઉદયના હિસાબે ચૌદશ અને ભાગવટાના હિસાબે પૂનમ’ એમ ટિપ્પણાની એ તિથિ ખતાવી છે, તેથી તેા તમે–“ટિપણાની તિથિ ગમે ત્યારે એડી હાય અને તે જોઈએ તેા ૪૦ કે ૫૦ ઘડીની હાય તે પણ તે આરાધનાની તિથિ ગણાતી નથી અને આરાધનાની તિથિ, તે ચામાસી કે—જે સૂર્યોદયથી જ અને ૬૦ ઘડીની ગણાય છે” તે બંનેને મિશ્ર કરીને પ્રથમના ૧૨ કલાક ચૌદશ અને તે પછીના ૧૨ કલાક પૂનમ ? એમ એ ભાગમાં મનસ્વીપણે જ વ્હેંચી નાખવાનું સાહસ જ કર્યું" ગણાય.
(૩) એ સાહસમાં પણ તમારે તે અ. શુ. ૧૫ ના ક્ષય પ્રસંગની ટિપ્પણાની અ. શુ. ૧૪ના દિવસે ચામાસીના કરાવેલા વ્રત–પચ્ચક્ખાણ પૌષધાદિકાને ચૌદશના વ્રતાદિ ગણાવવામાં મૃષાવાદી બનવું પડે તેમ છે અને તેવા મૃષાવાદી બનવું ન પડે એ સારૂ તેને જો તમે તે વ્રતાઢિ ચામાસીના લેખાવા તે તેમાં તે ટિપ્પણાંની તે (ઉદયના આઠે આરાધનાની માનવા મનાવવા
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિથિાધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૩૭
માંડેલી) તમારી ઇષ્ટ ચૌદશના તે દિવસે તમારા હાથે જ લેપ થઈ જવા પામે તેમ છે! આથી તમે તમારી તે એક દિવસે એ પ્રતિક્રમણ થવાની' કલ્પિત વાતમાં આગળ કરેલા તે ઉડ્ડય અને ભેાગવટાના બચાવ તેા તમને જ હાનિપ્રદ બને છે.
(૩) વસ્તુતઃ તે તે અ. શુ. ૧૫ના ક્ષય પ્રસ ંગે તે દિવસે ઉદયના હિસાબે ટિપ્પણાનાં નામે ચૌદશ લેખવી તે તે ટિપણાના જ દ્રોહ કરવા ખરાખર છે. કારણ કે– ‘ટિપ્પણાની તે ચૌદશ તેા ટિપ્પણાની તેરસે જ બેસી ગએલી હાઈ ને તે દિવસના સૂર્યોદયથી બેઠેલી હાતી જ નથી.’ આચાના ઉŻમિ વચનને આશ્રયીને તે દિવસે ઉદયાત્ ચૌદશ જણાવતા હ। તા તે તે ચૌદશને ટિપ્પણાની ચૌદશ તરીકે લેખાવવામાં ખુલ્લા મૃષાવાદી ઠા તેમ છે અને તે આખા દિવસમાં પૂનમના ભાગવટાના બ્હાને પણ તે ચામાસીના અનુષ્ઠાનને તે સવારથી અવકાશ જ નહિ હેાવાથી અર્થોપત્તિથી તે ચામાસીના જ લેાપક ઠરે તેમ છે ! વિચારશેઃ
(૬) વળી તે ‘મિ॰' વચન, કે-જે ટિપણાની તિથિએ અંગે અપવાદ અને આરાધનાની તિથિએ અંગે ઉત્સ વચન છે. તે ઉત્સગ વચન, ટિપણાની ક્ષય-વૃદ્ધિવાળી પતિથિઓને પ્રાપ્ત કરી આપવામાં અસમર્થ હેાય છે, અને તે ઉત્સગ વચનનું ‘ક્ષયે પૂર્વા॰' એ અપવાદ વચન સમથ હાય છે. આથી યુગની અતેના તે ખીજા અશાય શુદ ૧૫ ના ક્ષયે તે ક્ષીણુ પૂનમ, તે ચૅમિ॰ વચનથી પ્રાપ્ત થતી જ નથી અને ‘ક્ષયે પૂર્વાં’ વચનથી તા પ્રાપ્ત થાય જ છે. આથી તે પ્રસંગની ટિપ્પણાની હાવા છતાં ઉદયાત્ ગણાવાએલી તે ચૌદશનું સ્થાન તે સૂર્યોદયથી પૂનમને જ પ્રાપ્ત થતું હોવાથી ટિપ્પણાની તે ચૌદશ તા આરાધનામાં ચામાસીની પૂનમ જ અનેલ છે, અને તેથી તે ચામાસીની પૂનમે ટિપ્પણાની ચૌદશને પકખી લેખાવીને પકખીનું પ્રતિક્રમણ થતું હાવાનું કહેા છે તે પણ મૃષાવાદ છે.
(પે) આ ગ્રંથકાર મહાત્માએ આરાધનામાં ચૌદશના ક્ષયે તેરસે તેરસનું નામ પણ નહિ લેવાનું અને ગૌણમુખ્યભેદે પણ ગૌણ એવી તેરસનાં સ્થાને ચૌદશ જ કહેવાનું ફરમાવ્યું છે તે મુજબ પણ તે મુખ્ય ગણાતી આષાઢી ચામાસીના ક્ષયે આરાધનામાં ગૌણ ગણાતી તે ટિપ્પણાની ચૌદશનું તે દિવસે નામ પણ લેવું રહેતું નથી અને તે ગૌણ એવી ચોદશનાં સ્થાને ચામાસીની પૂનમ જ માનવી રહે છે. શ્રી શાસનસંઘમાં આચરણા પણ તે પ્રમાણે અવિચ્છન્નપણે વિદ્યમાન છે. આથી તે દિવસે ભાગવટાને હિસાબે પૂનમ’એમ કહીને ભાગવટા પૂરતી જ પૂનમ માનવાની જે કલ્પના આગળ કરી છે તે કલ્પના તા સદંતર નિર્માલ્ય ઠરે છે.
અહિં તે। શ્રી જંબૂવિ॰થી પણ એક દિવસે તે બંને તિથિ ગણાવાઈ નથી ! (ઓ) અને એથી તે શ્રીજ'ભૂવિજયજીને તેની ‘તિથિ સાહિત્યદપ`ણુ ’
.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮ ].
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
નનનન નનનનનwwwww wwww w મા મમwww
મમ મ મનન મમ મનનનનનન
નનના કમક ઝનક ૧૦૧૧-રૂ
પાનમાં પાપામાર નામ પર
બૂકના પેજ ૧૪૯ની ત્રીજી કલમમાં “અહિં પકખી આરાધના જેમ ચેમાસી આરાધનામાં શાસ્ત્રકારે સમાવી દીધી” એમ (શાસ્ત્રકારે પકખીની આરાધના તે શું પણ પકખીની ચૌદશ પણ નહિ જ સમાવી હોવા છતાં) શાસ્ત્રકારના નામે જુઠું જ લખીને મુખ્ય એવી તે ક્ષીણ આષાઢી પૂનમમાં આરાધનાના ન્હાને ગૌણ એવી પકખીની ચૌદશને સમાવી દેવાનું અને તે પછી તરત જ “તેમ ક્ષીણ પૂનમાદિની આરાધના મુખ્યમાં ગૌણના શાસ્ત્રીય ન્યાયે (?—પૂનમને બદલે) ચૌદશમાં સમાવી દેવી.’ એમ પલટે. મારોને પહેલાં પિતેય મુખ્ય કહેલી તે માસીની પૂનમને પહેલાં પોતે જ ગૌણ કહેલી ચૌદશમાં સમાવી દેવાનું શાસ્ત્રના નામે વાહિયાત લખાણ પણ કરવું પડેલ છે! અને તેમ કરવા છતાં પણ તે માસીના દિવસે ૧૪-૧૫ બે તિથિ નહિ, પરંતુ તે બેમાંથી એક જ તિથિ અને માસીનું એક જ પ્રતિકમણ ગણાવી શકે છે. અર્થાત્ તેનાથી પણ અહિં એક દિવસે તે બન્ને તિથિ તે ગણાવી શકાઈ જ નથી.
(A) ટિપ્પણની પર્વતિથિના ક્ષયે તે ક્ષીણ પર્વતિથિને પૂર્વની તિથિ કરવાનું જણાવનાર શ્રી ઉમાસ્વાતિજી વાચકના “ પૂર્વ પ્રઘષની મુખ્યતા રાખીને ખરતર સામે ચર્ચા કરનાર આ શ્રી તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથકાર મહાપુરુષે, આ ગ્રંથમાં પર્વષય વખતે જે ભોગવટાની વાત કરી છે તે, “ખરતર પૂનમના ક્ષયે જે વદ એકમે પૂનમ કરવા જાય છે તે તેમની રીતને બેટી લેખવવાની દલીલ તરીકે જ કરી છે. એટલેકે-“અમે તે વખતે ટિપ્પણની ચૌદશે પૂનમ કરીએ છીએ તેમાં તે તે ચૌદશના દિવસે અમારે તે પૂનમને ભેગ પણ છે; પરંતુ પડવે પૂનમ કરવામાં તમારે તે તે પડવે પૂનમના ભોગની પણ ગંધ નથી.' એમ ખરતરોને ભગવટાની તે વાત માત્ર આપત્તિ આપવારૂપે જ જણાવી છે.” એમ જાણવા છતાં શાસ્ત્રકારે મુખ્યત્વે સ્વીકારેલી તે “થે પૂર્વાની વાતને છોડીને તમે તે ચૌદશના દિવસે તે દલીલ સ્વરૂપ ભગવટાની અપેક્ષાએ પૂનમ ગણાવી છે તે તે શાસ્ત્રકારને જ ખુલે અન્યાય કરવારૂપ છે. પર્વષય વખતે પ્રભુશાસનમાં જે ભોગવટાવાળી તિથિ લેવાની હોત તે ‘ક્ષો પૂર્વ તિથિ જા” એ અપવાદ ન બન્યો હોત, પરંતુ “ મોજવતી તિથિ' અપવાદ બન્યો હતઃ તમે પણ આ લખાણને મથાળે ક્ષયે પૂર્વા નેજ અપવાદ જણાવેલ છે. તમારા આ ૭૭ મા નંબરમાં દાખલ કરેલા–પહેલા પ્રશ્નોત્તરને આ ખુલાસે ખૂબ દીર્ઘ વિચારણા પૂર્વક અવગાહશે. એટલે માનવું થાય છે કે-“તમારે તે પહેલા પ્રશ્નને ઉત્તર, શાસ્ત્ર અને પરંપરાને સંપૂર્ણતયા બાધક છે એમ તમને પણ સમજાશે.
પ્રશ્ન ૭૮:- (એક જિજ્ઞાસુના)–ભેગું થતું હતું એ શા આધારે કહે છે ?” એ બીજા પ્રશ્નને અમારે-“કાલિકાચા કારણિક પાંચમને બદલે સંવત્સરી ચૂથની કરી એટલે ચોમાસી ચૌદશની થઈ એના એક દિવસ પહેલાં અશાડ શુદ ૧૩ પકખી કરવી જોઈએ તેમ કરવાથી મૂળસૂત્ર તથા અપવાદ સૂત્રને બાધ આવતો હતો, માટે પકખી અને માસી પ્રતિક્રમણ ભેગું કર્યું. તે જ રીવાજ આજે પણ ચાલુ છે તે આધારે કહીએ છીએ.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિથિાધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૩૯
આ રીવાજ જો નવા જ કરવાના હેત તા ૨૮ વારમાં થનારા પકખી વગેરે ૨૮ પ્રતિક્રમણા ૨૫ વારમાં કરવા બદલ મોટા ઝગડા પેદા થાત. બંને બાજુથી પાતપેાતાના મંતવ્યેાનું ઢગલાબંધ સાહિત્ય બહાર પડત, પણ આજે એ વિષયનું એક હેન્ડીલ જેટલું પણ જોવા મળતું નથી.” એ ઉત્તર તેા પ્રમાણિક છે ને ?
ઉત્તરઃ- તમે આ ઉત્તરમાં જે- એટલે ચામાસી ચૌદશની થઈ એના એક દિવસ પહેલાં અશાડ શુદ ૧૩ પકખી કરવી જોઈએ.” એમ જણાવ્યું છે તે શાસ્ત્ર અને પરંપરાનુસારી છે; પરંતુ તે વાકય પછી તરતજ જે તેમ કરવાથી મૂલસૂત્ર તથા અપવાદસૂત્રને બાધ આવતા હતા’ એમ જણાવ્યું છે તે તે-તમે ગણાવ્યું છે તે (સiમિ॰' મૂલસૂત્ર તેા ટિપ્પણાના પક્ષયે આરાધનામાં નિરુપયોગી જ હાવાથી તેમજ તે ‘ક્ષયે પૂર્વા’ અપવાદસૂત્રથી તેા (નિયુક્તિકારે પણ આપેલી પૂનમની સંજ્ઞા મુજબ) તે ક્ષીણુ આષાઢી પૂનમને ટિપ્પણાની ચૌદશે આરાધનામાં ઉદ્દયાત્ પૂનમ જ ગણાતી હાવાથી ખુલ્લુ ગપ્પુ જ છે. આ પહેલાનાં વાકચમાં તમે પણ ‘ચામાસી ચૌદશની થઈ ” એમ સ્પષ્ટ લખ્યુ છે. ‘ચોમાસી ચૌદશની થઈ' એ વાત જ જણાવે છે કે—તેમ કરવામાં પૂર્વીચાર્યાંને પણ મૂલસૂત્ર અને અપવાદસૂત્રને ખાધ જણાયા જ નથી. જો એ ખાધ આવતા હાત તે ચામાસી ચૌદશની નહિ; પણ ‘ ચૌદશ-પૂનમની થઈ ’ એમ કહેવાત અને તેથી તેને અનુસરીને તમે પણ અહિં તેમજ કહ્યું હેાત; પરંતુ ચામાસી ચૌદશની થઇ ” એમ નજ કહ્યું હાત. સમજો, જરા સમજોકે- આ • ચામાસી ચૌદશની થઈ” એ કોઇ પક્ષયવૃદ્ધિ પ્રસંગની સiમિ॰ કે ‘ક્ષયે પૂર્ણાં॰ અનુસારી વ્યવસ્થા નથી; પરંતુ આચરણા છે. આ કારણે ફેરફાર કરાય' એ જિનાજ્ઞાનુસારે હાય; પરંતુ કોઈ આગમસૂત્રને અનુસરતી હાય નહિ. આચરણાની ભા. શુ. ૪ ની સંવત્સરી પાંચમની સવત્સરી જણાવનારા આગમસૂત્રને અનુસરતી નથી જ.”
ܕ
'
( ) આ સ્પષ્ટીકરણથી તમે કરેલી આચરત ચામાસીના દિવસે ૮ ૫કખી અને ચામાસી પ્રતિક્રમણ ભેગું કર્યું' એ વાતમાં તમેાએ જણાવેલેા · મૂલસૂત્ર અને અપવાદસૂત્રને ખાધ આવતા હતા' એ હેતુ તેા આપે!આપ ગપ્પુ જ ઠરે છે.
( આ )−‘ પકખીની ચોમાસી થઈ ત્યારથી તે ચામાસીના દિવસે એ પ્રતિક્રમણ ભેગાં થતાં હતાં' એ તમારી વાતથી તે તમે આ અગાઉના પહેલા પ્રશ્નોત્તરમાં—તે દિવસે તે અને પ્રતિક્રમણા, તે અગાઉથી=પ્રભુ શાસનની આદિથી ભેગાં થતાં હાવાનું જણાવ્યું છે તે પણ આપે।આપ ગપ્પુ જ ઠરે છે.
( ૬ )-‘ તે આચરણાની ચોમાસીથી તે દિવસે તે ખને પ્રતિક્રમણા ભેગાં થતાં હતાં’ એમ કહેવામાં પણ તમને પૂછીએ કે-“ તમારી તે વાત મુજબ અર્થોપત્તિથી તે ચોમાસી જેને અંગે પલટી છે તે ‘ સંવત્સરીની ભા. શુ. ૫ ના ક્ષયે ભા. શુ. ૪ સંવત્સરી અને ભા. શુ. ૫નાં પ્રતિક્રમણા તેા ત્યારથી ભેગાં થતાં જ હતાં ' એ વાત તેા તમે પ્રથમથી જ
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
-
સ્વ ઇ કઇ માં કામ કરનાર પ્રકાર : - - - - - માં નામ ના જ કાન તારામત -
*
*
* *
સમજતા હતા એમ નકકી જ છે ને? જો હા, તે પછી તે ભા. શુ. ૫ ને ક્ષયે સં. ૧૫ર-૬૧ અને ૮લ્માં તમે તે આચરણાની ચોથના દિવસે તે સંવત્સરી અને પાંચમનું પ્રતિક્રમણ ભેગું કરી લેવાને બદલે તે પાંચમના ક્ષયવાળા શ્રી સંઘ માન્ય ચંડાશુગંડુ પંચાંગને છોડીને ભા. શુ. ૬ ના ક્ષયવાળા બીજાં પંચાંગનું શરણું શું કામ લીધું હતું ? અને તેમ કરીને તે પ્રસંગે સંવત્સરીનું પ્રતિકમણ ચોથને દિવસે અને તે આગમક્ત સંવત્સરીવાળી પાંચમનું પ્રતિક્રમણ પાંચમના દિવસે-એમ તે બંને પ્રતિક્રમણે બે દિવસે જુદાં શું કામ કર્યા હતાં? | (ઉ)-તે આષાડી પૂનમના ક્ષયે ટિપ્પણની ચૌદશે તે બંને પ્રતિક્રમણે ભેગાં કર્યા” એમ તમે જણાવ્યું છે તે વાત પ્રથમ તે તે દષ્ટાંતાનુસારે તમે તે કઈ પણ પૂનમના ક્ષયે ટિપ્પણની ચૌદશે ચૌદશ-પૂનમનાં બે પ્રતિક્રમણ સં. ૧૯૯૨ સુધી ભેગાં કર્યા કરાવ્યાં જ નહિ હોવાથી તમારા દષ્ટાંતે પણ તદ્દન કપોલકલ્પિત કરે છે અને તે પછી તમે તે જ રીવાજ આજ પણ ચાલુ છે એ આધારે કહીએ છીએ.’ એ બીજી વાત લખીને તે તમે ૧૯૯ થી શરૂ કરેલી ૨૫ વરસની તે તમારી કલિપત રીતને સકલ સંઘની રીત રૂપે લેખાવીને ૧૫૦૦ વર્ષો પહેલાં યુગપ્રધાનથી શરૂ થએલી સકલ સંઘની આચરણાની ચોમાસીના એક પ્રતિકમણની વાત સાથે જોડી દીધેલ છે તે તે ખૂબ જ હિંમતભર્યું નર્યું જુઠાણું જ ઉભું કર્યું ઠરે છે! તે ચોમાસી થઈ કે–તરત તેને આખા સંઘે અપનાવી હતી અને આજે પણ આખા સંઘમાં યથાવત્ ચાલુ છે તેમ તમારી તે એક દિવસે બે પ્રતિક્રમણ કરવાની કલ્પિત રીત (કે-જે સં. ૧૯૬ના કાર્તિક સુદ ૧૪ સુધી તે આજે તમારા નવા વર્ગમાં ગણાતા શ્રી સિદ્ધિસૂરિજી–ભદ્રસૂરિજી અને કનકસૂરિજીએ ય અપનાવી હોતી, તે) શું આજે તમે કાઢી કે તુરત આખા સંઘે અપનાવેલી છે ? આજે શું તમારી તે રીત આખા સંઘમાં ચાલુ છે? સં. ૧૯૨ સુધી તમારામાં પણ તે રીત ચાલુ હતી? આજે પણ નવા વર્ગ સિવાયના પ્રભુશાસનના તેત્રીશ પૂ. સાધુસમુદાયો તમારી તે રીતને જરાય પ્રમાણિક માને છે? જો નહિ જ તે તેવી બેવજુદ વાતને અર્થપત્તિથી આખા સંઘનાં ચાલુ રીવાજ તરીકે લેખાવીને તેવી રીતને આધારે “તે દિવસે બે પ્રતિકમણે ભેગા કર્યા” એમ સકલ સંઘ માટે કહ્યું છે તે તમારે કયા પ્રકારને આરાધભાવ ગણાય? વિચારશે.
(૩)-આમ છતાં તે પછી તમે છેલ્લે-“આ રીવાજ જે નવેજ કરવાને હેત તે ૨૮ વારમાં થનારા પકખી વગેરે ૨૮ પ્રતિકમણે ૨૫ વારમાં કરવા બદલને મેટે ઝગડો પેદા થાત, બંને બાજુથી પોતપોતાના મંતવ્યોનું ઢગલાબંધ સાહિત્ય બહાર પડતઃ પણ આજે એ વિષયનું એક હેન્ડબીલ પણ જોવા મળતું નથી.” એમ જણાવવા વડે તમે જે તમારી ૨૫ વર્ષથી ઉભી કરેલી તે સદંતર કલ્પિત રીતને ફરીથી પ્રાચીન રીવાજ લેખા, પમ્મીની ચોમાસી થઈ ત્યારથી ૨૮ વારમાં કરાતા પકખી આદિ ૨૫ પ્રતિક્રમણોને ૨૮ લેખાવ્યાં અને તે વખતે ૨૮ પ્રતિક્રમણ
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિથિાધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૪૧
નહિ; ૨૫ જ પ્રતિક્રમણ ૨૫ વારમાં થયા હેાઈને ઝઘડાના સંભવ જ નહિ હેાવા છતાં તે વખતે કેાઈ ઝઘડા જ નહિ થયે હેાવાનું જણાવ્યું તે બધું પૂર્વાંકત સ્પષ્ટીકરણ બાદ તમને જ કલ્પિત લાગે તેમ છે. ત્યાં તમારે તેવા ઉત્તર પ્રમાણિક કેમ ગણાય ?
(૭)–“ સ. ૧૯૯૩ પહેલાં તમે પણ તેવા પ્રસંગે એક દિવસે એ પ્રતિક્રમણ કર્યાં નથી. શ્રીસેનપ્રશ્ન ઉલ્લાસ ૪ પૃ. ૧૧૫ ઉપર પણ તમારી જેમ હવે ૨૫ વારમાં થતા પકખી આદિ પ્રતિક્રમણેાને ૨૮ લેખાવ્યાં નથી; પરંતુ ‘તંત્ર પ્રતિમણાનિ ચૂનાનિ મયંતિ એમ કહીને પચ્ચીશ જ લેખાવ્યાં છે, અને તે એછાં થયાં તેમાં પૂર્વાચાર્યાંની આચરણા તરીકે સર્વાનુમત બનેલી હેાવાથી તે વખતે ઝઘડાના સંભવ જ ન્હાતે.” એમ તમે પણ જાણતા હાવા છતાં તે પંદરસેા વર્ષ પહેલાની વાતને તમારા ૨૫ વર્ષ પહેલાના નવા મતમાં ખપાવવા સારૂ તમે તે ૧૫૦૦ વર્ષ પહેલાના તે નિમિત્તના ઝઘડાના હેન્ડબીલના અભાવને સખળ કારણ તરીકે આગલ કરી છે. તે ખાલચેષ્ટા તે તમને જ મુખારક.
પ્રશ્ન ૭૯ :– ( એક જિજ્ઞાસુના )–‘ સ. ૧૯૯૨ની સાલની માફક પૂર્ણિમા–અમાસની ક્ષય–વૃદ્ધિએ તેરસની ક્ષય-વૃદ્ધિ માનવી ચાલુ રાખીએ તે બહુ આનંદપૂર્ણાંક પતી જાય છે.' એ ત્રીજા પ્રશ્નના અમારા જે–તમારા કહેવા મુજબ ક્ષય–વૃદ્ધિ કરવાથી નીચે મુજબ મહાદોષો થાય છે. ૧-મૂલસૂત્ર અને અપવાદસૂત્રાને ખાધ પહેાંચે છે અને તેથી ‘આળાવ ઘો” આ સૂત્રને ખાધ આવવાથી સમ્યકત્વને હાનિ પહોંચે છે. ર– સ’. ૧૪૮૬ માં હુ ભૂષણ ગણિજીએ પર્યુષણા સ્થિતિ-વિચાર, તથા તત્ત્વતરંગિણી તેમજ હીરપ્રશ્નોત્તરની સાથે વાંધા આવે છે. ૩-કલ્યાણકતિથિઓ, પ્રતિષ્ઠા વગેરેની તિથિએની વ્યવસ્થા યેાગ્ય રીતે જળવાતી નથી.’ એ પ્રમાણે ઉત્તર છે તે તેા પ્રમાણિક છે ને ?
ઉત્તર-પ્રથમ તા ‘સ. ૧૯૯૨ની સાલની માફક ’ એમ લખીને થએલા પ્રશ્ન જ જુઠા છે. શુ` વિ. સ. ૧૯૯૨માં જ પૂનમ-અમાસની ક્ષય–વૃદ્ધિએ તેરસની ક્ષય-વૃદ્ધિ થઈ હતી ? તે પહેલાંના સેંકડા વર્ષોથી તે મુજબ જ થતું આવ્યું હેાવાનું જાણવા છતાં તમે તેવા
જટા પ્રશ્નને ચ પ્રમાણિક માનીને તેના ઉત્તર આપવા પ્રેરાયા એજ તમારા ઉત્તરની અપ્રમાણિકતા પૂરવાર કરે છે. અને તેવા તે પ્રશ્નના ઉત્તરમાં તમે તે અવિચ્છિન્ન પરપરાને અંગે જણાવેલ તે ત્રણ ખાધ, ખાધ દશકમુદ્દા ખતાવ્યા વિના ‘ આધ છે. ખાધ છે? એમ કહીને તમારે મેઘમ જણાવવા પડેલ હાવાથી તેમજ સ. ૧૯૯૨ સુધી તેા તમે અને તમારા પૂર્વજોએ તે માધાને બધા જ માનેલા નહિ હાવાથી તમે પણ–“ તે ખાધા તે તેરસની ક્ષય–વૃદ્ધિની આચરણાને લેશમાત્ર ખાધક તેા નથી જ; પરંતુ સર્વાંગ સાધક છે.” એમ જાણા છે અને ખેાટી રીતે
ખાય છે—માય છે' એમ જણાવા છે, એ વાત સ્વતઃસિદ્ધ છે આથી તેમાં સમ્યકત્વ જ લેખાતું નહિ હાવાથી ‘ તેમાં સમ્યકત્વને ખાધ આવે છે' એમ તમે આપેલા હેતુ પણ ઘેલીના પહેરણા જેવા હાઇને આ તમારા ત્રીને ઉત્તર પણ તદ્દન અપ્રમાણિક છે.
૩૧
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ર ]
તત્ત્વતરંગિણું અનુવાદ ગ્રંથ
આ પ્રશ્ન ૮૦ -(એક જિજ્ઞાસુના)-“પૂર્ણિમા અમાસની ક્ષય-વૃદ્ધિએ તેરસની ક્ષય-વૃદ્ધિની આચરણ ઘણા વખતની છે. ઘણાઓએ તે આચરણ કરી–હવે તેને લેપ કેમ થાય?” એ ચોથા પ્રશ્નને અમારે જે-“આ આચરણુથી જિનેશ્વરની મૂળભૂત આજ્ઞાઓને જ લેપ થાય છે. આ મોટા દેષની સાથે બીજી પણ ઘણી અવ્યવસ્થા ઉભી થાય છે. વળી ૧૪૮૬ માં શ્રી સમસુંદરસૂરિના શિષ્ય શ્રી મુનિસુંદરસૂરિજીના શિષ્ય હર્ષભૂષણ ગણિકૃત “પર્યુષણ સ્થિતિવિચાર ગ્રંથમાં લખ્યું છે કે- “વૃદ્વારાઓf Rવ પ્રમા થા ચતુર્થીવાળા. वदागमाऽविरुद्धा यदुक्तं द्वितीयांगनियुक्तो व्यवहारे च-आचरणावि हु आणाअविरुद्धा चेव હોદ જિ” એ પ્રમાણે ઉત્તર છે તે તે પ્રમાણિક છે ને?
ઉત્તરા- તમારા આ ઉત્તરમાં નવામતના નશાવશાત્ તમે વિગત જણાવ્યા વિના જ આ (તેરસની ક્ષય-વૃદ્ધિવાળી) આચરણથી જિનેશ્વરની મૂળભૂત આજ્ઞાઓને જ લોપ થાય છે. એ વાકય ફેંકાફેંકીની રીતે ઉચ્ચરીને તે તમે આરાધનામાં “મિરજિસંવ ” પાઠથી પૂનમના ક્ષયે ચૌદશે પૂનમ અને તેરસે ચૌદશ કરવાનું જણાવનાર ચૌદ પૂર્વધર ભગવતેને, ખરતરીય ગુણવિનયના-અઘા વૃક્ષો વિ # ૧ એ પાઠ મુજબ પૂનમ કે અમાસની વૃદ્ધિએ આજથી ચાર વર્ષ પૂર્વે પણ બે તેરસ કરનારા આપણા ધુરંધર આચાર્યો–શ્રી આનંદવિમલસૂરિજી-શ્રી વિજયદાનસૂરિજી-હીરસૂરિજી સેનસૂરિજી અને આપણા ગચ્છનાયક શ્રી દેવસૂરિજી આદિને તથા સં. ૧૨ સુધી આરાધનામાં તેવા પ્રસંગે તે રીતે તેરસની જ ક્ષય-વૃદ્ધિ કરીને પ્રવેલા તમારા વડાદાદાપરદાદા અને દાદાગુરુ શ્રી મણિવિજયજી-બૂટેરાયજી-મૂલચંદજી-સિદ્ધિસૂરિજી-વૃદ્ધિચંદ્રજીઆત્મારામજી-કમલસૂરિજી-ઉ-વીરવિજ્યજી અને દાનસૂરિજી સહિત તમે આદિ સહુને પણ જિનેશ્વરની મૂળભૂત આજ્ઞાઓને લેપ કરનારા તરીકે ઓળખાવવામાં ઘોરાતિઘર પાપ છે, એમ તમને આ આખાયે શ્રી તત્વતરંગિણ ગ્રંથાનુવાદનું આમૂલચૂલ વાંચન * જ જણાવી આપે તેમ હોવાથી પિષ્ટપેષણથી સયું.
આપણુ શ્રી દેવસૂર તપાગચ્છની તે પ્રભુશાસનની આદિથી અવિચ્છિન્ન મનાતી આચર ને અપલાપ કરવા ઉચ્ચરેલા તે કઠોરતર હૃદયી વાક્યને પણ પ્રમાણિક લેખાવવા સારૂ તમે તે વાકય પછી “પર્યુષણસ્થિતિવિચાર–માંના જે-““ઝુવાજવાબ જૈવ સમાજ જ જતુarrઘરામાવિંદ વહુ-દાતીવાની ચરણ ૪-સાવાહિ દુ આળા વિસા રેવ હોદ ગor ” એ પ્રમાણે પાઠે આપેલા છે તે પાઠે, આપણું શ્રી દેવસૂર તપાગચ્છની પ્રસ્તુત અવિચ્છિન્ન આચરણાને અપ્રમાણુ કહેતા નથી, પરંતુઅશાડ સુદ ૧૫ થી ભા. શુ. ૪ ની સંવત્સરી પર્યત જે પચાસ દિવસ જોઈએ તે બે શ્રાવણ તથા બે ભાદરવા વખતે ૫૦ દિવસ થવાને બદલે ૮૦ દિવસ થતા હવાના (શાઅવિરુદ્ધ ) ન્હાને ક્રમે દિ. શ્રા. શુદ એથે અને પહેલા ભા. શુ. એથે સંવત્સરી કરવાના આગ્રહ માટે બુચ્છિન્ન ગણાતા સિદ્ધાંતટિપ્પનકને કેવળ તે સંવત્સરીના
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિથિધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૪૩
પ્રસ’ગ પૂરતું જ આગલ કરનાર ખરતર, તે ખાખત પેાતાના વૃદ્ધની તેવી આચરણાને આગલ કરે છે તેથી તે ખરતરીય વૃદ્ધની તે આચરણાને જ અપ્રમાણ કહે છે, એમ જાણવા છતાં અહિં તમે તે પાઠેના આપણી એ પ્રાચીન પર પરાને અપ્રમાણિક લેખાવવામાં ઉપયાગ કર્યો છે તેમાં આરાધકભાવ જ જણાતા નહિ હેાવાથી તમારા આ ચેાથા ઉત્તરને અપ્રમાણિક પણ કેટલા પ્રમાણમાં જણાવવા ? એજ સમજવું મુશ્કેલ છે.
તમે તે પ્રાચીન આચરણાને અપ્રમાણિક લેખાવવા સારૂ આપેલા તેવા તે ખરતરીય આચરણાને અપ્રમાણિક જણાવતા પાઠામાંનું ચતુર્થીની આચરણાનું દૃષ્ટાંત પશુ–“ ધ્રુવસેન રાજાએ આચાર્યશ્રીને સંવત્સરી એક દિવસ આગળ કરવાની વિનંતિ કરવાથી આચાય શ્રીએ,‘પંચમીની રાત્રિનું ઉલ્લંઘન ન કરવું.’ એ તથા જ્યાતિષશાસ્ત્ર મુજબ પાંચમ, ચાથના દિવસે હેાય પરંતુ છઠના દિવસે હાતી નથી.’ એ લૌકિકગણત્રીને પણ જાળવવા સારૂ ‘જોવિન્દ્વધાઓ’એ જિનાજ્ઞાને લક્ષ્મીભૂત કરીને ‘સંવત્સરી આગલે દિવસે નહિ; પરંતુ પાછલે દિવસે કરાય' એમ રાજવીને જણાવવા પૂર્વક સંવત્સરી ચેાથની કરી.” એમ જણાવવા પૂરતું છેઃ સિવાય આગમમાં સંવત્સરી પાંચમની કહી છે છતાં આચાર્યશ્રીએ આચરણાથી ચેાથે કરી છે તે તા સિદ્ધાંતની દૃષ્ટિએ ન તપાસાય તેવી હાઈ ને ‘થ્રુસ્રો વૃત્તિ દ્વીનધિ' રૂપ જીત છે અને તે જીતવ્યવહાર પણ જિનાજ્ઞારૂપ જ છે. આ વસ્તુની સમજ વિનાના ગીતાએઁ (?) પરસ્પર નીવેડા શી રીતે લાવે? વિચારશેાઃ અને તે સાથે તેવા કલ્પિતમતની એ પ્રકારની દુષ્ટ પડવાળા ગીતા(?)માં આરાધક ભાવની સંભાવના પણ કરે તેને પ્રાયશ્ચિત્ત શું આવે? તે પણ તમારામાં કોઈ મધ્યસ્થ જાણકાર હાય તા તેને પૂછીને જણાવશે.
પ્રશ્ન ૮૧:– તિથિસાહિત્યદર્પણુ ’ બૂકના પેજ ૧૪૮ ઉપર શ્રી જ’વિજયજીએ, શ્રી સેનપ્રશ્ન ઉલ્લાસ ૪ પૃ. ૧૧૫ ઉપરના-શ્રી હિસૂરિમિઃ પક્ષિવૃત્તેિ ચાતુમાંલામાનીત, तत्र प्रतिक्रमणानि न्यूनानि भवंति तत्कथमिति ? प्रश्नोऽत्रोत्तरं प्रतिक्रमणानां न्यूनत्वेऽधिત્વે ય ન જોવિ વિશેને થતઃ પૂર્વાચાર્યાળામાળવાત્ર પ્રમાનમ્ ।' એ ટાંકેલા પાઠમાંથી તે બૂકના પેજ ૧૪૯ ઉપર ચાર ખાખતા તારવીને જણાવી છે. તેમાંની ત્રીજી બાબત જે“ અહિં પકખી આરાધના જેમ ચામાસી આરાધનામાં શાસ્ત્રકારે સમાવી દીધી તેમ ક્ષીણુ પૂર્ણિમાની આરાધના મુખ્યમાં ગૌણના શાસ્ત્રીય ન્યાયે ચૌદશ આદિમાં સમાવી દેવી, પરંતુ ઉદયતિથિ આદિ પલટાવવી નહિ. ” એ પ્રમાણે જણાવી છે તે ખામત, તે પ્રશ્નોત્તરને
..
સંગત છે?
ઉત્તર:-શ્રી જ ભૂવિજયજીનું તે લખાણ, પ્રસ્તુત પ્રશ્નોત્તરથી વિપરીત અને ભ્રામક છે. ચૂર્ણિકારે કે શ્રી સેનપ્રશ્નકારે પકખીની કે ચામાસીના છદ્મની આરાધના ચોમાસીમાં તેા સમાવી દીધી નથી; પરંતુ પાક્ષિકના દિવસે ચોમાસી લાવ્યા તેમાં ‘ત્રણ ચોમાસીએ ત્રણ પકખી પ્રતિક્રમણ ઘટયાં ' એ પ્રશ્નકારની વાત બદલ શ્રી સેનપ્રશ્નકારે તા–‘પ્રતિક્રમણા આછાં થવાપણામાં કે વધુ થવાપણામાં કોઈ પણ તફાવત નથી. કારણ કે—એ ખાખતમાં પૂર્વાચાર્યાંની
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
-
~
આચરણ જ પ્રમાણ છે” એમ આપેલ સમાધાન વડે અર્થપત્તિથી “પૂનમની ચેમાસી ચૌદશે થઈ એટલે તે પૂનમ, અદાઈ બહારની પવી ગણાઈ. એમ જ જણાવ્યું છે.
પૂનમની ચેમાસી ચૌદશે થઈ એટલે તે ચેમાસીવાળી પૂનમ, પવીમાંથી ગઈ” એમ તે મિથ્યાત્વી જ માને.
આમ છતાં શ્રી અંબૂવિજયજીએ તે પ્રશ્નોત્તર અને તેની આગળ પાછળ પોતે ઉભા કરેલાં લખાણમાંથી “પકખી આરાધના જેમ ચોમાસી આરાધનામાં સમાવી દીધી.” એ કલ્પિત વાતને શાસ્ત્રકાર મહારાજનાં નામે ગોઠવી દેવા વડે જે શાસ્ત્રપ્રત્યુનીકતાનું કાર્ય કરેલ છે તે શોચનીય છે. આ કાર્ય, તેમણે તે ચોમાસી સિવાયની પૂનમના ક્ષયે તે પૂનમેનું આરાધન મનસ્વીપણે જ ઉરાડી દેવાના દુષ્ટ ઈરાદાથી ખડું કરેલ છે. પોતાના તે અશુભ ઈરાદાની સિદ્ધિ માટે તેમણે (તિથિ વગરની કેવલ આરાધનાની જ વાત રૂપે) પ્રથમ ઉભી કરેલી તે “પકની આરાધના જેમ ચોમાસી આરાધનામાં શાસ્ત્રકારે સમાવી દીધી” વાતમાં દાખલ કરેલા “જેમ' શબ્દના બળે તે આખી કલ્પિત વાતને એ પછી કરવા ધારેલી પૂનમેનું આરાધન ઉરાડી દેવાની વાતના ઉદાહરણ તરીકે ગઠવી છે અને તે પછી તેમણે કરવા ધારેલી-તેમ ક્ષીણ પૂનમાદિની આરાધના મુખ્યમાં ગૌણને શાસ્ત્રીય ન્યાયે ચૌદશમાં સમાવી દેવી, પણ ઉદયતિથિ ચૌદશ આદિ પલટાવવી નહિ.” એ પર્વલેપક વાતને મનસ્વીપણે જ ઉભી કરીને સિદ્ધાંતસ્વરૂપે લેખાવવાનું કેવલ પયંત્ર જ રચ્યું છે. તેમણે તેમ કરવામાં આધાર તરીકે રજુ કરેલા મુખ્યમાં ગૌણને સમાવી દેવાના શાસ્ત્રીય ન્યાયને પણ (પિતાની તે કલ્પિત વાતને શાસ્ત્રીય લેખાવવા સારૂ) અવળો જ ઉપયોગ કરેલ છે. અને તે એ રીતે કે-“ક્ષીણ પર્વતિથિને આરાધના માટે જે પૂર્વાથી ઉદયાત્ મેળવાય છે તેમાં આ શ્રી તત્ત્વતરંગિણીકાર મહષીએ વિકલપે જે ગૌણ–મુખ્યભેદેય ક્ષીણ પર્વ તિથિને ઉદયાત મેળવવાની વાત જણાવી છે તેમાં ક્ષીણ તિથિને મુખ્ય ગણે છે; પરંતુ ઉદયાત્ તિથિને મુખ્ય ગણી નથી. (જુઓ–આ અનુવાદ પૃ. ૯) કારણ કે-તિથિને અંગે આરાધના હેવાથી આરાધનાની ક્ષણતિથિને મેળવવી રહે છે, ટિપ્પણની ઉદયાત્ તિથિને મેળવવી રહેતી નથી.
આથી પૂનમના ક્ષયે ગૌણ મુખ્યના ન્યાયે પૂનમ મેળવવામાં ક્ષીણ પૂનમ મુખ્ય અને ઉદયાત્ ચૌદશ ગૌણ ગણાય છે. છતાં શ્રી અંબૂવિજયજીએ અહિં ગૌણ મુખ્ય ભેટવાળા શાસ્ત્રીય ન્યાયના ઓઠા તળે તે ન્યાયને “મુખ્ય ગણાતી ક્ષણ પૂનમને ગૌણ અને ગૌણ ગણતી ટિપ્પણની ઉદયાત્ ચૌદશને મુખ્ય, લેખાવવા તરીકે અવળે જ ઉપયોગ કરેલ છે.
આટલા સ્પષ્ટીકરણ બાદ આશા છે કે-તે પ્રપંચમાં છૂપાએલે-પૂનમના ક્ષયે આરાધનાની ચોવીસ કલાકની પૂનમ જાવ પણ ટિપ્પણની ઉદયાત્ ચૌદશ રહે, તેમજ ચૌદશના ક્ષયે આરાધનાની તે ૨૪ કલાકની ચૌદશ જાવ પણ ટિપ્પણાની ઉદયાત્ તેરસ તે રહે જઃ” એ શ્રી જબૂવિજયજીને બે પર્વલેપક દુરાશય સ્પષ્ટ સમજી શકશે. આ (હેતુની સિદ્ધિ માટે તે તેમણે ત્રીજી બાબતમાં બે વાર તે “ચૌદશ આદિ' એમ લખેલ છે.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિ બેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૪૫
પ્રશ્ન ૮૨–તે બૂકના તે ૧૪હ્મા પાનાની ચેથી બાબતમાં શ્રી અંબૂવિજયજીએ ચોમાસી છ૪માં ચૌદશ અવશ્ય લેવી. ક્ષયવૃદ્ધિના કારણે ચૌદશ સાથે પૂર્ણિમા સ્વતંત્ર ન આવે તે તે યેનકેન કલ્પિત લેવાને હઠ કરે નહિ” એમ લખ્યું છે તે મુજબ તેઓ ચૌદશના ક્ષયે તે ચોમાસી છક્રમાં તેરસ અને પૂનમ જ લેવાનું રાખીને ચૌદશને અવશ્ય લેતા નથી તેમજ તે પૂનમને ક્ષય હોય ત્યારે “રોમાણીજી પાઠને આગળ કરનારા તેઓ, તે પૂનમને કલ્પિત લેવાનો નિષેધ કરવામાં તે ચોમાસીને છદ ચૌદશના એક જ દિવસે તે કરી શકતા જ નથી. અને ઉપરથી પૂનમ જેવી એક ચતુષ્પર્વમાંની મહાન પવીને લેપ થતું હોવાનું પાપ પાર્જન થતું હોવા છતાં તેમણે તેવું લખાણ કર્યું છે તે તેમાં પણ કઈ શાસ્ત્ર અને પરંપરાની અપેક્ષા હશે ખરી?
ઉત્તર-તે વગે સં. ૧લ્ડથી નવે તિથિમત કાવ્યો છે તે કઈ શાસ્ત્ર કે પરંપરાની અપેક્ષાએ કાઢેલ નથી, એક વ્યક્તિએ અહંતામાં ચઢીને પોતાના ગુરુની “ના” હોવા છતાં એકાએક તે મત કાઢડ્યો અને એ સામે ચૂં કે ચાં કરવાને અશક્ત એવા તદાધીને એ ચૂંસાઈ રહીને તે કુમતને ફરજીઆત અપનાવ પડ્યો! આજે તે કુમતને માનનાર જણાતે વર્ગ એ પ્રકારે ઉભે થએલ છે. પરિણામે એ વર્ગને તે કુમત શાસ્ત્ર અને પરંપરાનુસારી લેખાવવાની ફરજ આવી પડી હેવાથી જ તે વર્ગ, શાસ્ત્ર અને પરંપરાની બહારના તે કુમતને-શાસ્ત્ર અને પરંપરાને અવળા અર્થમાં રજુ કરીને પણ-સાચે દેખાડવા વર્ષોથી મથામણું કરી રહેલ છે.
આ ચાલુ વાતમાં પણ શ્રી જંબૂવિજયજીએ, પ્રથમ તે બૂકના પેજ ૧૨૦ ઉપર “સમીપ શર્થે ઘણી સાર્થ જમાલીક છૐ હં છરી અમે” વગેરે અનેક પાઠો તે રજુ કર્યા, પરંતુ તે પાઠ ભાવાર્થ, તેમણે તે બૂકના ૧૨૧મા પેજ ઉપર બ્લેક ટાઈપમાં–
એટલે ક્ષયાદિ પ્રસંગે ચોમાસી સંવછરી આદિના તેરસ ચૌદશ આદિ તિથિઓએ છક અદમ જ્યારે કરાય ત્યારે તેના પૌષધ પણ કરાય.” એ પ્રમાણે (તે પાઠોમાં જે વાત જ નથી તે વાતને પિતે ઘુસાડીને) રજુ કરેલ છે, અને તેની અનુવૃત્તિ તરીકે તેમણે અહિં =૧૪૮–૧૪૯મા પેજ ઉપર) તે પિતાની કલ્પિત વાતને એ રીતે પુનઃ હેકાવી છે. સિવાય તેમાં શાસ્ત્ર કે પરંપરાની કઈ જ અપેક્ષા રાખવામાં આવેલ નથી અને એથી જ તેઓ તમે જણાવેલી આપત્તિઓના ડગલે પગલે ભેગ બને છે. - આ ચેથી બાબતમાં શ્રી જંબૂવિજયજીને-“પહેલી તિથિ અને પછી આરાધનાની વાત હોય. કારણ કે-તિથિને અંગે આરાધના છે; પરંતુ આરાધનાને અંગે તિથિ નથી.” એ જ્ઞાન આવ્યું અને તેથી ઉપરના ૮૧મા પ્રશ્નમાં દર્શાવેલી તેમની ત્રીજી બાબતમાં તેમણે પકખીની (તિથિ નહિ; પરંતુ) આરાધના માસીની આરાધનામાં સમાવી” એમ જે મિથ્યા પ્રરૂપણ કર્યું છે તે આ ચેથી બાબતમાં તેમણેમાસી છ૪માં (ચૌદશની આરાધના નહિ, પણ) ચૌદશ અને (ચૌદશની આરાધના સાથે પૂર્ણિમાની આરાધના નહિ પણ) ચૌદશ સાથે પૂર્ણિમા” એમ લખીને સ્વયં સુધાર્યું છે તેટલું સારું કર્યું છે. .
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
પ્રશ્ન ૮૩–તે બ્રૂકના પેજ ૧૪૯ ઉપર શ્રી જ’ભૂવિજયજીએ, શ્રી સેનસૂરિજી મ૦ના પાઠને– • પૂર્ણિમા ચેામાસી અઠ્ઠાઈમાંથી બાતલ ' એ ભાવ, શીર્ષીક તરીકે રજુ કરીને જ્યારે પૂર્ણિમા જેવી ચતુષ્પવી માંની શાશ્વત પીને ખાતલ' શબ્દ દ્વારા તુચ્છ લેખાવવા રૂપે તે પૂનમના ધાર તિરસ્કાર કર્યાં છે ત્યારે તે વ્યક્તિમાં માર્ગાનુસારીપણું પણ ગણાય કે કેમ?
ઉત્તર:-નવા તિથિમત કાઢવા પછી જે ટિપ્પણામાંની તિથિઓને જ પતિથિએ ગણીને ‘ઉત્ક્રમિ’ અને ‘યે પૂર્વા’ વગેરે જૈનાચાર્યાંનાં વચના વડે આરાધનાની બનાવાતી ૨૪ કલાકની જૈની બધી જ પીઓના તિરસ્કાર કરવાના ઉન્માર્ગે ચઢયા છે અને ટિપ્પણાની સ્વીકૃત તિથિઓને પણ બેઠી હેાય ત્યારથી તેમજ જેટલી ઘડીઓવાળી હોય તેટલી ઘડીએ વાળી ગણતા નથી. તેને તે પૂનમ જેવી ચતુષ્પવી માંની મહાન છતાં એક પત્રીના એ રીતે તિરસ્કાર કરવા એ શું હિંસાખમાં હાય? અને તેથી તેઓમાં માર્ગાનુસારીપણું તે શુ પણ તદ્ગુણુસન્મુખતા પણુ ગણાય કે કેમ ? એ એક પ્રશ્ન બની રહે છે.
કારણે પલટાએલી ચોમાસીની તે ચતુષ્પી માંની શાશ્વત પૂનમને ખાતલ શબ્દથી નવાજનાર માણુસ જો પાતે ખાતલ ન હેાય તે શાસ્ત્રોમાં આજે પણ અઠ્ઠાઈમાં ગણાતી તે પૂનમ માટે તેવા નીચ શબ્દપ્રયાગ ન જ કરી શકે. (શ્રી જવિએ તે નિંદ્યભાવ જે પાઠમાંથી કાઢીને ત્યાં શીષ કરૂપે રજુ કરેલ છે તે પાઠમાં ) શ્રી સેનસૂરિજી મહારાજે પણ 'તુમાંલાાતિા સાંપ્રત ચતુર્ભુશી થાવાળનીયા-ચામાસીની અઠ્ઠાઈ હમણાં ચૌદશ સુધી ગણવી.’ એમ કહ્યું છે; પરંતુ ‘પૂનમ હવે અક્રાઈમાં ન ગણવી.' એવા હળવા વચનથી પણ તે પૂર્ણિમાપની લઘુતા દર્શાવી નથી. આમ છતાં શ્રી સેનસૂરિજી મ૦ના તે પ્રૌઢ અને કામળ વચનના ભાવ જે માણસ તે શ્રી સેનસૂરિજી મ૦ના જ નામે- પૂર્ણિમા ચામાસી અઠ્ઠાઈમાંથી બાતલ એવા ક્રૂર અને કઠોર શબ્દમાં રજુ કરી શકેલ છે તે માણસમાં તત્ત્વજ્ઞા માર્ગાનુસારિપણું કેમ જ ગણી શકે ?
પણ
પ્રશ્ન ૮૪:–શ્રી જંબૂવિજયજીએ તે બ્રૂકના પેજ ૧૫૧ ઉપર શ્રી હીરપ્રશ્નના 'પર્યુષળોપવાસ' પ્રશ્નોત્તરનેા-‘પાંચમ ઉચ્ચરી હોય તેણે સંવત્સરીના ઉપવાસ કર્યાં, તે પંચમીમાં ગણાય કે નહિ? ઉત્તરઃ-છઠ્ઠ કરવાની શક્તિ ન હોય તેા સંવત્સરીના ઉપવાસ પાંચમમાં ગણાય, અન્યથા ન ગણાય.' એ પ્રમાણે અથ લખ્યા છે તે તેા ઠીક; પરંતુ તે અની નીચે તેમણે તે અના- પંચમીની જો પ્રધાનતા જ હાત તે આ રીતે શાસ્ત્રકાર સંવત્સરીના તપથી તેના તપ આવી ગયાનું ન જ જણાવી શકે.’ એ પ્રમાણે તે પ્રશ્નોત્તરથી વિરુદ્ધને ભાવા કેમ રજી કર્યાં હશે? અર્થાત્ સ ંવત્સરીની ચાથની અપેક્ષાએ તે પાંચમનું પ્રધાનપણું કાઈ જ કહેતું નથી. તેમજ હીરસૂરિજી મહારાજે તેા તે પ્રશ્નોત્તરમાં- સામર્થ્ય ન હાય તે સંવત્સરીના તપ પંચમીમાં ગણાય; પરંતુ છદ્મ કરવાની શક્તિ હાય તેા તે સંવત્સરીના તપ પાંચમમાં ન ગણાય.' એમ જ સાફ કહ્યું છે; છતાં ‘ પાંચમની પ્રધાનતા
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૭ નથી તેમજ શ્રી હીરસૂરિજી મહારાજે ચોથને તપ પાંચમમાં આવી ગયાનું જણાવ્યું છે” એમ શ્રી હરિપ્રશ્નને નામે તે અસત્ય ભાવાર્થ કેમ રજુ કર્યો હશે? શ્રી હીરસૂરિજી મહારાજે તે તે જ હીરપ્રશ્નમાં અન્યત્ર-એન સુiામી દિતા મવતિન મુહૂરશાલીયો વાર્થ-જેણે શૂલપંચમી ઉચ્ચારી હોય તેણે (સંવત્સરીને) અદમ મુખ્યવૃત્તિએ (ભા. શુ) ત્રીજથી કરવો.” એમ સ્પષ્ટ જણાવવા વડે નિયત અદમની મુખ્ય વાતમાં પણ પાંચમને સમાવેશ કર્યો જ છે. છતાં તેમણે તેવા તે તે પ્રશ્નોત્તરના અર્થથી વિરુદ્ધ ભાવાર્થ જણાવેલ છે તે ખુલ્લી ભવાભિનંદિતા ન ગણાય?
ઉત્તર-તે જુઠો ભાવાર્થ, તેમણે પૂનમના ક્ષયે ટિપ્પણાની ઉદયાત્ ચૌદશના બહાને જેમ પૂનમ પવીને જ ઉપાડી દેવાની ચેષ્ટા કરી છે તેમ ભા. શુ. ૫ના ક્ષયે ટિપ્પણાની ઉદયાત્ ચોથના બહાને પાંચમપર્વને જ ઉપાડી દેવાની ચેષ્ટારૂપે રજુ કરેલ હોવાથી તે ભાવાભિનંદિતા જ ગણાય. “તેમને તે ભા. શુ. ૫ના ક્ષયે એથ–પાંચમને એક દિવસે ભેળાં હેવાનાં ખાને તે પંચમી પર્વને યેનકેનાપિ લેપવું જ છે.” એ વાત આજે છાની પણ તેનાથી છે?
પ્રશ્ન ૮૫:-શ્રી જબ્રવિજયજીએ તે બૂકના પેજ ૧૫ર ઉપર-પૂર્વવત્ અચાતુર્યથી ના પતિ સૈagar' પંક્તિ દ્વારા આ ગ્રંથકાર મહષએ પૂર્વે કહ્યું છે તે પ્રમાણે-“ટિપ્પણ ની ચૌદશના ક્ષયે પૂર્વની તેરસનું નામ પણ ન લેવું અને તે તેરસનાં સ્થાને ચૌદશ જ કહેવી.” એમ સ્પષ્ટ જણાવ્યું હોવા છતાં નવમી પંક્તિમાં “અર્થાત તેરસ ગ્રહણ કરવી. એમ આ ગ્રંથકારનાં તે કથનથી સદંતર વિપરીત અર્થ લખેલ છે તે જેમ–આ ગ્રંથકાર મહષીના તે વચનેના વાસ્તવિક અર્થને મરડીને પણ પોતાની માન્યતાના અર્થરૂપે દેખાડનારે શાસ્ત્રદ્રોહ ગણાય તેમ તે બૂકના ૧૫૩મા પેજ ઉપર તેમણે-“છઠ્ઠમાં પૂનમની અનિયમિતતાનું પ્રમાણુ એ શીર્ષક બાંધીને તેની નીચે શ્રી હરિપ્રશ્નની–માણ કૂટિરાણાં રોવીજતુ શિરે, કોદઉચાં તુરિતી રિપત્તિ' એ પંક્તિના તેમણે પોતે જ ત્યાં લખેલા “અને પૂનમને ક્ષય હોય ત્યારે તેને (પૂર્ણિમાને) તપ તેરસ ચૌદશમાં કરે, તેરસે ભૂલી જવાય તે પડવે પણ કર.” એ અર્થ મુજબના-[ ક્ષીણ પૂનમના એક જ દિવસને તપ, (આરાધનામાં કરાતી ટિપણાની ચૌદશે પૂનમ, અને તેરસે ચૌદશના હિસાબે ટિપ્પણાની) તેરસ-ચૌદશે કરવાનું અને (તેરસ-ચૌદશે નહિ, પણ) તેરસ (આરાધનાની ચૌદશ)ના એક જ દિવસે કરવાનું જણાવતા–] એક તિથિના એક ઉપવાસને જણાવનારા અર્થને છ%ના સંલગ્ન બે ઉપવાસ તરીકે લેખાવેલ છે તે પણ શાસ્ત્રદ્રોહ ગણાય કે નહિ?
ઉત્તરા-તે પણ શાસ્ત્રદ્રોહ જ ગણાય. શ્રી હીરપ્રશ્નમાંના પ્રસ્તુત ઉત્તરના વાસ્તવિક અર્થ એ પ્રમાણે તેમણે જ નહિ, પરંતુ નવા વર્ગની છ-સાત વ્યક્તિએ વિવિધ પ્રકારે અનર્થ નીપજાવીને કે ભયંકર શાસ્ત્રદ્રોહ કરેલ છે તે જાણવા સારૂ આ અનુવાદગ્રંથના પૃ. ૧૩૧ થી ૧૪૧ વાંચશે. એટલે વધુ પ્રકાશ પડશે.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮ ]
તત્ત્વતર ગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
પ્રશ્ન ૮૬ઃ–તે બ્રૂકના પેજ ૧૫૪ ઉપર શ્રી જમૂવિજયજીએ શ્રી હીરપ્રશ્નના-‘થવા થતુાં ો રાજ્યન્તે, અમાવાસ્યાવૃિદ્ધો વા એ પાઠ ફરી અથ સહિત રજુ કરીને તેની નીચે જે-“ આ પ્રશ્નોત્તરી શું સિદ્ધ કરે છે ? એ જ કે સ્વાભાવિક સયાગામાં જે ચૌદશ પૂનમ કે ચૌદશ અમાસના છ આવી શકત તે પૂનમ કે અમાસની ક્ષયવૃદ્ધિમાં આવી શકતા નથી, માટે ચામાસી કે કલ્પેધરના છઠ્ઠ કરનારે ચૌદશ સાચવીને તેરસ ચૌદશ આદિના છઠ્ઠ કરી લેવા. વચમાં પહેલી પૂનમ કે પહેલી અમાસ આવે તેને ખાધાવાર રાખી બીજી પૂનમ કે ખીજી અમાસે પૂનમના કે કલ્પરના ઉપવાસ કરી લેવા. ચાગ્ય વિચારીને કરી લેવું. પૂનમ અમાસની અવશ્ય નિયમિતતાના આગ્રહ કરવા નહિ, ” એમ લખ્યું છે તે બધું લખાણ (૧)–શાસ્ત્ર અને પરપરા મુજબની શાસનમાન્ય આરાધનાની જેની તિથિએ મુજબનું છે કે–તેમણે સ. ૧૯૯૩થી માનવા માંડેલી લૌકિક ટિપ્પણાની જૈનેતર તિથિએ મુજખનું છે ? (૨)-વળી શ્રી હીરપ્રશ્નોત્તરમાંના તે પ્રશ્નોત્તર, કલ્પેધરના જ છઠ્ઠ પૂરતા છે કે ચામાસીના છજ્જ અંગેના પણ છે? (૩)–તે લખાણમાં શ્રી જમૂવિ॰એ ‘આજે ઉપવાસ–તે પછી બીજે દિવસે પારણુ અને ત્રીજે દિવસે ઉપવાસ ' એમ આંતરે કરાતા એ ઉપવાસને છઠ્ઠ લેખાવેલ છે તે વાજબી છે ? તેમજ (૪) તેણે અમાસે કલ્પરના એક ઉપવાસ ગણાવ્યા છે તે કલ્પરના તા છટ્ઠ કહેવાતા હેાવાથી કઈ રીતે સાચું છે ?
ઉત્તર:–(૧) શ્રી હીરપ્રશ્નના તે પાઠમાંના ખુલાસા તે આરાધનાની જૈની તિથિઓની અપેક્ષાએ નથી; પરંતુ લૌકિક ટિપ્પણાની તિથિઓની અપેક્ષાએ જ છે. લૌકિક તિથિઓને પતિથિએ માનવા મનાવવાના આગ્રહવશાત્ શ્રી જખૂવિ॰એ તે પ્રશ્નોત્તરને આશ્રયીને કરેલું તે લખાણુ શાસનમાન્ય આરાધનાની જૈનીતિથિએ મુજબનું નથી; પરંતુ લૌકિકટિપ્પણાની જૈનેતર તિથિ મુજખનું છે. (૨)–હીરપ્રશ્નમાંના તે પ્રશ્ન ચોમાસી છઠ્ઠના નામે તે તે લખાણમાં શ્રી જમૂવિએ ખાટી રીતે ચડાવેલ છે. સિવાય એ પ્રશ્ન ચોમાસી કે બીજા કોઈ પણ અનુષ્ઠાનના છઠ્ઠુ અંગેના નથી; પર્યુષણુના કલ્પરના જ છ અંગેના છે અને તે પશુ પર્યુષણની અષ્ટાહ્નિકા જ પવ કહેવાતું હાવાને અગે જ શાસ્ત્રકારે તેમ જણાવેલ છે. (૩)–એક ઉપવાસની જોડે જ બીજો ઉપવાસ કરે તેમાં પહેલા ઉપવાસ કરતાં બીજા ઉપવાસનું કુલ દસ ગણુ` વધારે મળતું હાવાથી શાસ્ત્રકારે જોડે એ ઉપવાસ કરે તેને જ છઠ્ઠ કહેલ છે, એમ જાણવા છતાં શ્રી જમૂવિજયજીએ આંતરે કરાતા એ ઉપવાસને છઠ્ઠ લખાવેલ છે તે ૧૧ ઉપવાસના લને એ ઉપવાસમાં સ્વચ્છ દે દાખલ કરેલ હાઈ ને શાસ્ત્રથી સદંતર વિરુદ્ધ છે, તેમજ (૪)–શ્રી જમૂવિજયજીએ અમાસે કલ્પેશ્વરને એક ઉપવાસ ગણાવ્યા છે તે ખાટું છે. શ્રી કલ્પેધરના ૧૪-૦))ના છઠ્ઠમાંથી અમાસે શેષ રહેતા તે એક ઉપવાસને પન્ના અંતે રિયા મળિયા-તુઘ્ને અમાવસાર જીવવાાં ક્ષારું પડવાન૦' એ શ્રી ચુ`ષણાસ્થિતિવિચાર ગત પાઠ મુજબ અમાસના એક ઉપવાસ ગણાય.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબોધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૪૯ પ્રશ્નઃ ૮૭–ઉપરોકત લખાણ પછી તેમણે તરતજ તે બૂકના ૧૫૫મા પેજ ઉપર“જૈનશાસ્ત્ર અને સામાચારના શ્રદ્ધાળુ આત્માઓને પૂનમની ક્ષય વૃદ્ધિ હોય ત્યારે છમાં ચૌદશ સાથે પુનમની અવશ્ય નિયમિતતા રહેતી નથી,' એ સમજાવવા માટે હવે આથી વધારે સબળ પૂરાવાઓની જરૂર રહેતી હોય તેમ ભાગ્યે જ માની શકાય.” એમ લખ્યું છે તે બરાબર છે?
ઉત્તર-શાસ્ત્રીયપૂરાવા, હીરપ્રશ્ન, દેવસૂરપટ્ટક અને પ્રભુશાસનની પ્રચલિત પરંપરાથી ટિપ્પણાની પૂનમના ક્ષયે આરાધનામાં ટિપ્પણની તેરસને ક્ષય ગણીને, સં. ૧૬૬૫ના ખરતરીય ગુણવિનયકૃત ઉત્સુaખંડનના ‘અથવા વૃઢ ક્ષિ િ િ ?િ ' એ પાઠ મુજબ શ્રીમત્તપાગચ્છમાં પૂનમ કે અમાસની વૃદ્ધિએ આરાધનામાં ટિપ્પણની તેરસને બેવડીને અને–ાતુર્થો ઔષધપ્રતિભાશાં માણાનું નીરી [[ળમાાવાયુ નિમેન સર્વતો પર કાર્ય એ પાઠ મુજબ ચૌદશ પૂનમ તેમજ ચૌદશ અમાસને નિશ્ચયે જેડે રાખીને શ્રી જૈનશાસનમાં ચૌદશ સાથે પૂનમની જેડીયા પર્વ તરીકે અવશ્ય નિયમિતતા સહજ હોવાથી “દમાં ચૌદશ સાથે પૂનમની અવશ્ય નિયમિતતા, જેનશાસ્ત્ર અને સામાચારીને શ્રદ્ધાળુ આત્માઓને નથી રહેતી.” એવું શાસ્ત્ર અને પરંપરા વિરુદ્ધ વદનાર માણસ તે અજ્ઞાન અથવા તે જૈનશાસ્ત્ર અને સામાચારીને ખુલ્લે પ્રત્યેનીક ગણાય, એ વાત તે શ્રી જ બૂવિજયજીને જ સમજાવવા માટે હવે વધારે સબળ પૂરાવાઓની જરૂર રહેતી હોય એમ ભાગ્યે જ માની શકાય. સિવાય તેમના તે મંતવ્યને શાસ્ત્રીય લેખાવવા સારૂ તેમણે સબળ તરીકે ગણવેલા તે પૂરાવા કેટલા નિર્બલ છે? તે તે ઉપર જણાવાઈ જ ગયું છે. આ પ્રશ્ન ૮૮-તે બૂકના પેજ ૧૫૫ થી ૧૬૭ સુધીમાં તેમણે જે લખાણું કર્યું છે તે તે ટિપ્પણની લૌકિકતિથિએને જેની તિથિઓ ગણીને અને ખરતરીય માન્યતાને તપાગચ્છની માન્યતામાં ખપાવીને કર્યું હોવાથી આ શ્રી તત્વતરંગિણી શાસ્ત્ર અને શ્રીમત્તપગચ્છીય અવિચ્છિન્ન પરંપરા પ્રતિના ખુલ્લા Àષનું જ દ્યોતક છે. પિતાને તપાગચછના કહેવરાવનાર માણસ, આ રીતે લૌકિક અને સૂત્રોત્તીણું સાધન વડે પોતાના તારક તપાગચ્છના જ લેટેત્તરશાસ્ત્ર અને અવિચ્છિન્ન પરંપરાને અસત્ય લેખાવવાની ચેષ્ટા કરે તે અસહ્ય ગણાય.
છે તેવા તે લેખકશ્રીએ, એ બૂકના પેજ ૧ થી ૧૬૭ સુધીમાં ૪ પ્રકરણે પિતે ઉભાં કર્યા હોવાથી તેના ઉપસંહારમાં તે લેખક તે એ બૂકના પેજ ૧૬૮ ઉપર– “(૧)-શ્રીમતપાગચ્છના અવિચ્છિન્ન તિથિઆરાધના માર્ગમાં આધાર વિના જ “શ્રી પૂના જમાનાથી ગરબડ પડેલી જણાવી શકે (૨)–શાસ્ત્રોકત વસ્તુઓને બેડુંરૂપ આપી પોતે ખોટી રીતે સ્વીકાર તરીકે લેખાવેલી કમિત વસ્તુઓને પૂજ્ય આગદ્ધારકશ્રીનો સ્વીકાર તરીકે ઓળખાવી શકે (૩–૧૯૬૫ના ખરતરીય “અચર સૃષ્ટિ તથા બીપીઝમ' એ તત્વતરંબ્રિણના પાઠ તેમજ પ્રચલિત આચરણની ઉપર સત્યતાની મહારછાપ મારનારા પ્રાચીન સંખ્યાબંધ પૂરાવાઓને
'૩૨
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
સિદ્ધચક્રમાંનું લખાણ કાપીને પણ તે આદિ દ્વારા યેનકેનાપિ અશાસ્ત્રીય લેખાવી શકે અને (૪) તપાગચ્છીયા સામાચારીના સંખ્યાબંધ સિદ્ધાંતને યેનકેન અપસિદ્ધાંત તરીકે લેખાવવાના અનેક કારમા પ્રપંચ રચીને પિતાની વર્ષોથી સાર્વદિફ અપ્રામાણિક ઠરેલી કૂટ અને કૂટતર કલ્પિત વાતને તિથિ આરાધનાના સિદ્ધાંત તરીકે ગણાવીને તે ચારેય ઉન્માર્ગની છાપવાળા અજ્ઞાનઅંધારાને સત્તાવાર સાહિત્ય અને દસ્તાવેજી પુરાવાઓ કહેવાની પણ બાલીશતા કરી શકે” એ સહજ હેવાથી દયાપાત્ર લેખાય, પરંતુ તેઓએ તે ઉપસંહારવાળા પેજ ૧૬૮ ને છેડે જે-“વાસ્તવિક વસ્તુ વિચારીએ તે શ્રીમાન્ સાગરાનંદજી પાસે ભા. શુ. પની ક્ષય-વૃદ્ધિએ ત્રીજની ક્ષય વૃદ્ધિ કરવાના ટેકામાં શાસ્ત્રાધાર કે પરંપરા નથી, ત્યારે ફરી ફરીને તેઓ પૂનમ અમાસની ક્ષય વૃદ્ધિએ તેરસની ક્ષય વૃદ્ધિ કરવાની શ્રીપૂના સમયથી સમાજમાં ઘુસી ગએલી અયુક્ત પ્રથાને પરંપરા તરીકે આગળ ધરે છે. એ પ્રમાણે લખાણ કર્યું છે તેમાં કોઈ તથ્ય ખરું?
ઉત્તર – સં. ૧૯૯૨ સુધી પિતે અને પિતાના તમામ વડિલોએ સેંકડો વર્ષ સુધી આદરેલી તે પૂનમ-અમાસની ક્ષય-વૃદ્ધિએ તેરસની ક્ષય–વૃદ્ધિ કરવાની વાસ્તવિક હકીકત ઉપર સં. ૧૯૯૩ થી સ્વરદે જ પગ મૂકીને ચાલનાર માણસ, વાસ્તવિક વસ્તુના વિચારવાળે જ ગણાતું નથી. અને તેથી પ્રથમ તે તેવા માણસે કરેલી-“વાસ્તવિક વસ્તુ વિચારીએ તે એ વાત જ વાસ્તવિક નથી, તેમજ “ભ.શુ. પની ક્ષયવૃદ્ધિ વખતે આરાધનામાં ભા. શુ. ૩ની ક્ષય–વૃદ્ધિ કરવી, એમ સ્પષ્ટ જણાવનારા સેંકડો વર્ષના પણ પ્રાચીન અનેક શાસ્ત્રાધારે આજે તે શાસનસંઘના પ્રાયઃ સમસ્ત પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજે આદિ પાસે મોજુદ છે.” એમ તે “તિથિસાહિત્યદર્પણ” બૂક લખતી વખતે તે લેખક જાણતા જ હોવા છતાં “પૂજ્ય આગમ દ્વારકશ્રી પાસે ત્રીજની ક્ષય-વૃદ્ધિ કરવાના ટેકામાં શાસ્ત્રાધાર કે પરંપરા નથી” એમ હરદમ જુદું જ લખી શકે છે તે મૃષાવાદવિરમણ વ્રત સાથે તેમને કાંઈ જ સંબંધ નહિ હોવાનું ખુલ્લું પ્રતીક છે.
પૂનમ-અમાસની ક્ષય-વૃદ્ધિએ તેરસની ક્ષય-વૃદ્ધિ કરવાની પ્રથાને તેઓ “શ્રીપૂજના સમયથી ઘુસી ગએલી અયુકત પ્રથા” તરીકે તે જીભ મળી છે એટલે તેને દુરુપયોગરૂપે જણાવી શકેલ છે પરંતુ “કયા કયા તેમના વડદાદા શ્રી પૂજથી કઈ સાલમાં તે પ્રથા શરૂ થઈ? એ તો જણાવી જ શકેલ નહિ હોવાથી, તથા–ચાર વર્ષ પહેલાં શ્રી દાનસૂરિજીહીરસૂરિજી–સેનસૂરિજી અને તપાગચ્છાધિપતિ શ્રી વિજયદેવસૂરિજી તે પૂનમ અમાસની ક્ષય-વૃદ્ધિએ તેરસની ક્ષય-વૃદ્ધિ કરતા હતા એ વાત ૧૬૬૫ માં રચાએલા ખરતરીય ઉસૂત્ર ખંડન' નામના ગ્રંથમાંના- “સ્થા કૃતી જિયો ?િ એ પાઠથી તેમજ તે પાઠ ઉપરાંત શ્રી હરિપ્રશ્નના જવારીનુ પાઠ આદિના સજજડ શાસ્ત્રાધારથી, પણ નક્કી હેવાથી અને પૂ. મુનિરાજ શ્રી દર્શનવિજયજી ત્રિપુટીએ પ્રસિદ્ધ કરેલા શ્રી
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિ બેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૫૧ તપાગચ્છ શ્રમણુવંશવૃક્ષ નામક પુસ્તકમાં શ્રી પૂજેની ઉત્પત્તિ તે તપાગચ્છાધિપતિ શ્રી દેવસૂરિજી મહારાજના પટ્ટધર શ્રી સિંહસૂરિજી મ. પછી ૧૮મી સદીના પ્રાન્તભાગમાં જણાવેલી હોવાથી શ્રી જંબૂવિજયજીની તે વાત તે તદ્દન નિર્મલ એવી ગલત છે.
પ્રશ્નઃ ૮૯–ને તિથિમત હેતે કાઢયે ત્યાં સુધી “ પૂર્વાને અર્થ, “ક્ષયમાં પૂર્વ તિથિ કરવી અને વૃદ્ધિમાં ઉત્તર તિથિ કરવી. એ પ્રમાણે કરનારા તે શ્રી જબૂવિત્ર સહિત એ નવા વર્ગના દરેકે નવે તિથિમત કાઢયા પછીથી “ક્ષયે પૂર્વાના વર્ષો પર્યત આચરેલા તે અર્થને તદ્દન ખેટે લેખાવવા માંડીને “ક્ષયે પૂર્વની તિથિમાં આરાધના કરવી અને દ્ધિમાં ઉત્તરની તિથિમાં આરાધના કરવી. એ પ્રમાણે તે પ્રઘાષ બહારને અર્થ ઉપજાવી કાઢીને તે નવા જ અર્થને સાચે લેખાવવા માંડેલ છે, તે મુજબ એ વર્ગના આ શ્રી જંબૂવિજયજી, પ્રસ્તુત બૂકમાં સર્વત્ર ના તે પ્રષિ બહારના કલ્પિત અર્થને જ અવલંબીને ચાલેલ છે, તે તે ઠીક પરંતુ હવે જે તેઓ “ક્ષયે પૂર્વા’ના તે કલ્પિત અર્થને પણ સાચે જ માનતા હતા અને ક્ષયમાં પૂર્વતિથિ કરવી એ આવા મૌલિક અર્થને ખેટ જ માનતા હતા તે તેમણે પ્રસ્તુત બૂકના ૧૭૨મા પેજ ઉપર અંતે તે “ક્ષયે પૂર્વાને જે-“ક્ષયમાં પૂર્વતિથિ કરવી અને વૃદ્ધિમાં ઉત્તરતિથિ કરવી. એ પ્રમાણે પૂર્વને મૌલિક અર્થ જ સ્વીકારેલ છે તે ન બન્યું હોત.
આથી તે વર્ગના હૃદયમાં તે આજે પણ “ક્ષયે પૂર્વાને તેઓ જે પૂર્વે કરતા હતા તે મૌલિક અર્થ જ બેઠો છે એ વાત નક્કી છે. “ક્ષયે પૂર્વાને તે જ મૌલિક અર્થ છે એમ એ રીતે આજે પણ લેખિત કબુલાત છતાં અને તે પ્રાથના કલ્પિત અર્થને અનુસરીને બનાવેલી
પર્વતિથિપ્રકાશ' બૂક તે અધર મુકામે શ્રી ચતુર્વિધ સંઘની વિશાલ મેદની વચ્ચે એકી અવાજે પિતાની સામે જ અપ્રમાણ ઠરેલી હવાને જાતે કડવો અનુભવ પણ કરેલ હેવા છતાં શ્રી અંબૂવિજયજીએ, પુનઃ “ક્ષયે પૂર્વાના તે કલ્પિત નવા અર્થને જ અવલંબીને આ “તિથિસાહિત્યદર્પણ” નામની બીજી બૂક ઉભી કરવામાં શું હેતુ હશે?
ઉત્તર-સદંતર ખોટી પણ એકની એક વાત સો વખત કરવામાં આવે તો તેને વાંચનારા હજાર માણસ દીઠ ઓછામાં ઓછા પાંચ-દસ માણસ તે તે વાતને સાચી માનનારા નીકળે જ:' એ ગણત્રી જ તેમાં મુખ્ય હેતુ હોય છે. એવા હેતુની સિદ્ધિ અર્થે તેમણે પ્રસ્તુત બીજી બૂકમાંના જ તે દ્વિરુકતપણાથી સંતોષ માનેલ નથી, પરંતુ તે પર્વતિથિ પ્રકાશ” અને “તિથિસાહિત્યદર્પણ” બૂકમાનાં પ્રાયઃ એકના એક જ જુઠાં લખાણને વિવિધરૂપ આપીને તે પછી તે તેમણે પ્રશ્નોત્તર હોતેરી-નિત્યનિય અને જીવનવ-તત્વતરંગિણું બાલાવબોધ-તપાખરતરદ-પ્રશ્નોત્તર શતવિશિકા-સપરિશિષ્ટ તત્ત્વતરંગિણું ટીકાનુવાદ-પિતાના શિષ્ય ચિદાનંદવિજયજીના નામે હીરપ્રશ્નોત્તરાનુવાદ વગેરે શાસ્ત્ર અને પરંપરા વિરુદ્ધના ભરચક અસત્ય લખાણવાળી અનેક બૂકે ઉપરા ઉપરી પણ બહાર પાડેલી છે. અને તે પ્રચારનું તેમણે પોતાના માટે સમાજને ફળ પણ બતાવ્યું છે.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્પર
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ્મ થ
અને તે એ રીતે કે− પ્રથમ તે મત કાઢવામાં શ્રી રામચદ્રસૂરિજી એકલા હતા, અને તેમાં શ્રી પ્રેમસૂરિજી સંમત ન હતા. તે તેમણે તે મત શ્રી લબ્ધિસૂરિજીના નામથી જ જાહેર કરાવ્યા ! તેમાં તે સફળ થયા એટલે તેના હાથે તે મતમાં દિલ વિના પણ પ્રથમ તા લબ્ધિસૂરિજી જ બન્યા ગણાવા પામ્યાઃ પછી તે। શ્રી પ્રેમસૂરિજીને પણ તે મતમાં ભળવું પડ્યું અને પછી તે તેના પ્રયાસથી શ્રી કલ્યાણવિજયજી–જનકવિજયજી અને જમ્મૂવિજયજીએ લખાણમાં વિવિધતા રાખીને અવાજમાં ઐકયતા ખતાવતી તે નૂતન મતાનુસારી ત્રણ મૂકે પ્રસિદ્ધ કરીઃ તે ખૂકેામાંના કૂટ લખાણાને વીરશાસન જેવા પેપરા દ્વારા ચેમેર મ્હેકાવવાથી તેની અસર તેએએ ‘ આરાધનામાં પૂર્વતિથિના ક્ષય કરાય જ નહિ, એક દિવસે બે તિથિ, એ ×× ના હોય તે કરે; આરાધનામાં પણ તિથિની હાય-વૃદ્ધિ કરનાર ગદગવાળાને પૂછે,’ ઇત્યાદિ સ. ૧૯૯૫ના આસો માસ સુધી બેધડક ખેલતા રહેવા પૂર્વક આરાધનામાં ક્ષયવૃદ્ધિ નહિ જ માનનાર શ્રી સિદ્ધિસૂરિજી જેવા ભદ્રિકને પણ ઉપજાવી. તે વાવૃદ્ધ પુરુષને પણ તે અસર થઈ એટલે તે તે નવા મતમાં સંમત થવામાં કેટલાયે મહિના સુધી આનાકાની કરનાર ( તે વયેવૃદ્ધ પુરુષની આજ્ઞાના) શ્રી ભદ્રસૂરિજી તથા કનકસૂરિજીએ પણ અંતે તે તે અસરને ફરજીયાત અપનાવવી પડી ! એ રીતે તેઓ સવે એ અસરતળે સપડાઈ જતાં શ્રી રામચદ્રસૂરિજીના ચાંદે ચાંદ કહેવાની અટુલી સ્થિતિને ભજતા મહાવીરશાસનપત્રના અર્ધ અધિકારી શ્રી અમૃતસૂરિએ તે પેાતાના ગુરુ પુષ્પવિજયજી અને દાદાગુરુ શ્રી વિજયજી આદિની પ્રાચીન આચરણાને ઝડપભેર તિલાંજલિ આપી દઇને તે અસર તળે આપે।આપ આવી જવું પડયું છે !” જો કે એ મેળે તેા એ રીતે શભ્રમેળેા જ છેઃ છતાં એમેય એ નવીનનું જૂથ તે વધ્યું જ!
પ્રશ્ન: ૯-ડભેાઈ મુક્તાબાઈ જ્ઞાનમ ંદિર તરફથી સ. ૧૯૯૯માં શ્રી જ’ભૂવિજયજીના ચેલા મુનિ ચિદાનંદવિજયજીના નામે પ્રસિદ્ધ થએલ ક્રાઉન ૧૬ પેજી, ૧૭ાા ફારમની શ્રી હીરપ્રશ્નોત્તરાનુવાદ’ નામની બૂકમાંના આદિવચન, અનુવાદ અને ૭પ જેટલાં ટિપ્પણા સંબંધમાં આપના શે અભિપ્રાય છે ?
(C
ઉત્તર:-તે બ્રૂકના પેજ ૫થી ૧૪ સુધીમાં લેખકે જે ‘આદિવચન ’ લખ્યું છે તેમાં માઝમા પેજ ઉપર તેમણે ‘(૧)-વ’માનમાં તિથિ તથા સૂતકદિ વિષયામાં સાગરપક્ષે જે કાલાહલ મચાવ્યા છે××× (૨)-તેમના (આનંદવિમલસૂરિજી મના) સમયમાં પણ તિથિઆરાધનામાં લૌકિકપંચાંગા જ મનાતાં હતાં તથા (૩)-તેમાં આવતી તિથિઓની હાયવૃદ્ધિ અન્ય કઈ તિથિઓમાં ખસેડાતી ન હતી.’ એ
લખીને લખેલું સઘળુ જ લખાણ, તેમજ તે આઠમા
ન કરત જીડી ત્રણ વાતને
પહેલા પેરા સુધીમાં તેમણે ‘ આચાય વિજયદેવસૂરિજી તથા દ્વિતીયાચાય શ્રીવિજયતિલકસૂરિજી ઉફે આણુ દસૂરિજી થયા.’ એ ચેાથી જુઠી વાતને અવલબીને કરેલુ સઘળુંજ લખાણ, તા તે નવમા પેજ ઉપરના બીજા પેરામાં તેમણે લખેલી-‘સાગર
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબોધક પ્રશ્નોત્તરી
ર૫૩
પક્ષની (રામચંદ્રસૂરિપક્ષની નહિ,ી ઈચ્છાનુસાર' એ પાંચમી જુઠી વાત, તથા xxx તેમને નિર્ણય પોતાની વિરુદ્ધને આવશે એમ સમજીને આ. શ્રી આનંદસાગરજી મહારાજે Xxx તે નિર્ણય કબૂલ નહિ રાખવાને પિતાને ઈરાદે જણાવી દીધો” એ છઠ્ઠી જુઠીને વાતને અવલંબીને કરેલું સઘળું જ લખાણ, તેમજ તે પેજ નવ ઉપરના ત્રીજા તથા ચેથા પેરામાં તેમણે દસમા પેજ સુધી લખેલું “લવાદ મહાશયે તો બંને પક્ષની ચર્ચાઓ સાંભળીને પિતાનો પ્રમાણિક એતિહાસિક નિર્ણય ઠીક જ જણાવી દીધો છે, જેની મતલબ આ પ્રમાણે છે-“જૈન સમાજમાં ચંડાશુગંડુ પંચાંગ મનાય છે તે જ માનવું; તેમાં આવતી તિથિઓને ફેરફાર કર્યા વિના માનવી. પર્વો કે કલ્યાણક કઈ પણ તિથિની ક્ષય વૃદ્ધિ હોય ત્યારે ક્ષયે પૂર્વાના નિયમ મુજબ પૂર્વ અને ઉત્તર (તિથિએ નહિ) દિવસે તેની આરાધના કરવી ૪૪૪ આ. સાગરાનંદસૂરિજી આ વિષયમાં જે જિત–આચરણ અને આ. શ્રી વિજયદેવસૂરિજીના પટ્ટકના હવાલા આપે છે તે પ્રમાણિક તરીકે સાબિત થઈ શકતા નહિ હોવાથી માની શકાય તેવા નથી.” એ [લવાદના લખાણમાં પણ “સ પૂર્વાના થયેલા-આઠમના ક્ષયે સાતમને ફેક કરીને સાતમનાં સ્થાને આઠમ કરવી.” એ ખરા અર્થનેય નિવતું] સાવમૂળ જુઠું સાતમું લખાણ અને પેજ દસમાના પેરા બીજાથી પેજ ૧૧માના પહેલા પેરા સુધીનું સૂતક સંબંધીનું શાસ્ત્ર અને પરંપરા વિરુદ્ધનું આઠમું સમસ્ત લખાણ જોતાં તે “આદિવચનનું વસ્તુતઃ ઉદ્દગમનસ્થાન શ્રી અંબૂવિજયજી જ સંભવે છે. આવાં સરાસર જુઠાં લખાણો કરવામાં પ્રસિદ્ધ પણ તેઓ જ છે.
પિતાની સં. ૧૯૩ની પર્વતિથિપ્રકાશ બૂક જુઠી કર્યા પછી તેમણે તે બૂકનાં જુઠાણાઓને જીવંત રાખવા સારૂ સં. ૧૯૬માં જેમ “તિથિસાહિત્યદર્પણ” નામની બૂક બહાર પાડી, તેમ તે બીજી બૂક ૫ણ શ્રી શાસનસંઘમાં જુઠી કર્યા પછી તેમને સં. ૧૯માં પિતાની તે બંને બૂકેમાંની વાહિયાત વાતને આ “શ્રી હીરપ્રશ્નોત્તરાનુવાદના એઠે અને પિતાને બદલે પિતાના તે શિષ્યને નામે સાચી લેખાવવાને આ ઉપાય જરૂરી જણાય એ પણ સહજ સમજાય તેમ છે. સિવાય તે મુનિ ચિદાનંદવિજયજીમાં તે (તેમના તરફથી અઘપિપર્યત સમાજને તે તે વિષયનું એકાદ ચર્ચાપત્ર ય ઉપલબ્ધ નહિ હેવાથી તે તે વિષયના તથા પ્રકારને બધા જ સંભવ નથી. એ વાત સમાજને જણાવવી રહેતી નથી.
શ્રી હીરપ્રશ્નોત્તરનુવાદ બૂકમાંના તે “આદિવચન સંબંધમાં એ પ્રમાણે અભિપ્રાય જણાવ્યા પછી હવે તે બૂકમાંના “અનુવાદ' સંબંધમાં પણ અમારે અભિપ્રાય સહેલાઈથી જાણી શકે, એ હેતુથી વિસ્તારના ભયે હાલ તે અત્ર માત્ર તે બૂકના ૧૫૭મા પેજ ઉપર તે શ્રી હરિપ્રશ્નગ્રંથના–“રછજો મજુરોની' રિ નાથામાં વિંશનિવાર સંવંશतिमेदेषु द्वित्रिचतुर्गुणसद्भावतः संयमाराधकत्वेन वंद्यत्वम् ? उतैकद्वित्रिदोषसद्भावेन तद्विराधकत्वादवंद्यत्वमिति ! प्रश्नोऽत्रोत्तरम्-'गच्छगओ अणुओगी' इति गाथोक्तपंचविंश तिमेदेषु द्विव्यादिगुणसद्भावे इतरदोषाणां च सालंबनसेवित्वेन संयमाराधकत्वावंद्यत्व मेध ।
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪ ]
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ નિશાનેવિ વવવવ ” એ પહેલા જ પ્રશ્નોત્તરના તેમણે કરેલા અનુવાદની અગાધ
અજ્ઞાનતામય અસત્યતાને જ બતાવવી ઉચિત ધારેલ છે અને તે નીચે પ્રમાણે - • પ્રભુશ્રી મહાવીરસ્વામીના હસ્તદીક્ષિત શ્રી ધર્મદાસ ગણિજીએ રચેલ અને વાદિદેવસૂરિપટ્ટાલંકાર શ્રી રત્નપ્રભસૂરિજી વિરચિત ઘટ્ટીવૃત્તિથી અલંકૃત “શ્રી ઉપદેશમાલા” ગ્રંથરત્નના પૃ. ૪૭૭ ઉપર મુનિનું અનારાધકત્વ દર્શક મૂળ પાંચ દેના ભેદરૂપ છવ્વીશ દેને જણાવનારી-“gar Tarો તરતો કાળજાણી લો કુમrtોજા, ના
આ જ જુજ હુતિ / ૨૮૭ ” એ ગાથા અન્વય તરીકે જણાવેલી છે અને તે ગાથા પછી–મુનિનું આરાધકત્વદર્શક મૂલ પાંચ ગુણના ભેદરૂપ ૨૬ ગુણે જણાવનારી તે'गच्छगओ अणुओगी गुरूसेवी अनिययवासयाउत्तो। संजोपणं पयाणं संजमआराहगा भणिया n ૨૮૮ ” મેં ગાથા, (પૂર્વની અન્વયરૂપ ગાથાના) વ્યતિરેક તરીકે જણાવેલ છે. - તેમાં ૩૮૭મી- પારો એ અન્વયરૂપ ગાથાને અર્થ,“(૧) સ્વીકૃત ચારિત્રધર્મને વિષે બંધુપણે કામ આપનાર શિષ્ય વગરનએકાકી, (૨) જ્ઞાન-દર્શન અને ચરિત્રને પડખે રાખનાર=નિજને સ્પર્શવા નહિ દેનાર, (૩) ગુરુની આજ્ઞા વગરને, (૪) એક સ્થાને રહેનાર અને (૫) પ્રતિક્રમણાદિ આવશ્યક ક્રિયાઓમાં મન્દ આદરવાળો એ પાંચ મૂલ દેષપદેના દ્વિકસગી – (૧) એકાકી પાસë (૨) એકાકી સ્વચ્છેદ (૩) એકાકી સ્થાનવાસી (૪) એકાકી અવસન્ન (૫) પાસ સ્વચ્છેદ (૬) પાસર્થે સ્થાનવાસી (૭) પોસત્યે અવસન્ન (૮) સ્વચ્છેદ સ્થાનવાસી (૯) સ્વછંદ અવસન્ન અને (૧૦) સ્થાનવાસી અવસન્ન' એ ૧૦ ભેદે, વિક સગી :- (૧) એકાકી પાસર્થે સ્વચ્છેદ (૨) એકાકી પાસ સ્થાનવાસી (૩) એકાકી પાસત્યે અવસન્ન (૪) એકાકી સ્વચ્છેદ સ્થાનવાસી (૫) એકાકી સ્વચ્છેદ અવસગ્ન (૬) એકાકી સ્થાનવાસી અવસન્ન (૭) પાસë સ્વચ્છેદ સ્થાનવાસી (૮) પાસર્થે સ્વચ્છંદ અવસન્ન (૯) પાસર્થે સ્થાનવાસી અવસન્ન અને (૧૦) સ્વચ્છેદ સ્થાનવાસી અવસન્ન એ ૧૦ ભેદ, ચતુઃસંગીઃ - (૧) એકાકી પાસë સ્વચ્છેદ સ્થાનવાસી (૨) એકાકી પાસë સ્વછંદ અવસન્ન (૩) એકાકી પાસë સ્થાનવાસી અવસન્ન (૪) એકાકી સ્વછંદ સ્થાનવાસી અવસગ્ન (૫) પાસë સ્વચ્છદ સ્થાનવાસી અવસન્ન” એ પાંચ ભેદે મળીને ૨૫ ભેદે તથા “એકાકી પાસર્થે સ્વછંદ સ્થાનવાસી અને અવસન્ન' એ પંચગી એક સર્વથા અશુદ્ધ ભેદ મળીને ચારિત્રનું વિરાધકપણું સૂચવનારા ૨૬ દેશે થાય છે. તે ૨૬ દેમાંના જેમ દ વધારે તેમ ચારિત્રી વધારે વિરાધક કુંતિ અવંતિહોય છે-થાય છે–ગણાય છે. એ પ્રમાણે છે. અને તે પછીની
- ૩૮૮મી- છાબો અgોળી” એ વ્યતિરેક ગાથાને અર્થ,-“(૧) ગચ્છમાં રહેનાર (૨) જ્ઞાનાદિના સતત સેવનમાં પ્રયત્નશીલ (૩) ગુરુની સેવા કરનાર () માસક૫
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિઓધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૫૫,
આદિ વિધિ વડે વિહાર કરનાર અને (૫) પ્રતિક્રમણ વગેરે આવશ્યક ક્રિયામાં ઉદ્યમવન્તઃ એ પાંચ મૂલ ગુણપદેના દ્વિસંગી :- (૧) ગચ્છગત અનુયેગી (૨) ગચ્છગત ગુરુસેવી (૩) ગરગત અનિયતવાસી (૪) ગચ્છગત આયુક્ત (૫) અનુયેગી ગુરુસેવી (૬) અનુગી અનિયતવાસી (૭) અનુગી આયુક્ત (૮) ગુરુસેવી અનિયતવાસી (૯) ગુરુસેવી આયુક્ત અને (૧૦) અનિયતવાસી આયુક્ત એ ૧૦ ભેદે, વિકસગી ;-“(૧) ગછગત અનુયેગી ગુરુસેવી (૨) ગચ્છગત અનુગી અનિયતવાસી (૩) ગચ્છગત અનુગી આયુક્ત () ગચ્છગત ગુરુસેવી અનિયતવાસી (૫) ગચ્છગત ગુરુસેવી આયુક્ત (૬) ગચ્છગત અનિયતવાસી આયુક્ત (૭) અનુયેગી ગુરુસેવી અનિયતવાસી (૮) અનુગી ગુરુસેવી આયુક્ત (૯) અનિયેગી અનિયતવાસી આયુક્ત અને (૧૦) ગુરુસેવી અનિયતવાસી આયુક્ત, એ ૧૦ ભેદે તથા " ચતુઃસંયોગી:- (૧) ગચ્છગત અનુયેગી ગુરુસેવી અનિયતવાસી (૨) ગચ્છગત અનુયેગી ગુરુસેવી આયુક્ત (૩) ગચ્છગત અનુગી અનિયતવાસી આયુક્ત (4) ગચ્છગત ગુરુસેવી અનિયતવાસી આયુક્ત અને (૫) અનુયેગી ગુરુસેવી અનિયતવાસી આયુક્ત” એ પાંચ ભેદે મળીને ૨૫ તથા “ગછગત-અનુગી–ગુરુસેવી-અનિયતવાસી અને આયુક્ત એ મૂલ પંચસગી સર્વથા શુદ્ધભેદ ૧ મળીને ચારિત્રનું આરાધકપણું સૂચવનારા ૨૬ ગુણે થાય છે. ચારિત્રના તે ૨૬ ગુણેમાંના જેમ જેમ ગુણ વધારે હોય તેમ તેમ ચારિત્રવતે સંયમના વધારે આરાધક કહ્યા છે એ પ્રમાણે છે.
ઉપર જણાવેલી અન્વય અને વ્યતિરેક સંબંધવાળી તે બંને ૨૬-ર૬ ભેદ દર્શક ગાથાઓમાંની વ્યતિરેકરૂપી ૩૮૮મી ગાથાની મુખ્યતાએ શ્રી હરિપ્રશ્નોત્તરગ્રંથમાં “છો अणुभोगी' इति गाथायां षट्रिशतिमेदास्तत्र पंचविंशतिमेदेषु द्वित्रिचतुर्गुणसद्भावतः संयमભાષાના વન્યā? તૈત્રિકોપન્નાન વાધવવવવ ?=“ગગત અનયેગી” એ ગાથામાં ૨૬ ભેદ છે તેમાં (પંચરંગી ચરમ ભાંગો તે શુદ્ધ જ છેપરંત બ્રિકસંગી ૧૦-ત્રિકસંયોગી ૧૦ અને ચતુર્સંગી ૫ એ) પચીશ ભેદોને વિષે (સંગી ક્રમવાળા) બે, ત્રણ અને ચાર ગુણના સદૂભાવથી સંયમનું આરાધકપણું હોવાને લીધે વંદનીયપણું છે કે-(તે ચતુઃસંયેગી, વિકસગી અને કિસગી ભેદોવાળા સંચમીને વિષે ક્રમે) એક, બે અને ત્રણ દેષના સદ્દભાવને લીધે સંયમનું વિરાધકપણું હોવાથી અનંદનીયપણું છે?” એ પ્રમાણે મહેપાધ્યાય શ્રી વિમલહર્ષગણિકૃત પહેલો જ પ્રશ્ન છે. ' - તે પ્રશ્નને શ્રી વિજયહીરસૂરિજી મહારાજે તે સ્થલે-“છો અનુગો જુતિ गाथोक्तपंचविंशतिमेदेषु द्विव्यादिगुणसद्भावे इतरदोषाणां च सालंबनसेवित्वेन संयमाराधकરાવવા નિર્દાનવિર સ્વાસ્થય = ગચ્છગત અનુયેગી.” એ ગાથામાં (એક પંચગી ચરમ શુદ્ધ ભંગ સિવાયના) કહેલા પચીસ ભેદને વિષે બે, ત્રણ વગેરે ગુણનો સદ્ભાવ હેયે તે અને બીજા (એક-બે-ત્રણ) દેનું કારણે સેવવાપણું હોવાથી સંયમનું
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬ ]
તત્ત્વતરંગિણું અનુવાદ ગ્રંથ
આરાધકપણું હોવાને લીધે વંદનીયપણું જ છે. જેને નિષ્કારણ સેવવામાં તે અવંદનીયપણું જ છે.” એ પ્રમાણે સ્પષ્ટ ઉત્તર જણાવેલ છે.
એ મુજબ તે પ્રશ્નોત્તર, મુખ્યત્વે તે “ના મgો” ની એક જ ગાથામાંના ૨૬ ભેદને આશ્રયીને થએલ છે અને તે પ્રશ્નોત્તરને અનુવાદ પણ ઉપર મુજબ તે એકજ ગાથામાંના ૨૬ ભેદે જણાવે છે. જ્યારે શ્રી ચિદાનંદવિજયજીના નામે છપાવવામાં આવેલા તે “ હિરપ્રશ્નોત્તરનુવાદ” બૂકના પેજ ૨ થી ૩ ઉપર તે એક જ ગાથા સંબંધીના પ્રશ્નો ત્તરને અનુવાદ-છાત્રો અનુગોળી' આ ગાથામાં સંયમની આરાધના બતાવનારા જે ૨૫ ભેદ કહ્યા છે અને તેથી ઉપરની ગાથામાં સંયમની વિરાધના બતાવનારા જે ૨૬ ભેદ કહ્યા છે તેમાં ૨, ૩, ૪ ગુણને સદ્ભાવ છે માટે સંયમારાધકપણું હેવાથી વંદનીયપણું છે કે-૧, ૨, ૩ દોષની વિદ્યમાનતાથી સંયમનું વિરાધકપણું હોવાથી અવંદનીયપણું છે? સત્તા-છો' એ ગાથામાં કહેલા ૨૫ ભેમાં ૨-૩ વગેરે ગુણોને સદૂભાવ છે અને ૨૬ દેનું કારણ પૂર્વક સેવવાપણું છે એટલે સંયમનું આરાધકપણું હોવાથી વંદનીયપણું જ જાણવું. દેને નિષ્કારણ સેવવાએ કરીને તે અવંદનીયપણું જ કહ્યું છે. એ પ્રમાણે (૧-૨ નંબરની ફૂટનેટમાં દર્શાવેલી) પાંચ ગાથાના અર્થના ખીચડારૂપે બનાવી દઈને એ પ્રશ્નવિરુદ્ધ, એ પ્રશ્નના ઉત્તરવિરુદ્ધ અને ઉપદેશમાલા નામના તે ટંકશાલી શાસ્ત્રથી પણ વિરુદ્ધ એવે સદંતર અસત્ય અનુવાદ રજુ કરેલ છે. અને તે આ પ્રમાણે – : તે એક જ પ્રશ્નોત્તરના અનુવાદમાં નીચે મુજબ સાત ભૂલે છે
(૧)-પ્રશ્નકારે પિતાના પ્રશ્નમાં તે ૩૮૮મી “જાગો” ગાથામાં (ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે સંયમસૂચક) ૨૬ ભેદે લખ્યા પણ હોવા છતાં આ અનુવાદકે તે ૨૬ની સંખ્યાને મનસ્વીપણે જ ૨૫ લેખાવેલ છે! (૨)-તે ગાથાની ઉપરની પાળી પરથી” એ ૩૮૭મી ગાથામાં શાસ્ત્રકારે સંયમની વિરાધનાના ૨૬ ભેદે કહ્યા છે. તે વિરાધનાના ૨૬ ભેદમાં ૨-૩-૪ તે શું; પરંતુ એકેય ગુણ નથી. અને તેથી પ્રશ્નકારે પણ પિતાના પ્રશ્નમાં તે ૩૮૭મી ગાથાના તે ૨૬ ભેદમાં ૨-૩-૪ ગુણ હોવાનું તે કહ્યું જ નથી. છતાં તે શાસ્ત્રવિરુદ્ધ વાત પ્રક્ષકારના નામે મનસ્વીપણે જ ગોઠવી દેવામાં આવેલી છે! (૩)-તે ૩૮૭મી ગાથામાંના ૨૬ દેશમાં “૨-૩-૪ ગુણેને સદ્ભાવ છે માટે સંયમારાધકપણું હોવાથી વંદનીયપણું છે” એમ ઉત્તરદાતા શ્રી હીરસૂરિજી મના નામે લખ્યું છે તે અજ્ઞાનમૂલક છે, (૪)- Trો મોજી” એ ૩૮૮મી ૨૬ ગુણદર્શક ગાથાના સંગીયા ૨૬ ભેદમાં “જળી કાપો ' એ ૩૮૭મી ગાથાગત ૨૬ દેશોમાંના “૧-૨-૩ ની વિદ્યમાનતાથી સંયમનું વિરાધકપણું હોવાથી અવંદનીયપણું છે?” એ સીધી વાતને “તે ૨૬ માં ૨-૩. કે ૪ ગુણેને સદ્ભાવ છે.” એ પિતાની મિથ્યા વાત સાથે જોડી દીધેલ છે તે અજ્ઞાનમૂલક છે,
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિશિઓળક પ્રશ્નોત્તરી
[ રપ૭
--
(૫)-તે બૂકના બીજા પેજ ઉપર તે અનુવાદની સ્કૂટનોટ નં. ૧માં જણાવેલી “જો
જુવો' એ ૩૮૮મી ગાથામાં જ દર્શાવેલા ૨૬ ગુણે જણાવવાને બદલે તે ગાથાંતર્ગત પંચરંગી ૧ ભેદને પાંચ ભેદ તરીકે ગણાવીને તે તેમણે નિજની ગાઢ અજ્ઞાનતાનું પ્રદર્શન જ ભર્યું છે. (૬)–ફૂટનેટ નં. ૧ માની તે ૩૮૮મી ગાથાની નીચે તેમણે “મિનિ હૂં, નિયમમાથા અને પંજ મિયા તિગુત્તા' એ ૩૮થી ૩૯૧ સુધીની ત્રણ ગાથા ટાંકીને તે ત્રણ ગાથામાં (સ્થાનવાસીને તે સંયમને વિરાધક જણાવે છે અને બીજી બાજુથી સંગમ તથા અર્ણિક જેવા આચાર્યનું સ્થાનવાસીપણું હોવા છતાં તેમાં સંયમનું આરાધકપણું કહે છે એ કેમ? એ પ્રશ્નના ખુલાસા રૂપે) શાસ્ત્રકારે જે કારણે સ્થાનવાસી મુનિના ગુણપદે જણાવેલ છે તે ગુણોને એ ત્રણ ગાથા પૂર્વેની ૩૮૮મી
છા અનુગોળી ' એ સ્વતંત્ર ૨૬ ગુણદર્શક ગાથાના ગુણે તરીકે લેખાવેલ છે તે શાસ્ત્રના અવળા અને અગાધ અધુરા અવબોધની પારાશીશીરૂપ છે. (૭)-તે સ્કૂટનેટ નં. ૧માંની તે ત્રણે ગાથામાં શાસ્ત્રકારે જણાવેલા “કારણે સ્થાનવાસીપણું'ના ૨૧ ગુણપદેને તેમાંના જળ' અને “પરિઝ' એ પદોને મનસ્વીપણે જ એક પદ તરીકે લેખાવવા વડે ૨૦ પદ તરીકે લેખાવીને તે ઉપદેશમાલા ગ્રંથકાર શ્રી ધર્મદાસગણુછ જેવા પ્રભુના હસ્તદીક્ષિત મહામુનિને પણ અજ્ઞાન સમજી લેવાની બાલબુદ્ધિ જ પ્રગટ કરી છે!!!” આ પ્રમાણે તે એક જ પ્રશ્નોત્તરમાંની સાત અક્ષમ્ય ગંભીર ભૂલ જ તે આખાયે અનુવાદની યોગ્યતા સમજવા બસ છે.
પૂર્વોક્ત રીત્યા તે “શ્રી હરિપ્રશ્નોત્તરાનુવાદ” બૂકમાંના આદિવચન તથા અનુવાદ સંબંધમાં અભિપ્રાય જણાવ્યા પછી હવે તે અનુવાદની નીચે કરવામાં આવેલા ૭૫ ટિપ્પણમાંના તિથિ અંગેના પ્રશ્નોત્તર સંબંધે અભિપ્રાય જણાવાય છે કે-શ્રી જ બૂવિજયજીએ સં. ૧૯૯૭માં પર્વતિથિપ્રકાશ બૂક પ્રસિદ્ધ કરી. તે બૂક, આદપર મુકામે ચતુર્વિધ સંઘ વચ્ચે જુઠી કરતાં તે બૂકમાંનાં જુઠાણાઓથી મિશ્રિત કરીને ત્રણ વર્ષ બાદ=સં. ૧૯૬માં તેમણે વળી તિથિસાહિત્યદર્પણુ નામની બીજી બૂક પ્રસિદ્ધ કરી ! અને તે બીજી બૂકમાંના સમસ્ત લખાણે ભારે પ્રપંચી અને જાલીમ ઠરવાથી (તેમણે પિતાના નામે બૂક પ્રસિદ્ધ કરવાનું મોકુફ રાખીને) સં. ૧ લ્માં તેમણે પોતે પડદા પાછળ રહેવું ઉચિત માનીને પિતાની જૂઠી કરેલી તે બંનેય બૂકમાંનાં જુઠાણુઓને આ શ્રી હરિપ્રશ્નોત્તરાનુવાદને એકે શ્રી હીરસૂરિજી મના નામે ખપાવવાને ઉપાય હાથ ધર્યો જણાય છે. એટલે કે–પિતાની જુઠી કરેલી બંને બૂકમાંનાં તિથિ સંબંધીનાં જુઠાણાઓને તેમણે તે “શ્રી હીરપ્રશ્નોત્તરાનુવાદની નીચેના ટિપૂણેમાં સુધારી વધારીને રજુ કરવા વડે તે પ્રાયઃ સમસ્ત ટિપણેને રિંગ રૂપે શ્રી ચિદાનંદવિજયને જ નામે રજુ કરી દીધેલ સંભવે છે. એ સંબંધમાં તે શ્રી ચિદાનંદવિજયજીની રતિ તે જાણે સહુ પરિચિત જ છે,
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮ ]
તત્ત્વતર ગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
'
પ્રશ્ન : ૯૧–ઉપર જણાવેલા ઉત્તરની શરૂઆતમાં—તે ‘ હીરપ્રશ્નોત્તરાનુવાદ ' બૂકમાંના • આદિવચન ? : શીર્ષીક લખાણમાંના જે નવ વાહિયાત લખાણેા જણાવેલ છે, તેમાંનું -તિથિ તથા સૂતકાદિ વિષયામાં (નવા વષઁ સામે સમસ્ત શાસનપક્ષે ‘રૂક જાવ’ના અવાજ ઉઠાવ્યા હેાવાનું પ્રત્યક્ષ હાવા છતાં) સાગરપક્ષે કોલાહલ મચાવ્યા છે × ૪ ૪ ઇત્યાદિ ઉઘાડું જુદું લખ્યું હાવાથી વાહિયાત મનાય (૨)−‘ શ્રી માનવિમલસૂરિજી મના સમયમાં તિથિ આરાધનામાં લૌકિકપંચાંગા મનાતા ન્હાતાં; પરંતુ આરાધનાની તિથિ પ્રાપ્ત કરવા સારૂ તે લોકિક પંચાંગને આધાર લેવામાં આવતા હતા.' એ વાત પણ સમસ્ત સંધ સમજતા હાવાથી આદિવચનમાંનું બીજું લખાણ પણ વાહિયાત મનાય (૩) સં. ૧૯૯૬માં તે ભાવનગરના જૈનપત્ર, જૈનધમ પ્રકાશપત્ર વગેરેમાં પણ છપાઈને પ્રસિદ્ધ થએલે તે શ્રી આનવિમલસૂરિજી મને ‘લૌકિક પંચાંગમાંની તિથિઓની ક્ષય વૃદ્ધિ અન્ય તિથિઓમાં ખસેડાતી જ હતી.' એમ જણાવનાર ખુદના પટ્ટક, સ. ૧૯૯૨ સુધીનું તે નવા વર્ષોંનું પણ તે મુજબનું જ આચરણ અને સ. ૧૯૯૩ થી શરૂ કરેલા તે નવા મતની નવી માન્યતા અદલ તે નવા વર્ગ, આજ સુધીમાં તેા શ્રી આનંદવિમલસૂરિજી આદિ કોઈપણના- ટિપ્પણાની તિથિક્ષય-વૃદ્ધિને આરાધનામાં પણ અન્ય તિથિઓમાં નહિ ખસેડવાના' એકાદ પણ દાખલા જણાવી શકેલ નહિ જ હાવાથી આદિવચનમાંનું તે ત્રીજું લખાણ પણ વાહિયાત મનાય; પરંતુ તેમણે લખેલું. (૪)–‘ આચાર્ય વિજયદેવસૂરિજી તથા દ્વિતીયાચાર્ય શ્રી વિજયતિલકસૂરિજી ઉર્ફે આણુ દસૂરિજી થયા.’ ઇત્યાદિ વાતવાળું ચેાથું લખાણ જીઠું અને વાહિયાત શી રીતે ?
ઉત્તર:–“ શ્રી સેનસૂરિજી મહારાજે પાતાની પાટે શ્રી વિજયદેવસૂરિજી એકને જ આચાય બનાવેલ છે, તિલકસૂરિજીને આચાર્ય બનાવેલ નથી. તિલકસૂરિજીને તે-તે શ્રી વિજયદેવસૂરિજી મ॰શ્રીના તેજોદ્વેષી મુનિવગે શ્રી સેનસૂરિજ઼ મની હયાતિ બાદ–એક અપ્રસિદ્ધ પંડિત રામવિજયજી (જીએ-‘ કુમતાહિવિષજાગુલિમપ્રતિમિરતરણ)ને તેનું તિલકસૂરિજી નામ ઠરાવીને તે ગચ્છાધિપતિ શ્રી વિજયદેવસૂરિજી મ॰ના પ્રતિપક્ષીય રૂપે પેાતાના જુદા આચાય એકાએક જ ઉભા કરેલ હાવાનું ઇતિહાસ કહે છે.”
એ વાત જાણવા છતાં તે ચાથા લખાણમાં (વિજયસેનસૂરિજીની બીનહયાતિમાં) તેવા ઉપાવી કાઢેલા તે શ્રી વિજયતિલકસૂરિજીને શ્રી સેનસૂરિજી મ॰ની પાટે દ્વિતીયાચાર્ય તરીકે, મહાપુરુષ તરીકે અને શાસનની અતુલ પ્રભાવનાએ કરનાર તરીકે લેખાવલ છે તે સદ ંતર વાહિયાત છે અને તેની સાથે આણુંદસૂરિજી તા–શ્રી વિજયદેવસૂરિજી મના પ્રતિસ્પદ્મિ મહેા૦ શ્રી સામવિજયજી મ૦ના શિષ્ય કમલવિજયજીને તે શ્રી તિલકસૂરિજી [કાલધર્મ પામવાથી તે પ્રતિસ્પદ્ધિ વગે, તે ]ની પાટૅ · આણુંદસૂરિજી' નામ આપી દઈને આચાર્ય ગણાવેલ તે છે. અર્થાત્ તે તિલકસૂરિજી તે આણુંદસૂરિજી નથી; પરંતુ આણુ દસૂરિજી તો શ્રી તિલકસૂરિજીની પાટે થયેલ છે' એમ જાણવા છતાં તે તિલકસૂરિજીની સામાચારી શ્રી દેવસૂરતપાગચ્છમાં આજે પણુ અપ્રમાણ જ મનાતી હોવાદિ કારણે તે ચોથા લખાણમાં
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધવ તિથિએક પ્રશ્નોત્તરી
· શ્રી વિજયતિલકસૂરિજી ઉર્ફે આણુ દસૂરિજી' એમ લખીને તે શ્રી વિજયતિલકસૂરિ જીને જ આણુસૂરિજી તરીકે લેખાવેલ છે તે પણ જુઠું અને વાહિયાત છે.
૨૫૯
(
પ્રશ્ન : ૯૨—તે બ્રૂકના તે આદિવચન' શીર્ષક લખાણના ૧૩મા પેજના ચેાથા પેરાનું લખાણ અને પાંચમા પેરાની શરૂઆતનું– આ અનુવાદને પૂજ્ય ગુરૂદેવ (જમૂવિ॰) પાતાની સૂક્ષ્મદૃષ્ટિથી જોઈ ગયા છે' એ લખાણુ - જોતાં મુનિ ચિદાનંદવિજયજીના નામે બહાર પડેલ તે * હીરપ્રશ્નોત્તરાનુવાદ ’ બૂકનું સમસ્ત લખાણ શ્રી જ ખૂવિજયજીનું સલવે છે; પરંતુ તે પાંચમા પેરામાં જે આ અનુવાદ શ્રી પ્રેમસૂરિજી મહારાજે પણ તપાસી આપ્યા છે XXX' ઇત્યાદિ લખ્યું છે તે જોતાં પેાતાને સિદ્ધાંતમહેાધિ લેખાવતા આચાય પ્રેમસૂરિજીને પણ તે ‘આદિવચન’માંની સજ્જડ સાત અને તે ગ્રંથપ્રારંભના પહેલા એક જ પ્રશ્નોત્તરના અનુવાદમાંની સિદ્ધાંતથી સદંતર વિરુદ્ધ એવી સજ્જડ સાત ભૂલા સૂઝી નહિ ત્યારે પ્રશ્ન થાય છે કે—એ સિદ્ધાંતમહેદધિપણુ` કેવું ?
ઉત્તર:-એ સિદ્ધાંતમહેાદષિપણું એવું છે કે “ (૧) અસજ્ઝાયમાં કાલગ્રહણ લેવાની ‘ના' હાવા છતાં તેઓશ્રીએ સ. ૧૯૯૧માં રાધનપુર મુકામે ચૈત્રી ઓળીમાં પરમેષ્ઠિના ત્રીજા અને ચાથા પદપ્રદાનનું કાલગ્રહુણ લીધું અને તેને તે સિદ્ધાંત વિરુદ્ધ છે' એમ જણાવનાર પૂજ્ય આગમાદ્ધારકશ્રીની સામે પડીને ‘જૈનપ્રવચન ’ છાપામાં સિદ્ધાંત મુજબ લેખાવ્યા કર્યું...! (૨)–સ. ૧૯૯૨ના શ્રાવણ માસે શરૂ થએલા નવા તિથિમતથી પાતે વિરુદ્ધ પડચા અને સ. ૧૯૯૩માં તે મતમાં સર્વાંગ જોડાઈ ગયા! (૩) તે પછી તેઓ સ. ૨૦૦૧થી ૨૦૧૨ સુધી શાસનપક્ષના અનેક આરાધક આચાર્ચી–મુનિપ્રવશે અને શ્રાવકાને– મારે નૂતન મત મૂકીને પ્રાચીન આણામાં આવી જવું છે' એમ વારાર પણ કહ્યા કર્યું અને સ. ૨૦૧૪માં અમદાવાદથી મુનિશ્રી પદ્મવિજયજીના નામે જાહેર પત્રામાં ‘ નવા તિથિમત જ સાચા છે' એમ પ્રસિદ્ધ કરાવીને ફરી બેઠા ! (૪) એ પછી વળી પાછા સ. ૨૦૧૪માં પેાતે તે નવા મતની વિરૂદ્ધનું એક જાહેર નિવેદન લખીને મુંબઈ ખાતે સમાજના આગે વાનાની કમીટિને પણ મેાકલી આપ્યું: છતાં તે નિવેદનની જ્યાં સેકડા નકલો લીથામાં છપાઈ ને સત્ર પહેાંચી ત્યાં તા તેઓશ્રીએ પેાતાના દિવ્યદર્શન છાપામાં મેં તે નિવેદન બહાર પાડથું પડાળ્યું નથી' એમ તરત જ છપાવીને તેઓશ્રી તે નિવેદનમાંથી પણ ફ્રી બેઠા ! (૫)– ચામાસામાં દીક્ષા અપાય જ નહિ' એમ સિદ્ધાંતથી કહેનારા તેમણે ચોમાસામાં વડી દીક્ષા આપી! (૬)–સ. ૨૦૧૮ના ચૈત્રમાસે વળી પેાતે અમદાવાદથી પ્રસિદ્ધ કરેલા નિવેદનમાં ‘તિથિચર્ચા બાબતમાં તિથિ (જિનશાસનની નહિ; પરતુ) આપણી જ સાચી છે તેમાં શંકા જ નથી' એમ બહાર પાડયુ અને આ સ. ૨૦૧૯ની સાલના જેઠ મહિનામાં તે ઉપરા ઉપર જાણવા મળે છે કે- તિથિચર્ચા આખતમાં તેઓશ્રીએ શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈ તથા રમણભાઈ ને પીંડવાડા મુકામે સિદ્ધાંતની પરવા કર્યાં વિના કા૨ે પાને સહી કરી આપી છે !' (૭)– ચામાસી ચૌદશે લાવ્યા તેથી હુવે પૂનમે કરાય જ નહિ' એમ
:
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦ ]
તત્ત્વતરંગિણું અનુવાદ ગ્રંથ
સિદ્ધાંતથી કહેનારા તેઓશ્રીએ સં. ૨૦૧ત્ના કા. શુ ૧૫ ના ક્ષયે કા. શુ ચૌદશે સવારે પૂનમ કરી અને પહેલાં પૂનમે માસી થતી હતી” એમ સ્વીકૃતસિદ્ધાંતથી વિરુદ્ધને સિદ્ધાંત, પેપરમાં પણ જાહેર કર્યો !”. .
પ્રશ્નઃ ૯૩-તે બૂકમાંના અનુવાદના પિજ ૧૨ ઉપરની ૯ નંબરની સ્કૂટનેટમાં શ્રી શ્રાદ્ધવિધિ પત્ર ૧૫ર’ એમ સ્થલ જણાવીને રજુ કરેલ–“વીરા વંશમી અgfમ પfrસી જી આંખ નિલીમા પગારે કુમ (૬) સિરીયો ” એ મૂલપાઠમાંના “કુર' શબ્દના “જ” વર્ણની જોડે કૌસમાં (૬) પદરને ગોઠવી દઈને તે બૂકના ૧૩મા પાને તે મૂલપાઠ “gયને અર્થ કરો છોડી દઈને તરીકેના બનાવટી પાઠને “શુભ અર્થ રજુ કરવાની ગરબડ શું કામ કરી હશે ?
ઉત્તર –“શાસનપક્ષ મહિનામાં જે-બે બીજ-બે પાંચમ-બે આઠમ-બે અગીઆરસ-બે ચૌદશ-પૂનમ અને અમાસ’ એમ બાર પર્વતિથિ હોવાનું કહે છે તે શાસ્ત્રાનુસારી નથી; શાસ્ત્રમાં તે “આઠમ-ચૌદશ-પૂર્ણિમા અને અમાસ” એ મહિનામાં છે અને પખવાડીઆમાં ત્રણ જ પર્વતિથિ જણાવેલ છે.” એ ભ્રમ ફેલાવવાને માટે તેમણે શ્રાદ્ધવિધિના તે “તુમ' પાઠને “શ્રુત” અર્થ ઉડાડી દેવા સારૂ તે બનાવટી બહુ' પાઠને “શુભ” અર્થ કરવાની ગરબડ કરી છે. સિવાય-બે બીજ, બે પાંચમ અને બે એકાદશી એ ૬ પર્વતિથિઓને શાસ્ત્રમાં તે મૃતતિથિઓ જ જણાવેલ છે. છતાં પંચાંગની ક્ષીણુપર્વતિથિને આરાધનામાં પણ ક્ષીણ માનવા-મનાવવાના ચાળે ચડી જવાના ગે તે વગ, તે શાસ્ત્રોકત શ્રતતિથિ એને પણ સ્વમતિથી જ મહિનાની બે એકમ-બે ત્રીજ-બે થ–બે છઠ-બે સાતમ આદિ ૧૮ દશનતિથિઓ જેવી શુભતિથિ=અપર્વતિથિ લેખાવવાની હદે ગયેલ છે તે તે અત્યંત દયાપાત્ર જ ગણાય.
- પ્રશ્નઃ ૯૪–તે અનુવાદના પેજ ૧૩ ઉપરની સફૂટનેટમાં જે-“જૈનશાસ્ત્રોમાં આ (આઠમ-ચૌદશ-પૂનમ અને અમાસરૂ૫) એક જ ચતુષ્પવી કહી છે એમ નથી, કિન્તુ આઠમે અને બે ચૌદશને પણ ચતુષ્પવી કહેલી છે” એમ લખ્યું છે તે સાચું છે? શાસ્ત્રમાં એ રીતે શું બે ચતુષ્પવી કહેલી છે?
ઉત્તરા-તેવી બે ચતુષ્પર્વ કેઈ જૈનશાસ્ત્રમાં કહેલી નથી, પરંતુ નવા તિથિમત અનુસાર નવા વર્ગને ૧૪૪૧૫ અને ૧૪૪૦))ના જેડીયા પર્વમાંની ઉત્તર પર્વતિથિના ક્ષયવૃદ્ધિ પ્રસંગે (આ પુસ્તકના પેજ ૮ ઉપરની ૧૦ નંબરની સ્કૂટનેટમાં જણાવ્યા મુજબ) તે તે જેડીયા પર્વો રહેતાં નહિ હેવાથી પ્રથમ તો શ્રી જંબૂવિજયજીએ તેમની સં. ૧૯૯૩ની
પર્વતિથિપ્રકાશ’ બૂકના પાંચમા પિજ ઉપર શાસ્ત્રીય લેખાતી ( આઠમ-ચૌદશ-પૂનમ અને અમાસરૂપ) એક જ ચતુષ્પર્વમાંથી પૂનમ અને અમાસને પર્વમાંથી ઉડાવી દઈને તે શાસ્ત્રીય ચતુષ્પર્વમાંની આઠમ અને ચૌદશ એ બે પર્વને મનસ્વીપણે જ શુદ-વદની
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૬૧
બબ્બે ગણાવવા વડે કૃત્રિમ ચતુષ્પર્વ ગણાવી હતી તેથી તે ચતુષ્પવને શાસનપક્ષે શાસ્ત્ર દ્રોહી કરાવી આપી હતી. આથી છ વર્ષ બાદ અહિં વળી તેમણે પ્રથમ શાસ્ત્રીય ચતુષ્યને મુખ્ય ચતુષ્પવી તરીકે અને પિતાની તે બે આઠમ અને બે ચૌદશવાળી કૃત્રિમ ચતુષ્પર્વને ગૌણ ચતુષ્પ તરીકે મનસ્વીપણેજ લેખાવેલ હોઈને તે બીજા પ્રકારની ચતુષ્પવ શ્રી જબૂવિજયજીએ ઘરની ઉભી કરેલી છે.
આ પ્રશ્નઃ ૫-તે અનુવાદના પિજ ૧૪ ઉપર શ્રી પ્રવચનપરીક્ષા જેવા પ્રૌઢગ્રંથમાંને-અજsuથ રાવત બાવધર્મશ્રિત, તપુધર્મમરાસુ ગાલીચાથાભેર એ પાઠ ટાંકીને તે પાઠના ભાવાર્થમાં–આઠમ ચૌદશ પૂનમ અમાસની ચતુષ્કર્વી શ્રાવકધમને આશ્રયીને કહી છે, સાધુધર્મને આશ્રયીને તે બે આઠમ અને બે ચૌદશની જ ચતુષ્પર્વ કહેલી છે એમ જણાવવા વડે તેમણે તે બે ચતુપૂર્વી જણાવવામાં જૈનશાસ્ત્રને આધાર પણ આપેલ હોવાથી તે બીજી ચતુષ્પાવીને તેમણે ઉપજાવી કાઢેલ કેમ કહેવાય ?
ઉત્તર-શ્રીતત્વતરગણુગ્રથને પ્રાદુર્ભાવ જ મુખ્યત્વે-[ “અષ્ટમીના ક્ષયે સાતમના દિવસે આઠમ કરનાર અને ચૌદશના ક્ષયે શુદિ પૂનમે ચૌદશ કરનાર–ખરતરને “આઠમના ક્ષયે તેને પૌષધ સાતમના દિવસે કરો છો તેમ ચૌદશના ક્ષયે તેને પૌષધ તેરસના દિવસે ન કરે અને શુદિ પૂનમે કરવા જાવ તે તે અજરતીયન્યાય ગણાય. વળી ચૌદશને ભગવટે તેરસના દિવસે છે, પૂનમે નથી, માટે પૂનમે ચૌદશ કરવા જાય તે યુક્તિયુક્ત પણ નથી.” એમ હિતોપદેશ આપીને માર્ગે લાવવા વાસ્તે ] “અષ્ટમી-ચતુર્દશી-પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યા એ ચતુષ્પવી શ્રાવકધર્મના પૌષધને ઉદ્દેશીને છે. સાધુધર્મની આઠમ અને ચૌદશરૂપ તેમણે કહેલી ચતુપર્વની તો શ્રી તવતરંગિણીગ્રંથમાં વાત જ નથી.
આથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે-“શ્રી જંબૂવિજયજીએ, સં. ૧લ્યમાં તે શ્રી તત્વતરંગિણના અનુવાદરૂપે પ્રસિદ્ધ કરેલ “પર્વતિથિપ્રકાશ" બૂકના પાંચમા પેજ ઉપર જે-બે આઠમ અને બે ચૌદશની ચતુષ્પર્વા ગણાવી છે તે સાધુધર્મની નહિ જ; પરંતુ શ્રાવકધર્મની જ જણાવી છે.” તે ચતુષ્પવી તેમણે શાસનને દ્રોહ કરીને ઘરની જે ઉભી કરી છે, એમ જ્યારે કરાવી આપવામાં આવ્યું ત્યારે તેમણે તે પછીની પ્રસ્તુત સં. ૧૯ત્ની આ હીરપ્રશ્નોત્તરનુવાદ' બૂકમાં (તે પ્રથમ ગણવેલ શ્રાવકની કૃત્રિમ ચતુષ્કર્વીને) ઉપર મુજબ હવે સાધુની ચતુષ્ણવ લેખાવવાને માત્ર પ્રપંચ જ ખડો કરેલ છે.
વળી પ્રવચનપરીક્ષાના તે પાઠમાં પણ શ્રાવકની-આઠમ, ચૌદશ, પૂનમ અને અમાસરૂપ એકજ ચતુષ્પ કહેલી છે અને સાધુને આશ્રયીને તે આઠમ અને ચૌદશ એ બે તિથિ જ કહેલી છે. આ વસ્તુ જાણવા છતાં તેમણે તે બંને તિથિને મનસ્વીપણે જ શુદની અને વદની બબ્બે ગણાવીને ચતુષ્પવર લેખાવેલ છે તે સ્વીકૃત ઉન્માર્ગના કારમા ગ્રહનું પ્રતીક છે. જે માણસે, તે લખાણમાં શ્રાવકેની ચતુષ્પવી ગણાવવામાં તે શાસ્ત્રીય
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬૨ ]
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ ચતુષ્કર્વીમાંની-આઠમ અને ચૌદશને એકેક તિથિ તરીકે ગણાવેલ છે તે જ માણસે તે જ ચતુષ્પવમાંની આઠમ અને ચૌદશ એ બે તિથિને સાધુધર્મને આશ્રયની એકેકની બલ્બ તરીકે લેખાવેલ છે તે તેમની ધૃષ્ટતા જ છે. - પ્રશ્ન: ૯૬–તે અનુવાદના તે પેજ ૧૪ ઉપર છેવટે જે-“આજે જેઓ કેવલ પૂનમ અમાસની ચતુષ્પવીના આગ્રહમાં અંધ બની આઠમ–ચૌદશની ચતુષ્પવીને અ૫લાપ કરે છે XXX તેઓ પોતાના મિથ્યાભિનિવેશથી જૈન શાસનની મહા આશાતના જ કરે છે, એમ ચોકખું માલુમ પડે છે.” એમ લખ્યું છે તે કેમ છે?
ઉત્તર-પૂનમ-અમાસની ચતુષ્પર્ધા કદિ બની શકતી જ નહિ હોવાથી જેનશાસનમાં આજે તે શું પરંતુ પૂર્વે પણ કદિ કૈઈ એ પૂનમ-અમાસની ચતુષ્કર્વી કહેતી કે માનેલી નથી જ, એમ જાણવા છતાં તે સ્થળે શ્રી જબૂવિજયજીએ, પડદા પાછળથી શાસપક્ષને ઉદ્દેશીને જે-જેઓ કેવલ પૂનમ અમાસની ચતુષ્પવીના આગ્રહમાં અંધ બનીછે” એ વગેરે લખાણ કરેલ છે તે તેમનું જ–આઠમ ચૌદશની કૃત્રિમ ચતુષ્પવીના આગ્રહમાં અંધ બની જવાના યોગે રેમે રેમે પ્રસરેલું આગિક મિથ્યાભિનિવેશપણું છે. તેના વેગે તેઓ જ શાસ્ત્ર અને શાસનપક્ષને નામે તેવી સરાસર જુઠી વાતે લખવાના ભારી દેશે એ રીતે હોંશથી વહરી રહેલ છે અને તેમ કરવા વડે તેઓ જેનશાસનની મહા આશાતના કરવાપૂર્વક પિતાની જાતને દીર્થસંસારની ગર્તામાં બળજબરીથી ધકેલી રહેલ છે! જે દુખદ છે. શ્રી ચિદાનંદવિજયજી જે સુજાણ અને ભવભીરૂ હતા તે તેમણે પોતાના નામે આવી શાસ્ત્રવિરુદ્ધ વાહિયાત વાત હાંકવાની શ્રી જંબૂવિજયજીને સાફ સાફ “ના” સુણાવી દીધી હત.
પ્રશ્ન ૯૭-શ્રી હીરપ્રશ્ન તૃતીયપ્રકાશને પાંચમે પ્રશ્નોત્તર-“દૂળિમાડHવાક્યો पूर्वमौदयिकीतिथिराराध्यत्वेन व्यवष्टियमाणासीत् केनचिदुक्तं श्री तातपादाः पूर्वतनीमाराभ्यत्वेम प्रसादयंति तत्किम् ? इति प्रश्नोऽत्रोतरम्-पूर्णिमाऽमावास्थयोवृद्धो औदविक्येव તિથિ વિશા ” એ પ્રમાણે છે અને તે પ્રશ્નોત્તરને વાસ્તવિક અર્થ, શાસનમાં
પૂનમ અને અમાસની વૃદ્ધિ વખતે પહેલાં ઔદયિકી તિથિ આરાધ્યપણે પ્રવર્તતી હતીઃ કેઈએ કહ્યું “આપ પૂજ્ય પહેલીને આરાધ્યપણે ફરમાવે છે. તે શું? ઉત્તર-પૂનમ અને અમાસની વૃદ્ધિ વખતે ઔદયિકી જ તિથિ આરાધ્યપણે જાણવી.” એ પ્રમાણે અવિચ્છિન્નપણે પ્રચલિત હોવા છતાં શ્રી જબ્રવિજયજીએ,
તે “શ્રી હીરપ્રશ્નોત્તરનુવાદ બૂકના પેજ ૭૦ ઉપર તે પ્રશ્નોત્તરને અર્થ,- “પૂર્ણિમા અને અમાસની વૃદ્ધિ હોય ત્યારે પહેલાં ઔદયિકી એટલે બીજી પૂનમ અને બીજી અમાસ આરાધવા યોગ્ય મનાતી હતી. હવે કઈ એમ કહે છે કે-આપ પૂજ્ય પહેલી પૂનમ અને પહેલી અમાસને આરાધવાને ગ્ય જણાવે છે, તે આ સંબંધમાં શું છે? ઉત્તર-પૂનમ-અમાસની વૃદ્ધિ થાય ત્યારે બીજી પૂનમ અમાસ જ આરાધવા
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિબેધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૬૩ એગ્ય જાણવી.” એ પ્રમાણે (બ્લેક બતાવેલી પંકિતઓ ઘરની ઘુસાડવાપૂર્વક) વિપરીત અર્થ કરેલ છે તેને હેતુ શું હશે?
ઉત્તર - તે પ્રશ્નના પ્રશ્નકારશ્રી અને તે પ્રશ્નના ઉત્તરદાતાશ્રી બ, લૌકિક ટિપ્પણમાં પૂનમ-અમાસની વૃદ્ધિ હોય ત્યારે આરાધનામાં તે (તે પૂનમ અમાસની વધેલી ઘડીઓવાળી ઉદયાત્ તિથિને જ તિથિ માનવાની પરંપરાગત અવિચ્છિન્ન આચરણ મુજબ) વૃદ્ધ ઘડીઓવાળી પૂનમ અમાસને જ ઔદયિકી પૂનમ અમાસ તરીકે માનનારા હોવાથી આરાધનાના તે પ્રશ્નોત્તરમાં તેઓ બંનેએ (પહેલી પૂનમ બીજી પૂનમ કે પહેલી અમાસ બીજી અમાસ એમ નહિ જ કહેવાને સંયમ જાળવીને વૃદ્ધ ઘડીઓવાળી તિથિને જ પૂનમ-અમાસ લેખવારૂપે) ઔદયિકી તિથિ કહેલી છે. અર્થાત્ લૌકિક પંચાંગની પહેલી પૂનમ-અમાસને પૂનમ કે અમાસ કહી નથી. તે પ્રશ્નોત્તરમાં પ્રક્ષકારને પૂર્વતની કહેવી પડી છે તેમાં તેમણે પણ પહેલી પૂનમ અને પહેલી અમાસ’ તે નહિ જ કહેવાને સંપૂર્ણ સંયમ સાચવેલ જ છે. આથી તે પ્રશ્નોત્તરને તમે જણાવેલ છે તે સેંકડે વર્ષથી પ્રચલિત અર્થ જ વાસ્તવિક અર્થ છે અને તે અર્થમાં શ્રી જબ્રવિજયજીએ જે“એટલે બીજી પૂનમ અને બીજી અમાસ, પહેલી પૂનમ અને પહેલી અમાસ તથા બીજી પૂનમ અમાસ” એ વા ઘરમાં ઘુસાડેલાં છે, તેમાં “સં. ૧૯૯૩ થી એ રીતે આરાધનામાં પણ બે પૂનમ-બે અમાસ કહેનારે તેમને નવ તિથિમત, શ્રી હીરસૂરિજીમ૦ ના નામે ચલાવવો” એ દુષ્ટ હેતુ છે. આ પ્રશ્ન -પ્રસ્તુત અનુવાદ બૂકના પેજ ૮૬ ઉપર અને ૫૪મી સ્કૂટનેટના છેડે-“પૂનમ આદિની ક્ષય વૃદ્ધિ હોય ત્યારે એની એક દિવસ આગળ અગર પાછળ બેસાડવા વગેરેનું ગુરુગમથી સહેજે સમજી શકાય તેવું છે.” એ પ્રમાણે જાણે અજાણે પણ લખીને તે તેમણે આ અનુવાદની બૂકથી માંડીને આ બૂકની પહેલાંની પણ બે બૂકમાં જે-“પૂનમ અને અમાસના ક્ષયે ચૌદશે ચૌદશ-પૂનમ તેમજ ચૌદશ-અમાસ” એમ બંને તિથિનું આરાધન થઈ જાય છે તથા પૂનમ-અમાસની વૃદ્ધિ વખતે પહેલી તિથિને ફશું=નકામી ગણીને જ ચૌદશ તથા બીજી પૂનમ-અમાસે તે ચૌદશ અને બીજી પૂનમ કે ચૌદશ અને બીજી અમાસ એમ તે બંને તિથિનું આરાધન કરાય. એ પ્રમાણે અનેકવાર કહેલું છે, તે કથનને પોતાના જ હાથે ઉસૂત્ર ઠરાવેલ હેવાથી તે ત્રણેય બૂકનાં લખાણ સામે આપશ્રીએ આજ સુધીમાં સિદ્ધાંત અને પરંપરાના સજજડ સમર્થનપૂર્વક જે બલફોડ અને અવિરત લાલબત્તી ધરીને શ્રી સંઘને સાવધ રાખેલ છે તે તે યથાર્થ જ જણાય છે, પરંતુ પ્રસ્તુત બૂકના પેજ ૮૮ ઉપર તેમણે શ્રી હરિપ્રશ્નોત્તરના ૧૦-૧૧ અને ૧૨ એ ત્રણ પાઠના આધારે કરેલી પ૫મી સ્લેટનોટમાં–“આ પ્રશ્નોત્તરથી સિદ્ધ થાય છે કે-શ્રાવકે ગુરુપૂજા કરે, તે શાસ્ત્રોકત જ છે, અને તે માટે ઉછામણીને પંસગ હેય તે તે દેવદ્રવ્યની વૃદ્ધિકારક હે શાસ્ત્રાવિધિને ઉપકારક જ છે. ૪૪૪૪” ઈત્યાદિ લખવા વડે નવા વગે સં. ૧૯૭થી ઘી
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪ ]:
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
~~
નનનનનધનળામજનમના ~~ ~-~~~-૧૧૧૧wwwજરા
,
અને રૂપીયા બોલાવીને શરૂ કરાવેલી પોતાની અંગપૂજાને શાસ્ત્રાનુસારી લેખાવેલ છે અને આખેયે શાસનપક્ષ તે “તેવી રીતે ગુરુએ પિતાની અંગપૂજા કરાવવી તે શાસ્ત્રવિરુદ્ધ છે.” એમ એકી અવાજે માને છે તે તેનું સંતોષપ્રદ અને પ્રામાણિક સમાધાન શું?
ઉત્તર-“શ્રી દ્રવ્યસસંતિકા” નામના સર્વમાન્ય ગ્રંથને વિષે– પુરિ વિનય જ્ઞા ' એ પાઠમાં “વ” ઉપમાવાચક છેતે જ રુવ મુખરિત થયા જ ગુણીની જેમ એકદેશીય સમાનતાદર્શક હેવાથી શ્રી દ્રવ્યસપ્તતિકાને “જિનની જેમ ગુરુની પણ પૂજા કરવી” એ પાઠ, જેમ જિનની જલથી પ્રક્ષાલન પૂજા અને પુષ્પાદિથી અંગપૂજાગી વગેરે થાય છે તેમ ગુરુની પખાલ, પુષ્પપૂજા–બાદલુ-વરખ વગેરેથી આંગી આદિ કરવાનું કે પ્રભુની પૂજાની જેમ રૂપીયાની કે ઘીની ઉછામણું બોલીને ગુરુની પૂજા કરવાનું જણાવતે નથી, પરંતુ વાસક્ષેપાદિથી જ અને ચઢાવા વિનાની પૂજાનું જણાવે છે.
આથી જ આખાયે શાસનપક્ષે, મુંબઈ લાલબાગમાં સં. ૧૯૭ થી ઘીની ઉછામણી બેલાવવા પૂર્વક શરૂ કરાવેલા પોતાની અંગ પૂજા કરાવવાના નવા વર્ગના તે કૃત્યને કેવલ મહત્વાકાંક્ષી જ લખાવેલ છે. તેવા પ્રકારની ગુરુ–પૂજાની ફલશ્રુતિ પણ સારી નથી. જેમકે-સં. ૨૦૦૦માં અમદાવાદમાં ચેલાની પૂજાનું ૫૦૦ મણ અને ચેલાના ગુરુના પણ વયેવૃદ્ધ દાદા શ્રી સિદ્ધિસૂરિજીની પૂજાનું ૨૫ મણ તે ચેલાની સામે જ થયું ત્યારે વિયેવૃદ્ધ દાદાગુરુને અત્યંત ભેઠા પડવાનું અને ચેલાએ ગર્વ ધારણ કરવાનું બન્યું હતું. આ
વળી તે સ્કૂટનેટમાં તેમણે, નવા વગે કરાવવા માંડેલી તેવી ગુરુ-પૂજાને શાસ્ત્રાનુસારી લેખાવવા ૧૦–૧૧ અને ૧૨ એમ ત્રણ પ્રશ્નોત્તરના આધારને પણ માત્ર દેખાવ જ કરેલ છે. કારણ કે તેમને ૧૧મે એક જ પ્રશ્નોત્તર ગુપૂજા સંબંધીને છે અને તે પણ નવા વગે ઘી લાવીને શરૂ કરાવેલી પોતાની અંગપૂજાની વાતને તે જરાય પુષ્ટિ આપતું નથી. કારણ કે-“તે પાઠ અંગપૂજા અંગેને નથી, પરંતુ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યજીની સામે શ્રી કુમારપાળે અને શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરજીની સામે વિક્રમરાજાએ કરેલી અગ્રપૂજા અંગેનું જ છે.” - આ વસ્તુ જાણવા છતાં તેમણે ઘી લાવીને શરૂ કરાવેલી પિતાની અંગપૂજાની પુષ્ટિમાં શ્રી હીરપ્રશ્નના તે પાઠને આગળ કરેલ છે તે શાસ્ત્રકારની સાથે પણ છેતરપીંડી રમવા રૂપ છે. તે ટિપણામાંની-“અને તે માટે ઉછામણુને પ્રસંગ હોય તે તે દેવદ્રવ્યની વૃદ્ધિકારક હોઈ શાસ્તવિધિને ઉપકારક જ છે' એ પંક્તિ તે તદ્દન કપિલકલ્પિત જ છે. તેવી રીતે દેવદ્રવ્યની વૃદ્ધિ કરવાને વિધિ કોઈ પણ શાસ્ત્રમાં જણાવેલ નથી. ગુરુને ગર્વના શિખરે આરૂઢ થવાનું અને એ વિધિ લેકેત્તરશાસ્ત્રમાં હેય પણ નહિ
પ્રશ્ન – અનુવાદ બૂકના પેજ ૧૨૩ની છૂટનેટ દુલ્માં જે-“આજે પરંપરાના નામે કલ્યાણકોને પર્વતિથિમાંથી બાતલ ગણું તેની તપ વગેરે ક્રિયાઓને ઉલટાવનારા આ (ચોથે પ્રશ્નોત્તર વિચારે.” એ પ્રમાણે લખ્યું છે તે સાચું છે? કલ્યાણકોને અને તેની તપ વગેરે કિયાઓને શું શાસનપક્ષ માનતા નથી?
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિઓધક પ્રશ્નોત્તરી
[ ૨૫
ઉત્તર-એ બાતલ વાત શ્રી જંબૂવિજયજીએ, પાલીતાણા મુકામે સં. ૧૯૬ના માઘ માસે મને હંસ સાને) શાંતિભુવનમાં ચર્ચા પ્રસંગે જણાવી હતી તે જ છે, અને તે વખતે તે વાતના ઉત્તરમાં તેમને મેં-“શાસનપક્ષ, કલ્યાણકોને પર્વતિથિ નથી માનતે, એ કઈ દાખલ બતાવો.” ઈત્યાદિ જણાવતાં શ્રી અંબૂવિજયજીને પિતાની તે કલ્પિતવાતના બચાવમાં એકાદ પણ દાખલ આપી નહિ શકવાથી ખૂબ જ સંક્ષેતિ બનવું પડયું હતું એકદમ લેવાઈ જવું પડ્યું હતું! તેમને એ વાત તે અનુભવસિદ્ધ હેવા છતાં પણ તેમણે ત્રણ વર્ષ બાદ સં. ૧૯ત્ની આ બૂકમાં તે ની તે જ જુઠી વાત રજુ કરી છે ત્યારે તે તેમની તે અસત્યપ્રિયતાને બીનહરીફ જ ગણવી રહે છે.
પ્રશ્નઃ ૧૦૦-તે અનુવાદ બૂકના ૧૨૯-૩૦મા પેજ ઉપરની ૭૩મી સ્કૂટનેટમાં– “શ્રી તપાગચ્છમાં આજે એક વર્ગ સૂતકને વિષે જે વિચિત્ર પ્રવૃત્તિ સેવી રહ્યો છે, જેવી કે(૧) કેઈને ત્યાં સુવાવડ હોય તે એકતાલીસ દિવસ સુધી સાધુને વહોરાવી શકાય નહિ, (૨) તેના ઘર સાથે જે એક મોભ હોય તેનાથી પણ ગોચરી વહેરાવી શકાય નહિ, (૩) એક ખડકી હોય તેનાથી પણ ગોચરી વહેરાવી શકાય નહિ, (૪) સુવાવડ ગમે ત્યાં થએલી હોય છતાં તેનાં ઘરના માણસોથી સેવા પૂજા કરાય નહિ, (૫) સુવાવડી બાઈથી સવા સવા મહિના સુધી દર્શન કરી શકાય નહિ, (૬) મરણ પ્રસંગે કાંધ દીધી હાય-સ્મશાનમાં ગએલ હેય-શબે અડ્યા હોય તે અમુક દિવસ સુધી પૂજા–સામાયિક-પ્રતિક્રમણ વગેરે થઈ શકે નહિ, (૭) ઈત્યાદિ ધમકરણમાં જ અટકાયત કરનારી કહેવાતી હાલની અનેક વિચિત્ર પ્રવૃત્તિને શાસ્ત્ર તેમજ સુવિશુદ્ધ પરંપરાને મુદ્દલ ટેકે નથી, તે ઉપરને ભૂલ પ્રશ્નોત્તર સ્પષ્ટ સાબિત કરી આપે છે. આમ છતાં આજે કેટલાકે બેટી પ્રવૃત્તિએને પરંપરાના નામે ઉત્તેજન આપી શાસ્ત્રીય માર્ગને જનતામાંથી ભૂસી નાખવાના નાદે ચઢેલા સૂતક વિષેના ભ્રમને પણ સુધારવાને બદલે “જૈનકેમ અભડાઈ જાય છે એવી ધા નાખીને પિતાની અધમ મને વૃત્તિનું તાંડવ કરે છે. તેમનાથી ખપી જીએ કદી ઉધે માર્ગે દોરાવું નહિ. અમે વાંચકોને ભલામણ કરીએ છીએ અને ઈચ્છીએ છીએ કે–તેઓ સૂતકના નામે ક્યાંય સેવા-પૂજાદિ શુભ કરણી, કે-જે શાસ્ત્રાધારે સ્નાન કરીને શુદ્ધ થવાથી સુખેથી કરી શકાય છે, તેનાથી પિતે અટકીને કે અન્ય કેઈને અટકાવીને મહાઅંતરાયકર્મનું પાપ ન બાંધે.” એ પ્રમાણે લખ્યું છે તે શું જેન શાસ્ત્રમાં સૂતક વર્જવાનું કહ્યું જ નથી ? અને સૂતક, આખા સંઘમાં પરંપરાનુસારે તે જે વજય જ છે તે શું ખોટું છે?
ઉત્તર – જૈન શાસ્ત્રોમાં સૂતક વર્જવાનું ઠેર ઠેર કહેલું છે જ. સં. ૧૯૯૮ આદિના શાસન સુધાકર પત્રના અનેક અંકમાં તે વગને–તે “શ્રી હીરપ્રશ્ન” અને “શ્રી સેનપ્રશ્ન” ગ્રંથને જન્મ જે આગમગ્રંથ અને શાસ્ત્રોના આધારે છે તે આગમગ્રંથે તેમજ શાસ્ત્રોમાંથી ઉદ્ધરીને અનેક પા અનેકવાર પણ જણાવેલ છે. “શ્રી વ્યવહારસૂત્ર” નામના
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
3}} ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
આગમગ્રંથની પીઠિકાના દસ દિવસનું સૂતક જણાવનારા વમયસૂચ॰' (કે-જેને શ્રી હીરસૂરિજી તથા શ્રી સેનસૂરિજીએ પણ પેાતાના પ્રશ્નોત્તરગચામાં અપનાવેલ છે. તે) પાઠ પણ આપેલ છે, · શ્રી કલ્પસૂત્ર માં મહાવીર પ્રભુના જન્મ પ્રસંગેય સિદ્ધાર્થ મહારાજે સૂતકના ખાર દિવસ વાંના પાઠ આપેલ છે, દશપૂર્વ`ધર ભગવંત શ્રી ઉમાસ્વાતિજી મહારાજે પ્રશમરતિપ્રકરણ ગ્રંથમાં સૂતક વજવાનું જણાવેલ છે તે પાઠ તથા ખુદ તે નવા વર્ગના વડદાદાગુરુ શ્રી આત્મારામજી મહારાજે ‘તત્ત્વનિ યપ્રાસાદ'માં સૂતક વવાનું સાક્ સાફ જણાવેલું છે તે આધાર પણ જણાવેલ છે. (કે—જે મુજબ તેમના આ નવા વેલા સિવાયના તેઓશ્રીના મુખ્ય પટ્ટધર આ॰ શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિજી મ૦-પ્રવત ક શ્રી કાંતિવિ॰ મ૰-શ્રી ચતુરવિ૰ મ૰ વગેરેના સમુદૃાયા તે આજે પણ યથાવત્ પાલન કરી રહેલ જ છે.)
6
શ્રી હીરપ્રશ્ન પ્ર’થના ચોથા પ્રકાશના તે ૧૭મા પ્રશ્નમાં પ્રશ્નકારે જ્યારે જેના ઘરે પુત્રપુત્રીના જન્મ થયા હેાય તેના ઘરના પાણીથી દેવપૂજા સૂઝે નહિ, એવા અક્ષરે કયાં છે ? એમ પૂછ્યું છે ત્યારે જ તેના ઉત્તરમાં શ્રી હીરસૂરિજી મહારાજે એવા અક્ષરી, શાને જ્ઞાત્તાનિ ન સંસિ-શાસ્ત્રમાં જાણ્યા નથી (અર્થાત્ આચરણામાં છે) એમ જણાવવું પડ્યુ છેઃ અને તે સાથે જ તેઓશ્રીએ, ‘તેના ઘરના ગાચરી–પાણી વગેરેને આશ્રયી જે દેશમાં જે લેાકવ્યવહાર (આચરણા) હાય તેને અનુસરીને સાધુએ કરવું જોઈએ.' એમ પણ સ્પષ્ટ જણાવી દેવા વડે સૂતક તા વવાનું કહ્યુ જ છે. (‘પ્રથમયણ્યશા॰' પાઠથી આગમને વિષે ૧૦ દિવસ વવાના કહ્યા છે તે) ‘દસ દિવસના આગ્રહ તેા શાસ્ત્રમાં જાણ્યા નથી.’ એમ જણાવીને પણ ‘દસજ દિવસ વવા અને વધારે ન વજ્ર વા' એવા આગ્રહ તે શાસ્ત્રમાં જાણ્યા નથી.’એમ પણ સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે. આમ છતાં શ્રી જંબૂજીએ, શ્રી હીરસૂરિજી મળ્યા તે સમ્યગ્ વચન ઉપર તેવું વિપરીત પ્પિણ કરતાં સંકેાચ અનુભવેલ નથી તે ભવભીરુતાના અભાવનું પ્રતીક છે.
શ્રી હીરસૂરિજી મહારાજે તે ઉત્તરમાં જેમ- સૂતકીના દસથી વધારેય દિવસ ગોચરી પાણી વવાના જો લેાકવ્યવહાર હાય તા સાધુઓએ તે પ્રમાણે કરવું જોઈ એ.’ એમ સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે, તેમ શ્રી પ્રશમરતિપ્રકરણમાં શ્રી ઉમાસ્વાતિજી મહારાજે પશુ-‘જો આવાષા: સર્વેશ ધર્મવાળિાં ચશ્મામ્। તમાછો વિવું ધર્મષિ, ચ સંસ્થાખ્યમ્ ॥' એ Àાકદ્વારા લાકવિરુદ્ધ વત્તવાની સાફ મનાઈ કરેલ છે; છતાં ‘તે શ્રી હીરપ્રશ્નોત્તર, સૂતક વવાનું નથી એમ સ્પષ્ટ સાબિત કરી આપે છે’ એમ તે શ્રી હીર પ્રશ્નોત્તરના નામે જ જેમને અવળુ ખેલવું છે તેમને સધિ શું હિત કરે ? નીતિશાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે કે પચાવામ મુગંગાનાં વર્ક विषवर्धकम् '
સ. ૧૯૮૮માં આ લેખકે (હુંસ સા॰ એ) તેમના દાદાગુરુ શ્રી દાનસૂરિજીને મુંબઈ લાલબાગમાં એક માળામાં શ્રાવકના ઉપર નીચે ઘણા ઘર હૈાય તેમાં એક ઘરે સુવાવડ હાય તા તે માળામાં ૧૨ દિવસ આચરી જવું કે નહિ ?' એમ પૂછ્યું હતું. તેના તેઓએ–
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વતિથિઓધક પ્રશ્નોત્તરી
[ રહેવું
-----
--
તે માળામાં ગોચરી જવામાં અડચણ નહિ, માત્ર સુવાવડવાળી રૂમની આજુબાજુની એકેક રૂમ બાર દિવસ વર્જવી” એ મુજબ સૂતક વજવાને સ્પષ્ટ ખુલાસો આપ્યો હતો પરંતુ તેઓને સં. ૧૯૨માં સ્વર્ગવાસ થયા પછી જ માથું ઉચકવા પામેલા આ નવા વર્ગની જેમ “સૂતક જવાનું નથી” એમ તે કદિ જ કહ્યું હતું. જેગ આદિમાં પણ જન્મ-મરણ તથા પ્રહણની અસઝાય તે જણાવેલ જ છે.
આથી સૂતકનું વજન, તે કેવલ પરંપરાનુસારી જ નહિ, પરંતુ શાસ્ત્રાનુસારી પણ છે. આ વાત ન વગ પણ જાણે જ છે છતાં તેમના વડિલેએ પણ આદરેલ તે સૂતક વજન ૫ પ્રવૃત્તિને આજે આ શ્રી જંબૂ જેવાઓ, “શાસ્ત્રમાં સૂતક જવાનું કહ્યું જ નથી, સૂતકવાળાને ત્યાંથી મુનિએ અનાદિ વહેરી શકાય, સૂતકમાં પણ સ્નાન કરીને તે દિવસથી જ પ્રભુપૂજા થાય” એ વગેરે કપોલકલ્પિત જ વાતે દ્વારા વિચિત્ર પ્રવૃત્તિ કરી દેવા પૂર્વક જૈન જેવી લેકોત્તર સમાજને અભડાવી દેવાના ઉન્માદે ચઢયા છે તે તેઓને મહાન પાપદય જ માનવો રહે છે.
સં. ૧૯૭થી નવો તિથિમત કાઢીને નવા વર્ગ તરીકે ખ્યાત બનેલ આ વર્ગ, ઢુંઢીયા અડચણને “ગુમડું કુટુંગણી તેના અશુભપુદ્ગલોને ધર્મકરણીમાં પણ બાધક તરીકે દેખતા બંધ થયા હોવાની જેમ જન્મમરણ અને ગ્રહણના (શાસ્ત્રમાં સર્વત્ર અશુભ' તરીકે જણાવેલ) અશુભ પુદ્ગલેને (શાસ્ત્ર કે પરંપરાને એક પણ વિમાન્ય શાઆધાર સમ્યગ રીતે આપ્યા વિના જ) ધર્મકરણીમાં અશુભ=આધક તરીકે દેખતે બંધ થઈને “બાધક તથી–બાધક નથી” એમ માત્ર મનસ્વીપણે જ પિોકારવા લાગેલ છે. આ અંધાપામાં એ રીતે તે વર્ગને “સૂતકમાં પણ વહેરાવાય-દર્શન કરાય-પ્રભુપૂજા કરાય ઈત્યાદિ વિરુદ્ધ લિવું ન સૂઝે તે બીજું સદ્દ ક્યાંથી સૂઝે? શાસનમાં માલિન્ય પ્રસારનારી તેવી મનસ્વી વાત કહેવા–લખવા અને પ્રચારવાના કૂટ ધધે લાગી જવામાં શાસ્ત્ર અને પરંપરાવિરુદ્ધ તે ખૂબ જ બલવું પડે છે, એમ તે વર્ગ પણ જાણે જ છે છતાં તે વર્ગને તે બધું ફેરવવું તે હવે કઠીન લાગતું હોવાથી જ તે ન વર્ગ, તેવા અસત્ય પ્રચારને વળગી રહેલ છે એમ પણ તેમના પં. શ્રી મુક્તિવિ તથા પં. શ્રી રવિવિ૦ આદિના શ્રી મુંબઈ-સુરેન્દ્રનગર વગેરેના ચાતુર્માસ પ્રસંગે પલટાતા રહેલાં વક્તવ્ય સૂતક માનવામાં થયેલાં વક્તવ્ય
સાક્ષી પૂરે છે.
તે ફૂટનેટમાં તેમણે શાસનપક્ષની પહેલી ભૂલ તરીકે જે-(૧)-કેઈને ત્યાં સુવાવડ હેય તે ૪૧ દિવસ સુધી સાધુને વહેરાવી શકાય નહિ” એમ કહ્યું છે તે વાક્ય, “તે પછી કેટલા દિવસે સુવાવડીથી વહોરાવી શકાય ?” એ જણાવનાર પાઠ આપ્યા વિના જ જણાવ્યું હોવાથી જુદું છે અને “સુવાવડીના પણ હાથે સુવાવડના પહેલા દિવસથી જ વહારવાને” બ્રષ્ટાચાર મનસ્વીપણે જ સ્થાપવાના બદ ઈરાદાવાળું છે. સુવાવડીએ ૪૧ દિવસ સુધી
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ ]
તત્ત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
નહિ વહેરાવવાની તે વૃદ્ધ પરંપરા છેએ કેઈ આધુનિકનિષ્પન્ન વ્યવહાર નથી. પરંપરા તે શાસ્ત્ર કરતાંય બલવતી ગણાય છે, એમ જાણવા છતાં પરંપરાનુસારી વર્તનને તેમણે ભૂલ ગણાવી છે તે પરંપરાપ્રતિના શ્રેષનું પણ સૂચક છે. તેમના તરફથી સ્વચ્છંદીપણે રજુ કરવામાં આવેલા આ નિરાધાર વક્તવ્યમાં–પિતે સુવાવડીના હાથે પહેલા દિવસથી જ વહેરવાની અને સુવાવડીને પહેલા દિવસથી જ પૂજા કરતી કરવાની જે પ્રકટ મલીનવૃત્તિ દેખાય છે તે સિવાય કાંઈ જ તત્વ નથી.
(૨)-તેમણે જે-તેના ઘર સાથે જેને એક મોભ હોય તેનાથી પણ ગોચરી વહોરાવી શકાય નહિ” એમ કહ્યું છે તે પણ શાસનપક્ષના નામે જુદું જ કહ્યું છે. શાસનપક્ષ તે– તેને ત્યાં સાધુએ ગોચરી વહરાય નહિ” એમ જ કહે છે અને તે સાથે “એક મેજવાળે પણ બીજેથી તે ગોચરી વહેરાવી શકે છે” એમ જ કહે છે. . (૩)-તેમણે જે-“એક ખડકી હોય તેનાથી પણ ગોચરી વહોરાવી શકાય નહિ” એમ કહ્યું છે તે પણ શાસનપક્ષના નામે જુદું જ કહ્યું છે. શાસનપક્ષ, “એક ખડકીવાળાથી વહરાવી શકાય નહિ” એમ કહેતો જ નથી, પરંતુ એક ખડકીમાં હોય છતાં સુવાવડીના ઘર સાથે જેને એક મોભ ન હોય. અરે ! એક ખડકીમાં ખુદ સુવાવડને ઘરથી પણ જે તેનું રસોડું જુદું હોય તે તે રડેથી પણ વહેરી શકાય” એમ કહે છે.
(૪)-તેમણે જે-સુવાવડ ગમે ત્યાં થયેલી હોય છતાં તેના ઘરના માણસોથી સેવા-પૂજા કરાય નહિ” એમ કહ્યું છે. તે પણ શાસનપક્ષના નામે જુદું જ કહ્યું છે. શાસનપક્ષ તે-“સુવાવડ અન્યત્ર થએલી હોય તેના ઘરના માણસેથી પ્રભુની સેવા-પૂજા કરાય” એમ જ કહે છે.
(૫)-તેમણે જે-“સુવાવડી બાઈથી સવા સવા મહિના સુધી દર્શન કરી શકાય નહિ.” એમ (તે પછી કેટલા દિવસે દર્શન કરી શકાય? એ જણાવનારે પાઠ આપ્યા વિના જ) કહ્યું છે તે શાસનપક્ષ વડે આચરાતી તે વૃદ્ધપરંપરાને છેટી રીતે બેટી લેખાવવાના તથા સુવાવડીને પહેલા દિવસથી જ દર્શને જતી કરવા વડે અવિચ્છિન્ન આચરણામાં ભંગાણ પાડવાના બદ ઈરાદાથી કહ્યું હોવાથી જુઠું છે. અડચણવાળીનેય દર્શન નિષેધનારા તેઓ, એ રીતે સુવાવડીને તે પહેલા દિવસથી જ દર્શન સ્થાપવા માગે છે ત્યારે તેને મતિવિભ્રમ કેટલે જમ્બર ગણ? અડચણની અશુચિ વધારે કે સુવાવડની? એ પણ જેને સમજ નથી તેને આવા કલ્પિત અને આભડછેટ પેદા કરનારા અર્થો ન સૂઝે તે બીજું શું સૂઝે? કલ્યાણકામી આત્માઓએ આવા અજ્ઞાનીજનેના લખાણથી ખૂબ જ સાવધ રહેવું જરૂરી છે. . (૬) તેમણે જે-મરણ પ્રસંગે કાંધ દીધી હોય=સ્મશાનમાં ગએલ હોય-શબને અડયા હોય તે અમૂક દિવસ સુધી પૂજા-સામાયિક–પ્રતિક્રમણ વગેરે થઈ શકે નહિ.” એ કહ્યું છે તે શાસન પક્ષનાં નામે જુદું જ કહ્યું છે શાસનપક્ષ તો “સ્મશાને ગએલા હોય પણ શબને કે શબને અડેલાને અડે ન હોય તેને સ્નાનથી શુદ્ધ જણાવીને પૂજા–સામાયિક-પ્રતિક્રમણ વગેરે થઈ
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિથિાધક પ્રશ્નોત્તરી
* ૨૬૯
શકે અને કાંધ દીધી હાય કે શબને અડેલ હાય તેને અંગ-પૂજા ન થાય પરન્તુ અત્રપૂજા— ભાવપૂજા અને મનમાં સામાયિક પ્રતિક્રમણાદિ પણ થઈ શકે!' એમ જ કહે છે.
તિથિની જેમ તેમની આ સૂતકસંબંધીની પણ કલ્પિતવાતાને ભદ્રિકજનામાં શાસ્ત્રીય વાતા તરીકે ઠસાવી દેવા સારૂ તે વગ, શાસ્ત્ર અને પરંપરા પ્રેમીઓની સૂતક વિષયક શાસ્ત્ર અને પરંપરા–શુદ્ધ પ્રવૃત્તિને પણ ( શાસ્ત્ર અને પરપરાના પ્રામાણિક આધારે તા જીઠી લેખાવી શકતા જ નહિ હાવાથી )શાસનપક્ષના મુખમાં એ રીતે ખાટી વાતા મૂકીને પણ ખેાટી કહીને પેાતાના એલ સ્થાપવા મથે છે તે દયાજનક છે. એ રીતે શાસ્ત્ર અને પરંપરાશુદ્ધ આચરણાને શાસનપક્ષના નામે જુડી વાતા લખીને પણ લેાપવા મથનારની ગતિ કઈ હાય શકે? તે તા જ્ઞાની ભગવતાજ કહી શકે.
આ ખુલાસા પછીથી કાઇપણ સુજ્ઞવાચકા સમજી શકે તેમ છે કે-(ગડગુમડથી કે કાનથી રસી અરતાને તે આજે પણ મહિના સુધી ય પ્રભુપૂજાના નિષેધ કરવામાં ધર્માંકરણીમાં અટકાયત નહિ દેખનારા ) તે વગે, શાસનપક્ષની તે સૂતકવજન અંગેની શાસ્ત્ર અને પર’પરા શુદ્ધ પ્રવૃતિને ધમ કરણીમાં નિષેધ કરનારી અને અનથ કારી લેખાવવા સારૂ ત્યાં આગળ વધીને જે-(૭)-‘ઇત્યાદિ ધ કરણીમાં જ અટકાયત કરનારી કહેવાતી હાલની અનેક વિચિત્ર પ્રવૃત્તિને શાસ્ત્ર તેમજ સુવિશુદ્ધ પરંપરાના મુદ્લ ટેકા નથી, તે ઉપરના મૂળ પ્રશ્નાત્તર સ્પષ્ટ સાબિત કરી આપે છે” એમ પણ તે શ્રી હીરપ્રશ્નાત્તરને નામે લખી માયુ છે તે તા ભદ્રિકજનાને સદાચારથી ચલિત કરવા સારૂ ઠંડા પહેારનું ગખ્ખું જ માયુ છે. કારણકે શ્રી હીરપ્રશ્નમાંના આપણે પ્રથમ જોઈ ગયા છીએ તે મૂળ ઉત્તર, સૂતકની પ્રવૃત્તિને વિચિત્ર કે શાસ્ત્ર-પરંપરાના ટેકા વિનાની તા જણાવતા નથી પરંતુ અર્થાંપત્તિથી સુવાવડવાળા ઘરના પાણીથી પૂજા નહિ કરવાની આચરણા હેાવાનું તેમજ દસથી વધુ દિવસેાય (દેશાચાર પ્રમાણે) સૂતક વવાનું જ સ્પષ્ટ જણાવે છે.
પેાતાનું તે ટિપ્પણ એ પ્રકારનાં સાત જુઠાણાથી ઉભું કરીને તે પછીથી તમણે જેઆમ છતાં આજે કેટલાકો ખાટી પ્રવૃત્તિઓને ××× કદી ધા માર્ગે દોરાવું નહિ ’ એમ ( બ્લેક ટાઈપમાં બતાવેલું)લખીને શાસનપક્ષને અધમ મનોવૃત્તિવાળા લેખાવેલ છે, તે તેમના તે સાત જુઠાણાં વાંચ્યા બાદ કાણુ અધમ મનેાવૃત્તિવાળુ' છે ?” તે સુન્નાએ સમજવા સારૂ એ સ્પષ્ટીકરણ જ અત્ર મસ માનવામાં આવે છે.
‘જ્ઞાનાનંતાં પૂજ્ઞાનિષેધો શાતો નાસ્તિ' એ શ્રી સેનપ્રશ્નમાંના સૂતક સંબંધીના પાઠ પણ સુવાવડીએ દસ દિવસ બાદ કરાતા સુવાવડના પહેલા સ્નાનને અનુલક્ષીને છે. સૂતક સિવાયના ખીજાઓને સ્નાન સિવાય જો પૂજા થતી હાય તા જ તે વગ તે સૂતકના પહેલા સ્નાનને સૂચવતા પાઠને ચાલુ સ્નાનના પાઠ તરીકે ખપાવવામાં પેાતાને સાચો મનાવી શકે, અન્યથા જઠા તા છે જ
પ્રશ્ન: ૧-૧-તાજેતરમાં અનેક નક્કર જેવા પણ મળતા રહેલા સમાચાર મુજબ આ ચાલુ
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
Bee 1
તત્વતરંગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
સંવત્ ૨૦૧લ્ગા અષાડ વદિ ત્રીજ કે થના રોજ (અમદાવાદ શમણેપાલક સંઘસંમેલન પ્રસંગે મળેલી ચાર જેટલા શ્રાવકેની સહીઓવાળી અરજી ઉપર ધ્યાન આપીને) શેઠ શ્રી કસ્તુરભાઈ લાલભાઈ, શ્રમણોપાસક સંઘસમિતિ તરફથી તિથિપ્રકરણનાં સમાધાન રૂપે કેટલાક આચાર્યોની સંમતિ મેળવેલું એક નિર્ણાયક લખાણ પ્રસિદ્ધ કરવાના છે અને તેમાં “લૌકિક પંચાંગમાં આવતી પર્વતિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે આરાધનામાં ચાલુ પ્રાચીન પરંપરા મુજબ પૂર્વતિથિની ક્ષય-વૃદ્ધિ કરવી, પૂનમ-અમાસની ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે તેરસની ક્ષય-વૃદ્ધિ કરવી અને ચાલુ સ્વીકૃત લૌકિક પંચાંગમાંની ભા. શુ. ૫ ની ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે ભા. શુ. ૬ની ક્ષયવૃદ્ધિવાળા બીજા જ કઈ લૌકિક પંચાંગને આધાર લઈને ભા. શુ. ૪ અને પાંચમનું જેડીયું પર્વ તે બીજા પંચાંગ મુજબ જેડે કરવું એ પ્રકારનો નિર્ણય હવા સંભવ છે. જે શેઠ શ્રી કસ્તુરભાઈ, એ રીતે અને એ પ્રકારે શ્રમણ-પાસક સંઘવતી નિર્ણય જાહેર કરે તે તે બદલ આપને શું અભિપ્રાય છે? વળી શ્રાવકસંઘને નિર્ણય શ્રમણસંઘમાન્ય ગણાય?
ઉત્તર–એ સંબંધમાં કેસ કાંઈ જાણ્યું નથી. બાકી રાજનગર મુકામે સં. ૨૦૧૪ના વૈ. શુ. ૩ના રોજ તિથિપ્રકરણ સંબંધમાં શ્રમણસંમેલન, જાએલ, તે પ્રસંગે એ બાબત વિચારણા કરવા અમદાવાદ જૈન મરચંટ એસાયટીના ઉપાશ્રયમાં રાત્રે શાસનપક્ષના મુનિરાજેની એક છ કલાકની બેઠક અગાઉથી જવામાં આવેલ. અને તેમાં મારા (હંસ સા.) તરફ એ પ્રસ્તાવ હતું કે-સંમેલનની બેઠક શરૂ થયે તેમાં બારપવ બાબત સં. ૧૯૨ પહેલાં સૌની એક જ આચરણા હતી તે વાતને જ મુખ્ય રાખીને સં. ૧૫ર થી શરૂ થએલી એક માત્ર ભા. શુ. ૫ પર્વતિથિનીજ ક્ષય-વૃદ્ધિ પ્રસંગની ગરબડને વિચારવાનું રાખવું” આ પ્રસ્તાવ સહુ મુનિરાજોએ સ્વીકાર્યો હતે. '' ત્યારબાદ સંમેલનની ૧૫ દિવસ બેઠક ચાલી અને તેમાં નવા વગે તે પ્રસ્તાવને તક જ નહિ આપવા દેવાથી તે સંમેલન શાસનપક્ષના ૩૩ સમુદાય પૂરતું તે અવશ્ય સફલ થયું જ.
એ પછી તે વર્ષના આ માસે શેઠ શ્રી કસ્તુરભાઈની દેરવણી તળે અમદાવાદમાં તિથિપ્રકરણના સમાધાન અર્થે અનેક સંગ્રહસ્થાએ આઠેક દિવસ પ્રયત્ન કર્યો હતો અને તે પ્રયત્નમાં અમારા સમુદાયે જણાવેલ વાતને બીજાઓએ ઉલટી રીતે પ્રચાર કરવા માંડતાં સમાધાન અર્થે અમે જણાવેલ તે વાતે, તે પ્રસંગે અમારે હિત ધરાવતા લાગતા વળગતા ૨૨ સ્થલેએ પત્ર દ્વારા પોસ્ટ મારફત પહોંચતી કરવી પડી હતી. તે વખતે
- શેઠ શ્રી કસ્તુરભાઈની પણ જાણ માટે તે પત્રની એક નકલ, શેઠ શ્રી કસ્તુરભાઈને તે સાથે પત્ર લખીને મેકલેલ-તથા ઝવેરી કેશવલાલ લલ્લુભાઈની જાણ માટે એક નકલ, સાથે પત્ર લખીને શેઠ શ્રી કેશવલાલ લલ્લુભાઈ ઝવેરીને પણ પિસ્ટથી મોકલી હતી. તિથિચર્ચાજન્ય કલેશની સમાધિ અર્થે તે નકલમાં અમે અમારો જે અભિપ્રાય જણાવેલ છે તે અમારે અભિપ્રાય વર્તમાનમાં ચાલતી સમાધાન માટેના નિર્ણય અંગેની તમે જણાવેલી
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિથિઓત્રક પ્રશ્નોત્તરી
૧
વાતના સંદર્ભમાં પણ તમાને ઉપયાગી થશે એમ સમજીને આ નીચે તે વખતે શેઠ શ્રી ક. લા. તથા ઝવેરી કે. લ. ને લખેલ પત્રની અને ૨૨ જણાને માકલેલ પત્રની નકલ જણાવાય છે. શેઠશ્રી ક. લા. તથા ઝવેરી કે. લ. ને લખેલ પુત્રની નકલ.
અમદાવાદ. ના. ભૂ. ની પાળ. - (સ. ૨૦૧૪ના ) આસાવદ ૧૩ જૈનસમાજવત્સલ સુશ્રાવક શેઠ શ્રી કસ્તુરભાઈ લાલભાઈ યાગ મુનિ હંસસાગરજીના સબહુમાન ધર્મલાભ વાંચશેા.
ગત અઠવાડીયે અમદાવાદમાં આપની દોરવણી તળે અનેક સગૃહસ્થાએ તિથિપ્રકરણના સમાધાન અર્થે પ્રયત્ન કર્યાં હતાઃ તે પ્રયત્નમાં અમારા સમુદાયે જે જણાવેલ છે તે વાર્તાને ખીજાએ તરફથી વિપરીત રીતે પણ પ્રચારવામાં આવેલ છે. આથી તે પ્રકરણના સમાધાન અર્થે અમેએ કહેલી ખીના અમારે લાગતા વળગતા અનેક શાસનહિતેચ્છુઓને જણાવવી પડેલ છે, તેની નકલ આ સાથે આપને પણ જાણુ માટે મોકલું છું.
તે પત્રની સાથે તે શ્રેષ્ઠિોને માલેલ–૨૨ શાસનહિતેચ્છુઓને જણાવેલ પત્રની નકલ
અમદાવાદ નામજીભૂધરની પાળ, ૨૦૧૪ના આસા વદ ૮, બુધવાર
મુનિ હસસાગરજી
આપશ્રીને અહિં ચાલતા તિથિપ્રકરણનાં વાતાવરણથી વાકેફ રાખવાની શાસનહિતાર્થે મજાવવી રહેતી ફરજ અનુસાર જણાવું છું કે—
અહિં અમદાવાદમાં ગત ચાર દિવસમાં તિથિપ્રકરણનાં સમાધાનાથે અનેક નામાંકિત સદ્ગૃહસ્થાએ સતત પ્રયત્ન કર્યો છે.
તેમાં મુખ્ય વાત એ છે કે—“ આ મ॰ શ્રી વિજયપ્રેમસૂરિજી મ॰, નવી માન્યતા મૂકી દઈને સ. ૧૯૯૨ પહેલાં જે પ્રમાણે પક્ષય-વૃદ્ધિએ વતા હતા તે પ્રમાણે જ ગાય પતિથિનું તેમજ કલ્યાણક પાનું પણ પાલન કરવા તૈયાર છે; પરંતુ ભા. છુ. ૫ ના ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે (બીજું કાઈ પંચાંગ લેવાનું નહિ; પરતું) ભા. છુ. ૬ ના ક્ષય-વૃદ્ધિ કરૉઃ એ પ્રકારના એક પટ્ટક સંધ બનાવેઃ ”.
તેના જવાબમાં અમારા સમુદાય તરફથી અમેએ અનેકને મુખે અનેક શ્રાવકે વચ્ચે વારંવાર સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે કે: “ જો શ્રીસંધમાં એકતા થતી હોય તે-ભા. છુ. પ ની ક્ષય-વૃદ્ધિ વખતે સાસ્ત્ર અને પર પણાના આધાર સિવાય જ જેઓએ શા. જી. ૬ ની હાયવૃદ્ધિ કરેલી છે તેની વાત માત્રુ પર રાખો, અને શાસ્ત્ર અને પરંપરાનુસારે
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ]
તત્ત્વતરગિણી અનુવાદ ગ્રંથ
ભા. સુ. ૩ ની જ ક્ષય-વૃદ્ધિ થતી હાવાની વાત પણ ખાજુ પર રાખા અને મધ્યસ્થને શેભે એવા પટ્ટક બનાવા. દાખલા તરીકે–ભા. શુ. પની ક્ષય વૃદ્ધિ વખતે જો શ્રીસંધનું ધ્યાન પડે તા ભા શુ. ૧ ના ક્ષય-વૃદ્ધિ કરવાના પટ્ટક બનાવાય તા કાઈ નેય અડચણ આવે નહિ. અને શ્રીસંધમાં વ્યાપક શાંતિ સ્થપાય એમ અમને લાગે છે. થાવત્નમયસ્તાવદ્વિષિઃ ન્યાયે (ક્ષયવૃદ્ધિ વખતે) પાછળ ચાર તિથિ સુધી પણ જઈ શકાય છે; પરંતુ આગળની તિથિના હાય-વૃદ્ધિ કરવાના પટ્ટક કરવા તે તે સદતર ઉલટુ' જ છે. આમ છતાં પણુ શ્રીસંઘ જો એવું જ કાંઈ કરશે તો તે અમને માન્ય નહિ જ હશે. છતાં સઘની શાંતિ ખાતર અમે તેના વિરાધ નહિ કરીએ. ’
આ પછી શ્રાવક કાંઈ વિન વાત લાવ્યા નથી. શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈ આજ સાંજે હવા અર્થે બહારગામ ગયા છે. કા. વ. ખીજે આવવાનું સાંભળ્યું છે. આવ્યા પછી પણ આ સંબધી વાત તેા નીકળશે જ એમ ઘણાનું માનવું છે. અમેાએ શ્રાવકાને જે ઉપર મુજબના જવામ આપેલ છે તેમાં અમારી કાંઈ ભૂલ જણાતી હોય તે જણાવશે. ત્યાંના સમાચાર લખશેા, એજ.
સ. ૨૦૧૪ના આસેા માસમાં એ મુજબ ખાવીશ સ્થલે પત્રો જણાવ્યા પછી ત્યારથી આજ સ. ૨૦૧૯ના જે શુદિ ૧૩ બુધવાર સુધીમાં અમારા તે અભિપ્રાયમાં એક પણ સ્થલેથી કાંઈ જ ભૂલ જણાવવામાં આવેલ ન હેાવાથી શેઠ શ્રી કસ્તુરભાઈ લાલભાઇ, શ્રી શ્રમણેાપાસક સંઘસમિતિ તરફથી જે હવે પણ તિથિપ્રકરણુજન્ય કલેશના સમાધાન અથે (કેટલાક નહિ; પરંતુ) સર્વ આચાર્યાદિ ગચ્છવડિલાની સંમતિ મેળવેલું એક તેવું જ નિર્ણાયક લખાણ પ્રસિદ્ધ કરશે તેા શ્રી સકલસંઘની શાંતિ અર્થે તેવા નિર્ણાયક લખાણ પરત્વે તે વખતની જેમ આજ પણ અમારે એ જ અભિપ્રાય છે, એમ ખચિત સમજશે. સિવાય શ્રાવકસધકૃત નિણ્ ય શ્રી શ્રમણુસંઘમાન્ય ન જ ગણાય, એ તે શાસ્ત્ર અને સિદ્ધાંતને માનનાર સમજે જ કારણકે—શાસ્ત્રમાં શ્રમણુંપ્રધાન ચતુર્વિધ સંઘ કહેલ છે; પરંતુ શ્રમણાપાસક પ્રધાન ચતુર્વિધ સંઘ કહેલ નથી. ॥ ત્તિ શમ્ ॥
[સુરેન્દ્રનગર-જૈન ઉપાશ્રય, સ. ૨૦૧૯ના જેઠ શુદ ૧૩ બુધવાર ]
HAVVE
ઇતિ શ્રી દેવસૂર તપાગચ્છ સામાચારી સંરક્ષક-ગીતા સાર્વભૌમ-બહુશ્રુત-ધ્યાનસ્થ સ્વર્ગ ત–પૂ. આગમાદ્ધારક આચાર્ય દેવેશ શ્રી આનદસાગરસૂરિશ્વરજી પદ્મપ્રભાવક ન્યાયવ્યાકરણ વિશારદ સ્વ. પૂ. આચાર્ય શ્રી ચંદ્રસાગરસૂરિજી વિનયરત્નશાસનસ રક્ષક–પૂ. શાસનક ટકોદ્ધારક ગણિવર્ય શ્રી હુ સસાગરજી મ. કૃત શ્રી પ તિથિાધક પ્રશ્નોત્તરીયુક્ત
શ્રી તત્ત્વતગિણી અનુવાદ ગ્રંથ સમાસ.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
રી|
શ્રી ૫ ર્વ તિથિ બો ધ ક શ્રો
જ પ્રશ્નોત્તરી ૧૮ની પૂરવણી ક
આ ગ્રંથના પેજ ૧૧૭ ઉપરના ૧૮માં પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પેજ ૧૧૯ ઉપર જણાવેલ-“ મૂલ તથા ટીકાના (કહેલા અલ્પ ભાગના પણુ) અર્થને બહુધા નિજના કલ્પિત મતમાં ખેંચીને કરેલ હોવા છતાં તે વર્ગે, તે બૂકનું સ્વોપણ તત્ત્વતરંગિણીને અનુવાદ” એ આપેલું નામ જ તળે નથી તેવી તે બૂકમાંની એ વાતમાં તે તથ્ય હોય જ ક્યાંથી ?” એ વાતના સંબંધે
ગાથા ૧૦મીને ઉલટા અર્થ આ ગ્રંથરત્નની નવમી ગાથાના અધિકાર દ્વારા–“પાછલી તિથિ તો આગલી ક્ષીણતિથિનાં કાર્યનું કારણ છે જ' એમ જાણવા છતાં અને દસમી ગાથા દ્વારા–“આગલી તિથિ જ પાછલી ક્ષીણતિથિનાં કાર્યનું કારણ બનતી નથી” એમ પણ જાણવા છતાં–
શ્રી બ્રેવિએ, તે “તત્ત્વતરંગિણીને અનુવાદ બૂકના પેજ ૧૦૨ ઉપર શ્રી તત્વતરંગિણીગ્રંથની એ અર્થવાળી દસમી ગાથાને-એવીજ રીતે ૧૫ અને પાંચમના ક્ષયે ૧૩ * ૩ કારણભૂત બની શક્તા નથી.” એ પ્રમાણે જે-પાછલી તિથિને ય આગલી ક્ષીણતિથિનું અકારણુ લેખાવવારૂપે-ગ્રંથકારથી વિરુદ્ધ અર્થ કરેલ છે તે, ૧૫૮ પના ક્ષયે ૧૩ X ૩નો ક્ષય કરવાની આચરણાને શાસ્ત્રનો તેવો અવળે અર્થ ર્યા સિવાય કોઈપણ ઉપાયે અસત્ય લેખાવી શકે તેમ નહિ હોવાનું પ્રતીક છે. '
સિવાય તેઓ તો આ શાસ્ત્રદ્વારા પણ જાણે જ છે અને મને પણ છે કે-“૧૪ના ક્ષયે પૂનમે ચૌદશ નથી તેથી જ પૂનમ, ચૌદશના કાર્યનું કારણ બની શકતી નથી, પરંતુ ૧૫ x પના ક્ષયે તેરસત્રીજે ચૌદશથ છે જ અને તેથી તે ૧૫ ૪ ૫ ના ક્ષયે તે ૧૩ ૪૩ તે ચૌદશ–ચેથના કાર્યનું પ્રકટ જ કારણ હોવાથી શ્રીસંઘમાં પૂનમ–પાંચમના ક્ષયે તેરસ અને ત્રીજો ક્ષય કરવાની જે આચરણા છે તે કોઈ શ્રીપૂજની નથી, પરંતુ શાસનની આદિથી ચાલતી આવેલી પ્રાચીનતર આચરણ છે.” :
ગાથા ૧૧મીમાં કરેલ ઝેરી હસ્તક્ષેપ આ મૂલ ગાથામાં તથા ટીકામાં કારણને નિશ્ચયે પૂર્વભાવી કહ્યું છેપરંતુ આંતર રહિત પૂર્વભાવી કહ્યું નથી. છતાં શ્રી જંબૂવિએ પિતાની તે બૂકના પેજ ૧૦૩ ઉપર-(૧૫ x ૫ના ક્ષયે તેરસત્રીજના ક્ષયવાળી પ્રાચીન સંધ-આચરણાને આ શાસ્ત્રના નામે ય અસત્ય લેખાવવા સારૂ) આ ગ્રંથની ટીકાના અનુવાદમાં ‘આંતર રહિત” વાક્ય, ગ્રંથકારને નામે પદરનું ચડાવી દીધું છે! અને તેમ કરીને કે 2 “૧૫ xપના ક્ષયે તેનું કારણ તેરસ-ત્રીજ શી રીતે બની શકે?” એમ બેટે પ્રશ્ન ઉભો કરવા પૂર્વક
કારણ કે-તેરસ x ત્રીજ પૂર્વવતિ છે (એ તે કબૂલ્યું છતાં ‘આંતર રહિત નથી.” એ ઘુસાડેલા વાક્યને અહિં ઉપયોગ કરીને) વચમાં ચૌદશ અને થનું અંતર પડે છે.” એ પ્રકારનું માયા–મૃષાપૂર્ણ લખાણ, આ શાસ્ત્રકારને પણ નામે ચઢાવી દઈને પ્રસ્તુત પ્રાચીન આચરણ ઉપર તે પછી તો તેમણે ઘણું જ ઝેર એકયું છે ! જે કેવલ આગ્રહ ખાતર જ હોઈને દયાપાત્ર છે. ૧૪ ના ક્ષયે આજે તો અપાક્ષિક એવી ઉદયાત તેરસે પાક્ષિક કરવાની કરણ સ્થિતિમાં આવી પડેલા તેઓ માટે ધમજનોએ અન્ય ચિંતવવાનું પણ શું હોય?
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથ .......ત્ન-મે...ળ......વા...નાં
વિશેષ મા સિ સ્થા ના
શેઠશ્રી સારાભાઈ પાપટલાલ ગજરાવાળા ઠે. એલીસબ્રીજ-‘ નીલધારા આઉટ હાઉસ ૧૧ ૨. ૧૪ અમદાવાદ–૬ [ ગુજરાત ]
શા, હસમુખલાલ ખુશાલદાસ જરીવાળા ઠે. ગેાપીપુરા–મેાટા રસ્તા, મુ. સુરત–૨ [ ગુજરાત ]
શા. હરજીવનદાસ ત્રીભાવનદાસ
ઠે. ધેાળી પેાળ, દાદભા શેરી, મુ. વઢવાણ સીટી [ સૌરાષ્ટ્ર ]
શ્રી સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર પ્રા. પં. ભૂરાલાલ કાળીદાસ
ઠે. રતનપેાળ–હાથીખાના, મુ. અમદાવાદ [ગુજરાત ] શ્રી સામચંદ ડી, શાહુ ખૂકસેલર્સ એન્ડ પબ્લીશર્સ
ઠે. જીવનનિવાસ સામે, સુ. પાલીતાણા [ સૌરાષ્ટ્ર ]
શેઠશ્રી કલ્યાણજી વીરપાલ મહેતા ઠે. ભૂલેશ્વર-ડાકા ભરડી ગલ્લી,
ઉમા હાઉસ–ત્રીજે માળે, મુ. મુંબઈ-નં.૨ [ મહારાષ્ટ્ર ] ગાંધી નગીનદાસ વાડીલાલ
સ્ટે. ખરસાલીયા, મુ. વેજલપુર જી. પંચમહાલ,
ગાંધી ફત્તેચંદ ખાડીદાસ C/o શ્રી અણ્ણાય પ્રીં, પ્રેસ
ૐ, ખાર ગેટ, સુ, ભાવનગર [ સૌરાષ્ટ્ર ] શ્રી મેઘરાજ જૈન પુસ્તક ભંડાર
ઠે. ગાડીજી બીલ્ડીંગ પેહલે માળે, પાયની ૩. મુંબઈ નં.–ર [ મહારાષ્ટ્ર ] શ્રી જૈન પુસ્તક પ્રકાશન મંદિર
પ્રેઃ–માસ્તર જશવ’તલાલ ગીરધર ઠે. ડેાશીવાડાની પેાળ–ખત્રીની ખડકી, મુ. અમદાવાદ [ગુજરાત
નોંધ:-ઉપરોક્ત કાઈ પણ સ્થળે ગ્રાહક તરીકે આપનું નામ નોંધાવવાથી પણ ગ્રંથરત્ન મળે તેવી વ્યવસ્થા કરેલ છે.
MATH TOTITS:6000009292929,
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ નંબર કિંમત અલભ્ય. 15 0999999999999999999999999999999999999999999999999999 99999999999થાથી 9999999999999999999 શ્રી પિડનિયુક્તિ આગમ ગ્રંથ, શ્રાદ્ધપ્રતિક્રમણ સૂત્ર તથા | શ્રી તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથરત્નોના. ...અદ્વિતીય....અક્ષરશઃ સુવિશુદ્ધ...અનુવાદક... પૂ. શાસનકંટકેદ્ધારકે ગણિવર્ય શ્રી હંસસાગરજી મહારાજશ્રી | વિરચિત અને સંકલિતઅ....દ્ધિ....તી....ય-ગ્રં....થ-પ્ર....કા....શ....ના ગ્રંથનું નામ 1 થી 4 શ્રી શાસનમાન્ય-શાસન સુધાકર વર્ષ 1 થી 4 ની ફાઈલ - અલભ્ય. 5 થી 12 શ્રી શાસનમાન્ય-શાસન સુધાકર વર્ષ 5 થી 12 ની પ્રત્યેકની રૂા. 15- 00 13 શ્રી જિન-ચંદ્ર ભક્તિ-સુધારસ 14 શ્રી પિડનિયુક્તિ આગમ ગ્રંથરત્નને સુવિશુદ્ધ અનુવાદ રૂા. 12-00 જિન-ગણ-રત્ન મંજુષા વિ. 1 થી 15 રૂા. 4-00 શ્રાદ્ધ પ્રતિક્રમણુસૂત્ર યાને વંદિત્તાસૂત્રને સુવિશુદ્ધ અનુવાદ રૂા. 11-00 જૈનાચાર્યના ઉસૂત્રોની હારમાળા રૂા. 1-50 તત્ત્વતરંગિણી ગ્રંથરત્નને અદ્વિતીય સુવિશુદ્ધ અનુવાદ રૂા. 8-50 19 શ્રી સુધાકર-રત્ન મંજુષા રૂા. 1-50 કુમતાહિવિષજાં'ગુલીમંત્ર તિમિરતરણી. પ્રથમવૃત્તિ રૂા. 1-50 સૂર્યપૂરનું-સાગર–સ્વાગત રૂા. 1-25 દિશા ફેર [ શ્રી રામચંદ્રસૂરિજીને વિનંતિ) ભા. 1 લે રૂા. 2-00 દેશ કેમ ફેરવ્યો ? દિશા ફેર ભા. 2 થી 4 ( રૂા. 1-50 કુમતાહિવિષજાંગુલીમંત્રતિમિરતરણી [ સાનુવાદ ] રૂા. 2-25 સૂર્યપૂરની ભવ્ય શહેરયાત્રા રૂા. 1-50 કલ્યાણસમાધાનશુદ્ધિપ્રકાશ યાને શાસ્ત્રીય સમાધાન સંગ્રહ - રૂા. 2 75 હરિબલ મચ્છીનું અદભુત ચરિત્ર રૂા. 1-25 28 જયકુમાર અને વિજયકુમારનું ચરિત્ર તથા સમ્યકત્વ સ્વરૂપ રૂા. 1-25 નવા મતનું સચોટ અને સરળ નિરસન રૂા. 1-00 શ્રી ધર્મસૂરિજીનાં વંદિત્તાસૂત્રના આવશ્યક સુધારા રૂા. 1-25 આત્માની ઉન્નતિના ઉપાયો, ૩ર માનવ જીવન ભેટ અમૂલ્ય મંગળ આરાધના સંગ્રહ, 34 જૈન સમાજ સાવધાન ભેટ અમૂલ્ય | તા૦ ક૭ ઉપરોક્ત રૂ૦ 71 ની કિંમતને આખો સેટ મંગાવનારને રૂ.૦ 51 ' (પષ્ટ ખર્ચ અલગ) પ્ર...કા...શ....ક-અ...ને-પ્રા...પ્તિ...થા...ન શ્રી શાસનકંટકેદારક જ્ઞાનમંદિર-વ્યવસ્થાપક શાહ મોતીચંદ દીપચંદ જી. ભાવનગર, વાયા તલાજા, મુઠળીયા [ સૌરાષ્ટ્ર ] હ©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©©છે જૅકેટ : દીપક પ્રિન્ટરી - અમદાવાદ 6666666666666666666666666666666666666666666669 21 27 33 999 9