Book Title: Prashamrati Prakaran Ka Samalochanatmak Adhyayan
Author(s): Manjubala
Publisher: Prakrit Jain Shastra aur Ahimsa Shodh Samthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022360/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa samAlocanAtmaka adhyayana lekhaka DaoN0 maMjubAlA prAkRta vidyApITha vaizAlI) | prAkRta jainazAstra aura ahiMsA zodha saMsthAna bAsokuNDa, vaizAlI (mujaphpharapura) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta jaina zodha saMsthAna granthamAlA saMkhyA : 45 sampAdana-pramukha DaoN0 yugala kizora mizra nivezaka prazamarati prakaraNa kA opaakhiilaake jl lekhaka . DaoN0 maMjubAlA prAkRta jainazAstra aura ahiMsA zodha saMsthAna bAsokuNDa, muNapapharapura Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c) sarvAdhikAra prakAzakAdhIna prakAzaka : prAkata jainazAstra aura ahiMsA zodha saMsthAna, bAsokuNDa, mujaphpharapura kI ora se DaoN0 yugala kizora mizra, ema0 e0 (traya), bI0 ela0, pI0 eca0 DI0, nidezaka dvArA prakAzita prathama saMskaraNa : san 1967 I0 mudraka : ratnA oNphaseTsa limiTeDa, bI. 21/42 e. kamacchA, vArANasI dvArA mudrita Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ The Government of Bihar established the Research Institute of Prakrit, Jainology and Ahimsa at Vaishali in 1955 with the object,interalia, to promote advanced studies and research in Prakrit and Jainology and to publish works of permanent value to scholars. This Institute is one of the six Research Institues being run by the Government of Bihar. The five others are:(i) Mithila Institute of Post-Gaduate Studies and Research in Sanskrit Learning at Darbhanga; (ii) Kashi Prasad Jayaswal Research Institute for research in ancient, medieval and modern Indian History at Patna; (ii) Bihar Pastrabhasa Parishad for Research and Advanced Studies in Hindi at Patna; (iv) Nava Nalanda Mahavihar for Research and PostGraduate studies in Buddhist Learning and Pali at Nalanda and(v) Institute of Post-Graduate Studies and Research in Arabic and Persian Learn. ing at Patna. As part of this programme of rehabilitating and reorientating ancient learning and scholarship, this is the Research Vol.No.45 which is the Ph.D. thesis of Dr. Manjubala approved by the BRA Bihar Univarsity, Muzaffarpur. Government of Bhiar hope to continue to sponsor such projects and trust that this humble service to the world of scholarship and learning would bear fruit in the fullness of time. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaktavya prazamarati prakaraNa zloka-zailI meM likhI gaI saMskRta bhASA meM nibaddha padyAtmaka racanA hai, jisakA pratipAdya viSaya muni - AcAra hai| prazamarati kA abhidhArtha Asakti se nivRtti hai / saMsArAsakti se nivRtti tathA mokSa kI prApti hI muni kA lakSya hotA haiN| isa lakSya kI prApti hetu samyak darzana - jJAna - cAritrarupI triratna kA vidhAna hai| triratna kI avasthAoM meM antarnihita siddhAntoM kA vistRta vivecana jisa prakAra tatvArthasUtra meM sUtra - zailI meM praNIta hai, usI prakAra vaha prazamarati prakaraNa meM zlokabaddha zailI meM grathita hai| yaha dhyAtavya hai ki tattvArthasUtra, tattvArthabhASya tathA prazamarati prakaraNa eka hI Agamika paramparA ke eka hI lekhaka vAcaka umAsvAti dvArA AnupUrva krama meM racita Agama-grantha mAne gaye haiM / prastuta kRti meM viduSI lekhikA ne prazamarati prakaraNa grantha meM pratipAdita jaina tattvajJAna evaM AcAra-viSayaka dArzanika siddhAntoM kA vizleSaNAtmaka anuzIlana upasthita kara isa grantha kI dArzanika upAdeyatA ko rekhAMkita kiyA hai / AzA hai, jaina tattva ke jijJAsu pAThaka varga isase lAbhAnvita hoNge| bAsokuNDa, mujaphpharapura 11 akTUbara, 1997 I0 DaoN0 yugala kizora mizra sampAdana- pramukha Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana pratyeka manuSya sukha kI abhilASA karatA hai aura usakI prApti ke lie yatnazIla bhI rahatA hai| jabaki manuSya kI svAbhAvika pravRtti bAhya evaM aindrika hai vaha apane dainika jIvana meM apanI sAdhAraNa AvazyakatAoM kI pUrti ke lie dRzya jagata ke ApAtataH pratIyamAna svarupa se hI saMtuSTa rahA karatA hai| jIvana meM kaThinatama paristhitiyoM ke Agamana para hI usake mana-kuhara meM samasyAoM kA janma hotA haiM / inhIM samasyAoM ke nirAkaraNa ke krama meM vaha vibhinna mahAn AtmAoM kI zaraNa meM jAtA hai athavA unake dvArA viracita granthoM ke AdhAra para unake jIvana-caritra tathA inake siddhAMtoM kA avalokana karatA hai / prastuta nibaMdha isI prakAra kI preraNA kA pariNAma hai| bhAratIya darzanoM meM katipatha praznoM evaM unake samAdhAna kA digdarzana hameM spaSTa DhaMga se prApta hotA hai| ataeva prabuddha samAja meM laukika aura lokottara aneka sArthaka-nirarthaka sabhI bAtoM para cintana kI pravRtti utpanna hue binA nahIM rhtii| yaha loka kyA hai? isakI utpatti kaise, kyoM aura kaba huI? yaha sAdi hai yA anAdi? kRta hai yA akRta? phira isameM jIva kI sattA kaisI hai? jJAna kyA hai? AtmA aura jJAna kA saMbaMdha ekatva kA hai athavA anyatva kA? indriya aura atIndriya sukha kyA hai? dravya, guNa tathA paryAya kyA hai? inakA saMbaMdha kaisA hai? mokSa kyA hai tathA isake sAthana kyA hai? ityAdi aneka aise prazna uThate haiM jinake uttara kI khoja se dArzanika cintana tathA satya kI anubhUti ke lie sAthanAmaya jIvana prakaTa hotA hai| ati prAcIna kAla se hI bhAratIya mahArSiyoM, yatiyoM, muniyoM evaM zramaNoM ne apane samasta jIvana ko aise kisI parama satya kI khoja evaM upalabdhi meM lagA diyA jinakI anubhUtiyoM meM sabhI samasyAoM kA samAhAra aura samAdhAna to prakaTa huA hI, unake anusaraNa se jIvana kI paramapUrNatA bhI sambhAvita huii| aise hI parama manISiyoM meM ahiMsAvatAra carama tIrthakara bhagavAna mahAvIra bhI eka the, jinhoMne apanA sampUrNa jIvana saMsAra ke parama satya kI khoja meM lagA diyA aura antataH saMsAra-sAgara kA maMthana kara sRSTi ke AdhAra-bhUta satya kI khoja kara adhyAtmavAda ko nayA svara diyA jise mukharita karane kA kArya umAsvAti ne kiyaa| aise jainAgama-marmajJa AcArya umAsvAti ke vairAgya viSayaka apUrva grantha prazamarati prakaraNa ko maiMne zodha-prabantha kA viSaya banAyA jo mUrta rupa pAkara bihAra vizvavidyAlaya kI pI0 eca0 DI0 zothopAdhi ke yogya siddha huaa| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa zodha-prabandha kI saMracanA nimnAMkita adhyAyoM meM vibhakta kara kI gaI / bhUmikA ke rupa meM prathama adhyAya meM prastuta hai grantha-granthAkAra, usakI TIkAe~ evaM TIkAkAra kA prAmANika paricaya tathA vairAgya viSaya sAhitya meM prazamarati prakaraNa kA sthAna / dUsarA adhyAya tattvamImAMsA se saMbaMdhita hai jisameM tatva ke sAtha hI dravya svarupa evaM usake bheda-prabheda kA vicAra kiyA gayA hai| tIsarA adhyAya AcAra-mImAMsA hai jisameM muni evaM zrAvaka ke pAlana karane yogya AcAroM kA niyamapUrvaka kathana kiyA gayA hai| cauthe adhyAya meM jIva-baMdha kI prakriyA evaM usake hetu kA vizleSaNAtmaka paricaya prastuta kiyA gayA hai| pA~cavA~ adhyAya mokSa adhyAya mokSa-vimarza se saMbaMdhita hai jisameM mokSa ke svarupa evaM prApti ke upAya kA varNana vistAra pUrvaka huA hai| aMtima adhyAya upasaMhAra ke rupa meM prastuta hai jisameM zodha-prabaMdha kA samekita sAra varNita hai| isa zodha-prabandha ke paryavekSaka, DaoN0 lAla canda jaina ke prati maiM apanA hArdika AbhAra vyakta karatI hU~ jinake samyak mArga darzana evaM ArzIvacana se merA yaha zodha-prabaMdha taiyAra ho skaa| maiM apane jIvana-sahayogI pati DaoN0. vizvanAtha caudharI, adhyakSa, prAkRta vibhAga, varddhamAna mahAvIra mahAvidyAlaya, pAvApurI ke prati bhI hRdaya se AbhArI hU~ jinhoMne mujhe hara taraha kA protsAhana dekara zodha-saMracanA meM sahayoga diyA / zotha-kArya ke krama meM pUjyanIyAM zrImatI jainamati jaina, ema0 e0 (prAkRta-jainazAstra) kA jo vAtsalyamaya bhAva prApta huA hai, isake lie maiM unakI hRdaya se AbhArI huuN| prAkRta zodha-saMsthAna ke pradhAna lipika, pustakAlayAdhyakSa, prakAzana-zAstrI evam karmacAriyoM kA bhI pratyakSa-parokSa rupa se hameM sahayoga milA hai, jisake lie mai una sabakI AbhArI huuN| maiM apane sabhI gurujanoM, zubhecchuoM, sahayogiyoM evaM mitroM ke prati bhI apAra kRtajJatA jJApita karatI huuN| isa zodha-prabandha ko granthAkAra dene kA zreya saMsthAna ke karmaTha nidezaka evaM vidvAn DaoN yugala kizora mizra ko hai, jinhoMne hamAre zrama ko sArthaka kiyA hai / maiM unake prati hRdaya se AbhAra vyakta karatI huuN| DaoN0 maMjubAlA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI pradhAna sampAdakIya prAkkathana -21 25-46 prathama adhyAyaH bhUmikA (ka) grantha evaM granthakAra (kha) TIkAeM evaM TIkAkAra (ga) vairAgya viSayaka sAhitya meM prazamarati prakaraNa kA sthAna dvitIya adhyAya : tatva-mImAMsA (ka) tattva-vimarza (kha) dravyasvarupa-bheda-vimarza tRtIya adhyAya : AcAra-mImAMsA caturtha adhyAya : jIva-baMdha kI prakriyA evaM hetu paJcama adhyAya : mokSa-vimarza 33 .. 56-76 85-67 102-111 114-117 SaSThama adhyAya : upasaMhAra sandarbha grantha sUcI 116-124 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya bhUmikA (ka) grantha evaM granthakAra : granthakAra kA paricaya prazamarati prakaraNa nAmaka grantha ke lekhaka ke viSaya meM yahA~ gambhIratA se vicAra karanA hogaa| yadyapi aisI mAnyatA hai ki prazamarati prakaraNa ke racayitA AcArya umAsvAti haiN| lekina yahA~ prazna hotA hai ki kyA sabhASyatatvArthAdhigamasUtra ke racayitA AcArya umAsvAti hI isake racayitA haiM yA anya dUsare koI umAsvAti nAma ke AcArya jaina paramparA meM hue haiM jo isake karttA hai? hamArI isa zaMkA kA AdhAra yaha hai ki jisa AcArya ne sUtrarUpa meM apanI kRti kI racanA kI thI, usane isa kArikAbaddha grantha kI racanA kyoM kI ? yahA~ yaha ullekhanIya hai ki tatvArthasUtra kI viSayavastu evaM prazamarati prakaraNa ke viSayavastu meM paryApta antara nahIM hai / antara hone para bhI tatvArthasUtra kI taraha ise bhI sUtrarUpa meM unhoMne isakI racanA kyoM na kI jabaki AcArya umAsvAti kA jo kAla nirdhAraNa kiyA jAtA hai, vaha samaya sUtrakAla mAnA jAtA hai| eka bAta yaha hai ki AcArya umAsvAti zvetAmbara paramparA meM bahucarcita AcArya mAne gaye haiN| yadyapi umAsvAti umAsvAmI ke nAma se digambara paramparA meM bhI prasiddha haiM, lekina digambara paramparA isa bAta ko mAnane ke lie taiyAra nahIM hai ki tatvArthasUtra para inhIM umAsvAmI ne bhASya likhA hai, jisane tatvArthasUtra kI racanA kI thii| isa paramparA meM yaha bhI prasiddha hai ki tatvArthasUtra para bhASya likhanevAle koI dUsare hI AcArya hue haiN| yadi isa ta ko svIkAra kara liyA jAe to tatvArthasUtra ke karttA umAsvAti yA umAsvAmI prazamarati prakaraNa ke sRjaka nahIM ho sakate haiN| prazamarati prakaraNa ke TIkAkAra AcArya haribhadra sUri ne bhI apanI TIkA meM isa bAta kA ullekha nahIM kiyA hai ki umAsvAti viracita prazamarati prakaraNa para hI unhoMne TIkA likhI hai| yadi sabhASyatatvArthAdhigamasUtra ke racayitA AcArya umAsvAti prazamarati prakaraNa ke kartA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 2 hote to AcArya haribhadra unakA avazya kisI na kisI rUpa meM nAma ullekha karate, kintu, aisA nahIM huA haiN| isase isa bAta kI puSTi hotI hai ki prasiddha grantha sabhASyatatvArthadhigamasUtra ke racayitA kI yaha kRti hai / 1 prazamarati prakaraNa para haribhadrIya TIkA ke atirikta anya jo bhI TIkAeM aura avacUriyA~ likhI gayI haiM unameM se kevala eka avacUri prApta huI hai| isake racayitA kauna haiM, yaha bhI avacUri se jJAta nahIM hotA hai| isa avacUri meM likhA gayA hai ki 'umAsvAti vAcakAH - prazamarati prakaraNaM / isase siddha hotA hai ki sabhASyatatvArthAdhigamasUtra kI kArikAoM aura prazamaratiprakaraNa kI kArikAoM kI bhASA- tulanA kI samAnatA ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki donoM grantha ke lekhaka eka hI haiN| paM0 nAthUrAma premI ne bhI kahA hai-prazamaratiprakaraNa kI tatvArtha - bhASya ke sAtha bahuta samAnatA hai| kahIM-kahIM donoM ke zabda aura bhASA bilkula milate-julate haiN| bhASya ke prArambha aura anta kI kArikAoM kI racanA zailI bhI prazamarati prakaraNa jaisI hI hai| isake sivAya prazamarati prakaraNa kI eka kArikA (25 vIM) jayadhavAlAkAra ne bhI uddhRta kI hai| 2 AcArya siddhasena apanI tatvArthasiddhabhASya - vRtti meM prazamaratiprakaraNa ko umAsvAti vAcaka kI racanA mAnA hai / 3 nizIthacUrNi ke kartA zrI jainadAsa mahattara ne bhASyatatvArthAdhigamasUtra' aura prazamarati prakaraNa kI kArikAoM ko uddhRta karate hue donoM granthoM ko AcArya umAsvAti kI racanA batalAyA hai| 4 jaina dharma ke Adhunika vidvAn paM0 sukhalAla saMghavI ne tatvArthasUtra kI prastAvanA meM likhA hai ki jise umAsvAti kI kRti mAnane meM saMdeha kA avakAza nahIM, usa prazamarati prakaraNa grantha meM muni ke vastra, pAtra kA vyavasthita nirupaNa hai, jise zvetAmbara paramparA nirvivAda rupa se svIkAra karatI hai| 5 uparyukta matoM aura pramANoM ke AdhAra para siddha hotA hai ki prazamarati prakaraNa vAcaka umAsvAti kI racanA hai| ukta pramANa eka hI sampradAya ke AcArya aura vidvAnoM dvArA prastuta kiyA gayA hai / parantu dUsarI ( digambarI) paramparA isa saMbaMdha meM unake tarkoM ko mAnane ke lie taiyAra nahIM hai / isa prakAra maiM apane anusaMdhAna ke AdhAra para yaha kaha sakatI hU~ ki bhale hI zvetAmbara paramparA tatvArthasUtra ke racayitA umAsvAti ko hI isakA kartA mAne, lekina maiM zaMkAzIla hU~ aura isa ora gahana evaM svataMtra anuzIlana kI apekSA hogii| punarapi bAdhaka pramANoM ke abhAva meM paMDita sukhalAla saMghavI ke mata ko AdhAra mAnakara prazamarati prakaraNa ke kartA ke rupa meM AcArya umAsvAti ko hI mAnanA upayukta hai| umAsvAti kA vyaktitva : upalabdha samagra jaina vADramaya ke itihAsa ke adhyayana se yaha spaSTa patA calatA hai ki jainAcAryoM meM umAsvAti hI prathama saMskRta bhASA ke lekhaka haiN| unake granthoM kI saMkSipta aura Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya zuddha zailI, saMskRta bhASA para unake ekAdhikAra aura prabhutva kI sAkSI hai| jainAgama meM prasiddha jJAna, jJeya, AcAra, bhUgola, khagola Adi se sambaddha bAtoM kA saMkSepa meM jo saMgraha inhoMne sabhASya-tatvArthAdhigamasUtra meM kiyA hai, vaha inake vAcaka vaMza meM hone kA aura vAcaka pada kI yathArthatA kA pramANa hai| unake tatvArthabhASya kI prArambhika kArikAoM aura dUsarI gadya kRtiyoM se spaSTa hai ki ve gadya kI taraha padya ke bhI prAMjala lekhaka haiN| inake sabhASya sUtroM ke sUkSma avalokana se jainAgama sambandhI inake sarvagrAhI adhyayana ke atirikta vaizeSika, nyAya, yoga aura bauddha Adi dArzanika sAhitya kI pratIti hotI hai| tatvArthabhASya (1-5, 2-15) meM uddhRta vyAkaraNa ke sUtra pANinIya vyAkaraNa viSayaka adhyayana ke paricAyaka haiN| digambara paramparA meM inako 'zruta kevali dezIya' kahA gayA hai| ' tatvArthasUtra se bhI unake gyAraha aMga viSayaka zrutajJAna kI pratIti hotI hai| inhoMne virAsata meM prApta arhatazruta ke sabhI padArthoM kA saMgraha tatvArtha sUtra meM kiyA hai, eka bhI mahatvapUrNa bAta inhoMne binA kathana kie nahIM chodd'ii| isI kAraNa AcArya hemacandra saMgrahakAra ke rupa meM umAsvAti ko sarvotkRSTa AMkate haiN| inakI inhIM yogyatAoM se AkRSTa hokara zvetAmbara aura digambara donoM taraha ke vidvAn inake tatvArthasUtra kI vyAkhyA karane ke lie prerita hue haiN| ___ uparyukta vivecanoM ke AdhAra para yaha niSkarSa nikalatA hai ki AcArya umAsvAti jainadarzana tathA tatkAlIna samasta bhAratIya dhArmika-dArzanika sAhitya ke kuzala marmajJa haiN| sampradAya : umAsvAti ko donoM jaina paramparAe~ samAna zraddhA kI dRSTi se mAnatI haiN| lekina ye kisa paramparA ke haiM, isa viSaya meM matabheda hai| digambara aura zvetAmbara dono paramparAe~ inheM apane-apane sampradAya ke hone kA dAvA karatI haiN| paMDita sukhalAla saMghavI ne tatvArthasUtra kI bhUmikA meM isa viSaya para vistRta carcA kI hai| umAsvAti digambara paramparA ke nahIM haiM,ise siddha karane ke lie inhoMne nimnalikhita tarka prastuta kie hai ? __1. prazasti meM ullikhita ucca nAgara zAkhA yA nAgara zAkhA kA digambara sampradAya meM hone kA eka bhI pramANa nahIM miltaa| ____ 2. kAla kisI ke mata meM vAstavika dravya hai,aise sUtra (5-38) aura usake bhASya kA varNana digambara mata (5-39) ke viruddha hai| kevalI meM (9-11) gyAraha parISaha hone kA sUtra aura bhASyagata sIthI mAnyatA evam bhASyagata vastrapAtra Adi kA spaSTa ullekha bhI digambara paramparA ke viruddha hai (95, 9-7, 9.26) / siddhoM meM liMga dvAra aura tArthodvAra kA bhASyagata vaktavya digambara paramparA ke viruddha hai| 3. bhASya meM kevalajJAna ke pazcAt kevalI ke dUsarA upayoga mAnane na mAnane kA jo mantavya bheda (1-31) hai, vaha digambara granthoM meM dikhAI nahIM detaa| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prada prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana isake sAtha hI saMghavI jI ne umAsvAti ko zvetAmbara paramparA kA siddha karane ke lie jina yuktiyoM ko prastuta kiyA hai, ve unhIM ke zabdoM meM nimna prakAra haiM: (ka) prazasti meM ullikhita ucca nAgara zAkhA zvetAmbara paTTAvalI meM milatI hai| (kha) amuka viSaya saMbaMdhI matabheda yA virodha batalAte hue bhI koI aise prAcIna yA arvAcIna zvetAmbara AcArya nahIM hue haiM jinhoMne digambara AcAryoM kI bhAMti bhASya ko amAnya kahA hai| (ga) jise umAsvAti kI kRti mAnane meM saMdeha kA avakAza nahIM, isa prazamarati prakaraNa grantha meM muni ke vastra-pAtra kA vyavasthita nirUpaNa hai, jise zvetAmbara paramparA nirvivAda rupa se svIkAra karatI hai| (gha) umAsvAti ke vAcaka vaMza kA ullekha aura usI vaMza meM honevAle anya AcAryoM kA varNana zvetAmbara paTTAvaliyoM, pannavaNA aura nandI kI sthavirAvalI meM milatA hai| paMDita kailAzacandra zAstrI saMghavI ke uparyukta takoM se sahamata nahIM haiN| unakA kathana hai ki sUtroM meM ve koI aise sabala pramANa upasthita nahIM kara sake jinase isake racayitA zvetAmbara paramparA kA hI siddha haiN| prastuta sUtroM meM kaI aisI bAteM haiM jo zvetAmbara paramparA ke pratikUla aura digambara paramparA ke anukUla haiN| 10 ___ vastutaH donoM sampradAyoM ne umAsvAti ko apane apane sampradAya meM hone ke lie jo tarka die haiM, unase yaha kahanA kaThina haiM ki ye digambara haiM yA zvetAmbara / tatvArthasUtra meM varNita kucha bAteM aisI haiM jo eka ke pratikUla hai to dUsare ke anukuul| aMtataH yaha kahanA asaMgata na hogA ki umAsvAti na to digambara haiM aura na zvetAmbara hI / inheM ina donoM paramparAoM se bhinna kisI tIsarI paramparA kA honA caahie| ataH atyadhika saMbhAvanA hai ki ve yApanIya sampradAya ke hoM, kyoMki yApanIya sampradAya meM mAnya siddhAMta tatvArthasUtra meM pratipAdita siddhAntoM se milate julate haiN| janma-sthAna evaM pArivArika paricaya : umAsvAti kA janma kaba, kahA~ aura kisa vaMza meM huA isakA yahAM para vicAra karanA bhI Avazyaka pratIta hotA hai| tatvArthasUtra kI prazasti meM unake janma sthAna ke rupa meM nyagrodhikA nAmaka grAma kA nirdeza milatA hai| yaha sthAna kahA~ hai, isake saMbaMdha meM abhI taka koI pramANa nahIM milA hai| lekina prazasti meM hI tatvArthasUtra ke racanA-sthAna ke rupa meM kusumapura kA nirdeza hai| vidvAnoM ne bihAra meM sthita Adhunika paTanA ko hI kusumapura mAnA hai| isase pratIta hotA hai ki magadha deza ke antargata yA isake samIpa hI nyagrodhikA nAmaka sthAna rahA hogaa| uparyukta prazasti meM inake pitA kA nAma svAti aura mAtA kA nAma vAtsI batalAyA gayA hai| ye ucca nAgara zAkhA ke haiM tathA inakA gotra kobhiSani hai| zvetAmbaroM meM aisI bhI mAnyatA dikhalAI detI hai ki prajJApanAsUtra ke racayitA zyAmAcArya ke guru hArinagotrIya Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya svAti hI tatvArthasUtra ke praNetA umAsvAti hai| parantu, yaha mAnyatA pramANita nahIM ho sakI hai| 11 dIkSA evaM vidhAguru : ___ inake dIkSA guru evaM vidyA guru kauna haiM, isa sambandha meM zvetAmbara aura digambara vidvAnoM ne alaga-alaga mata vyakta kiye haiN| digambara vidvAnoM ke anusAra inake guru kA nAma kundakundAcArya hai| inhone apane isa kathana kI puSTi ke lie zravaNavelagola zilAlekha saMkhyA209 ko pramANa ke rupa meM prastuta kiyA hai| isake atirikta zubhacaMdrAcArya ne bhI umAsvAti ko AcArya kundakunda kA hI ziSya mAnA hai| 12 digambara vidvAnoM ne apane kathana kI puSTi meM yaha bhI kahA hai ki gRddha picchAcArya umAsvAti ne kundakundAcArya kA zAbdika aura vastugata anusaraNa kiyA hai, ataH siddha hai ki umAsvAti kundakunda ke anvaya meM hue haiM aura ve kundakundAcArya ke ziSya haiN| . zvetAmbara mAnyatA prApta tatvArthasUtra kI prazasti ke anusAra umAsvAti ke dIkSA guru gyAraha aMga ke dhAraka ghoSanandI zramaNa haiM aura praguruvAcaka mukhya zivazrI haiN| inake vidyA-guru mUla nAmaka vAcakAcArya aura praguru mahAvAcaka muNDapAda haiN| paMDita saMghavI ne ise hI pramANika mAnA hai aura digambara vidvAnoM ke matoM ke prati apanI asahamati vyakta kI hai| 13 DaoN0 nemicandra zAstrI ne saMghavI ke mata jo tatvArthasUtra kI prazasti para AdhArita hai, kI samIkSA apane tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, bhAga 2 meM kI hai| inhoMne batalAyA hai ki paNDita sukhalAla saMghavI kA abhimata guru-ziSya paramparA tatvArthAdhigama bhASyakAra vAcaka umAsvAti kI hai, tatvArthasUtra ke racayitA gRkhapRccha umAsvAmI kI nahIM haiN| uparyukta vivecanoM se spaSTa hai ki umAsvAti kI guru paramparA ke saMbaMdha meM vidvAn ekamata nahIM haiN| phira bhI zvetAmbara mAnyatA prApta tatvArthasUtra kI prazasti jo bhASya ke anta meM upalabdha hotI hai| vaha yadi vAstava meM tatvArthasUtrakAra kI hI racI huI hai,jaisA ki DaoN harmana jaikobI ne bhI isa prazasti ko umAsvAti kI hI racanA mAnA hai,14 to zvetAmbara mAnyatA hI tarkasaMgata pratIta hotI hai| kAla - nirdhAraNa : umAsvAti kA kAla-nirdhAraNa bhI atyadhika vivAdAspada viSaya hai, kyoMki umAsvAti ne svayaM apane samaya kA ullekha bhI janma - sthAnAdi kI hI taraha nahIM kiyA hai| digambara aura zvetAmbara donoM paramparAe~ vibhinna AdhAra mAnakara inakA samaya nirdhAraNa karatI hai| digambara mAnyatA: (1) inakA samaya nandisaMgha kI paTTAvalI ke anusAra vIra nirvANa saMvat 571 hai, jo ki Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana vikrama saMvat 101 AtA hai| paTTAvalI meM batalAyA gayA hai ki umAsvAti 40 varSa 8 mahIne AcArya pada para rhe| inakI Ayu 84 varSa kI thI aura vikrama sNvt|42 meM inake paTTa para lohAcArya dvitIya pratiSThita hue| (2) vidvajjana poSaka meM uddhRta eka zloka ke anusAra ve kundakunda ke samakAlIna the tathA inakA samaya vIra nirvANa saMvat 770 (vikrama saMvat 300) thA 16 / (3) pro0 hArnale, DaoN piTArsana aura DaoN. satIza candra ne AcArya umAsvAti ko IsA kI prathama zatAbdI kA AcArya mAnA hai / (4) DaoN0 e0 ena0 upAdhye ne bahuta uhApoha ke pazcAt kundakunda ke samaya kA nirNaya kiyA hai| inake anusAra kundakunda kA samaya IsA kI prathama zatAbdI ke lagabhaga hai| kucha vidvAnoM kA mata hai ki AcArya umAsvAti kundakunda ke ziSya haiN| ataH umAsvAti kA samaya bhI IsA ke prathama zatAbdI ke lagabhaga hai 18 / (5) paM0 kailAzacandra zAstrI ne aneka tarkoM ke AdhAra para AcArya umAsvAti kA samaya vikrama kI tIsarI zatAbdI ke anta meM mAnA hai / (6) DaoN0 nemicandra zAstrI ne paTTAvaliyo, prazastiyoM aura abhilekhoM kA adhyayana kara AcArya umAsvAti kA samaya I0 san kI dvitIya zatAbdI nizcita kiyA hai 20 / (7) paM0 nAthUrAma premI ne AcArya umAsvAti ke samaya-nirdhAraNa ke lie aneka tarka upasthita kiye haiN| inhoMne inakA samaya IsA kI tIsarI-cauthI zatAbdI mAnA hai 211 - (8) prasiddha jarmana paMDita hailmUra ne apane jainijma nAmaka grantha meM inakA samaya IsA kI cauthI-pAMcavI sadI hone kI adhika saMbhAvanA vyakta kI hai 22 / zvetAmbara mAnyatA : zvetAmbara sampradAya ke vidvAn tatvArthabhASya ko sUtrakAra umAsvAti kI racanA mAnate haiN| parantu, bhASya kI prazasti meM inake samaya kA ullekha nahIM kiyA gayA hai aura samaya kA nirdhAraNa karanevAlA abataka dUsarA bhI koI sAdhana prApta nahIM huA hai| aisI hI sthiti meM paM0 sukhalAla saMghavI ne tatvArthasUtra kI hindI bhUmikA meM AcArya umAsvAti ke samaya ke saMbaMdha meM vizada vivecana kara inakA samaya prAcInatama kAla vikrama kI pahalI zatAbdI aura arvAcInatama kAla tIsarI-cauthI zatAbdI nizcita kiyA hai / isa lambe kAla vyavadhAna ke bIca umAsvAti kA sunizcita kAla-anusaMdhAna kI apekSA rakhatA hai| uparyukta digambara aura zvetAmbara sampradAya ke vidvAnoM ke matoM kA adhyayana karane se maiM bhI isa niSkarSa para pahu~cI hU~ ki umAsvAti kA samaya I0 san dvitIya ke bAda nahIM nirdhArita kiyA jA sakatA, kyoMki inake pahale kisI bhI jainAcArya ne saMskRtabhASA meM sUtragrantha kI koI bhI racanA nahIM kI hai| jabataka isase koI anya sabala pramANa upasthita nahIM hotA, tabataka Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya AcArya umAsvAti kA samaya vikrama kI tIsarI zatAbdI hI nirdhArita kiyA jA sakatA hai jise paM0 kailAzacandra zAstrI Adi vidvAn bhI mAnate haiN| ataH inakA samaya vikrama kI tIsarI zatAbdI hai| kRtitvaH umAsvAti ne jaina vAGgamaya ko kitanI amUlya kRtiyoM se samvarthita kiyA, isa viSaya meM nizcayapUrvaka kahanA saMbhava nahIM hai| lekina tatvArthasUtra aura tatvArthAdhigama bhASya ke viSaya meM koI vivAda nahIM hai| DaoN0 e0 ena0 upAdhye ke anusAra jambu-dvIpa-samAsa bhI umAsvAti kI kRti hai 24 / tatvArthasUtra ke vRttikAra siddhasena ne apanI vRtti meM inake zodhaprakaraNa nAmaka grantha kA bhI ullekha kiyA hai 25 jo upalabdha nahIM hai| paMDita sukhalAla saMghavI kA mata hai ki umAsvAti ne jambu-dvIpa samAsaprakaraNa, pUjA prakaraNa, zrAvaka prajJapti, kSetra vicAra, prazamaratiprakaraNa Adi 500 granthoM kI racanA kI hai 26 / kintu Aja hamAre sAmane sabhASya tatvArthAdhigamasUtra eMva prazamarati prakaraNa hI upalabdha hai| uparyukta pramANa ke AdhAra para yaha siddha hotA hai ki prazamarati prakaraNa AcArya umAsvAti kI anupama kRti hai jisakA vistArapUrvaka vivecana apekSita hai| . .. prazamaratiprakaraNa grantha kA paricaya : prazamarati prakaraNa nAmaka mUlagrantha tatvArthasUtra Adi ke sAtha vibliyothikA iNDikA meM san 1904 meM tathA eka ajJAt-kartRka TIkA ke sAtha jaina dharma prasAraka sabhA kI ora se vikrama saMvata 1966 meM prakAzita kI gaI hai| eka anya ajJAta-kartRka TIkA aura ai0 velinI ke iTAliyana anuvAda ke sAtha prastuta kRti jaranala Apha di iTAliyana esieTika sosAiTI, khaMDa-25 meM chapI hai| isake sAtha hI 1800 zloka parimANa kI eka TIkA jayasiMha rAjyAntargata aNahila pATana nagara meM vikrama samvat 1185 meM zrI dhavala mAMDaAlikA ke putra yazonAga nAyaka ke dvArA arpita kiye gaye upAzraya meM haribhadra ne likhI hai tathA yahIM para saMzodhana bhI kI hai| isake atirikta do ajJAta-kartuka TIkAe~ bhI hai jisameM se eka kI hastalikhita prati 1468 kI milatI hai| haribhadrIya TIkA kI prazasti 3 se jJAta hotA hai ki isake pahale bhI dUsarI TIkAe~ likhI gayIM thI jo bar3I thiiN| kisI ne isa para avacUrNi bhI likhI hai jise bhI devacanda lAla bhAI jaina pustakoddhAra saMsthA ne haribhadrIya vRtti evaM ajJAtakartRka avacUrNi ke sAtha yaha kRti vi0 saM0 1996 meM prakAzita kI hai| isake alAve kapUra vijaya kRta gujarAtI anuvAda ke sAtha prastuta kRti ko jainadharma prasAraka sabhA ne vi0 sa0 1988 meM prakAzita kI hai| isake sAtha hI pro0 rAjakumAra zAstrI ne hindI meM TIkA likhI hai jo mUla evaM haribhadrIya TIkA ke sAtha (prathama saMskaraNa) zrI rAyacandra jainazAstramAlA, bambaI meM I0 san 1950 meM hI prakAzita ho cukI hai / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana anyarupa : prazamarati prakaraNa vairAgya viSayaka grantha hai| isakI mAnyatA jainadharma ke donoM sampradAyoM meM hai, isakA ullekha dhavala TIkA meM vIrasenAcArya ne kiyA hai| isa grantha para do saMskRta TIkAeM zvetAmbarAcAryoM kRta abhI taka mudrita huI haiN| isameM prAcIna TIkA zrI haribhadra sUri kI hai| yaha TIkA jaina dharma prasAraNa sabhA, bhAvanagara se vIra nirvANa saM0 2436 meM mudrita huI thI, jo aba aprApya hai| dUsarI TIkA devacanda lAlabhAI pustakoddhAra phaMDa se chapI thI, jo bhI aprApya hai| jainazAstramAlA se prakAzita grantha prApya hai jisakA anuvAda syAdvAda mahAvidyAlaya kAzI ke pradhAnAdhyApaka paM0 kailAzacandra zAstrI ne zuru kiyA thA, para paM0 jI ko avakAza na hone se sAhityAcArya paM0 rAjakumArajI zAstrI ne pUrA kiyaa| paM0 rAjakumAra zAstrI jI ne mudrita prati aura 4-5 hastalikhita pratiyoM ke AdhAra se mUla aura saMskRta TIkA kA saMzodha ni-sampAdana bar3e parizrama se kiyA hai, tathA bhASA TIkA bhI bahuta sundara aura sarala likhI hai| isake sAtha hI grantha ke anta meM saMskRta bhASA meM likhita eka avacUri vidyamAna hai jinameM 313 sUtra haiN| isa prakAra avacUri ke AdhAra para hI mUla grantha ko bAIsa adhikAroM meM vibhAjita kiyA gayA hai / uddezya : prazamarati prakaraNa nAmaka grantha-racanA kA uddezya saMsAra ke bhavya prANiyoM kI prazamasukha kI ora AkRSTa kara vairAgya-prIti meM dRr3ha karanA hai tAki ve bhava-samudra ko pAra kara zAzvata, cirantana, anupama, avyAhApa-ananta mokSa sukha ko prApta kara sakeM tathA janma-maraNa ke cakkara se sadA ke lie mukta ho jaaNy| isa prakAra grantha-racanA kA mukhya abhiprAya vairAgya ke prema meM mumukSa jIva ko sthira karanA hai 291 viSaya paricaya : grantha kI bhASA saMskRta hai| isameM kula 313 kArikAe~ haiN| yahA~ para zloka ke sthAna para kArikA kA prayoga kiyA gayA hai| yaha grantha nimna bAIsa adhikAroM meM vibhakta hai 30 jinakA viSaya paricaya isa prakAra hai: 1. pITha banyAdhikAra : grantha kA prathama adhikAra pITha banyAdhikAra hai| sarvaprathama granthakAra ne grantha kI nirvighna samApti ke lie caubIsa tIrthakAroM ko namaskAra kiyA hai| dUsare kArikA ke dvArA inhoMne paMca parameSThiyoM ko namaskAra karake jina zAsana ke AdhAra para grantha banAne kA saMkalpa liyA hai| Age 33 kArikA meM jinazAsana rupI nagara meM praveza karanA alpajJoM ke lie atyaMta duSkara batalAyA hai| cauthe se sAtaveM kArikA meM apanI laghutA svIkAra karate hue granthakAra ne vairAgya mArga kI pagaDaMDI rupa isa racanA kI pratijJA kI hai| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 9 prathama adhyAya ___ AThaveM se 11 veM kA0 meM vairAgya viSayaka yaha grantha vidvAnoM ko kaise sammata hogI- isa AzaMkA kA samAdhAna karate hue batalAyA hai ki inakI racanA utkRSTa koTi kI nahIM hai, phira bhI inhoMne dayAlu prakRtivAle sajjanoM se isa para anugraha karane kA Agraha kiyA hai, kyoMki sajjana puruSa dayAlu prakRti ke hote haiM aura ve doSamukta vacanoM meM bhI sArabhUta guNoM ko hI grahaNa karate haiN| ve jisa vastu ko bhI Adara ke sAtha grahaNa kara lete haiM, vaha sArahIna hone para bhI pUrNamAsI candra bimba meM sthita kAle mRga kI taraha prakAzamAna ho jAtI hai| arthAt sajjanoM kA Azraya pAkara yaha grantha bhI usI prakAra sundara lagegI, jisa prakAra bAlaka kI aspaSTa bolI mAtA-pitA ko atyanta pyArI lagatI hai| ___ 12 veM se 14 veM kArikA meM pUrvAcAyoM ke race aneka grantha haiM,phira bhI naye granthoM kA nirmANa kyoM? isake sAmAdhAna hetu maMtra saMbaMdhI dRSTAMta prastuta kara granthakAra ne batalAyA hai ki tIrthakaroM, gaNadharoM Adi ne jina padArthoM kA vivecana kiyA hai, unakA bAra-bAra kathana karanA bhI unakI puSTi hI karatA hai| isalie isameM punarukta doSa nahIM hai| jisa prakAra saThevita auSadha ko pIr3A dUra karane ke lie bAra-bAra prayoga kiyA jAtA hai, usI prakAra rAga se utpanna huI pIr3A ko dUra karanevAle uparyukta padoM kA bAra-bAra sevana karanA lAbhadAyaka hI hai| ukta bAta kI puSTi meM inhoMne punaH batalAyA hai ki jisa prakAra viSa ko dUra karane ke lie eka hI maMtra kA bAra-bAra jApa karanA doSayukta nahIM hai, isI prakAra rAgarupa viSa ko ghAtane vAle vizuddha arthapada kA bArambAra prayoga karane meM punarukta doSa nahIM hai| 15veM kArikA meM ukta bAtoM kA samarthana karate hue batalAyA hai ki jisa prakAra jIvana-yApana ke lie loga bAra-bAra eka hI dhaMdhe karate haiM, usI prakAra vairAgya ke hetu kA bhI cintana karanA sarvadA apekSita hai| 16-17veM kArikA meM granthakAra ne vairAgya bhAvanA ko dRDha karane kA nirdeza kara usake paryAyavAcI zabdoM mAdhyastha, vairAgya, virAgitA, zAnti, upazama, prazama, doSakSaya, aura doSa vijaya kA ullekha kiyA hai aura rAga rahita ko virAga kahA hai| 18veM kArikA meM icchA, mULa, kAma, sneha, gArghya, mamatva, abhilASA Adi rAga ke nAmAntara kA kathana kiyA hai aura 19 veM kArikA meM deSa ke IrSyA, dveSa, pracaNDa Adi-dveSa saMbaMdhI kAraNoM para prakAza DAlate hue inhoMne batalAyA hai ki jo rAga-dveSa, mithyAtva, kaluSita buddhi, pA~ca pApoM, karmamaloM, tIvra Arta aura raudra dhyAna ke vazIbhUta, kArya-AkArya meM mUr3ha, saMkleza, vizuddhi svarupa se anibhajJa, AhAra, bhaya, parigraha, maithuna, saMjJA rupI kalaha meM saMlagna, ATha prakAra ke kliSTa karmoM se prabhAvita tathA saikar3oM gatiyoM meM janma-maraNa ke cakkara meM par3A huA hai, vahI AtmA rAga-dveSa ke adhIna hotA huA kaSAyavAn hai 31 / 2. kaSAyAdhikAra : isa grantha kA dUsarA adhikAra kaSAyAdhikAra hai| isake 24 se 30veM kArikA meM kaSAyavAn AtmA kI dazA para prakAza DAlate hue batalAyA gayA hai ki krotha, mAna, mAyA, lobha Adi bhayaMkara anartha haiM jinake pAlana karane se kramazaH prIti kA nAza, vinaya-ghAta, vizvAsa evaM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 10 sarvasva naSTa ho jAtA hai| ataH ye atyanta duHkhadAyI, loka-paraloka donoM meM hAnikAraka, dharma-artha evaM mokSa ke avarodhaka tathA saMsAra-mArga ke prarvataka hone ke kAraNa heya haiN| 31 se 33 vIM kA0 meM ukta kaSAya kA mamakAra aura ahaMkAra do bhAgoM meM vargIkaraNa kara rAga-dveSa kI senA mitthAtva, avirati, pramAda aura yoga kA ullekha kiyA gayA hai tathA inheM ATha prakAra ke karmabandha kA kAraNa mAnA gayA hai| 32 1 3. rAgAdhikAra isa grantha kA tIsarA adhikAra rAgAdhikAra hai / isake 34 se 35veM kArikA meM mUla karmabandha ke jJAnAvaraNAdi ATha bhedoM evaM usake uttara prakRtiyoM kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA haiM / 4. aSTa karmAdhikAra : isakA cauthA adhikAra ATha karmAdhikAra hai| isake 36veM kA0 meM uttara prakRtiyoM ke eka sau bAIsa bhedoM kA ullekha kara sthiti bandha, anubhAga bandha aura pradeza baMdha kI apekSA se prakRti bandha evaM udaya ke tIvra, manda yA madhyama bhedoM kA kathana kiyA gayA hai| 37veM kArikA meM baMdha ke hetu kA varNana karate hue batalAyA gayA hai ki yoga meM pradeza baMdha, kaSAya se anubhAga baMdha hotA hai tathA lezyA kI vizeSatA se sthiti aura vipAka meM bhI vizeSatA AtI hai| Age 38 veM kA0 meM lezyA ke svarupa evaM bhedoM kA varNana kara 39 se 40 veM kArikA meM AtmA ke sAtha karmoM ke saMbaMdha hone para naraka gati Adi jaise duHkhoM ko bhoganA par3atA hai, aisA kathana kiyA gayA hai 33 1 5. paMcendriya viSayAdhikAra : isa grantha kA pA~cavA adhikAra paMcendriya viSayAdhikAra hai| isake 41 veM karNendriya ke vazIbhUta hiraNa ke nAza, 42 veM kArikA meM cakSu-indriya ke vazIbhUta kITa- paMtaga ke nAza kA dRSTAMta prastuta kara 43 veM kArikA meM ghrANendriya ke vazIbhUta bhaure kA tathA 44 veM rasendriya ke vazIbhUta mIna ke nAza aura 45 veM kArikA meM sparzendriya ke vazIbhUta hAthI ke nAza kA dRSTAMta upasthita kiyA gayA hai| 46 veM upasaMhAra ke rupa meM batalAyA gayA hai ki indriya- vazIbhUta prANiyoM kI narakAdi yoniyoM meM jAkara nAnA prakAra ke vyasana bhogane par3ate haiN| Age 47 veM kA0 meM pA~ca indriyoM ke vazIbhUta asaMyamI jIva kI durdazA para prakAza DAlakara 48 veM kArikA meM batalAyA gayA hai ki viSaya kA sevana karane se sadaiva tRpti nahIM hotI hai| pariNAmavaza iSTa viSaya meM aniSTa tathA aniSTa iSTa ho jAtA hai| 49 meM batAyA gayA hai ki jIva prayojana ke anusAra indriya vyApAra karatA hai| 50 meM eka hI viSaya prayojana ke anusAra eka ke lie iSTa hai to dUsare ke lie aniSTa / 51 meM yaha jIva inhIM viSayoM se dveSa karatA hai aura inhIM viSayoM se rAga karate batAyA gayA hai| ataH nizcaya se isakA na koI iSTa hai aura na koI aniSTa hai| 52 meM rAgI -dveSI manuSya ko kevala karmabaMdhahone tathA ise loka-paraloka meM kisI guNa kI saMbhAvanA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 prathama adhyAya nahIM hone kI abhivyakti hai| 53 meM indriya ke viSaya meM iSTa yA aniSTa bhAva tathA 54 meM bandha kA kAraNa kA ullekha hai| - AtmA ke pradezoM se karmapudgala kisa prakAra cipaTate haiM, isakA ullekha karate hue 55 veM kArikA meM batalAyA gayA hai ki rAga-dveSarupa bhAvoM kA nimitta pAkara AtmA usI prakAra cipaTa jAtI hai, jaise havA se ur3akara AnevAle dhUlakaNa cikanAI kA nimitta pAkara zarIra se cipaTa jAte haiM / Age 56veM kArikA meM rAga-dveSa, moha, mithyAtva, avirati, pramAda aura yoga ko karmabaMdha kA kAraNa mAnA gayA hai aura rAga-dveSa ko hI saMsAra paramparA kA janaka batalAyA gayA hai| 57 ke sAtha hI kArikA 58 se 80 taka meM rAga-dveSa se utpanna hue saMsAracakra tor3ane kA upAya batalAyA gayA hai 34 / 6. aSTamadAdhikAra: isa grantha kA chaThavA~ adhikAra aSTamadAdhikAra hai| isake 81 se 101 kArikAoM meM ATha mada kA kathana kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki jAti, kula, rupa, bala, lAbha, buddhi, priya evaM zruta ATha prakAra ke mada karanA bekAra hai, kyoMki ye hRdaya meM kevala unmAda utpanna karane ke kAraNa saMsAra-vRddhikAraka haiN| isase unmatta huA manuSya isa loka meM pizAca kI taraha duHkhI rahatA huA parabhava meM niyama se nIca jAti Adi ko prApta hotA hai| ataH saba madoM kA mUla kAraNa mAna kaSAya ko nAza karake muni ko sva-prazaMsA aura para nindA nahIM karanA cAhie anyathA bhava-bhava meM nIca gotrakarma kA bandha hote rahatA hai aura karmodaya ke kAraNa nIca jAtiyoM meM janma lenA par3atA hai| isa prakAra ukta rIti se nIca Adi janmoM evaM karmaphaloM ko jAnakara mahAn vairAgya utpanna hotA hai| isa prakAra 102 se 105veM kArikA meM vairAgya ke nimitta kA ullekhakara Agama kA abhyAsa karanA parama evaM zreyaSkara batalAyA gayA hai 35 / 7. AcArAdhikAra isa grantha kA sAtavA~ adhikAra AcArAdhikAra hai| isake 106 veM kArikA meM viSaya ko aniSTakArI batalAyA gayA hai kyoMki ye viSaya prArambha meM utsava, madhya meM zrRMgAra aura hAsya rasa ko uddIpta evaM anta meM vIbhatsa, karuNA, lajjA aura bhaya Adi ko karate haiN| 106 meM sevana karate samaya viSaya mana ko sukhakara lagate tathA kRpAMka vRkSa ke phala-bhakSaNa ke samAna 107 meM susvAdu viSaile bhojana ke samAna anta meM duHkhadAyI batAyA gayA hai| 108 meM batAyA gayA hai ki viSaile bhojana karane se to eka hI bAra mRtyu hotI hai parantu viSayoM ke sevana se bhava-bhava meM kaSTa uThAnA par3atA hai| 109 meM avivekI manuSya maraNa ko niyata-aniyata . jAnakara viSayoM meM Asakta batAye gaye haiN| isa prakAra 112 taka kI kArikAoM meM mana ke priya lagane vAle ukta viSayoM ke bhAvI pariNAma ko jAnakara usase virakta hokara AcAra kA anuzIlana kara Atma-rakSA karane kA nirdeza kiyA gayA hai| 113 veM kArikA meM AcAra ke Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana pA~ca bhedoM evaM 114-117 veM kArikAoM meM AcAra ke 9 bhedoM kA kathana kara 118-119 veM kArikA meM batalAyA gayA hai ki jo sAdhu zIla ke aTThAraha hajAra bhedoM kA pAlana karatA hai, vahI kabhI bhI rAga-dveSa ke vazIbhUta nahIM hotA hai| Age 120 veM kA. meM pizAca evaM kulabadhU ke rakSaNa kI kathA sunakara AtmA ko sarvathA saMyama pAlana kara 121 veM kArikA meM inheM isa loka-saMbaMdhI bhoga ke kAraNoM meM anityatA kA vicAra karane kA nirdeza kiyA gayA hai tathA122 veM meM viSaya sukha ko anitya, bhayAvaha, parAdhIna batalAkara prazama sukha ko nitya, nirbhaya, AtmAdhIna mAnakara isameM prayatna karane kA sujhAva diyA gayA hai| 36 8. bhAvanAdhikAra : ___ isa grantha kA AThavA~ adhikAra bhAvanAdhikAra hai| isake 125 kA0 meM sarala citta se indriya damana karanA zreyaskara batalAyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki prazama rAgI sarAgI kI apekSA sahaja meM hI ananta koTi gune sukha ko prApta kara letA hai aura sarAgI ko iSTa-viyoga, aniSTa-saMyoga Adi duHkha uThAnA par3atA hai, parantu, vItarAgI ko vaha duHkha chUtA bhI nahIM hai, kyoMki vaha veda, kaSAya, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya Adi para vijaya prApta kiye hue rahatA hai| 126 isalie viSaya meM sukha kI apekSA prazamasukha ko utkRSTa batalAyA gayA hai| 127-129 loka meM cintA chor3ane para sAdhu apanA bharaNa-poSaNa kaise karegA isakA samAdhAna kara ullekha kiyA gayA hai ki loka-zarIra-vArtAe~ sAdhuoM ke samIcIna dharma aura caritra kI pravRtti meM kAraNa haiM ve donoM iSTa haiM isalie loka eMva dharma viruddha kAryoM ko tyAganA hitakara hai (132) / isa prakAra sAdhu ke lie dharma aviruddha lokavArtA anusaraNIya hai (132) tathA anupakArI manuSya evaM doSapUrNa sthAna sarvathA tyAgane yogya hai (133) / Age 134-135veM kArikA meM Arogya sAdhu ko parimita AhAra, zarIrAdika meM niHspRhatA, saMyama kA nirvAha, yAtrA ke lie ghAva lepa kI taraha, gAr3I ke pahiye ke oMgana tathA putra ke mA~sa kI taraha, sA~pa kI bhA~ti bhojana karane kA nirdeza kiyA gayA hai tathA 136-37veM kA0 meM lakar3I ke samAna dhairyazAlI sAdhu ke lie rAga-dveSa se rahita mana se kiyA huA AhAra upayukta mAnA gayA hai / 138veM kArikA meM niSparigrahI sAdhu ke lie samIcIna dharma evaM zarIra rakSA hetu bhojanAdi Avazyaka batalAyA gayA hai aura 136 veM meM usI niSparigrahatA ko spaSTa kiyA gayA hai| isa taraha 140-141veM kA0 meM sAdhu ko kamala ke samAna nirlipta aura alaMkRta ghor3e ke samAna aparigrahI batalAyA gayA hai| Age 142-143veM kArikA meM nirgrantha, kalpya-akalpya ke svarupa kA kathana kara 144veM kArikA meM usakI puSTi karate hue 145veM kArikA meM batalAyA gayA hai ki bhojana, zayyA, vastra, pAtra, Adi kalpa hone para bhI akalpa aura akalpa hone para bhI kalpa ho jAtI hai| ye saba deza kAla Adi kI apekSA se hotI hai (146) / isa prakAra anekAMtavAda ke anusAra kalpa aura akalpa kI vidhi batalAkara mana, vacana aura kAya yoga ko vaza meM karane ke lie saMkSipta kathana kiyA gayA hai(147)| Age mokSAbhilASI muni ko vairAgya mArga meM vighnakAraka indriyoM ko vaza meM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 prathama adhyAya karane kA nirdeza karake (148) bAraha bhAvanAoM kA varNana kiyA gayA hai| (149) isake sAtha hI anitya Adi kA cintana karate hue ukta bAraha bhedoM kramazaH anityatva, azaraNatva, ekatva,anyatva, azucitva, saMsAra kamoM ke Astrava kI vidhi, saMvara-vidhi, nirjarA, loka-vistAra, svakhyAta dharma evaM bodhidurlabhatA kA kathana kiyA gayA hai (149-165) aura indriya gaNa Adi kaSAya rupI zatruoM ko zAnta karane ke lie kSamA Adi dasavitha dharma pAlana karane para vizeSa bala diyA gayA hai (166-167)37 | 9. dharmAdhikAra ___ isa grantha kA nauvA~ adhikAra dharmAdhikAra hai| isameM kSamA, mArdava, Arjava, zauca, saMyama, tyAga, satya, tapa, brahmacarya evaM AkiMcanya dharma kA kramazaH kathana kiyA gayA hai 168-178 aura batalAyA gayA hai ki dasa dharma ke pAlana karane se rAga-dveSa aura mohAdi kA thor3e samaya meM upazama ho jAtA hai tathA ahaMkAra chUTa jAte haiM jisase AtmA ke prabala zatru naSTa ho jAte haiM aura mana vairAgya mArga meM sthira ho jAtA hai (179-81) 38 / 10. dharma kathAdhikAra : __isa grantha kA dasavA~ adhikAra dharmakathAdhikAra hai| usameM buddhi ko sthira karane ke lie AkSepaNI,vikSepaNI,saMvedanI aura nivedanI- cAra prakAra kI dharma kathA apanAne evaM cora, strI, Atma tathA deza-vikathA tyAgane kA nirdeza kiyA gayA hai (182-183) aura mana ko vizuddha dhyAna meM lagAne kA nirdeza kara vizuddha dhyAna kA kathana karate hue zAstra adhyayana karane para bala diyA gayA hai (184-185) / Age zAstra zabda kI vyutpatti batalAkara duHkha nivAraka zAstra kA vistRta varNana kara jIvAdi nau tatvoM kA cintana karane kA nirdeza kiyA gayA hai (186-189) 39 / 11. jIvAdi nava tatvAdhikAra : ___ isa grantha kA gyArahavAM adhikAra jIvAdi nava tatvAdhikAra hai| isameM jIva, ajIva, puNya, pApa, Asava, saMvara, nirjarA, baMdha evaM mokSa- ina nau tatvoM kA ullekha karake jIva ke bheda-prabheda kA varNana kiyA gayA hai (190-193.2)40 / 12. upayogAdhikAra : ___ isakA bArahavA~ adhikAra upayogAdhikAra hai| isameM jIva kA lakSaNa upayoga batalAte hue usake sAkAra-anAkAra do prakAra kA kathana kara jJAnopayoga evaM darzanopayoga ke kramazaH ATha aura cAra-bhedoM kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai (194-195) 41 | 13. bhAvAdhikAra : isa grantha kA terahavA~ adhikAra bhAvanAdhikAra hai| isameM jIva ke audayika, pAriNAmika,aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika- pA~ca bhAvoM kA ullekha kara unake Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana kramazaH ikkIsa, tIna, dau, nau aura aTThAraha bhedoM kA kathana karake batalAyA gayA hai ki ukta bhAvoM se AtmA sthAna, gati, indriya, sampatti sukha aura duHkha ko prApta karatI hai| (196-98) AtmA kI ATha mArgaNAoM kA kathana kara batalAyA gayA hai ki jIva-ajIva ke dravyAtmA,sakaSAya jIvoM ke kaSAyAtmA hotI hai|199-200 isake sAtha hI samyagdRSTi ke jJAnAtmA, saba jIvoM ke darzanAtmA, vratiyoM ke cAritrAtmA aura samasta saMsAriyoM ke vIryAtmA hotI hai (201) / isa prakAra Age naya vizeSAnusAra saba dravyoM meM dravyAtmA kA vyavahAra kara dravya, kSetrAdi kI apekSA AtmavicAra karane kA nirdeza karake arpita-anarpita kI apekSA se vastu ke sat aura asat-do bhedoM kA ullekha kara utpAda-vyaya-dhrauvya se yukta ko sat aura isake viparIta ko asat mAnA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki vastu nikAla svarupa kI apekSA nitya hai (202-206)42 / 14. SaD dravyAdhikAra : - isa grantha kA caudahavA~ adhikAra Sar3a dravyAdhikAra hai| isameM ajIva dravya ke dharma, adharma, AkAza, pudgala, kAla kA varNana karate hue batalAyA gayA hai ki pudgala ko chor3akara zeSa dravya arupI hote haiM (207) / pudagala ke aNu aura skandha-do bheda haiM (208) / dharma, adharma, AkAza aura kAla ke pariNAmika, pudgala ke audayika-pAriNAmika tathA jIva ke samasta bhAva hote haiM (209) / isa prakAra chaha dravyoM kA samUha loka hai aura loka kA AkAra pulya ke samAna hai (210) / isa loka ke atholoka, madhyaloka tathA urdhvaloka - tIna bheda haiM aura ukta tIna loka ke kramazaH sAta, aneka evaM pandraha bheda haiN| 211-12 meM AkAza loka-aloka meM vyApta batAyA gayA hai| kAla kA vyavahAra manuSya loka meM hotA hai| zeSa cAra dravya lokavyApI hai| 213 dharma, atharma, AkAza dravya eka aura zeSa tIna dravya ananta batAyA gayA hai| kAla ko chor3akara zeSa dravya astikAya tathA jIva ko chor3akara sabhI dravya akartA haiN| 214 Age gatityupakAra dharma, sthityupakAra adharma evaM samasta dravya ko avakAza dene vAlA AkAza dravya ke kAryoM kathanakara pudgala, kAla evaM jIva ke upakAra kA vistRta varNana kiyA gayA hai| (215-218) / isa prakAra isameM puNya, pApa, Astrava, saMvara, nirjarA, baMdha evaM mokSa tatva kA varNana kara samyagdarzana, samyagjJAna ke kramazaH bhedoM kA kathana kiyA gayA hai (219-227) 43 / 15. cAritrAdhikAra : __isa grantha kA pandrahavA~ adhikAra cAritrAdhikAra hai| isameM samyak cAritra ke pA~ca bhedoM kA ullekha kara samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpI sampadA ko mokSa kA sAdhana mAnA gayA hai aura batAyA gayA hai ki unameM se eka ke bhI abhAva meM mokSa-siddhi saMbhava nahIM haiM, kyoMki samyagdarzana aura samyakjJAna ke hone para hI samyak cAritra hotA hai (228-231) / aura samyaktva arAdhaka sAdhu ko hai mokSa kI prApti hotI hai| (232-233) ataH aise arAdhaka sAdhu ko jinendrabhakti Adi meM yatna kara niyamapUrvaka atyanta parokSa prazama sukha prApta karanA cAhie (234-237) kyoMki, zAstravihita vidhi ke pAlaka sAdhuoM ko isI loka meM mokSa Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 prathama adhyAya prApta ho jAtA hai| isa prakAra rAga-dveSa meM samAnadarzI, dharmadhyAnI, prazamaguNaratna samUha se suzobhita, sUrya-samAna tejasvI sAdhu hI zIla ke sampUrNa aMgoM kA thAraka hotA hai (238-244)" / 16. zIlAMgAni adhikAra : ___ isa grantha kA solahavA~ adhikAra zIlAMgAni adhikAra hai| isameM zIla ke aTThAraha hajAra aMgoM kI utpatti kA kathana kara batalAyA gayA hai ki zIla-samudra-pAragAmI dharmadhyAnI sAdhu ko vairAgya kI prApti hotI hai (245-247)45 / 17. dhyAnAdhikAra : __isa grantha kA satarahavA~ adhikAra dhyAnAniadhikAra hai| isameM dharma dhyAna ke AjJAvicaya, apAya vicaya, vipAka vicayaM aura saMsthAna viSaya-cAra bhedoM ke svarupa kA kathana kiyA gayA hai aura paramparA se dharmadhyAna kA vizeSa phala batalAyA gayA hai (248-250) 46 / 18. kSapaka zreNIadhikAra : . isa grantha kA aTThArahavA~ adhikAra kSapaka zreNI adhikAra hai| isameM kSapaka zreNI kA vistAra pUrvaka kathana kara batalAyA gayA hai ki tRSNA-jetA, svAdhyAya-dhyAna meM tatpara, kalyANamUrti sAdhu aneka RddhiyoM se yukta apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAna ko prApta kara ATha karmoM ke nAyaka mohanIya karma ko naSTa karatA hai| isake bAda vaha zeSa karmoM kA kSaya karake antarmuhUrta kAla taka chadmastha vItarAgI rahakara jJAna-darzanAvaraNa evaM antarAya karma kA samUla nAza karake sarvotkRSTa kevala jJAna ko prApta karatA hai| isa prakAra. kevala jJAnI ghAtiyA karma kA kSaya kara baidanIya, Ayu, nAma evaM gotra-aghAtiyA karmoM kA anubhava karatA hai (251-272)471 19. samuddhAtAdhikAra : ____ isa grantha kA unnIsavA~ adhikAra samuddhAtAdhikAra hai| isameM yahI batalAyA gayA hai ki kevalI ke vedanIya Adi karma kI sthiti Ayu karma se adhika hone ke kAraNa unheM samuddhAta karanA par3atA hai| ve samuddhAta se nivRta hokara yoga kA nirodha karate haiN| (273-276) 48 / 20. yoga-nirodhAdhikAra : ___ isa grantha kA bIsavA~ adhikAra yoga-nirodhAdhikAra hai| isameM yoga-nirotha kI rIti kA nirdeza kara batalAyA gayA hai ki kevalI ko yoga-nirotha karate samaya sUkSma kriya apratipAti evaM vigata kriya nAmaka zukla dhyAna hotA hai aura aMtima bhava meM jisa kevalI kI jitanI AkAra aura u~cAI hotI hai, usase usake zarIra kI AkAra aura u~cAI eka tihAI kama ho jAtI hai (277-281) / isa prakAra yoga nirodha hone para kevalI saMsArarupI samudra se pAra karatA huA vyuparata kriyA nivarti dhyAna ke samaya zailazI avasthA ko prApta karatA hai| (282-283)491 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 21. mokSagamaNavidhAnAdhikAra : isa grantha kA ikkIsavA~ adhikAra mokSagamaNavidhAnAdhikAra hai| isameM yaha batalAyA gayA hai ki kevalI aMtima samaya meM karma dalikoM ko kSayakara aghAtiyA karmoM ke samUha ko naSTa karake RjuzreNI gati ko prApta karate hue vigraharahita binA kisI bAthA ke Upara jAkara loka ke agrabhAga meM sAkAra upayoga se siddhi pada ko prApta hotA hai, kyoMki niSparigrahI evaM nirgranthI jIva svabhAva se urdhvagAmI hotA hai (284-294) / isa prakAra jIva ke anupama sukha siddhi kA kathana karake batalAyA gayA hai ki jina sAdhuoM ko mukti-prApti ke samasta sAdhana sulabha haiM, unheM mokSa kI prApti hotI hai, kintu jinheM samagra sAmagrI kI prApti nahIM hotI hai, ve marakara prabhAvazAlI maharddhika deva hote haiM (295-298) 50 | 22. anantaphalAbhidhAnAdhikAra : ___isa grantha kA aMtima adhikAra anantaphalAbhidhAnAdhikAra hai| isameM yahI batalAyA gayA hai ki vahI sAdhu punaH manuSya loka meM janma lekara paramparAnusAra kevala tIna hI bhava meM mokSa prApta karatA hai (299-301) / __ Age gRhastha kI caryA ke lie bAraha prakAra ke zrAvaka dharma kA pAlana karanA Avazyaka batalAyA gayA hai| isameM ullekha kiyA gayA hai ki jo zrAvaka dharma kA pAlana kara saMlekhanApUrvaka maraNa karake punaH manuSya loka meM janma lekara durlama sukha ko bhogatA hai, vaha(zrAvaka) ATha bhavoM ke andara zuddha hokara niyama se mokSa ko prApta karatA hai (302-308) / isa prakAra manuSyoM meM uttara guNoM se sampanna muni aura zrAvaka prazamarati ke dvAra svarga aura mokSa ke zubha phala ko prApta karate haiM (309) 51| Age granthakAra ne ratnoM ke AkAra samudra se nikAlI gaI jIrNa kaur3I kI taraha jinazAsanarUpI samudra se bhaktipUrvaka lI gaI isa dharmakathA ko sunakara guNa-doSa ke jJAtA sajjanoM se doSoM ko chor3akara, guNa ke aMzoM ko grahaNa karane tathA saba prakAra ke prazamasukha kI prApti ke lie prayatna karane kA Agraha kiyA hai aura grantha-racanA ke krama meM Agama ke viruddha kisI bhI prakAra ke AcaraNa ke lie doSI pAye jAne para vidvAnoM se putra-aparAdha kI taraha kSamA yAcanA kara samasta sukhoM kA mUla bIja svarupa jinazAsana kA jaya-jayakAra kiyA hai (310-313)52 / isa prakAra grantha-paricaya pUrNa huaa| (kha) TIkAe~ evaM TIkAkAra : prazamarati prakaraNa eka mokSa viSayaka grantha hone ke kAraNa vibhinna AcAryoM evam vidvAnoM ne vibhinna bhASAoM meM TIkAe~ likhI haiM jisakI carcA gata prakaraNa meM kI gayI hai| ina TIkAoM meM sabase adhika AcArya haribhadra sUri kI TIkA prasiddha hai jo saMskRta bhASA me likhI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 prathama adhyAya ___ AcArya haribhadra sUri nAma ke vibhinna AcAryoM ke hone kI saMbhAvanA hai| lekina prazamarati prakaraNa ke TIkAkAra SaDdarzana samuccaya ke racayitA AcArya haribhadra sUri hI hai jinakA samAnya paricaya nimna prakAra hai :- . AcArya haribhadra kA janma rAjasthAna ke citrakUTa- cittaur3a nagara meM huA thaa| inake mAtA kA nAma gaMgA aura pitA kA nAma zaMkara thaa| ye jAti ke brAhmaNa the aura apane advitIya pAMDitya ke kAraNa vahAM ke rAjA jitAri ke rAjapurohita the| isake bAda yAkinI sAdhvI ke upadeza se jaina dharma meM dIkSita hue| ye zvetAmbara sampradAya ke vidyAdhara gaccha ke ziSya the aura inake gacchapati AcArya kA nAma jinajaTakaTa, dIkSA guru kA nAma jinadatta tathA dharma mAtA sAdhvI kA nAma yAkinI mahattarA thaa| dIkSoparAMta jaina sAdhu ke rupa meM inakA jIvana rAjapUtAnA aura gujarAta meM vizeSa rupa se vyatIta huA 53 / .. AcArya haribhadra ke jIvana pravAha ko badalanevAlI ghaTanA unake dharma-parivartana kI hai| inakI yaha pratijJA thI ki jisakA vacana na samajhUgA, usI kA ziSya ho jaauNgaa| eka dina rAjA kA madonmatta hAthI khUTe ko ukhAr3akara nagara meM dauDane lgaa| AcArya haribhadra hAthIse bacane ke lie eka jaina upAzraya me cale gye| vahA~ yAkinI mahattarA nAma kI sAdhvI ko nimna gAthA kA pATha karate hue sunA cakkI dugaM haripaNagaM paNanaM cakkINa kesavo ckkii| kesava cakkI kesava du cakkI kesava cakkI y| 54 isa gAthA kA artha unakI samajha meM nahIM AyA aura inhoMne sAdhvI se usakA artha puuchaa| sAdhvI ne gacchapati AcArya jinadatta ke pAsa bheja diyaa| AcArya se artha sunakara ve vahIM dIkSita ho gaye aura bAda meM vidvattA tathA zreSTha AcAra ke kAraNa AcArya ne inako hI apanA paTTadhara AcArya banA diyaa| jisa yAkinI mahattarA ke nimitta se haribhadra ne dharma parivartana kiyA thA, isako inhoMne apanI dharma mAtA ke rupa meM pUjya mAnA aura apane ko yAkinI sUnu kahA / kAla-nirNaya : AcArya haribhadra kA samaya aneka pramANoM ke AdhAra para vi0saM0 884 mAnA gayA hai 551 ataH haribhadra sUri vi0saM0 884 (I0 827) ke Asa-pAsa meM hue mallavAdI ke sama-sAmayika vidvAn the| kuvalayamAlA ke racayitA ughotana sUri ne haribhadra ko apanA guru batalAyA hai aura kuvalayamAlA kI racanA I0 san778 meM huI hai| muni jina vijaya jI ne AcArya haribhadra kA samaya I0 san 700-770 mAnA hai, para hamArA vicAra hai ki inakA samaya I0 san 800 - 830 ke madhya honA caahie| isa samaya-sImA ko mAna lene para bhI ughotanasUri ke sAtha guru-ziSya kA sambandha sthApita ho,sakatA haiN| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana racanAe~: __ AcArya haribhadra ko 1444 prakaraNoM kA racayitA mAnA gayA hai| rAjezvara sUri ne apane prabandhakoza meM inakA 1440 prakaraNoM kA racayitA likhA hai| inakI upalabdha mahatvapUrNa racanAe~ nimnalikhita hai 56 anuyoga dvAra vivRtti, Avazyaka sUtra vivRtti, lalita vistAra, jIvAjIvAbhigama sUtra laghu vRtti, dazavaikAlika vRhad vRtti, zrAvaka prajJapti TIkA, nyAya praveza TIkA, anekAnta jayapatAkA, yoga dRSTi samuccaya, zAstra vArtA samuccaya, sarvajJa, siddhianekAMtavAda praveza, upadeza pada, thamma saMgahaNo, yoga bindu, yoga zataka, SaDdarzana samuccaya, samarAIccakahA, 8 pUrtAkhyAna, saMvAhaNa pagaraNa, prazamarati prakaraNa ttiikaa| haribhadrIya TIkA kI vizeSatA : AcArya haribhadra kI TIkA saMskRta bhASA meM likhI gaI hai| isa TIkA kI mahatvapUrNa vizeSatAe~ isa prakAra haiM : (ka) isakI mukhya vizeSatA yaha hai ki kArikA meM Aye hue padoM kI vistRta vyAkhyA kI gayI (kha) dUsarI vizeSatA yaha hai ki saMbaMdhita kathana kI puSTi ke lie inhoMne apane pUrvavartI ___ AcAryoM ke granthoM kA uddharaNa diye haiN| (ga) tIsarI vizeSatA yaha hai ki agalI kArikA ke viSaya kI sUcanA bhI TIkA dvArA dI gayI (gha) isakI bhASA sarala aura bodhagamya hai| (Ga) pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA bhI sarala DhaMga se isa TIkA meM kI gaI hai| isake kAraNa grantha ko samajhane meM adhyetAoM ko kaThinAIyoM kA sAmanA nahIM karanA par3atA hai| bhASA meM pravAha AkarSaka hai| avacUri : - jaina paramparA meM Agama evaM Agametara sAhitya tathA avacUri likhane kI paramparA hai| aisI hI eka avacUri prazamarati prakaraNa para bhI likhI gaI hai| lekina ye avacUrikAra kI mahAnatA hai ki inhoMne grantha meM apane nAma kA ullekha bhI nahIM kiyA hai| ukta avacUri ke pratyeka kArikA meM kaThina zabdoM kI vyAkhyA kI gaI hai| abhI taka isa avacUri kA hindI anuvAda nahIM huA hai jo apekSita hai| anya TIkAe~ : isake alAve pro0 rAjakumAra zAstrI kI hindI TIkA, bhogI lAla kI aMgrejI TIkA evaM kannar3a Adi bhASA meM anya TIkAe~ upalabdha haiN| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 prathama adhyAya (ga) vairAgya viSayaka sAhitya meM prazamarati prakaraNa kA sthAna : bhAratIya dharmadarzana evaM saMskRti mokSamUlaka hone ke kAraNa yahA~ ke cintakoM ne vibhinna kAloM meM vibhinna bhASAoM meM vairAgya viSayaka sAhitya kA sRjana kiyA hai| jaina dharma-darzana vizeSakara nivRttimUlaka darzana hai| isalie jainAcAryoM ne vairAgya viSayaka vipula sAhitya likhakara bhAratIya saMskRti ko saMvarddhita kiyA hai| vairAgya ke kSetra meM jaina darzana kA mahatvapUrNa sthAna hai| dUsare zabdoM meM kahA jA sakatA hai ki samasta tIrthaMkaroM ne vairAgyamUlaka upadeza diye aura unake gaNatharoM netadviSayaka racanAoM kA, jinheM Agama ke nAma se jAnA jAtA hai, sRjana kiyA hai| - uttaravartI AcAryoM ne AgamoM kA AdhAra banAkara aneka choTI-bar3I racanAeM kI hai, jinheM hama Agametara jaina sAhitya kaha sakate haiN| saMkSepa meM yahAM para vairAgya viSayaka sAhitya-prastuta hai| arddhamAgadhI vairAgya viSayaka Agama sAhitya : ___ arddhamAgadhI Agama sAhitya meM AcArAMga vairAgya viSayaka grantha hai| isameM jIvoM ko saMsAra kI anityatA Adi kA bodha karAkara mokSa kI ora unmukha hone ke lie prerita kiyA gayA hai| uttarAdhyayana evaM dazavakAlika bhI isI koTi kI racanA hai| zaurasenI prAkRta bhASA meM racita vairAgya viSayaka sAhitya : zaurasenI prAkRta bhASA meM nibaddha SaTkhaMDAgama, kaSAya pAhuDa, mahAbaMdha meM karma saMbaMdhI sUkSma vivecana karake jIvoM ko vairAgya kI ora unmukha hone ke lie utprerita kiyA hai| samayasAra pUrNa AdhyAtmika grantha hai| isameM AtmA ke zuddha svarupa kA vivecana kiyA gayA hai tAki saMsArI jIva mokSa ke mArga para agrasArita ho ske| paMcAstikAya bhI vairAgya viSayaka grantha hai| isameM svayaM AcArya kundukunda ne kahA hai ki isa grantha kI racanA kA uddezya aura paMcAstikAya ke adhyayana kA phala mokSa-prApti hai| 57 isameM pA~ca astikAyoM ke svarupa vivecana kara yaha batalAyA gayA hai ki eka mAtra zuddha AtmA hI apanI hai aura isase bhinna anya hai| isalie mokSaprApti ke lie anya dravyoM ke prati rAga bhAva ko chor3anA Avazyaka hai| pravacanasAra nAmaka vairAgya viSayaka grantha kA mukhya uddezya bhavya jIvo namaka meM vairAgya (vItarAga) bhAva utpanna karanA hai| isameM AtmA aura anya dravyoM kA svarupa vivecana karane ke * pazcAt zuddha upayoga dvArA zuddhAtmA kI prApti ke lie preraNA dI gaI hai| isI taraha se niyamasAra rayaNasAra aura aSTapAhur3a vairAgya viSayaka sAhitya haiM jisakI racanA AcArya kundakunda ne kI hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana apabhraMza bhASA meM racita vairAgya viSayaka sAhitya : 20 apabhraMza bhASA meM bhI vairAgya viSayaka sAhitya kI racanA kI gayI hai| AcArya yogendra ne apabhraMza bhASA meM paramAtma prakAza yogasAra, adhyAtma saMdoha, amRtAzati, subhASita taMtra granthoM kI racanA kara vairAgya ke kSetra meM mahAn yogadAna kiyA hai / yukta sabhI granthoM kA viSaya sAMsArika jIvoM ko mokSa prApti karAnA hai / hindI bhASA meM racita vairAgya mUlaka sAhitya : hindI bhASA meM bhI adhyAtma (vairAgya) viSayaka adhyAtma savaiyA, paramArthagIta, paramArtha dohA zataka, bahmamavilAsa, cittavilAsa, sakhya saMbodhana, padasAhitya, rahasyapUrNa ciTThI, mokSamArga prakAza, sataseyI budhajana evam zrImad rAjacandra kI DAyarI Adi grantha haiN| ina sabhI sAhitya kA eka mAtra uddezya bhavya prANiyoM ko vairAgya kI ora prerita karanA hai| saMskRta bhASA meM racita vairAgya viSayaka sAhitya : saMskRta bhASA meM bhI aneka vairAgya viSayaka sAhitya kA sRjana huA hai| AcArya pUjyayAda kA iSTopadeza, samAdhitaMtra, kavirAja malla racita adhyAtma kamalamArtaNDa, paM0 AzAdharakRta adhyAtma rahasya, zubhacandra bhaTTAraka ( 16 vIM zatAbdI) ke paramAdhyAtma taraMginI yazovijaya kA adhyAtma upaniSad evam adhyAtmasAra aise grantha haiM, jinakA viSaya vairAgya ( adhyAtma) hai| vairAgya viSayaka sAhitya meM prazamarati prakaraNa kA sthAna : prazamarati prakaraNa bhI eka vairAgya viSayaka grantha hai jisakI racanA saMskRta bhASA meM kI gaI hai| usameM prazamarati kI vyutpatti batalAte hue kahA gayA hai ki prazamarati - prazama aura rati - zabdoM ke mela se banA hai| yahA~ prazama kA artha hai- vairAgya aura rati kA artha hotA haiprema / yAni prazama kA zAbdika artha huA - vairAgya me prema / isa prakAra rAga-dveSa ke hI utkRSTa zama meM prIti karanA prazamarati hai| usake paryAyavAcI zabdoM kA ullekha kara batalAyA gayA hai ki mAdhyastha, vairAgya, virAgatA, zAnti, upazama, prazama, doSakSaya, kaSAyavijaya - ye saba vairAgya ke paryAyAntara haiM 58 isa grantha kA pramukha uddezya bhavya prANiyoM ko prazamasukha kI ora AkRSTa kara vairAgya mArga meM dRr3ha karanA hai tAki jIvana ke carama lakSya mokSa kI prApti ho sake 59 / isalie granthakAra ne apane grantha meM saMsAra hetu rAga-dveSa Adi kA varNana kara jIvabaMdha kI prakriyA ko bhalIbhAMti samajhAyA hai aura rAga-dveSa ko hI saMsAra kI paramparA kA janaka mAnakara usa para vijaya prApta karane ke lie vairAgya mArga para calanA Avazyaka batalAyA hai| isa grantha meM muni aura zrAvakoM ke AcAra kA vizuddha vivecana huA hai aura muniyoM kI mokSa prApti hetu gupti, samiti, dharma, anuprekSA, triratna, mahAvrata Adi pAlana karane kI preraNA dI gayI hai| ukta Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 prathama adhyAya AcAra ke pAlana karane se mokSa kI prApti hotI hai| isa prakAra isa grantha meM mokSa svarupa kA kathana kara janma-maraNa ke cakkara se sadA ke lie mukta hone kA upAya batalAyA gayA hai| isa vairAgya viSayaka grantha ke aMta meM prazamarati ke phala kA kathana kara batalAyA hai ki prazama meM rati hone ke kAraNa gRhastha tathA saMyama ke anuSThAtA saMyamI muni kramazaH svarga evaM mokSaphala kI prApta karate haiM 60 / isalie samasta sukhoM kA mUla bIja, sakala arthoM ke nirNAyaka tathA saba guNoM kI siddhi ke lie dhana kI taraha sAdhana svarupa jinazAsana meM bhakti bhAva pUrvaka sAdhanA kara zAzvata, cirantana, anupama, avyazabAtha evaM ananta prazama sukha kI prApti ke lie saMyamI sajjanoM ko prayatna karane kA Agraha kiyA gayA hai 61 / isa prakAra ukta vizleSaNa se prazamarati prakaraNa zIrSaka nAma kI sArthakatA svataH siddha hotI hai| uparyukta vairAgya viSayaka jina granthoM kA ullekha kiyA gayA hai, unameM prazamarati prakaraNa utkRSTa koTi kA grantha kahA jA sakatA hai kyoMki isameM adhyAtma saMbaMdhI sUkSma viSaya kA pratipAdana kiyA gayA hai| isake adhyetA aura zrotA donoM hI zIghra saMsAra se virakta hone kI bhAvanA karane lagate haiN| isa prakAra yaha vairAgya viSayaka granthoM meM viziSTa sthAna rakhatA hai| isake samAna adhyAtma viSayaka anya dUsarA koI bhI grantha isa koTi kA nahIM hai| isalie vairAgya mUlakagranthoM meM prazamarati prakaraNa kA vizeSa mahatva hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saNa-sUjI) 1. acArya umAsvAtiH prazamarati prakaraNa, avacUri, sUtra, pR0 217 2. paM0 nAthurAma premIH jaina sAhitya kA itihAsa, pR0 522 3. dekheM vahI, pR0 526 4. jaina sAhitya kA itihAsa, pR0 526 5. paM0 sukhalAla saMghavIH tatvArthasUtra, prakAzana-pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI-5, san 1976, prastAvanA, pR0 17-18 6. nagara tAllukA ke zilAlekha - na0 46 7. tatvArtha meM varNita viSayoM ke mUla ko jAnane ke lie dekheM - AtmArAma jI dvArA sampAdita tatvArthasUtra jainAgama samanvaya 8. tatvArthasUtra, prastAvanA, pR0 17 9. tatvArthasUtra (sampAdaka paMDita sukhalAla saMghavI) prastAvanA, pR0 17-18 10. jaina sAhitya kA itihAsa (paM0 kailAzacandra zAstrI) pR0 229 11. tatvArthasUtra prastAvanA, pR0 6 . 12. dekheM, svAmi samantabhadra (sampA0 paM0 jugala kizora mukhtAra) pR0 144 13. tatvArthasUtra, prastAvanA, pR0 1-3 14. tatvArthasUtra, saM0 paMDita saMghavI, prastAvanA, pR0 3 15. DaoN0 nemicandra zAstrI : tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, bhAga 2, pR0 152 16. pUjyapAda : sarvArthasidvi (saM0 paM0 phUlacandra siddhAMta zAstrI), prastAvanA pR0 78 17. tIrthakAra mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, bhAga 2 pR0 152 18. kundakundAcAryaH pravacanasAra, saM0 DaoN0 e0 ena0 upAdhyAya, aMgrejI prastAvanA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 prathama adhyAya 19 paM0 kailAza candra zAstrIH jaina sAhitya kA itihAsa, pR0 272 20 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, bhA0 2, pR0153 21. paM0 nAthUrAma premIH jaina sAhitya aura itihAsa pR0 547 22. vahI dekheM, pR0 545 23. tatvArthasUtra (saMghavI) prastAvanA0 pR0 6 -12 24. jainendra siddhAMta koza (saM0 jinendravarNI) bhAga1, pR0 4-5 25. siddhasenI vRtti, pR0 78 26. tatvArthasUtra (saM. paM. saMghavI), prastAvanA, pRSTha 13 kI pAda TippaNI 27. DaoN0 mohana lAla mehatAH jaina sAhitya kA vRhad itihAsa, bhA04, pR0 267.68 28. umAsvAtiH prazamarati prakaraNa, avacUri, prathama adhikAra, sUtra-1-3,pR0 217 29. (ka) prazamarati kathaMnAma ...................vakSye prakaraNa, prazamarati prakaraNa, a022, . kA0 311 kA bhAvArtha, pR0 214 30. prazamarati prakaraNa, avacUri, suutr| 1-3, pR0 217 31. prazamarati prakaraNa, a01, kArikA 1-23, pR0 1 se 17 32. vahI, 2, kA0 24-33, pR0 19-25. 3. vahI, kA -34-35, pR0 26-27 33. vahI, 4, kA0 36-40, pR0 28-31 34. vahI, 5, kA0 41 - 80, pR0 32-55 OM. vahI, 6, kA 81 - 105, pR0 56 - 71 36. vahI, 7, 106 - 122, pR0 72 - 83 37. vahI, 8, kA 123-167, pR0 84 - 115 38. vahI, 9, kA0 16-8-181, pR0 115 - 125 39. vahI, 10, kA0 182-189, pR0 126-130 40. vahI, 11, kA0 190-193, pR0 132-133 41. vahI, 12, kA0 194-193 pR0 132-133 42. vahI, 13, kA0 196-206, pR0 135-144 43. vahI, 14, kA0 207-227 pR0 145-159 44. vahI, 15, kA0 228-244, pR0 160-169 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 45. vahI, 16, kA0 245-247, pR0 169 - 171 46. vahI, 17, kA0 248-250, pR0 172 - 173 47. vahI, 18, kA0 151-272, pR0 174 - 186 48. vahI, 19, kA0 273-276, pR0 186 - 188 . vahI, 20, kA0 277-283 pR0 189 - 195 50. vahI, 21, kA0 284-298, pR0 196 - 205 51. vahI, 22, kA0 299-309, pR0 206 - 213 52. vahI, 22, kA0 310 - 313, pR0 213 - 215 53. DaoN0 nemicandra zAstrI : prAkRta bhASA aura sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa, pR0 463 54. yAkobI dvArA likhita samarAiccakahA kI prastAvanA, pR0 2 55. dekheM -AcArya haribhadra : prAkRta kathA sAhitya kA AlocanAtmaka adhyayana, samaya nirNaya 56. DaoN0 nemicandra zAstrIH prAkRta bhASA aura sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa, pR0 464 - 465 57. AcArya kundakunda : paMcAstikAya, zrI rAyacandra Azrama, AgAsa dvArA prakAzita, gA0 172 - 173, pR0 245 - 252 58. prazamarati prakaraNa, prathamAdhikAra kA0 17, pR0 15 59. prazamarati prakaraNa, 1, kA0 2, pR0 3 60. prazamarati prakaraNa, 22, kA0 309, pR0 213 61. vahI dekheM, kA0 310-11, pR0 213 - 214 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (dUsarA adhyAya) tatva mImAMsA tatva mImAMsA : dArzanika jagata meM tatva kI avadhAraNA atyadhika mahatvapUrNa mAnI gayI hai| prArambha se hI bhAratIya aura yUropIya dArzanikoM ne isa para apane-apane dRSTikoNa se gaharAIpUrvaka anucintana kiyA hai| yadi hama apane kathana ke kSetra ko thor3A aura vyApaka kareM to hama kaha sakate haiM ki vaijJAnikoM ne bhI ise apanI gaveSaNA kA viSaya banAyA hai| darzana kA prArambha tatva cintana se hI hotA hai| jaina vAGgamaya kA anuzIlana karane se hI uparokta kathana kI puSTi hotI hai| jaina dharma meM mAnya caubIsa tIrthaMkaroM kA upadeza bhI tatva svarupa mUlaka rahA hai| yahA~ yaha spaSTa kara denA Avazyaka pratIta hotA hai ki jaina vAMgamaya meM tatva-vivecana sarvaprathama prAkRta bhASA meM aura isake bAda saMskRta bhASA meM upalabdha hai| AcArya kundakunda kRta paMcAstikAya, pravacanasAra, samayasAra, niyamasAra, umAsvAmI kRta tatvArthasUtra pUjyapAda racita sarvArthasiddhi aura bhaTTAkalaMka deva racita tatvArthavArtika Adi tatva viSayaka granthoM meM tatva kA vizuddha vivecana kiyA gayA hai| tatva zabda ke lie jaina darzana meM vibhinna zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai aura sattA, tatva, sat, sAmAnya, dravya, anvaya, padArtha, vastu, artha evaM tatva ko ekArthavAcI zabda mAnA gayA hai / (ka) tatva - vimarza : . - prazamarati prakaraNa bhI eka tatva-viSayaka grantha ke rupa meM prasiddha hai| isameM tatva kI carcA pramukha rupa se kI gaI hai| prazamarati prakaraNa me tatva kI paribhASA dete hue batalAyA gayA haiM ki jIvAdi padArthoM se dUsare ke Agraha ke binA, paramArtha se satyatA kI jo pratIti hotI hai, vaha tatva kahalAtA hai / prazamarati prakaraNa meM tatva ke nau bheda kiye gaye haiN| - jIva, ajIva, puNya, pApa, Astrava, Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 26 saMvara, nirjarA, baMdha evaM mokSa jabaki anya zAstroM me tatva kI saMkhyA sAta hI batalAI gaI hai, kyoMki puNya evaM pApa kA antarbhAva baMdha tatva meM kara liyA gayA hai| parantu yahA~ puNya evaM pApa karmoM ke bheda batalAne ke lie unako pRthaka grahaNa kiyA gayA hai / isalie tatva 9 (nau) bheda batalAye gaye haiN| jinakA vistRta varNana nimna prakAra hai: 1. jIva tatva : jIva eka pramukha tatva hai| jIva prANa ko dhAraNa karatA hai / prANa do prakAra ke hote haiM dravya prANa aura bhAva prANa / pA~ca indriyA~, tIna bala, zvAsocchavAsa aura Ayu- ye dasa dravya prANa haiM tathA jJAnopayoga evam darzanopayoga bhAva prANa haiN| eka jIva meM kama se kama cAra prANa ( sparzendriya, kAyabala, zvAsocchavAsa evaM Ayu) hote haiM / prazamarati prakaraNa meM jIva kI paribhASA dete hue batalAyA gayA hai ki jo jIva dravya aura bhAva prANa se trikAla meM jIvita rahe, vaha jIva hai / isameM bhAva prANa jIva se abhinna hai tathA Abhyantara evaM avinAzI hotI hai / bhAva prANa ko zuddha prANa bhI kahA jAtA hai / 1 jIva kA sAmAnya lakSaNa upayoga hai 7 / upayoga AtmA ke cetanA kA pariNAma hai / jisameM yaha guNa pAyA jAtA hai, vaha jIva hai aura jisameM nahIM pAyA jAtA hai / (ka) jJAnopayoga (kha) darzanopayoga / jJAnopayoga ke ATha bheda haiM 8 matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyaya jJAna, kevalajJAna, matyajJAna, zrutAjJAna aura vibhaMgajJAna / ukta pA~ca jJAna aura tIna ajJAna - ATha prakAra ke jJAnopayoga sAkAra hai / darzanopayoga ke cAra bheda haiM, 5- cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevala darzana / cakSudarzanAdi kA viSaya anAkAra hai, kyoMki darzanopayoga nirvikalpaka hai 10 | jIva ke bhAvaH jIva apane svabhAva meM pariNamana karatA hai / jIva kI pariNati vizeSa ko bhAva kahA gayA hai| jIva ke pA~ca bhAva batalAye gaye haiM- audayika, pAriNAmika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika 11 / ukta jIva ke pA~ca bhAvoM kA vizeSa ullekha nimna prakAra kiyA gayA hai / audayikabhAva : karmoM ke udaya se jo bhAva hotA hai, use audayika bhAva kahate haiM 12 / isake ikkIsa bheda haiM- deva, manuSya, tiryaMca evaM naraka rUpI cAra gatiyA~, krodha, mAna, mAyA, lobha, cAra kaSAya, strI, puruSa aura napuMsaka liMga, eka mithyAdarzana, eka ajJAna, eka asaMyata, eka asiddhatva aura kRSNa nIla kapota tejasa padma - zukla - chaha lezyAe~ / ye sabhI bhAva karma ke udaya se hote haiM 13 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 dUsarA adhyAya pAriNAmika bhAva : yaha jIva kA svAbhAvika pariNAma hai, kyoMki yaha aupazamikAdi bhAva karmoM ke upazama, kSaya, kSayopazama aura udaya se nahIM hote haiN| ye bhAva karmajanya nahIM haiN| isIlie isa bhAva ko anAdi, ananta, svAbhAvika, nirupAdhi eva jJAyika mAnA gayA hai 14 / aupazamika bhAva : ___ karmoM ke upazama se jo bhAva hotA hai, use aupazamika bhAva kahA jAtA hai 15 / isake do bheda haiM-(ka) aupazamika samyakatva (kha) aupazamika cAritra 161 kSAyika bhAva : ___ karmoM ke kSaya se jo bhAva utpanna hotA hai, use kSAyika bhAva kahA jAtA hai|17 isake nau bheda batalAye gaye haiM 18 - kSAyika darzana, kSAyika bhoga, kSAyika upabhoga, dAnalabdhi, lAbha labdhi, samyaktva aura caaritr| kSAyopazamika bhAva : - karmoM ke kSayopazama se jo bhAva utpanna hotA hai, use kSayopazamika bhAva kahate haiM 19 / isake aTThAraha bheda batalAye gaye haiM 20 mati-avadhi-manaH paryaya- cAra prakAra kA jJAna, kumati - kuzruta-kuavadhi-tIna ajJAna, cakSudarzana- acakSudarzana evaM avadhi darzana - tIna darzana, dAna, lAbha, bhoga, upayoga, vIryarupa pA~ca labdhiyA~, samyaktva, cAritra evaM sNymaasNym| sAnnipAtika bhAva : ___ ukta pA~ca bhAvoM ke atirikta eka chaThA bhAva aura bhI hai, jise sAnnipAtika bhAva kahate haiN| yaha koI svataMtra bhAva nahIM hai, kintu saMyogaja bhAva hai| isa prakAra pA~ca bhAvoM ke saMyoga se jo bhAva utpanna hotA hai, unhe sAnnipAtika bhAva kahate haiM 21 / isake chabbIsa bheda haiM- do saMyogI dasa, tIna saMyogI dasa, cAra saMyogI pA~ca aura saMyogI eka / inameM se gyAraha bhAva virodhI hone ke kAraNa tyAjya haiM aura zeSa pandraha bhAva avirodhI haiM, isalie ye bhAva grAya haiM 22 / jIva ke bheda : jIva ke mukhyataH do bheda haiM- (ka) mukta evaM (kha) saMsArI 23 / isameM mukta jIva ke bheda-prabheda nahIM hotA hai, kyoMki yaha jIva samasta karmoM se mukta hotA hai| isalie mukta jIva bheda rahita hai 241 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 28 saMsArI jIva ke bheda : saMsArI jIva do prakAra ke hote haiM- (ka) trasa aura (kha) sthAvara 25 / (ka) trasa jIva : jinake trasa nAma karma kA udaya hotA hai, use trasa jIva kahate haiN| (kha) sthAvara jIva : jinake sthAvara nAma karma kA udaya hotA hai, use sthAvara jIva kahate haiN| sthAvara jIva ke bheda : sthAvara jIva ke pA~ca bheda haiM 26 - (1) pRthvIkAya (2) jalakAya (3) vAyukAya (4) agnikAya (5) vnsptikaay| indriyoM kI apekSA jIva ke bheda : prazamarati prakaraNa meM indriyoM kI apekSA se jIva kA vargIkaraNa kiyA gayA hai| vaha nimnAMkita hai- ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturendriya, paMcendriya 27 / ekendriya jIva jina jIvoM meM sparzana eka hI indriya hotI haiM aura jo sparzana indriya se sparza ko jAnate haiM, unheM ekendriya jIva kahate haiN| jaise- pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspatikAya 28 / dvIndriya jIva : ___ jina jIvoM ko sparzana aura rasanA - ye do hI indriyA~ hotI haiM aura jo sparzana se sparza ko aura rasanA indriya se rasa ko jAnate haiM, unheM dvIndriya kahate haiN| jaise - kukSi, kRmi, zIpa, zaMkha, gaMDolA, saMbUka ityAdi 29 / trIndriya jIva : jina jIvoM ko kevala sparzana, rasanA aura ghrANa- tIna indriyA~ hotI haiM / unheM trIndriya jIva kahate haiN| jaise- jUM , khaTamala, cIMTI, bicchU, kuMbhI, pipIlikA, cIlara, dImaka, jhiMgUra / caturendriya jIva : jina jIvoM ko mAtra sparzana, rasanA, ghrANa aura cakSu - ye cAra indriyA~ hotI haiM aura jo sparzana indriya se sparza ko, rasanA se rasa ko, ghANa se gandha ko tathA cakSu-indriya se rupa ko jAnate haiM, unheM caturendriya jIva kahate haiN| jaise bhaurA, makkhI, pataMga, makar3I, DaMsa, madhumakkhI, gomakkhI, macchara, TiDDI, tataiyA, kurakuTa ityAdi 31 / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 dUsarA adhyAya paMcendriya jIva : . jina jIvoM ko sparzana, rasanA, ghANa, cakSu, aura zrotra - ye pA~coM indriyA~ hotI haiM aura jo sparzana se sparza, rasanA se rasa, ghrANa se gandha, cakSu se rupa tathA zrota indriya se zabda ko jAna sakate haiM, unhe paMcendriya jIva kahate haiN| jaise- gAAya, bhaiMsa, bakarA, mer3haka, garbhaja evaM samUrchana jIva ityAdi 32 / (ga) gati kI apekSA jIva ke bheda : gati nAma karma ke udaya se mRtyuparAMta eka bhava ko chor3akara dUsare bhava ko prApta karanA hI gati hai| jIva kI cAra gatiyA~ hai 33-deva, manuSya, tithaMca, naark| devAtmA : deva gati nAma karma ke kAraNa deva gati meM utpanna honevAle AtmA (jIva) ko deva kahate haiN| devoM ko cAra samUhoM meM vibhAjita kiyA gayA hai-bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika / bhavanavAsiyoM ke asura, kumAra Adi dasa bheda haiN| vyaMtaroM ke ATha bheda haiM kinnara, kinnapuruSa, gandharva, mahoraga, yakSa, rAkSasa, bhUta aura pisAca34 | jyotiSika deva ke pA~ca bheda haiM35 - sUrya, candramA, graha, nakSatra evaM taare| vaimAnika devoM ke bAraha bheda haiM 36 - saudharma, aizAna, sAnata kumAra, mAhendra, bahmottara, lAntava, kAbiSTa, zuk, mahAzuk, zatAra aura sahastrAra aadi| manuSyAtmA : manuSya gati nAma karma ke udaya se manuSya paryAya meM utpanna hone vAlA jIva manuSya kahalAtA hai| manuSyoM ke Arya, mleccha, garbhaja, saMmUrchana Adi bheda haiM 37 / tithaMcAtmA : tiryaca gati nAma karma ke udaya se tiryaMcaparyAya meM utpanna honevAlA jIva tiyeca jIva kahalAtA hai| isake ekendriya sUkSma, ekendriya bAdara, dvIndriya, trIndriya, caturendriya, asaMjJI paMcendriya, saMjJI paMcendriya Adi bheda haiM 38 / nArakI AtmA : naraka gati nAma karma ke udaya se nArakI paryAya meM utpanna honevAlA jIva(AtmA) nArakI jIva kahalAtA hai| ratnaprabhA Adi bhUmiyoM kI apekSA se nArakI jIva ke sAta bheda haiM 39 / (gha) cara-acara kI apekSA jIva ke bheda : cara - acara kI apekSA jIva ke do prakAra haiM - (1) cara jIva aura acara jIva 40 / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana cara jIva : dvIndriya Adi jaMgama prANiyoM ko cara kahA gayA hai| acara jIva : pRthvIkAya Adi sthAvara prANiyoM ko acara kahA gayA hai / (Da.) veda (liMga) kI apekSA jIva ke bheda : -- jo vedA jAtA hai, use veda kahate haiN| isakA apara nAma liMga haiN| isake tIna bheda haiM - strI, puruSa evaM napuMsaka / (ca) zuddhi - azuddhi kI apekSA jIva ke bheda : __zuddhi-azuddhi kI apekSA jIva ke do bheda haiM- (1) bhavya jIva (2) abhavya jIva 43 / jisa jIva meM mukta hone kI zakti hotI hai, use bhavya jIva kahate haiM tathA jisameM mukta hone kI zakti nahIM hotI hai, use abhavya jIva kahate haiN| ___ isake sivAya avagAhanA kI apekSA se jIva ke ananta bheda haiM 44 / sAtha hI sthiti 45 evaM jJAna-darzana 46 kI apekSA isake ananta bheda hote haiN| ajIva tatva : jIva ke viparIta ajIva hotA hai| isameM cetanA ke abhAva hone ke kAraNa yaha acetana hotA hai| ise jar3a bhI kahA jAtA hai| ajIva tatva ke pA~ca bheda hote haiM 47 - pudgala, dharma, atharma, AkAza aura kaal| isakA vistRta varNana dravya vimarza meM Age kiyA jaayegaa| puNya tatva : __ jo pudgala karma zubha hai, vaha puNya hai 48 | sarvajJa deva ne karmoM kI 42 zubha prakRtiyoM ko puNya mAnA hai| yahA~ sarvajJa kA nirdeza karane se granthakAra kA abhiprAya yaha hai ki puNya-padArtha Agama kA viSaya hai jisakA vistAra se varNana jina zAsana meM kiyA gayA hai 491 pApa tatva : jo pudgala karma azubha hai, vaha pApa hai 50 / sarvajJa deva ne karmoM kI 82 azubha prakRtiyoM ko pApa svarupa mAnA hai| isakA bhI vistAra pUrvakavarNana jinazAsana meM kiyA gayA hai 51 / Asava tatva : Amnava bhI eka tatva hai| Asava kA artha dvAra hotA hai| kAya, vacana aura mana kI kriyA yoga hai aura vahI yoga Asrava hai,52 kyoMki yoga ke nimitta se jIva meM karmoM kA Agamana Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 dUsarA adhyAya hotA hai| ataH karmoM kA Agamana dvAra hI Asava hai| * Asava do prakAra ke haiM- puNyAsava aura pApAnava / Agamavihita vidhi ke anusAra jo mana, vacana, kAya kI pravRtti hotI hai, usase puNya karma kA Asava hotA hai| arthAt zuddha yoga se puNya karma kA Agamana hotA hai| svecchApUrvaka pravRtti karane se pApa karma kA Asrava hotA hai| arthAt azuddha yoga se pApa karma kA Agamana hotA hai 53 / mithyA darzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga - Asava ke kAraNa haiN| jaba mithyA dRSTi jIva ke mithyA darzana kA udaya hotA hai, taba vaha karmabaMdha se yukta hotA hai| samyak dRSTi hokara bhI jo jIva hiMsA Adi pApoM se virata nahIM hotA hai, isake bhI karmoM kA Asrava hotA hai| samyak dRSTi aura pA~ca pApoM se virata hokara bhI jo pramAdI hotA hai, usake bhI karmoM kA Asrava hotA hai| jo jIva nidrA, viSaya, kaSAya, vikaTa evaM vikathA- ina pramAdoM se yukta hotA hai, vaha bhI karmabaMdha se lipta ho jAtA hai| yadhapi pramAda meM hI kaSAya kA antarbhAva ho jAtA hai, phira bhI kaSAya ke atyadhika balavAn hone ke kAraNa kathana alaga se kiyA gayA hai| vAstava meM kaSAya balavAna hai 541 isalie rAga-dveSamayI kaSAya ko karmAnava kA kAraNa mAnA gayA hai aura mithyatva, avirati, pramAda aura yoga ko rAga aura dveSa kI senA mAnA gayA hai| ataH rAga-dveSa hI Asava kA pramukha kAraNa hai 55 / saMvara tatva : ___ Amnava kA virodhI tatva saMvara hai| isalie Asava ke bAda usakA varNana kiyA gayA hai jo nimna prakAra hai : Asava kA ruka jAnA saMvara hai| samyaktva deza evaM mahAvrata, apramAda, moha tathA kaSAyahIna zuddhAtma pariNati tathA mana, vacana, kAya ke vyApAra kI nivRti - ye saba navInakoM ke nirodha ke hetu hone se saMvara haiN| ataH Asava kA nirotha hI saMvara hai 56 / saMvara jIva ke lie bar3A hI upakArI mAnA gayA hai, kyoMki yaha mokSa kA kAraNa hai 57 / nirjarA tatva : yaha bhI eka mahatvapUrNa tatva hai| nirjarA kA artha jhar3anA hotA hai| saMvara ke AcaraNa karane se AnevAle navIna karma ruka to jAte haiM, para jaba taka purAne ba~dhe hue karmoM ko pRthaka nahIM kara diyA jAtA hai, taba taka AtmA zubha yA azubha bhAva prApta karatA hI rahatA hai aura ina bhAvoM ke kAraNa navIna karmoM kA baMdhana hotA rahatA hai| una baMdhe hue karmoM ko AtmA se alaga kara denA nirjarA hai| isIlie saMvara se mukta jIva ke tapa upadhAna ko nirjarA kahA gayA hai 581 yahA~ upadhAna kA artha takiyA hotA hai| jisa prakAra takiyA sira ke lie sukha kA kAraNa hotA hai, usI prakAra tapa bhI jIva ke sukha kA kAraNa hai| tapa karane se sukha kI prApti hotI hai aura tapa ko hI upathAna mAnA gayA hai| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 32 karmoM kI nirjarA kI vidhi para prakAza DAlate hue batalAyA gayA hai ki saMvarayukta manuSya hI koMkI nirjarA kara sakatA haiM kyoMki Asava ke dvAra ke banda ho jAne para naye karmoM kA Agamana ruka jAtA hai aura pUrva baMdhe hue karma tapasyA ke phalasvarupa pratikSaNa naSTa hote rahate haiN| jisa prakAra bar3hA huA bhI arjINa khAnA banda karake laMghana karane se pratidina kSaya hotA hai, usI prakAra saMsAra meM bhramaNa karate hue jIva jo jJAnAvaraNAdi karma bA~dha rakhe hai, caturthaka, aSTama, dazama evaM dvAdaza Adi tapoM ke dvArA ve nIrasa ho jAte haiM, jisake pariNAma svarupa binA phala die hI ve karma, masale gaye phUla kI taraha AtmA se jhar3a jAte haiM 59 / nirjarA kA pramukha kAraNa tapa hai| yaha icchAoM kA nirotha karatA hai| isake do bheda haiM60(ka) bAhya tapa aura (kha) Abhyantara tapa / bAhya padArthoM ke avalambana se kiyA gayA tapa bAhya tapa evaM Antarika avalambana se kiyA gayA tapa, AbhyAntara tapa hai| ___ bAhya tapa ke anazana, avamodArya, vRttiparisaMkhyAna, rasa tyAga, vivikta zayyAsana, kAya kleza- chaha bheda haiM 61 Abhyantara tapa ke bhI chaha bheda haiM- prAyazcita, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga, dhyAna 62 / isa prakAra tapa nirjarA kA pramukha kAraNa hai| baMdha tatva : ___ yoga ke vyApAra se karma-raja kA bandha hotA hai| yoga mana, vacana aura kAya kI kriyA hai| jIva ke azuddha bhAvoM se bantha hotA hai| azuddha jIva kaSAya se yukta hotA hai| vaha karmayogya pudgaloM kI grahaNa karatA hai jisase vaha karmoM se ba~dha jAtA hai| isa prakAra karma-pradezoM kA Atma pradezoM meM eka kSetrAvagAha ho jAnA baMdha hai 63 / baMdha bheda : bandha ke cAra bheda haiM 64 - (ka) prakRti bandha (kha) sthiti bandha (ga) anubhava bandha (gha) pradeza bnth| ye cAro karmabandha utkRSTa, madhyama evaM jaghanya (maMda) kI apekSA se tIna prakAra ke hote haiN| karma-baMdha ke kAraNa : karma baMdha kA mUla kAraNa kaSAya hai| isake pramukha aMga mithyAtva, avirati, pramAda aura yoga haiN| kaSAya mithyAtva Adi kI sahAyatA se ATha prakAra ke karmabaMdha ke kAraNa hotA hai| isa prakAra kaSAya hI baMdha kA mUla kAraNa hai / mokSa - tatva : yaha eka mahatvapUrNa tatva hai| baMdha kA virodhI tatva mokSa hai| isalie bandha ke bAda mokSa kA kathana kiyA gayA hai jisakA ullekha isa prakAra hai mokSa kA artha hai mukta honaa| saMsArI AtmA karmabantha se yukta hotA hai / ataH AtmA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 dUsarA adhyAya aura bantha kA alaga ho jAnA mokSa hai| mokSa zabda 'mokSa Asane' dhAtu se banA hai, jisakA artha chUTanA yA naSTa honA hotA hai| ataH samasta karmoM kA samUla Atyantika uccheda honA mokSa hai 66 / manuSya gati se hI jIva kA mokSa honA saMbhava hai| jo jIva mokSa prApta karatA hai, use mukta jIva kahA jAtA hai| taba mukta jIva zarIra rupI bandhana kA tyAga kara samasta karmoM koM kSaya karatA hai, taba vaha manuSya loka me nahIM ThaharatA hai| svAbhAvika urdhvagati ke kAraNa vaha loka zikhara para jA virAjatA hai 67 / mukta jIva ko zArIrika sukha nahIM hotA hai, kyoMki zarIra aura mana ke sambandha se zArIrika evaM mAnasika duHkha hotA hai| jabaki mukta jIva zarIra evaM mana ke abhAva ke kAraNa duHkhI nahIM hotA hai 68 / ataH siddha jIva kA siddhi sukha svataH siddha hai / uparyukta vizleSaNa se siddha hotA hai ki prazamati prakaraNa eka satya-viSayaka mahatvapUrNa grantha hai jisameM jIva, ajIva; puNya, pApa, Asava, saMvara, nirjarA, baMdha evaM mokSa - 9 tatvoM kA samyak nirupaNa huA hai| isa prakAra tatva-viSayaka yaha grantha bhavya prANiyoM ke lie bahupayogI (kha) dravyasvarupa - bheda vimarza : ..bhAratIya darzana meM dravya-cintana eka mahatvapUrNa viSaya hai, kyoMki darzana kA prArambha hI dravya cintana se hotA hai| isalie jaina dharma ke pUjya tIrthakaroM kA upadeza bhI dravya svarupa mUlaka hI rahA hai| sAtha hI gaNatharoM evaM AcAryoM ne bhI apane-apane granthoM meM kisI na kisI rupa meM dravya kA vivecana avazya kiyA hai| isalie dravya - cintana eka pramukha viSaya hai| sampUrNa jaina vAMgamaya cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai jinameM dravyAnuyoga bhI eka hai| isakA mukhya viSaya tatva evaM dravya kA vivecana karanA hai| isa prakAra dravyAnuyoga viSayaka - pravacanasAra, paMcAstikAya, nayamasAra, tatvArthasUtra, savArtha siddhi, tatvArthAdhigabhASya, tatvArthasAra, dravya saMgraha Adi aneka grantha haiM jinameM dravya kA pratipAdana aura vizleSaNa vizuddha rupa se prApta hotA hai| prazamarati prakaraNa bhI dravyAnuyoga viSayaka eka mahatvapUrNa grantha hai jisameM tatva evaM dravya donoM kA samyak nirupaNa huA hai| jabaki tatva kA nirupaNa pahale hI kiyA jA cukA hai yahA~ dravya svarupa-bheda vimarza prastuta karanA apekSita raha gayA hai| isalie isakA ullekha nimna prakAra kiyA jA rahA hai : loka-aloka ke vibhAjana kA AdhAra dravya hai| chaH dravyoM ke samUha ko loka kahA gayA hai| ina dravyoM ko sat kahA gayA hai yAnI kisI ne inhe banAyA nahIM hai| ye svabhAva siddha, anAdi nidhana evam ananyamaya haiN| phira bhI eka dravya dUsare dravya se mila nahIM sakatA kyoMki sabhI dravya apana-apane svabhAva meM sthira rahate haiN| parantu ye paraspara meM eka dUsare ko avakAza dete haiM / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 34 dravya svarupa : prazamarati prakaraNa meM dravya kI paribhASA dete hue batalAyA gayA hai ki dravya sat svarupa evam utpAda-vyaya-grauvya se yukta hai| arthAt jo apane svabhAva kA parityAga na karatA huA utpatti, evaM dhruvatva se yukta hai, vaha dravya kahalAtA hai 21 prazamarati prakaraNa meM dravya kI jo paribhASAeM dI gayI haiM, unakI nimnAMkita do vargoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai: (ka) jo sattAvAn hai, use dravya kahate haiN| (kha) jo utpAda-vyaya-prauvyavAlA hai, use dravya kahate haiN| dravya sat rupa hai: dravya kA prathama lakSaNa sattA svarupa honA hai| yaha dravya kA sAmAnya lakSaNa hai| isakA tAtparya yaha hai ki dravya sat svarupa hai| dravya aura sattA alaga alaga do cIjeM nahIM haiM, balki donoM abhinna hai| sat ke binA dravya kI kalpanA hI nahIM kI jA sakatI hai| yadyapi sat aura dravya svarupAdi kI apekSA bhinna-bhinna haiM, kintu yarthAtha meM ve dono eka hI haiM / ___ isa prakAra sattA eka hai, samasta padArthoM meM sthita evaM utpAda-vyaya-dhrauvya svarupa hai| isakI dUsarI vizeSatA yaha prasphuTita hotI hai ki dravya kisI se utpanna nahIM hotA hai tathA yaha svayaMbhU aura avinAzI hai| dravya to sat svarupa hI hai aura sat kabhI asat rupa nahIM ho sakatA hai, paryAya hI utpanna aura vinaSTa hotI rahatI hai| tIsarI bAta yaha hai ki dravya ke isa lakSaNa meM dravya guNI hai aura sattA guNa hai 74 / yahA~ yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki yadi dravya ko sat svarupa na mAnA jAya to use asat rupa mAnanA par3egA, jo kisI bhI bhAratIya dArzanikoM kA abhISTa nahIM hai| isalie siddha hai ki dravya sattA svarupa hai| prazamarati prakaraNa meM hI sat ko utpAda-vyaya-dhauvya svarupa vAlA kahA gayA hai| dravya kA yaha svabhAva hai ki vaha pariNAmI hai| dravya kA pariNama na karanA svabhAva hI hai aura vaha svabhAva utpAda-vyaya aura prauvya sahita hai| aisI kisI bhI sattA kI kalpanA nahIM kI jA sakatI hai, jisameM utpAda-vyaya -dhrauvya-ye tIna pariNAma na hote hoN| vartamAna paryAyoM kA vinaSTa honA vyaya hai aura navIna paryAyoM kA utpanna honA unapAda aura ina donoM avasthAoM meM pravAhita rakhanA prIvya hai| isako hama udAhAraNa dvArA spaSTa kara sakate hai- jaise miTTI kA piNDa hai| usa miTTI ke piNDa se dravya ghaTAdi banAyA jAtA hai, to piNDa paryAya kA vinAza hotA hai aura ghaTa paryAya kA utpAda hotA hai| miTTI ina donoM avasthAoM meM maujUda rahatI hai 751 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 dUsarA adhyAya dravya utpAda-vyaya-grauvya svarupa hai : dravya kA dUsarA lakSaNa utpAda-vyaya-dhrauvya svarupa honA batalAyA gayA hai| aisA kahane kA tAtparya yaha hai ki dravya utpAda-vyaya-prauvya Apasa meM saMyukta hai yAnI Apasa meM bhinna nahIM haiN| dravya kI kisI bhI kSaNa aisI kalpanA nahIM kI jA sakatI hai, jisameM utpAda-vyaya-dhrauvya pariNAma na ho / utpAdAdi tInoM eka hI vastu ke aMza haiM : utpAda, vyaya aura dhauvya - ina tInoM se yukta vastu hotI hai| inase bhinna vastu yA dravya kI kalpanA hI nahIM kI jA sakatI hai| ye vastueM svataH siddha hai| jisa prakAra se bIja, aMkura aura vRkSatva aMza hai aura vRkSa aMzI hai, usI prakAra se dravya aMzI hai aura utpAda, vyaya aura dhrauvya aMza haiN| utpAda-vyaya-dhrauvya ye paryAya ke Azrita haiM aura paryAya dravya se bhinna nahIM hai| isalie siddha hai ki utpAda-vyaya-dhrauvya Adi dravya se bhinna nahIM hai / / utpAdAdi tInoM bhinna-bhinna nahIM hai : utpAda Adi tInoM pariNAma paraspara meM abhinna haiN| vyaya ke binA utpAda aura utpAda ke binA vyaya kI kalpanA hI nahIM kI jA sakatI hai aura utpAda vyaya - ye donoM dhrauvya ke binA sambhava hI nahIM haiN| isI prakAra utpAda, vyaya ke binA prauvya bhI nahI ho sakatA hai| isase siddha hai ki utpAdAdi tInoM eka hI haiN| yahAM hama apane usa kathana kA spaSTIkaraNa udAharaNa dekara karane kA prayAsa karate haiN| jisa samaya kumbhakAra ghar3oM kA nirmANa karatA hai usa samaya ghar3oM ke utpAda ke sAtha hI sAtha mRta piNDa kA vinAza bhI hotA hai| aisA nahIM hai ghar3e kA utpAda ho gayA aura piNDa kA vinAza na hotA hai aura usa utpAda vyaya ke samaya donoM avasthA meM miTTI kA honA dhruvatA hai, kyoMki dravya ke sthira hue binA paryAyoM kI kalpanA hI nahIM kI jA sakatI hai| uparyukta udAharaNa se yaha siddha ho jAtA hai ki utpAda Adi tInoM paraspara meM alaga-alaga nahIM haiM, balki eka hI haiM 7 / . utpAdAdi tInoM kA bhinna-bhinna kAla ho arthAt tInoM bhinna-bhinna samaya meM hote haiM, aisI bAta nahI hai| balki inakA samaya eka hI hai, kyoMki miTTI eka hI samaya meM piNDa rupa se utpanna hotI hai evaM vinaSTa hotI hai| aura dhruvatA una donoM meM hamezA vidyamAna rahatI hai, kyoMki isa bAta kA ullekha hama pahale kara cuke haiM ki paryAya utpAdAdi para nirbhara hai 791 ataH siddha hotA hai ki dravya utpAda-vyaya-dhrauvya svarupa hai| -- dravya ke uparyukta do lakSaNoM kA hamane yathAsambhava udAharaNa dvArA vivecana kiyaa| dravya ke jo do lakSaNa batalAye gaye haiM, ve eka dUsare se bhinna hoM aisI bAta nahIM hai| isake kathana karane kI dRSTi se bheda dikhalAI par3ate haiM, jo zabdAtmaka hai, vAstavika nhiiN| hamane vivecana karake yaha dikhalAne kA prayatna kiyA haiM ki upayukta donoM lakSaNoM meM se eka lakSaNa karane para zeSa Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 36 lakSaNa kA antarbhAva ho jAtA hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki dravya sat hai aisA dravya kA lakSaNa kahane para utpAda, vyaya, prauvya meM dravya ke lakSaNa samAviSTa ho jAte haiM, kyoMki sat kathaMcita anitya hotA hai / nitya kahane se dhrauvya aura anitya kahane se paryAyoM kA bodha hotA hai| dhrauvya kahane se guNoM kaa| ataH siddha hai ki uparyukta dravya ke donoM lakSaNa eka hI haiM, unameM zAbdika antara hai, vAstavika nahIM hai| dravya kI anya vizeSatAeM : ___ dravya svataMtra hotA hai| dravya svayaMbhU hai| yaha avinAzI hai| yaha apanA svabhAva kabhI nahIM chor3atA hai| yaha pariNAmI hai| dravya-bheda : prazamarati prakaraNa meM dravya kA vargIkaraNa vibhinna prakAra se kiyA gayA hai, jo nimnAMkita cetana-acetana kI apekSA : saMkSepa meM dravya do prakAra kA hai 80 - cetana aura acetn| cetana ko jIva aura acetana ko ajIva bhI kahate haiM, kyoMki jIva meM cetana guNa hai aura ajIva meM cetanA guNa nahIM hai| jisa dravya me cetanA guNa ho, vaha cetana dravya hai| jIva cetana dravya hai| zeSa dharmAstikAya, adharmAstikAya, pudgalAstikAya, AkAzAstikAya,kAlAsti - ye pA~ca acetana dravya haiN| dravya cetana acetana jIvakAyAstikAya dharmAstikAya AkAzastikAya adharmAstikAya pudgalAstikAya kAlAsti Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 dUsarA adhyAya mUrta aura amUrta kI apekSA : ____ mUrta aura amUrta kI apekSA dravya ke do bheda hai 81 - (1) mUrta dravya (2) amUrta dravya / mUrta dravya : jisameM rupa, rasa, gandha aura sparza indriyoM ke viSaya meM pAye jAte haiM, use mUrta dravya kahate haiN| amUrta dravya : __ jisa dravya meM rupa, rasa, gantha zabda aura sparza nahIM pAyA jAtA hai, vaha amUrta dravya hai| mUrtika dravya eka hai aura vaha hai pudgala / jIva, dharma, adharma, AkAza aura kAla - ye pA~ca amUrtika haiM, kyoMki unameM sparza, rasa, gantha, rupa aura zabda nahIM hai| kevala pudgala mUrtika haiM kyoMki isameM sparza, rasa, gandha,rupa tathA zabda vidyamAna hai| dravya amUrta pudgala jIva dharma adharma AkAza kAla sakiya aura niSkriya kI apekSA : sakriya aura niSkriya kI apekSA dravya do prakAra kA hotA hai- (1) sakriya (2) nisskriy| sakiya dravya : jisa dravya meM halana-calana kI kriyA hotI hai, vaha sakriya dravya kahalAtA hai| jaise jIva aura pudgl| niSkriya dravya : halana-calana kI kriyA se jo rahita hai, vaha niSkriya dravya hai / dharma, adharma, AkAza aura Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana kAla ye niSkriya dravya haiM, kyoMki inameM halana-calana nahIM hotI hai| dravya sakriya niSkriya jIva pudgala adharma AkAza kAla eka-aneka kI apekSA : eka-aneka kI apekSA dravya ke do bheda haiM- (1) eka aura (2) aneka dharma, adharma, AkAza eka hai, zeSa jIva, pudgala aura kAla aneka haiM 82 / / dravya eka aneka dharma adharma jIva AkAza pudgala kAla Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 dUsarA adhyAya nityAnitya kI apekSA : .. nitya - anitya kI apekSA dravya do prakAra kA hai - (1) nitya (2) anitya / nitya dravya : jo dravya apane bhAva se cyuta na ho vahI nitya hai| jaise - dharma, adharma, AkAza, kaal| anitya dravya : jo dravya apane bhAva ko chor3a detA hai, vaha anitya hai| jIva aura pudgala anitya dravya haiM, kyoMki inameM vyaMjana paryAyeM pAyI jAtI hai jo sadaiva badalatI rahatI hai| dravya nitya anitya atharma AkAza kAla dharma jIva astikAya aura anAstikAya kI apekSA : astikAya aura anAstikAya kI apekSA dravya do prakAra ke hote haiM (1) astikAya (2) anaastikaay| astikAya aura anAstikAya : jisa dravya ke pradeza bahuta hote haiM, vaha astikAya dravya hai arthAt bahupradezI dravya ko astikAya kahate haiM aura eka pradezI ko anAstikAya kahate haiN| jIva, dharma, adharma, AkAza, pudgala - ye sabhI astikAya dravya haiM, kyoMki ye bahupradezI hote haiN| pudgala dravya eka pradezI hai, parantu paramANu zakti kI apekSA astikAya kahalAtA hai| arthAt skandha rupa hone para vaha bahupradezI ho jAtA hai, isalie use upacAra se astikAya hI kahA jAtA hai| kevala kAla dravya anAstikAya hai, kyoMki vaha eka pradezI hotA hai / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 40 dravya astikAya astikAya .....--- anAstikAya kAla dharma adharma AkAza 'pudgala jIva kSetravAna aura akSetravAna kI apekSA : jo dravya Thaharane ke lie jagaha detA hai, vaha kSetravAna hai aura jo dravya Thaharane ke lie sthAna nahIM detA, vaha akSetravAna hai| chaha dravyoM meM se kevala AkAza dravya kSetravAna hai, kyoMki vaha samasta dravyoM ko avagAhana pradAna karatA hai| zeSa dravya jIva, dharma, adharma, pudgala evaM kAla akSetravAna haiM, kyoMki inameM avagAhana-zakti maujUda nahIM hai| dravya - akSetra kSetravAna akSetravAna AkAza dharma adharma pudgala kAla jIva vyApaka aura avyApaka kI apekSA : vyApaka aura avyApaka kI apekSA dravya ke do bheda haiM - (1) vyApaka aura (2) avyApaka vyApaka aura avyApaka : vyApaka dravya vaha hai, jo sarvagata hai| arthAt sampUrNa loka meM vyApta ho aura avyApaka dravya vaha hai, jo sarvagata nahIM hai| AkAza, dharma, adharma vyApaka mahAskaMdha kI apekSA asarvagata haiN| kAla bhI kAlANu dravya kI apekSA asarvagata hai aura loka pradeza ke barAbara asaMkhyAta kAlANu kI apekSA sarvagata hai 841 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA adhyAya dravya vyApaka avyApaka jIva pudgala kAla dharma adharma AkAza kartA - bhoktA kI apekSA : kartA - bhoktA kI apekSA dravya do prakAra ke haiM - (1) kartA upabhoktA (2) apakartA upbhoktaa| jo dravya apane karma bhAva kA upabhoga kare, vaha kartA upabhoktA hai aura jo karmabhAva kA upabhoga na kare, vaha apakartA upabhoktA hai| kevala jIva dravya upabhoktA hai| zeSa dravya apakartA upabhoktA haiM 85 / dravya kartA-bhoktA apakartA bhoktA jIva dharma adharma pudgala AkAza kAla ukta vizleSaNa se yaha spaSTa hotA hai ki dravya ke mukhyataH do bheda haiM - jIva aura ajIva / ajIva ke pA~ca bheda haiM - pudgala, dharma, adharma, AkAza, aura kaal| isa prakAra dravya ke chaha bheda ho gaye haiM jisakA vistArapUrvaka varNana kramazaH nimna prakAra kiyA gayA hai : jIva dravya : jIva eka pramukha dravya hai| jaina darzana meM AtmA aura jIva - ye donoM eka hI mAne gaye hai| yadyapi jIva se tAtparya saMsArI jIva se liyA jAtA hai aura AtmA kA tAtparya mukta jIva se, lakina inake arthoM meM koI antara nahIM hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 42 AcArya umAsvAti ne jIva kI vyutpati karate hue batalAyA hai ki jo dasa prakAra ke dravya aura bhAva prANoM (pA~ca indriya+mana-vacana-kAya tIna bala+eka Ayu+eka zvAsocchavAsa) se vartamAna samaya me jItA hai, bhUtakAla meM jItA thA aura bhaviSya meM jo jItA rahegA, use jIva kahate haiM 861 prazamarati meM umAsvAti ne jIva lakSaNa upayoga batalAyA hai| upayoga AtmA ke cetana kA pariNAma hai| jisa jIva meM upayoga guNa hai, vaha jIva hai aura jisameM yaha guNa nahIM pAyA jAtA hai, vaha ajIva hai| isa prakAra upayoga se jIva kI pahacAna hotI hai| isalie upayoga hI jIva kA lakSaNa hai| upayoga do prakAra kA hai - jJAnopayoga evaM darzanopayoga 87 / jIva dravya astikAya guNavAna hai 88 / isameM sparza, rasa, gandha evaM varNa na hone ke kAraNa amUrtika hai 89 / yaha asaMkhyAta pradezI hai 90 aura samasta loka meM vyApta hai, parantu sabhI jIvoM ko itanA vistAra nahIM prApta hotaa| jisa prakAra yadi padmarAga maNi ko dUdha meM DAla diyA jAya to dUdha ke pariNAma ke pramANa meM usakA prakAza hotA hai, isI prakAra jIvAtmA jisa zarIra meM rahatA hai usI ke anusAra prakAzaka hotA hai| jaise eka deha meM Arambha se anta taka eka hI jIva rahatA hai, usI prakAra sarvatra sAMsArika avasthAoM meM jIva rahatA hai| yadyapi jIva gRhIta zarIra se abhinna sA dikhAI detA hai, para vAstava meM deha aura jIva bhinna-bhinna haiN| jIva kI sthiti loka ke asaMkhyAtaveM bhAga Adi meM hotI haiM, kyoMki pradIpa kI bhAMti jIva ke pradezoM kA saMkoca-vistAra hotA hai / vaha zubha-azubha karmoM kA kartA aura bhoktA hai / jIva dravya ke bheda : umAsvAti ne saMkSepa meM jIva ke do bheda batalAye haiM (1) mukta (2) sNsaarii| jo jIva aSTa karmoM se mukta ho gaye haiM, arthAt jinheM saMsAra meM utpannamaraNAdi pUrvaka saMsaraNa nahIM karanA par3atA hai, ve mukta jIva haiM isalie ye bheda rahita haiN| jo ATha prakAra ke karmoM se yukta hone ke kAraNa saMsAra meM sadaiva janma, maraNapUrvaka bhramaNa karate rahate haiM, ve saMsArI jIva haiM / saMsArI jIva ke bheda : kAya kI apekSA saMsArI jIva ke do bheda haiM - trasa aura sthAvara / trasa ke pA~ca bheda haiM 94ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturendriya, pNcendriy| sthAvara ke bhI pA~ca bheda haiM - pRthvIkAya, jalakAyika, vAyukAyika, agnikAyika evaM vanaspatikAya 951 bhAva kI apekSA jIvaM ke pA~ca bheda haiM 96 / sthiti, avagAha, jJAna, darzana Adi paryAyoM kI apekSA jIva ke aneka bheda haiM 971 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA adhyAya jIva dravya saMsArI mukta trasa sthAvara . ekendriya dvindriya trIndriya caturendriya paMcendriya jalakAyika vAyukAyika agnikAyika vanaspatikAya. pRthvikAya jIva ke upakAra : __ samyaktva, jJAna, caritra, vIrya aura zikSA - ye jIva ke upakAra haiM, kyoMki ye tatvArtha zradvAn rupa samyaktva ko utpanna karate haiM, zAstroM ko par3hate, cAritra kA pAlana tathA upadeza karate haiM, zakti kA pradarzana karate haiN| isalie samyaktva Adi jIva ke upakAra haiM 98 / isa prakAra samyagdarzana se yukta AtmA jo jJAna rupa pariNAma tatvArtha ke zraddhAna se yukta hotA hai, use jJAnAtmA kahate haiM, isalie samyagdRSTi kI AtmA jJAnAtmA hotI hai| saba jIvoM ke darzanAtmA hotI haiM, kyoMki sabhI jIvoM meM cakSu Adi darzana pAyA jAtA hai| vratiyoM ke cAritrAtmA hotI hai aura saba saMrI jIvoM ke vIryAtmA hotI hai| vIrya zakti ko kahate hai| zakti sabhI jIvoM meM pAI jAtI hai| ataH samasta saMsArI jIvoM ke vIryAtmA hotI hai| isa prakAra jIvoM ke cAra upakAra atyaMta mahatvapUrNa hai 991 pudgala dravya : pudgala dravya kA artha jaina darzana meM vahI hai, jo anya bhAratIya darzanoM meM bhautika dravya yA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana acetana dravya kA hai| Ajakala vaijJAnika jise jar3a dravya kahate haiM use hI jaina dArzanikoM ne pudgala kahA hai| pudgala kA svarupa : prazamarati prakaraNa meM AcArya umAsvAti ne sparza, rasa, gaMdha, rupa aura varNa ina guNoM se yuktavAle dravya ko pudgala kahA hai 100 / arthAt sparzAdivAlA honA pudgala kA pahacAna hai| isake atirikta mUrtatva aura acenatva bhI pudgala ke vizeSa guNa mAne gaye haiN| dUsare zabdoM meM hama kaha sakate hai ki jaina darzana meM pratipAdita chaH dravyoM meM se pudgala hI mUrtika dravya hai| ise rupI bhI kahA jAtA hai kyoMki isameM rupa, rasa, gaMdha, aura sparza - cAroM guNa pAye jAte haiN| ye cAro guNa paraspara meM avinAbhAvI hai| isa prakAra jitane bhI paramANu haiM, una sabameM cAro hI guNa pAye jAte hai| isalie ve rupI kahe jAte hai| yaha astikAya dravya hai 101, kyoki yaha pradeza pracaya vAlA hai| pudgala saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradeza vAle hote haiN| ___ yadyapi pudgala eka pradezI hai, lekina phira bhI ise astikAya mAnA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai ki pudgala meM nihita snigdha aura rukSa zaktiyoM kI apekSA se ise astikAya kahA gayA hai 102 1 pudgala ke upakAra : umAsvAti ne anya dravyoM ke sAtha pudgala dravya ke bhI upakAra kA vivecana kiyA hai| prazamarati prakaraNa meM unhoMne kahA hai ki sparza, rasa, ganya, varNa, zabda, bandha, sUkSmatA, sthUlatA, AkAra, khaNDa, andhakAra, chAyA, candramA Adi kA prakAza, tathA saMsArI jIvoM ke jJAnAvaraNAdi karma, zarIra, mana, vacana, kriyA, zvAsaucchavAsa, sukha aura duHkha tathA jIvana aura maraNa meM sahAyaka skandha - ye saba pudgalakRta upakAra hai 103 / yadi pudgala dravya nahI hotA to ina sabakI kalpanA karanA bhI asambhava hotA hai| isa prakAra pudgala dravya jIva kA bahuta bar3A upakAra karatA hai| saMsArI AtmA aura pudgala kA paraspara meM ghaniSTa saMbandha hai| jabataka jIva mukta nahIM hotA. tabataka pudgala saMsArI AtmA se alaga nahI ho paataa| pudgala dravya ke audayika aura pAriNAmika bhAva hote haiN| isakA paramANu rupa anAdi hai aura dayaNuka, bAdala, indra, dhanuSa Adi pariNAma sAdi haiN| paramANu aura skandha meM rupI-rasa Adi pariNAma pAye jAte haiM tathA paramANuoM ke milane se jo dayaNuka Adi pariNAma banate hai, ve audayika hai| ataH pudgala meM audayika aura pAriNAmika bhAva hote haiM 104 / yaha kartRtva paryAya se rahita hai 105 / pudgala ke bheda : ___ AcArya umAsvAti ne prazamarati prakaraNa meM pudgala ke do bheda batalAye haiM - (1) aNu (2) skandha 1061 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 dUsarA adhyAya aNu : pudgala kA vaha antima bhAga, jisakA phira vibhAga na ho sake, aNu kahalAtA hai| aNu itanA sUkSma hotA hai ki vaha svayaM hI Adi, madhya aura anta hai| vaha svayaM eka pradezI hai| pudgala ke sabase choTe avayava ko pradeza kahate haiN| ataH paramANu bahupradezI na hone ke kAraNa apradezI hai| parantu apradezI meM bhI rupAdi guNa pAye jAte haiN| isalie guNoM kI apekSA se paramANu bhI sapradezI hI hai| vaha nitya hai, kyoMki usakA kabhI nAza nahIM hotA kintu, paramANu atyaMta sUkSma hone ke kAraNa dRSTigata nahIM hotA hai 107 / ukta vizleSaNa se paramANu kI nimnalikhita vizeSatAeM parilakSita hotI hai| paramANu samasta skanthoM kA antima bhAga hai| vaha paramANu nitya hai| vaha zabda rahita hai| vaha eka hai evaM avibhAgI hai| paramANu mUrtika hai| yaha pariNamanazIla hai| pradeza - bheda na hone para bhI sparzAdi ko avakAza detA hai, isalie yaha sAvakAzI hai| dvitIyAdi pradezoM ko avakAza na dene ke kAraNa yaha anavakAsI hai| skandhoM kA kartA aura bhedaka hai| kAla aura saMkhyA kA vibhAjana hai| eka rasa, eka varNa, eka skandha do sparzavAlA hai| zabda kA kAraNa hai, kintu kArya nahIM hai| yaha bhinna hokara bhI skandha kA ghaTaka hai| yaha svayaM Adi, svayaM madhya aura svayaM antarupa hai| yaha indriya grAhya hai 108 / skandha : ___pudgala kA dUsarA bhAga skandha hai| AcArya umAsvAti ne prazamarati prakaraNa meM skandha kI paribhASA dete hue batalAyA hai ki jo do yA do se adhika paramANuoM ke mela se athavA paraspara meM baMdha jAne se utpanna hotA hai, use skandha kahate haiN| arthAt aneka paramANuoM kA saMghAta vizeSa skaMdha hai 101 jisa prakAra do paramANuoM ke mela se dvayaNuka nAmaka skaMdha aura tIna paramANuoM ke mela se trayaNuka nAmaka skaMdha hotA hai, isI prakAra ananta paramANuoM ke mela se ananta skaMdha hotI haiN| ataH paramANuoM kA mela hI skandha utpatti kA kAraNa hai 110 | pugala paramANu (aNu) skaMtha Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana skaMdhabaMdha ke hetu : skantha kevala paramANuoM ke sahayoga se hI nahIM banatA hai, balki jaba cikane aura rukhe paramANuoM kA paraspara ekatva hotA hai taba skandha banatA hai arthAta skandha kI utpatti ke hetu paramANuoM kA snigdhatva aura rukSAtva hai 111 | dharmAstikAya : dharmAstikAya svarupa : ___ jaina darzana meM mAnya chaH prakAra ke dravyoM meM dharmAstikAya nAmaka dravya kI bhI kalpanA hai| yaha dravya jaina darzana meM gati kA sUcaka mAnA gayA hai| isakA tAtparya yaha hai ki dharmAstikAya sampUrNa loka meM vyApta hai| aisA koI bhI lokAkAza kA aMza nahIM hai, jahA~ para dharmAstikAya na ho| dharmAstikAya ke gati meM sahAyaka hone kA tAtparya yaha hai ki vaha gati zIla dravya kI gati meM eka mAtra nimitta kAraNa hai| vaha kisI bhI dravya ko gati karane ke lie prerita nahIM karatA hai| AcArya umAsvAti ne prazamarati prakaraNa meM isake nimittapane kA udAharaNa dete hue batalAyA hai ki jisa prakAra pAnI machaliyoM ke tairane meM mAtra sahAyaka hai, preraka nahIM, usI prakAra se dharmAstikAya dravya bhI kriyAzIla dravyoM kI gati meM sahAyaka mAtra hai, usakA preraka nahIM 112 / isa prakAra jIva aura pudgala kI gati meM sahAyaka hone ke kAraNa dharmAstikAya eka svataMtra dravya hai| ___ dharmAstikAya ke kAraNa hI loka-aloka kA vibhAga kiyA gayA hai| yadi tharmAstikAya dravya nahIM hotA to lokAloka kA vibhAga hI samApta ho jaataa| ataH lokAloka ke vibhAga ke sadbhAva se bhI dharmAstikAya kI sattA siddha hotI hai| .. dharmAstikAya arupI dravya hai, kyoMki isameM rasa, rupa, gaMdha aura sparza-cAro guNoM kA abhAva hai 113 / yaha sampUrNa lokAkAza meM vyApta hai, akhaNDa hai, svabhAva se vistRta hai aura pAramArthika dRSTi se akhaNDa eka dravya hone para bhI vyAvahArika dRSTi se asaMkhya pradeza yukta hai|14| vaha kriyAzIla nahIM haiN| 15 kintu bhAvazIla arthAt pariNamanazIla hai| ukta vizleSaNa ke AdhAra para dharmAstikAya kI nimnalikhita vizeSatAe~ parilakSita hotI yaha eka akhaMDa dravya hai| yaha amUrtika hai| yaha asaMkhyAta pradezI hai| yaha niSkriya dravya hai| yaha eka hai| yaha astikAya hai| yaha loka meM vyApta hai| yaha nitya pariNAmazIla hai| yaha pAriNAmika bhAvavAlA hai| yaha gati meM nimitta kAraNa hai| adharmAstikAya : prazamarati prakaraNa meM dharmAstikAya kI taraha atharmAstikAya dravya kI bhI kalpanA kI gayI Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 dUsarA adhyAya hai| isakI sabhI vizeSatAe~ dharmAstikAya kI taraha hai| aMtara kevala itanA hI hai ki dharmAstikAya gati meM sahAyaka kAraNa hai aura adharmAstikAya sthiti meM kAraNa hai| tAtparya yaha hai ki jisa prakAra pathikoM ke lie chAyA sthita hone meM sahAyatA karatI hai, usI prakAra se pudgala aura jIva ko sthita hone meM adharmAstikAya sahAyaka nimitta kAraNa hai, lekina isakA tAtparya yaha nahIM ki jo rukanA nahI cAhate, unheM jabaradastI rukane ke lie prerita karatI ho| isa prakAra adharmAstikAya sthiti meM nimitta kAraNa hai, preraka kAraNa nahIM 116 AkAza dravya : jaina darzana meM mAnya chaH dravyoM meM eka aise bhI dravya kI kalpanA kI gayI hai, jisameM jIvAdi pA~ca dravya rahate haiN| aise dravya ko AkAza kahA gayA hai| prazamarati prakaraNa meM AkAza kI paribhASA dete hue batalAyA gayA hai ki jo dravyoM ko avakAza detA hai, vaha AkAza hai117| isa prakAra kI zakti anya kisI bhI dravya meM nahIM hai| ataH avagAhana vizeSa zakti ke kAraNa AkAza anya dravyoM se bhinna dravya hai| yaha AkAza dravya astikAya svarupa vAlA118, nitya, avasthita, akhaNDa119, arupI,120 niSkriya, pAriNAmika bhAvalA121, eka IkAI rupa evaM ananta pradeza vAlA hai| .... AkAza dravya kA upakAra samasta dravyoM ko avakAza denA hai 123 | jisa prakAra svayaM hI khetI meM lage hue kisAnoM ko varSA sahAyaka hotI hai, kintu, khetI na karanevAle kisAnoM kI balapUrvaka khetI meM nahI lagAtI hai, jisa prakAra megha kI garjanA ko sunakara mAdA bagulAoM ke garbhAdhAna athavA prasava hotA hai| kintu, yadi bagulA svayaM hI prasava na kare to megha garjanA use balapUrvaka prasava nahI karAtI, usI prakAra AkAza dravya svayaM hI avakAza ke icchuka dravya ko avakAza dAna karatA hai| vaha balapUrvaka kisI ko avakAza nahIM detA / isa prakAra AkAza dravya apane kAryoM ke prati udAsIna kAraNa hai, preraka kAraNa nahIM hai 1241 AkAza dravya kI vizeSatAe~ : ukta tathyoM ke AdhAra para AkAza dravya kI nimnalikhita vizeSatAe~ parilakSita hotI haiM: AkAza dravya nitya hai| AkAza dravya upasthita hai| yaha dravya alpI hai| yaha eka akhaMDa dravya hai| yaha niSkriya hai| yaha sapradezI hai| yaha upara, nIce, tirache sarvatra phailA hai| avagAhanA denA isakA upakAra hai| yaha dravya acetana hai| AkAza dravya svayaM apane AdhAra se sthita hai, dUsarA koI anya AdhAra nahIM hai| .... AkAza dravya ke bheda : AcArya umAsvAti ne prazamarati prakaraNa meM AkAza dravya ke do bheda kiyA hai : (1) lokAkAza aura alokAkAza / jitane AkAza meM jIva, pudgala, dharma, adharma aura kAla Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana ye pA~co dravya pAye jAyeM, use lokAkAza kahate haiN| loka ke bAhara ke AkAza ko alokAkAza kahate hai 1251 lokAkAza ke bheda : isake tIna bheda hai 126- (1) adholoka (2) tiryagloka (madhyaloka) aura (3) urdhvlok| atholoka, madhyaloka evaM urdhvaloka ke kramazaH sAta, aneka, pandraha bheda hai 1271 AkAza dravya 1. lokAkAza . 2. alokAkAza adholoka madhyaloka urdhvaloka isa prakAra AkAza dravya kA vibhAga jIvAdi dravyoM ke rahane tathA na rahane ke kAraNa huA hai / jabaki yaha AkAza eka akhaNDasvarUpa acetana dravya hai / kAla dravya : prazamarati prakaraNa meM kAla ko eka svataMtra dravya mAnA gayA hai, kyoMki jIva aura pudgala ke saMyoga se utpanna honevAlI paryAyoM ke parivartana kA nimitta kAraNa kAladravya hai| dravya meM utpAda-vyaya kAla sApekSa hai| kAla dravya na svayaM pariNamita hotA hai aura na anya dravya ko anya rupa se pariNamatA hai, kintu svataH nAnA prakAra ke pariNAmoM ko prApta hone vAle dravyoM ke parivartana meM nimita kAraNa hai| kAla dravya astitvAn hone para bhI eka pradezI hone ke kAraNa kAyavAlA nahI khlaataa| ataH kAla dravya ko astikAya nahIM mAnA gayA hai128 / __ kAla dravya meM rupAdi guNoM kA abhAva hai, isalie yaha amUrtika hai 129 | kAlANu eka-eka lokAkAza ke pradezoM para ratnoM kI rAzi ke samAna eka-eka sthita hai, ye dhruva tathA bhinna-bhinna svarupa vAle haiN| ataH unakA kSetra eka-eka pradeza hai| isa prakAra anyonya pradeza se rahita kAla ke bhinna-bhinna aNu saMcaya ke abhAva meM pRthaka-pRthaka hokara lokAkAza meM sthita hai| yaha atIta-anAgata ke bheda se ananta samayavAlA hai 130 / yaha niSkriya evaM akartA31 hai| isakA vyavahAra manuSya loka meM hI hotA hai 132 / isake pAriNAmika bhAva hote haiM 133 / kAla dravya ke pariNAma, vartanA, paratva aura aparatva guNa-upakAra hai 134 / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49. dUsarA adhyAya kAla dravya kI vizeSatAe~ : uparyukta vivecana ke AdhAra para kAla dravya kI nimnAMkita vizeSatAe~ hai: kAla eka svataMtra dravya hai| kAla kA astitva hai| kAla kAyavAn nahIM hai| kAla nitya hai: kAla amUrtika hai| kAla dravya pariNamana kA sahAyaka kAraNa hai| kAla kA lakSaNa vartanA hai| kAla niSkriya hai| kAla kA bhAva pAriNAmika hai| kAla akartA hai| kAla ke bheda : kAla ke do bheda hai : (1) vyavahAra kAla (2) nizcaya kaal| jIva aura pudgaloM ke pariNAma se utpanna hone vAlA vyavahAra kAla hai tathA jo amUrta evam vartanA lakSaNa se yukta hai, vaha nizcaya kAla hai 1351 kAla dravya vyavahAra kAla nizcaya kaal| ukta vizleSaNa ke AdhAra para yaha nirvivAdataH siddha hai ki dravya sat svarupa meM sthita hone ke kAraNa nitya eMva avinAzI hai| isIlie dArzanika jagat meM dravya svarupa bheda vimarza eka mahatvapUrNa viSaya hai| ___ isa prakAra hama kaha sakate haiM ki dArzanika jagata meM dravyAnuyoga saMbandhI tatva- dravya kA vivecana eka mahatvapUrNa viSaya hai| dravyAnuyoga viSayaka granthoM meM prazamarati prakaraNa kA pramukha sthAna hai| isameM ekArthavAcI tatva evaM dravya kA samyak nirupaNa kiyA gayA hai, jo atyaMta Thosa evaM vaijJAnika paddhati para AdhArita hai| sAtha hI isake granthakAra AcArya umAsvAti ne aMta meM isa bAta ko spaSTa kara diyA hai ki zuddha tatva evaM zuddha dravya ko apanA kara hI mokSa pAyA jA sakatA hai, jo bhAratIya dArzanikoM kA carama lakSya rahA hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (sandarbha sUcI) 1. paM0 rAjamala : paMcAdhyAyI, pR0 143 2. prazamarati prakaraNa, kA0 222 kI haribhadrIya TIkA, pR0 156 3. prazamarati prakaraNa, 11, kA0 189, pR0 130 4. dekheM vahI, 11, kA0 189 kI haribhadrIya TIkA, pR0 131 5. vahI 6. vahI 7. vahI, 11, kA0 194, pR0 134 8. prazamarati prakaraNa, 11, kA0 164 evaM unakI haribhadrIya TIkA, pR0 134 9. vahI, 11, kA0 165 evaM unakI haribhadrIya TIkA, pR0 135 10. vahI, 11, kA0 194 evaM unakI haribhadrIya TIkA pR0 134 11. vahI, 11, kA0 19 evaM unakI haribhadrIya TIkA pR0 12. vahI 11, kA0 197 kI haribhadrIya TIkA, pR0 135 / 13. prazamarati prakaraNa, 11, kA0 197 kI haribhadrIya TIkA, pR0 15 14. vahI 1 15. vahI 1 16. vahI 1 17. vahI 1 18 vahI 1 19. vahI pR0 136 20. vahI 21. prazamarati prakaraNa, 11, kA0 196 evaM haribhadrIya TIkA, pR0 136 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA adhyAya 22. vahI 23. prazamarati prakaraNa 11, kA0 190, pR0 132 prazamarati prakaraNa 11, kA0 190 kA haribhadrIya TIkA pR0 132 vahI vahI 11, kA0 192 kI haribhadrIya TIkA, pR0 133 27. vahI 1 vahI, kA0 190 kI haribhadrIya TIkA, pR0 132 , vahI . prazamarati prakaraNa, 11, 160 kI haribhadrIya TIkA, pR0 132 32. vahI 33. vartugati pravRttA.............manuSyA devAH / prazamarati prakaraNa, 11 kA0 kI haribhadrIyaTIkA, .. -pR0 132 34. bhavanayatayoM .......kinnarAdayoDaSTa maidaaH| vahI, pR0 132 35. jyotiSkA paMca prakArAH suuryodyH| vahI, pR0 13236. vaimAnikAH sArdhAvAsyAdaya iti| vahI, pR0 1321 37. manuSyA Arya............. srmuucchjaashceti| vahI, pR0132 38. tiryacoDaSreka...........pacaindriya maidaaH| vahI, pR0 132 39. vahI, pR0 132 40. dvividhazcarAcarAkhyA- vahI, pR0 132 41. carAjaMgamastai jo....acarAH sthaavraaH| vahI, pR0 132 42. strividhAH strI punapuMsakA jnyeyaaH| vahI, pR0 132 / 43. jIva bhavyAbhavyatvAdi rup| prazamarati prakaraNa, avacUri sU0 196, pR0 223 / 44. avagAhatoGa pya................bahu prkaarH| prazamarati prakaraNa, 11, kA0 193 kI haribhadrIya TIkA, pR0 133 45. sthiti tastAvadananta paryAyaH........... sthiti pryaayaaH| vahI, pR0 133 46. tathA jJAnatoDavyananta......... daMsaNa pjjvaa| vahI, pR0132 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 47. prazamarati prakaraNa, 11 kA0 207, pR0 145 48. pudgala karma shubhytttpunnyaamiti| prazamarati prakaraNa, 14, kA0 219, pR0 154 49. dvicatvAriMza .............punnyaabhidhaanaaH| vahI, pR0 154 50. padazubhamatha tatpApabhiti bhavati sarvajJa nirdissttm| vahI, pR0. 154 51. prazamarati prakaraNa, 14, kA0 219 kI haribhadrIya TIkA, pR0 154. 52. Astrava kAya vAgmanAMsi / vahI, kA0 248 kI TIkA, pR0 172 53. yogaH zuddha puNyAstrava ........... pApasyAstrava iti| vahI, 14, kA0 220, kI . haribhadrIya TIkA, pR0 154 54. mithyAdarzanAdayaH...... bhaidainopaadaanaam| prazamarati prakaraNa, 8, kA0 157 evaM unakI haribhadrIya TIkA, pR0 108 55. prazamarati prakaraNa, 2, kA0 33, pR0 25 56. vahI, 14, kA, 220, pR0 154 57. vahI, 8, kA, 158, pR0 109 58. saMvRta tapa upathAnaM tu nirjraa| vahI, 14, kA0 221, pR0 155 9. prazamarati prakaraNa, 8, kA0 159 kI haribhadrIya TIkA, pR0 109 20. vahI, 5, kA0 59 kI haribhadrIya TIkA, pR0 42 61. vahI, 9, kA0 175, pR0 120 62. vahI, 1, kA0 176, pR0 121 63. sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo ........... sa bana bnthH| prazamarati prakaraNa, 5, kA0 54 kI TIkA, pR0 39 4. vahI, 4, kA0 36 pR0 28 6. vahI, 2 kA0 31 aura unakI TIkA, pR0 24-25 ka. prazamarati prakaraNa, 21, kA0 221 , harabhadrIya TIkA, pR0 155 67. vahI, 21, kA0 291-293 pR0 201-202 7. vahI, 21, kA0 295, pR0 204 (r). vahI, 21, kA0 294, pR0 208 70. prazamarati prakaraNa, 14, kA0 210 pR0 147 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 71. vahI dUsarA adhyAya 72. vahI, 11, kA0 204, pR0 141 73. vahI, 11, kA0 202 ko haribhadrIya TIkA, pR0 139 74. vahI, 11, kA0 204, pR0 141 75. prazamarati prakaraNa, 11, kA0 206 kI haribhadrIya TIkA, pR0 144 76. vahI, 11, kA0 204, pR0 141 77. prazamarati prakaraNa, 11, kA0 205 kA bhAvArtha, pR0 144 78. vahI, 11, kA0 206, pR0 144 79. prazamarati prakaraNa, 11, ko0 206 ko haribhadrIya TIkA, pR0 144 80. prazamarati prakaraNa, 11, kA0 200, pR0 138 81. prazamarati prakaraNa, 11, kA0 207, pR0 145 82. dharmAdharmAkAzAnyekekamataH paraM trikamanantam / prazamarati prakaraNa, 14, kAo 214, pR0 150 83. kAlaM vinAstikAyA / prazamarati prakaraNa, 14, kA0 214 pR0 150 84. prazamarati prakaraNa, 14, kA0 213, pR0 149 85. jIvamRte cADaNyakatRNi 11 prazamarati prakaraNa, 14, kA0 214, pR0 150 86. jIvA iti saMbhavantaH.... jIviSyanti ceti jIvAH / prazamarati prakaraNa, 10, kA0 189 ko haribhadrIya TIkA, pR0 131 87. prazamarati prakaraNa, 11, kA0 194, pR0 134 88. vahI, 14, kA0 214, pR0 150 89. vahI, 11, kA0 207, pR0 145 90. asaMkhye akada apradeze jIvaH / vahI, kA0 207 ko TIkA, pR0 145 91. prazamarati prakaraNa, 14, kA0 213, pR0 149 92. jIvastu kartA zubhAzubhAnAM karmaNAmiti / vahI, 14, kA0 214 kI haribhadrIya TIkA, pR0 150 93. jIva muktAH saMsAriNazca / vahI, 11, kA0 190, pR0 132 94. vahI, 11, kA0 190, pR0 132 95. prazamarati prakaraNa, 11, kA0 192, pR0 133 96. bhAvA bhavanti... kSayopazamajazya pNcaite| vahI, 11, kA0 193, pR0 133 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 54 97. evamanaika vidhAnAmeMkaiko ........darzanAdiparyAyai vahI0 kA0 163, pR0 133 98. samayaktva jJAna cAritra vIrya zikSA guNA jiivaaH| prazamarati prakaraNa, 14, kA0 218, pR0 153 99. prazamarati prakaraNa, 11, kA0 207, pR0 145 100. tu rupiNaH pudgalA proktaaH| - prazanarati prakaraNa 11, kA0 207, pR0 145 101. vahI, 14, kA0 214, pR0 150 102. dvayAdi pradezavanto ......... varNAdiguNeSu bhjniiyH| vahI, 11, kA0 208, pR0 145 108. sparza rasa gantha.......... saMsAriNaH sknthaaH| prazamarati prakaraNa, 14, kA0 216217, pR0 152 104. pudgala dravya punarodayike bhAve bhavati pAriNAmike c| vahI, 11, kA 209, pR0 146 105. kartRtva paryAya shuunyaani| vahI, 14, kA0 214, pR0 150 106. vahI, 11, kA0 208, pR0 145 107. dvayAdi pradeza bhAjaH........ kaaryliNgshc| prazamarati prakaraNa, 11, kA0 208 ko haribhadrIya TIkA, pR0 145 108. DaoN0 lAlacandra jainaH paMcAstikAya eka sarala adhyayana, pR0 42 109. dvayAdi pradezavaMtAo....... skNthaaH| prazamarati prakaraNa, 11, kA0 208, pR0 145 110. eka dvayaNuka........ sarve skndhaaH| vahI, 11, kA, 208 kI haribhadrIya TIkA, pR0 145 111. vahI, pR0 145 112. dharmadravyaM ......... jldrvybhivopgraahkm| prazamarati prakaraNa, 14, kA0 215 kI haribhadrIya TIkA, pR0 151 113. vahI, 11, kA0 207, pR0 145 114. asaMkhyeya pradezoM jIvaH tathA dhrmaadhmaadiipi| vahI, 14, kA0 214 kI haribhadrIya TIkA, pR0 150 115. dharmAdIni kartRtva paryAya shuunyaani| vahI, pR0 150 116. sthityupkRtyaadhrmH| prazamarati prakaraNa, 14, kA0 215, pR0 151 117. vahI, 14, kA0 213, pR0 149 118. vahI, 14, kA0 214, kI TIkA, pR0 150 119. aakaashaanyekaikmtH| prazamarati prakaraNa, 14, kA0 214 kI TIkA, pR0 150 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 'dUsarA adhyAya 120. vahI, 14, kA0 207, pR0 145 121. vahI, 14, kA0 209 pR0 146 122. vahI, 14, kA0 214 ko TIkA, pR0 150 - 123. avakAzadAnopa kudga gnm| vahI, 14, kA0 215 pR0 151 124. yathA vA vyoma dravyaM svameya .......... zabdaH prasAda yti| prazamarati prakaraNa, 14, kA 215 kI haribhadrIya TIkA, pR0 151 | 125. jIva jIvAdhAra.......... emevaakaashme| vahI, 14, kA0 213 kI TIkA, pR0 149 126. prazamarati prakaraNa, 14, kA0 211, pR0 148 127. vahI, 14, kA0 212 pR0 148 128. kAlaM vinAstikAyA -vahI, 14, kA0 214, pR0 150 129. prazamarati prakaraNa, 11, kA0 207, pR0 145 130. kAladravyamaNyananta samayamatItA nAnatAdi bhedeneti| vahI, kA0 14, kA0 214 kI TIkA, pR0 150 131. vahI, pR0 150 132. martyalokikaH kAlaH / vahI, 14, kA0 213, pR0 148 133. vahI, 14, kA, 209, pR0 146 134. pariNAma vartanA vidhiH parAparatva guNa lakSaNaH kAlaH vahI, 14, kA0 218 pR0 123 135. prazamarati prakaraNa, 14, kA0 218 kI TIkA, pR0 153 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ((HinAya) AcAra-mImAMsA sampUrNa jaina vAMGamaya meM caraNAnuyoga kA vizeSa mahatva hai, kyoMki inameM AcAra ke niyamoM kA vizada vivecana upalabdha hai| upAsakAdhyayana, zrAvaka dharma, zrAvakAcAra, puruSArthasiddhayupAya, vasunandI zrAvakAcAra, sAgAradharmAmRta, mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA, AcArAMgasUtra, ArAdhanAsAra, zubhASita ratna saMdoha, muniprAyazcitacaritrasAra, caraNasAra, arAdhanA saMgraha, anagAra dharmAmRta, pravacanasAra, Adi grantha caraNAnuyoga mUlaka hai jinameM muni aura zrAvaka donoM ke AcAra saMbaMdhI niyamoM para prakAza DAlA gayA hai| __ mUlAcAra AcArAMga sUtra, anagAra dharmAmRta, caraNasAra, ArAdhanAsAra evaM pravacanasAra Adi caraNAnuyoga viSayaka granthoM meM muniyoM ke paMcamahAvrata - paMca samiti pAlana, paMcendriya nigraha, kezaloca karanA, SaDAvazyaka pAlana, vastratyAga, bhUzayana, adantadhAvana, khar3e-khar3e bhojana karanA evaM eka bAra bhojana karanA Adi aTThAIsa mUla guNoM kA vistRta vivecana prastuta kiyA gayA hai aura batAyA gayA hai ki ina mUla guNoM ke pAlana karane se nirvikalpa sAmAyika cAritra kI prApti hotI hai jinase munipada kI siddhi hotI hai| prazamarati prakaraNa bhI caraNAnuyoga mUlaka grantha hai jisameM AcAra saMbaMdhI niyamoM kA vistRta kathana kiyA gayA hai| isa grantha ke kartA AcArya umAsvAti ne AcAra ko do bhAgo meM vargIkRta kiyA hai- (1) muni AcAra (2) zrAvaka aacaar| inameM muni AcAra ko sarvotkRSTa mAnA gayA hai, kyoMki mUla guNa thAraka muniyoM ko hI mokSa kI prApti saMbhava hai| ataH muniAcAra upAdeya hai| muni svarupa : prazamarati prakaraNa meM muni svarupa kA kathana karate hue batalAyA gayA hai ki jo paMcamahAvrata Adi 26 (aTThAIsa) mUla guNoM kA samyak pAlana kara nirvikalpa sAmAyika Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 tIsarA adhyAya cAritra ko prApta karatA hai, vaha muni kahalAtA hai| vAstava meM samyagdarzana-jJAna-cAritra ke ArAdhaka muni ko hI munipada kI prApti hotI hai 1 / prazamarati prakaraNa meM muniyoM ke pAlana karane yogya AcAra saMbaMdhI niyamoM kA ullekha kiyA gayA hai jo saMkSepa meM nimnAMkita haiM : bhAvanA, dharma, vrata aadi| bhAvanA (anuprekSA) : sarvaprathama muni bhAvanA kA samyaka cintana karate haiN| yahA~ bhAvanA aura anuprekSA donoM ekArthavAcI zabda hai| prazamarati prakaraNa meM bhAvanA kI paribhASA dete hue batalAyA gayA hai ki Agama ke artha ke mana meM cintana karanA bhAvanA yA anuprekSA hai / __ bhAvanA ke bAraha prakAra batalAye gaye haiM - anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azucitva, karmoM kI Asava-vidhi, saMvara-vidhi, nirjarA, loka vistAra, dharmasvAkhyAtatva, bodhi durlbh| inake vistArapUrvaka kathana kramazaH isa prakAra haiM :anitvatva : anityatva ke svarupa kI carcA karate hue batalAyA gayA hai ki saMsAra kI sabhI vastue~ anitya hai, kucha bhI nitya nahI hai, isa prakAra ke cintana karane ko anitya bhAvanA kahate haiN| iSTa jana kA saMyoga, riddhi, viSaya-sukha, sampadA, Arogya zarIra, yauvana aura jIvana - ye sabhI anitya haiM / isa prakAra ina sabakI anityatA kA vicAra karate rahane se rAga utpanna nahIM hotA aura rAga rahita prANi hI mokSa kI cintA meM lagA raha sakatA hai| isalie muniyoM ke lie anityatva bhAvanA kA pAlana karanA Avazyaka hai / azaraNatva : janma, jarA aura mRtyu se ghire hue prANi ke lie kahIM bhI zaraNa nahIM hai, aisA cintana karane ko azaraNatva bhAvanA kahate hai / kevala jinendra deva ke vacanoM ke sivAya anya kucha bhI zaraNa nahIM hai aisA mAnakara AcaraNa karanA azaraNatva bhAvanA kA pAlana karanA hai / ekatva bhAvanA : mai akelA hU~ ityAdi vicArane ko ekatva bhAvanA kahate haiM / saMsAra- samudra meM jIva jahA~ jahA~ janma letA hai yA maratA hai, vaha bhava-Avarta kahA jAtA hai| usa bhava rupI Avarta meM jIva akelA hI janma letA hai aura akelA hI maratA hai| janma lete yA marate samaya usakA koI bhI sahAyI nahIM hotA hai| maraNoparAMta narakAdi gatiyoM meM apane kiye hue zubha-azubha karmoM ke phala ko vaha svayaM hI bhogatA hai| jIva kA hita usake dvArA prApta honevAlA mokSa hI hai, kyoMki isakA kabhI bhI vinAza nahIM hotaa| ataH jaba yaha jIva akelA hI kaSTa bhogatA hai to use akele hI apanA hita sAthanA kara mokSa prApta karanA zreyaSkara hai 10 / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 58 anyatva-bhAvanA : maiM apane kuTumbiyoM, dhana-dhAnya, sonA, cA~dI Adi tathA zarIrAdi se bhinna hU~, aisA vicArane ko anyatva bhAvanA kahate hai 11 / arthAt jisakI buddhi meM rAta-dina yahI vicAra banA rahatA hai ki maiM mAtA, pitA, patnI, putra Adi kuTumbiyoM, dAsa-dAsI Adi parijanoM, dhana-dhAnya, sonA, cA~dI, vastra Adi vaibhava evaM bhoga-upabhoga ke Azraya se bhI bhinna hU~, jise zoka rupI kalikAla kaSTa nahIM detaa| ataH anyatva bhAvanA mokSa ke lie atyAvazyaka hai12 / azucitva bhAvanA : raja-vIrya evaM majjAdi se banA huA zarIra apavitratA kA ghara hai, aisA cintana karane ko azucitva bhAvanA kahate haiM 13 | isa zarIra meM pavitra padArthoM ko bhI apavitra kara dene kI zakti haiN| jaise kapUra, candana, aguru, kaisara Adi sugandhita dravya zarIra meM lagAne se durgandhita ho jAte haiN| zarIra kA Adi kAraNa raja aura vIrya hai, kyoMki prArambha meM inhIM ke milane se zarIra bananA zuru huA hai| phira bAda meM mAtA jo bhojana karatI hai, usa bhojana kA rasa hareNI meM AtI hai jisase zarIra banatA hai| vaha zarIra carma se Avarita hai| isake andara khUna, mA~sa, carbI, aura haDDiyA~ bharI huI haiM jo nasoM ke jAle se veSTita haiN| isameM kahIM bhI zucipanA nahIM hai, isa prakAra kA vicAra karane se azucipanA bar3hatA hI jAtA hai 14 / saMsAra-bhAvanA: saMsAra meM jIva mAtA hokara dUsare bhava meM bahina yA patnI bhI ho jAtA hai, tathA putra hokara pitA, mAtA aura zatru taka ho jAtA hai, isa prakAra ke saMsAra svarupa ke cintana ko saMsAra-bhAvanA kahate hai 15 / kahane kA Azaya yaha huA ki jIva apane karmoM ke kAraNa bhava pariNamana karatA huA mAtA, pitA, bhAI hokara bhI zatru ho jAtA hai| isa prakAra ke bhAva ko jAnakara eka se rAga aura dUsare se dveSa karanA vyartha hai 16 / Asava-bhAvanA : Asava ke dvAroM ke khule rahane para karmoM kA Agamana hotA rahatA hai, jinheM baMda saMbaMdhI vicAranA ko karmAsava bhAvanA kahate haiN| jo prANi mithyA dRSTi, avirati, pramAda, kaSAya evaM yoga meM abhiruci rakhatA hai, usa jIva ko karmoM kA Asrava hotA haiM, kyoMki mithyAdarzanAdi karmAzrava ke pramukha kAraNa haiN| ataH muni ko Asava ke kAraNa ko jAnakara use rokane kA vicAra karanA cAhie 171 saMvara-bhAvanA : ___ Azrava ke dvAroM ke banda ho jAne para karmoM kA Azrava ruka jAtA hai, aisA vicArane ko saMvara-bhAvanA kahate haiN| mana, vacana, aura kAya ke jisa vyApAra se puNya karma kA Anava nahIM Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 tIsarA adhyAya hotA hai, AtmA meM acchI taraha dhAraNa kiye gaye usa vyApAra ko saMvara kahate hai, jise tIrthakAroM ne jIva ke lie paramahitakArI mAnA hai| isa prakAra kA cintana karanA saMvara-bhAvanA hai 18 / nirjarA-bhAvanA : Azrava ke dvAroM ke banda ho jAne para tapa ke dvArA pUrva baMdhe hue karmoM kA kSaya hotA hai, aisA cintana karane ko nirjarA-bhAvanA kahate hai 19 / jaise bar3hA huA vikAra bhI prayatna karane eMva laMghana se naSTa ho jAtA hai, vaise hI saMsAra se yukta manuSya ikaThe hue karma ko tapasyA se kSINa kara DAlatA hai| jisa prakAra bar3hA huA bhI ajIrNa khAnA banda karake laMdhana karane se pratidina kSaya hotA hai, isI prakAra saMsAra meM bhramaNa karate hue jJAnAvaraNAdi karma se baMdhA huA jIva caturtha, aSTama, dvAdaza Adi tapo ke dvArA ve nIrasa ho jAte haiN| aura binA phala diye ve karma masale gaye kusuma ke phUla kI taraha AtmA se jhar3a jAte haiM 20 / loka-bhAvanA : ___ yaha jIva anAdikAla se Urdhvaloka, adholoka, evaM madhyaloka meM bhramaNa karatA hai, ityAdi loka ke svarupa ke vicArane ko loka vistAra-bhAvanA kahate haiN| arthAt samasta loka meM maiM janmA aura marA hU~ tathA sabhI rupI dravyoM kA maine upabhoga kiyA hai, phira bhI merI tRpti nahIM huI hai, isa prakAra pratisamaya vicAra karanA hitakArI hai 21 / svAkhyAta dharma-bhAvanA : ___ bhavya jIvoM ke kalyANa ke lie uttama kSamAdi dasa lakSaNa rupa dharma acchA kahA gayA hai, aisA cintana karanA dharmasvAkhyAta-bhAvanA hai 22 arthAt karmarupI zatruoM ke jaisA tIrthaMkaroM dvArasaMsAra kalyANa ke lie isa Agamatya aura uttama kSamAdi lakSaNa yukta-dharma kA nirdoSa kathana kiyA gayA hai, isameM jo anurakta hote haiM, ve saMsAra rUpI samudra ko AnAyAsa hI pAra kara jAte haiN| dharma ke mArga para calane se hI manuSya Atma-kalyANa kara sakatA hai| jaba taka dharma ke patha para nahIM calatA, usakA anAdi saMsAra-paribhramaNa ke caka se chuTakArA nahIM ho sakatA / ataH Atma-kalyANa ke lie dharma kA cintana karanA upAdeya hai 23 / durlabhabodhi-bhAvanA :.--- . -. manuSya janma, karmabhUmi, Aryadeza, kula, nIrogatA aura Ayu pAne para bhI samyagjJAna kA pAnA durlabha hai, aisA vicArane ko bodhi durlabha bhAvanA kahate haiM24 |ydi saikar3oM bhavoM meM kisI taraha samyagjJAna kA lAbha prApta ho jAya to bhI deza cAritra evaM sakala cAritra pAnA atyaMta kaThina hai 25 | isa prakAra yadi sakala cAritra rupa ratna prApta bhI ho jAya phira bhI indriya, kaSAya, parISaha rupI zatruoM se vyAkula manuSya ke lie vairAgya-mArga ko jItanA atyanta dularbha Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana hai| ataH vairAgya-mArga sakala-cAritra kI apekSA duSkara hai 26 / ukta vizleSaNa se yaha spaSTa hai ki vairAgya-mArga meM kaSAya bAdhaka hai jisa para vijaya pAne ke lie kSamAdi dasa dharmoM kA samyak pAlana karanA Avazyaka hai / dharma svarupa evam usake prakAra : prazamarati prakaraNa meM dharma svarupa evam usake bheda para vistArapUrvaka ullekha kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki dharma-mArga para calane vAlA manuSya vairAgya-mArgI ho sakatA hai| jabataka vaha dharma ke patha para nahIM calatA hai, tabataka vaha anAdi saMsAra-paribhramaNa ke cakka se chuTakArA nahIM pA sakatA hai| granthakAra ne dharma ke do rupa batalAye haiM - (1) Agama rupa (2) uttama kSamAdi dasa lakSaNa rup| Agama rupa dharma se manuSya sva-para kA bodha karatA hai aura apanI avirAma sAdhanA se mukti lAbha karatA hai| uttama kSamAdi rupa dharma se prANI isI prakAra saMsAra-sAgara ko pArakara mukti prApta karatA hai 281 prazamarati prakaraNa meM dharma ke dasa prakAra batalAye gaye haiM jo kramazaH nimnavat haiN29| kSamA, mArdava, Arjava, zIva, saMyama, tyAga, satya, tapa, brahmacarya aura Akincanya / .. kSamA dharma : kSamA dharma uttama dharma hai| gAlIgaloja aura mAra Adi ko samabhAvapUrvaka sahanA kSamA hai| arthAt kothotpatti ke nimitta milane para bhI hRdaya meM krodha kA utpanna nahIM honA kSamA dharma - dharma kA mUla dayA hai, kyoMki dayA ahiMsA svarupa hai aura dharma kA lakSaNa ahiMsA hI hai| ataH dharma kA mUla dayA hai| parantu jo kSamAzIla nahIM hai, vaha prANiyoM para dayA nahIM kara sakatA hai kyoMki krodhI manuSya ko cetana-acetana athavA isa loka-paraloka kA koI dhyAna nahIM rahatA hai| isa prakAra jo kSamA dharma ke pAlana karane meM sadA tatpara hai, vahI dasa lakSaNa dharma kA pAlana kara sakatA hai| ataH dasa dharmoM meM kSamAdharma sarvottama hai 31 / mArdava dharma : ___ mada ke kAraNabhUta mAna kaSAya ko jItanA mArdava dharma hai 32 / mada ke ATha prakAra batalAye gaye haiM33 - jAti, kula, rupa, bala, lAbha, buddhi, priye evaM zruta, jinakA vistAra pUrvaka kathana prazanarati prakaraNa meM nimnavat kiyA gayA hai: Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 tIsarA adhyAya (ka) jAti mada : brAhmaNAdi jAti meM janma lene kA mada karanA, jAti mada hai| jaise jIva apane jAti mada ke kAraNa nArakI hokara tiJca - manuSyAdi yoniyoM meM cakkara kATatA rahatA hai| ataH jAti mada heya hai, kyoMki yaha sthAyI nahIM hotA hai 341 (kha) kulamada : ___ uttama kula meM janma lene kA mada karanA, kula mada hai| isase manuSya kA zIla dUSita hotA hai aura duHzIla manuSya kA garva duHzIlatA ko bar3hAtA hai| ataH yaha zIlavAn ke lie tyAjya hai 351 (ga) rupamada : rupa-saundarya kA mada karanA, rupa mada hai| yaha rupa aura vIrya se utpanna hotA hai aura sadaiva bar3hatA rahatA hai| yaha roga aura jarA kA ghara hai| yaha nitya hI saMskAra karane yogya hai| yaha dharma aura mAMsa se r3hakA huA, mala se yukta tathA niyama se nazvara hai| isalie yaha tyAjya bala kA mada ... ___ bala kA garva karanA bala-mada hai| vAstava meM bara sthAyI cIja nahIM haiM, kyoMki balavAn manuSya bhI kSaNabhara meM balahIna aura nirbala manuSya bhI vIryAntarAya karma ke kSayopazama se balavAna ho jAte haiN| parantu, mAMsa ke sAmane Ane para saba bala bekAra ho jAtA hai| ataH bala kA mada karanA aniSTakara hai / lAbhamada : lAbha kA garva karanA lAbhamada hai| lAbhAntarAya karma ke kSayopazama se lAbha hotA hai aura lAbhAntarAya karma ke udaya se kucha bhI lAbha nahIM hotA / ataH lAbha aura alAbha anitya hai| yadi sAdhu ko AhArAdi kA lAbha yA alAbha huA, ina donoM sthiti meM samabhAva rakhanA hitakara hai| isalie lAbhamada heya hai 38 | buddhi kA mada : ___ buddhi kA mada karanA buddhi-mada hai| yahA~ buddhi kA artha jJAna hai| jJAna asIma, anantasAgara ke samAna hai| isalie isakA pAra pAnA bahuta kaThina hai| ataH jJAna kA mada bekAra hai 391 priya-mada : priya hone kA garva karanA priya-mada hai| upakAra ke nimitta dIna manuSyoM ke samAna dUsare Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 62 logoM kI cApalUsI karake jo unakA prema prApta kiyA jAtA hai, vaha mithyA, kSaNika evaM atyaMta kaSTaprada hotA hai, kyoMki kSaNa bhara meM rAga raMjisa meM badala jAtA hai| ata: yaha bhI heya hai 40 / zruta-mada : zruta jJAna prApti kA garva karanA, zruta-mada hai| isakA pAlana karane vAlA manuSya ajJAnI hotA hai, jaise zrutamada pAlana karane vAlA muni sthUlabhadra / sthUlabhadra ke zruta mada ke kAraNa zruta-sampradAya kA viccheda ho gyaa| ataH zrutamada hAnikAraka hai 41 / isa prakAra ATha mada ke kAraNabhUta mAna kaSAya para vijaya prApta karanA mArdava dharma hai| isa dharma kA pAlana karane vAlA muni sarvaguNa sampanna ho jAtA hai| ataH muni ke lie mAna vijayI mArdava-dharma AcaraNIya hai| Arjava dharma : __ Arjava kA artha saralatA hai| mana, vacana aura kAya ina tInoM yogoM kI saralatA kA honA Arjava dharma hai| mAyA kaSAya kA abhAva hone para hI isakI prApti hotI hai 43 / __ Arjava dharma ke binA zuddhi nahIM hotii| azuddha AtmA dharma kI ArAdhanA nahIM kara sakatA hai| dharma ke binA mokSa kI prApti nahIM hotI tathA mokSa prApta kiye binA avinazvara sukha kI prApti saMbhava nahIM hai aura mokSa se bar3hakara dUsarA koI sukha nahIM hai| ataH sAdhu ko AlocanA Adi karate samaya sadaiva Arjava dharma pAlanA karanA anivArya hai / zauca-dharma : ____ yaha bhI eka mahatvapUrNa dharma hai| prazamarati prakaraNa meM pavitratA ko zauca kahA gayA hai45 / zauca dharma ke do prakAra haiN|6 - dravya zauca aura bhAva shauc| dravya zauca dharma : dravya zauca bAhya zauca hai| yahA~ zauca kA artha zuddhi hai| jo dravya upakaraNa khAna-pAna aura zarIra ko lekara zuddhi kiyA jAtA hai, vaha dravya zauca dharma hai| jJAnAdi meM jo sahAyaka ho, use upakaraNa kahate haiN| jo upakaraNa udgama Adi doSoM se zuddha hotA hai, vaha pavitra hotA hai aura jo vaisA nahIM hotA hai, vaha apavitra hai| isI taraha mala-mUtra kA tyAga karane ke bAda lepa aura grantha se rahita deha pavitra hotA hai| ye saba zuddhi dravya zauca hai| bhAva zauca dharma : nirlobhatA ko bhAva-zauca kahA gayA hai| jisakI AtmA lobha kaSAya se raMjita hai, usakI zuddhi honA kaThina hai| isa prakAra lobha kA tyAga hI yathArtha meM bhAva zauca hai| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 tIsarA adhyAya saMyama dharma : saMyama dharma uttama dharma hai| Asava ke kAraNabhUta hiMsA Adi pApoM se virata honA athavA pRthvIkAya Adi meM saMyama karanA saMyama dharma hai|50 AgamAnusAra saMyama dharma ke do bheda haiM 51 (1) prANi saMyama aura (2) indriya sNym| chaha kAya ke jIvoM kA ghAta nahIM karanA prANi saMyama aura pA~ca indriya evaM mana se virakta honA indriya saMyama hai| yaha saMyama samitiyoM kA pAlana karanevAle muni ko hotA hai| prazamarati prakaraNa meM hI saMyama ke satraha bheda batalAye gaye haiM52- hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha, viramaNa, sparzana, rasana, ghrANa, cakSu, zrota-paMcendriya damana, krotha -mAna-mAyA-lobha cAra kaSAyajaya,mana, vcn-kaaygupti| tyAga dharma : __ vatha, bandhana Adi ko tyAganA athavA sAdhuoM ko prAsuka bhikSA denA tyAga hai 531 prazamarati prakaraNa meM tyAga dharma kI paribhASA dete hue batalAyA gayA hai ki kuTumba, dhana, indriya sukha, bhaya, kalaha, zarIra, rAga-dveSa Adi parigraha ke tyAgane ko tyAga dharma kahA gayA hai aura jo sAdhu tyAga dharma kA pAlana karatA hai, use nirgrantha kahA gayA hai 54 / satya dharma : ___yaha bhI eka uttama dharma hai| satya kI paribhASA dete hue batalAyA gayA hai ki hitakara vacana bolanA satya dharma hai 55 / __satya dharma ke cAra bheda haiN| jaisA dekhanA vaisA hI kahanA, kAya, mana aura vacana kI akuTilatA-ye saba satya dharma jinendra ke mata meM hI kahA gayA hai, anya matoM meM akathita hai56| tapa dharma : tapa dharma eka uttama dharma hai| tapa kA artha tapAnA hai| prazamarati prakaraNa meM tapa kI paribhASA dI gayI hai aura batalAyA gayA hai ki karmoM ke kSaya karane ke lie jo tapA jAye, vaha tapa kahalAtA hai 57 / tapa ke do prakAra haiM- (1) bAhya aura (2) Abhyantara tp| anazanAdi chaha tapa dUsaroM ke dvArA dekhA jAtA hai, isalie inheM vAhya tapa kahA jAtA hai, tathA prAyazcita Adi tapoM dvArA jo svayaM anubhava kiyA jAtA hai,use Abhyantara tapa kahA jAtA hai 58 / bAbakAla : ___ bAya tapa ke chaha bheda kiye gaye haiM9 - anazana, unodaratA, vRtti saMkSepa, rasa tyAga, kAyakleza aura sNliintaa| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana anazana : eka upavAsa se chaha upavAsa taka khAna-pAna kA tyAganA anazana hai aura bhatsa pratyAkhyAna, iMginIbharaNa tathA pAdapopagamana meM jo jIvana paryaMtakhAna-pAna kA tyAga kiyA jAtA hai, vaha bhI a ' 'na tapa hai| isameM muni eka do tIna Adi grAsa ke krama se AhAra ko ghaTAte hue eka grAsa taka le jAte haiN| unodara : battIsa kaura se yathAzakti kama AhAra karanA, unodara bAhya tapa hai61 / vRttisaMkSepa : vRtti kA artha AhAra hotA hai| AhAra se saMbaMdhita nAnA prakAra ke niyama jisameM kiye jAte haiM, use vRttiparisaMkhyAna nAmaka tapa kahA jAtA hai| arthAt bhikSA ko parimita karane ke lie ghara Adi kA parimANa karanA ki Aja maiM itane gharoM se bhikSA grahaNa karU~gA, vRttisaMkSepa bAhya tapa hai 621 rasatyAga : dUdha, dahI, ghI, gur3a Adi rasoM ke tyAga ko rasa tyAga kahate haiM 63 / arthAt tela, dUdha, akSurasa (gur3a-zakkara Adi) dahI aura ghI - ina pA~ca prakAra ke rasoM meM eka do tIna cAra yA pA~ca rasoM kA tyAga karanevAle muni ko rasa parityAga nAmaka tapa hotA hai| kAyA kleza : kAyotsarga, utkaTukAsana, AtApana Adi ke dvArA zarIra ko kleza dene ko kAyakleza kahate haiN| arthAt aneka prakAra ke pratimAyoga thAraNa karanA nAnA AsanoM se dhyAnastha honA, mauna rahanA, zIta kI bAdhA sahanA tathA dhUpa meM baiThanA ityAdi kAyakleza tapa mAnA gayA hai64 / saMlInatA : __ Agama kA upadeza karanA saMlInatA tapa hai65 | isake do bheda haiM66 (9) indriya saMlInatA aura no indriya sNliintaa| (1) indriya saMlInatA : jisa prakAra kachuA apane aMgoM ko saMkoca letA hai, usI prakAra sAdhu rAga-dveSa ke kAraNa zabda Adi se apanI indriyoM ko saMkoca letA hai, isa prakAra ke indriya-saMkoca ko indriya saMlInatA kahate haiM 671 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA adhyAya (2) no indriya saMlInatA : Ata-raudra dhyAna, aura krodhAdi ko utpanna na hone denA aura yadi utpanna ho jAve to use viphala kara denA no indriya saMlInatA hai.68| AbhyAntara tapa : tapa kA dUsarA bheda AbhyAntara tapa hai| yaha bAhya tapa ke viparIta hai| AbhyAntara tapa kA artha hai-bhItara kA tapa, jisakA kevala svayaM anubhava kiyA jAtA hai| ___ AbhyAntara tapa ke bhI chaha bheda kiye gaye haiM- prAyazcita, dhyAna, vaiyAvRtya, vinaya, utsarga evaM svAdhyAya / prAyazcita : jo apane kiye hue doSoM ko dUra karane ke lie AlocanA Adi kI jAtI hai, use prAyazcita Abhyantara tapa kahate haiM 70 / isake nava bheda hai:71 AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, tapa, vyutsarga, viveka, upasthApanA, parihAra aura ched| dhyAna : ____kisI vastu meM mana ko ekAgra karanA, dhyAna AbhyAntara tapa haiM 721 dhyAna cAra prakAra ke hote haiN| AtathyAna, rodradhyAna, tharmadhyAna, shukldhyaan| ArtadhyAna : Rta duHkha athavA saMkleza ko kahate haiM, usase jo dhyAna hotA hai, vaha Arta dhyAna hai73| isake bhI cAra bheda haiM- (ka) apriya vastu kA sambandha hone para usake viyoga ke lie cintA karanA (kha) sira darda Adi kI pIr3A ko dUra karane ke lie cintA karanA (ga) priya vastu kA viyoga hone para usake saMyoga ke lie cintA karanA aura (gha) candana, khata Adi ke lagAne se utpanna hue sukha kA viyoga na hone ke lie cintA karanA 74 | raudra dhyAna : krUra athavA nirdaya ko rudra kahate haiM, usakA jo dhyAna hotA hai, vaha raudra dhyAna hai 751 isake bhI cAra bheda haiM- (ka) hiMsA meM Ananda anubhava karanA (kha) jhUTha bolane meM Ananda anubhava karanA (ga) corI karane meM Ananda karanA aura (gha) parigraha-saMcaya meM Ananda anubhava karanA / dharmadhyAna : dharma yukta dhyAna ko dharmadhyAna kahate hai| arthAt dharma viSayaka ekAgra cintana karanA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana dharmadhyAna tapa hai 77 / asake cAra bheda haiM 781 -(1) AjJA vicaya (2) apAya vicaya (3) vipAka vicaya (4) saMsthAna vicy| AjJA vicaya : - Apta ke vacana ke artha kA nirupaNa karanA AjJAvicaya nAmaka dharmadhyAna hai| athavA pravacana ke rupa meM sarvajJadeva ne jo AjJA dI hai, usakI guNa-zAlitA aura nirdoSatA kA vicAra karanA AjJA vicaya hai| sArAMza yaha hai ki dvAdazAMga vANI ke artha ke abhyAsa karane ko AjJA vicaya dharmadhyAna kahate haiM 791 apAya vicaya : __Azrava vikathA, gaurava, parISaha Adi meM anartha kA cintana karanA apAya vicaya nAmaka dharmadhyAna hai| mana-vacana-kAya ke vyApAra ko Anava aura strI, bhojana, cora aura deza kI bAteM karanA vikathA kahA gayA hai| aizvarya sukha-rasa ko gaurava evaM bhUkha-pyAsa Adi kI bAdhA ko parISaha kahA gayA hai| jo jIva ukta dhyAna meM par3atA hai, use naraka Adi gatiyoM meM nAnA prakAra Asrava Adi kI burAiyoM kA cintana karanA, upAya vicaya dharmadhyAna hai 80 | vipAka vicaya : zubha aura azubha karmoM ke rasa kA vicAra karanA, vipAka vicaya dharmadhyAna hai 81 | karma do prakAra ke haiM- zubha aura ashubh| donoM prakAra ke karmoM kA vicAra karanA ki azubha karmoM kA phala yaha hotA hai aura zubha karmoM kA yaha phala hotA hai, isa prakAra cintana karanevAle 6 yAna ko vipAka vicaya dharmadhyAna kahate haiM 82 | saMsthAna vicaya : kSetra ke AkAra kA cintana karanA, saMsthAna vicaya nAmaka dharmadhyAna hai 83 / jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla- chaha dravyoM kA kSetra urdhva madhya evaM adholoka hai, jinake AkAra kA cintana karanA saMsthAna vicaya dharmadhyAna hai 84 / - dharma dhyAnoM ke pAlana karane se muni ke ghAti karma ke kSaya ke eka deza se utpanna honevAlA, aneka RddhiyoM ke vaibhava se yukta apUrvakaraNa nAmaka AThavA~ guNasthAna prApta hotA hai| phira bhI ina durlabha RddhiyoM meM ve nirmohI haiN| jabaki muniyoM ko jo RddhiyA~ prApta hotI haiM, ve saba RddhiyoM se utkRSTa hotI haiN| isa prakAra kaSAyajayI muni lAkhoM bhavoM meM dularbha yathAkhyAta cAritra ko tIrthaMkara kI bhAMti prApta karatA hai 85 / zukla dhyAna : jo dhyAna zArIrika aura mAnasika duHkha kA chedana karatA hai, use zukla dhyAna kahate Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 tIsarA adhyAya haiN| ananta vizuddha pariNAmI jIva ko zukla dhyAna hotA hai 87 / isake cAra bheda haiM: (ka) pRthaktva vitarka vicAra (kha) ekatva vitarka avicAra (ga) sUkSma kriyApratipAti (gha) vyuparata kriyAnivRtti 88 / pRthaktva virtaka vicAra : __ zAnta moha arthAt gyArahaveM guNa sthAnavartIjIva, tIna yogoM ke dvArA aneka bhedoM se yukta dravyoM kA jo dhyAna karatA hai, vaha pRthaktva vitarka vicAra nAmaka zukla dhyAna hai / cU~ki vitarka kA artha dhruta hai aura caudaha pUrvo meM pratipAdita artha ko zikSA se yukta muni isakA dhyAna karatA hai, isalie yaha dhyAna savirtaka kahalAtA hai / artha, zabda aura yogoM kA saMkramaNa-parivartana vicAra mAnA gayA hai / isa dhyAna meM ukta lakSaNavAlA vicAra rahatA hai / isalie yaha dhyAna savicAra hotA hai| ekatva vitarka avicAra : kSINa moha arthAt bArahaveM guNa sthAna meM rahanevAlA muni tIna meM se kisI eka yoga ke dvArA eka dravya kA jo dhyAna karatA hai, vaha ekatva vitarka avicAra nAmaka dUsarA zukla dhyAna hai / isameM vicAra kA sadbhAva nahIM hai, isalie yaha avicAra hotA hai| sUkSmakriyApratipAti : ___ jo dhyAna vitarka aura vicAra se rahita hai tathA sUkSmakoya yoga ke avalambana se hotA hai, vaha sUkSmakriya nAmakA zukla dhyAna hai / yaha samasta padArthoM ko viSaya karanevAlA hai / atyanta sUkSma kAya yoga meM viSamAna kevalI bhagavAna isa prakAra ke kAya yoga ko rokane ke lie isa zukla dhyAna kA dhyAna karate haiM 911 vyuparata kriyA nivRtti : jo vitarka aura vicAra se rahita hai tathA jisameM yogoM kA bilkula nirodha ho jAtA hai, vaha vyuparata kiya nivRtti nAmaka zukla dhyAna hai| jaba kevalI zailazI karate haiM, usa samaya unake Atma pradezoM kI avagAhanA zarIra-avagAhanA se eka tihAI hIna ho jAtI haiM kyoMki zarIra meM mukha, nAka, kAna Adi meM jo chidra haiM, ve pUrita ho jAte haiM jisase AtmA ke pradeza ghanIbhUta ho jAte haiN| ataH AtmA ke pradezoM kI avagAhanA mukta zarIra kI avagAhanA se tribhAgahIna raha jAtI hai| isake pazcAt sakala yoga kA nirotha hone para vyuparata sakala kriya nAmaka cauthA zukla dhyAna hotA hai 92 / isa prakAra muni Adi ke do zukla dhyAnoM ko prApta kara aSTa karmoM ke nAyaka mohanIya karma ko jar3a se naSTa kara DAlatA hai 93 | aura zeSa dhyAnoM dvArA ve samasta avaziSTa karma Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 68 prakRtiyoM ko kSaya kara audArika, vaikiyika aura kArmaNa zarIra se mukta hotA huA sparza rahita RjuzreNI gati ko prApta karake vigraha rahita eka samaya meM binA kisI bAthA ke upara jAkara loka ke agrabhAga ko prApta kara janma, jarA, maraNa aura roga se vimukta hokara vimala siddha kSetra meM sAkAra upayoga se sidvipada ko prApta hote haiN| vaiyAvRtya AbhyAntara tapa : AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zekSa, guNa, kula, saMgha, rogI, sAdhu aura manojJa-ina dasa prakAra ke sAdhuoM kI sevA-zazrUSA karane ko vaiyAvRtya kahate haiN| yaha vaiyAvRtya AcArya Adi dasa prakAra ke muniyoM ko hotA hai| isalie Azraya ke bheda se vaiyAvRtya tapa bhI dasa prakAra kA mAnA gayA hai / vinaya AbhyAMtara tapa: ___ samyak darzana aura samyakjJAna tathA samyak cAritra ke prati mana, vacana-kAya se jo Adara bhAva prakaTa kiyA jAtA hai, use vinaya AbhyAMtara tapa kahate haiM 96 / vAstava meM vinaya samasta mAnavIya guNoM meM pradhAna hai| vinaya ke cAra bheda haiM- jJAna vinaya, darzana vinaya, cAritra vinaya, upacAra vinaya / / darzana vinaya : jIvAdi sapta tatvoM ke viSaya meM jahA~ niHzaGtA Adi lakSaNoM se sahitapanA hotA hai, vaha darzana vinaya hai| jJAna vinaya : jo bahuta sammAna Adi ke sAtha jJAna kA grahaNa, abhyAsa tathA smaraNa Adi kiyA jAtA hai, vaha jJAna vinaya hai| muni ko jJAna vinaya hotA hai| cAritra vinaya : ___ samyaktva aura jJAna se yukta puruSa kI cAritra ke prati jo utsukatA hai, vaha cAritra vinaya hai| upacAra vinaya : vinaya karane ke yogya AdaraNIya puruSoM ko dekhakara uThanA, unheM baiThane ke lie Asana denA, unake Age hAtha jor3anA, unake upakaraNa lenA, paira thonA, aGga dabAnA Adi upacAra vinaya hai / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA adhyAya utsarga Abhyantara tapa : kAyotsarga Adi karanA vyutsarga hai| isake do bheda haiM- (1) bAhaya vyutsarga (2) Abhyantara vyusrg| bAsa vyutsarga tapa : adhika upakaraNa, bhattapAna Adi ke tyAgane ko bAhaya vyutsarga tapa kahate haiN| arthAt kheta Adika bAhya parigraha kA tyAga bAhya vyutsarga hai| Abhyantara vyutsarga tapa : mithyA darzana Adi ke tyAgane ko Abhyantara vyutsarga kahate haiN| arthAt krodhAdi parigraha kA tyAga Abhyantara vyutsarga hai| svAdhyAya AbhyAntara tapa: svAdhyAya tapa ke pA~ca bheda haiM- vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAma aura dhrmopdesh100| zabda tathA artha ke pATha ko vAcanA svAdhyAyatapa, sandeha dUra karane ke lie pUchane ko pRcchanA svAdhyAyatapa, AgamArtha kA mana meM cintana karane ko anuprekSA svAdhyAyatapa, pATha-zuddhatApUrvaka uccAraNa karane ko AmnAya svAdhyAya tapa, AkSepaNI-vikSepaNI-saMvedanI tathA nirvedanI kathA ke kathana ko dharmopadeza svAdhyAya tapa kahA gayA hai| bahmacarya dharma : brahmacarya uttama dharma hai| prazamarati prakaraNa meM isake svarupa kA kathana karate hue batalAyA gayA hai ki maithuna se nivRtta hone ko brahmacarya dharma kahA gayA hai 101 / Azaya yaha hai ki strI se saMbaMdha rakhanevAle zayyA Adi padArtha, pUrva kAla meM bhogI huI strI kA smaraNa tathA strI saMbaMdhI kathAvArtA sunane ke tyAga karane se brahmacarya dharma kA pAlana hotA hai| brahmacarya ke aTThAraha bheda haiM :- bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika deviyoM ke bhoga-sukha se mana-vacana, kAya aura kRta, kArita, anumodanApUrvaka virata hone se nau bheda aura audArika zarIra saMbaMdhI kAya bhoga se virata hone ke kAraNa nau bheda hote haiN| isa prakAra brahmacarya ke aTThAraha bheda hote haiM 102 1--...--- AkiMcanya dharma : - AkiMcanya uttama dharma hai| prazamarati prakaraNa meM AkiMcanya dharma kI paribhASA dete hue batalAyA gayA hai ki parigraha ke abhAva arthAt dharma ke upakaraNoM ke sivAya anya kucha bhI parigraha ke na rakhanA akiMcanya dharma hai 103 | adhyAtmajJAnI nizcayanaya se AtmA ke moha pariNAma ko hI parigraha kahA gayA hai, kyoMki usake hone se manuSya bAhya parigraha ke saMcaya Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 70 meM pravRtta hotA hai| ataH jo vairAgya ke abhilASI haiM, vahI AkiMcanya parama dharma hai 1041 ___ isa prakAra dasa dharma ke pAlana karane se cirakAla ke saMcita durbhedya, rAga, dveSa aura moha kA thor3e hI samaya meM upazama ho jAtA hai105 tathA ahaMkAra aura mamakAra ke tyAga karane se atyanta durjaya, udyata aura balazAlI parISaha, gaurava, kaSAya, yoga aura indriyoM ke samUha bhI naSTa ho jAte haiM06 / ataH kaSAyAdi para vijaya pAne ke lie dasa dharma kA pAlana karanA atyAvazyaka hai| jabataka muni kaSAya para vijaya nahIM prApta karegA, tabataka vaha hiMsA Adi pA~ca pApoM se virata nahIM ho sakatA hai aura isase virata hone ke lie muniyoM ko vratI honA paramAvazyaka hai| isalie Age vrata ke svarupadi kA kathana kiyA gayA hai| vrata kA svarupa: pApoM se virata honA vrata hai| Age vrata ke svarupa kA kathana karate hue batalAyA gayA hai ki hiMsA, asatya, acaurya, kuzIla (maithuna) aura parigraha-pA~ca pApa haiN| ina pApoM se nivRtta honA vrata hai| vrata ke bheda : ___ isake do bheda hai- (1) aNuvrata (2) mhaavrt| hiMsA Adi pA~ca pApoM se eka deza nivRtti hone ko aNuvrata aura sarvadeza nivRtti hone ko mahAvrata kahA gayA hai 107 | mahAvrata : prazamarati prakaraNa meM mahAvrata ke pA~ca bheda batalAye gaye haiM- ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya evaM aparigraha 08 | ahiMsA : . ahiMsA prathAna mahAvrata hai| ahiMsA kA artha hotA hai - hiMsA na krnaa| hiMsA mahApApa svarupa hai| prazamarati prakaraNa meM hiMsA ke svarupa kA kathana kara batalAyA gayA hai ki kisI bhI jIva ko pramAdapUrvaka ghAta karanA yA kaSTa denA hiMsA hai109| hiMsA ke do prakAra haiM - dravya hiMsA aura bhAva hiNsaa| yahA~ hiMsA kA pramukha kAraNa pramAda kA yoga hai, kyoMki pramAda kA yoga rahate hue bAhya meM hiMsA na hone para bhI hiMsA mAnI jAtI hai aura pramAda kA yoga na hone para bAya meM hiMsA hone para bhI hiMsA nahIM mAnI jaatii| isa prakAra nidrA, viSaya, vikaTa aura vikathA - pA~ca prakAravAlA pramAda hI hiMsA kA pramukha kAraNa hai|10| isa prakAra hiMsA se sarvadeza nivRtti ahiMsA mahAvrata hai| ahiMsA vrata kI bhAvanAe~: ahiMsA mahAvrata ko sthira karane ke lie isakI pA~ca bhAvanAe~ batalAyI gaIM haiM jo isa Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 tIsarA adhyAya prakAra haiM- vacana-manogupti, IryA-AdAna nikSepaNa samiti aura AlokitapAna bhojana 111| satya : satya dUsarA mahAvrata hai| asatya se virata honA hI satya vrata hai| saccI bAtoM ko chipAnA, jhUThI bAta prakaTa karanA, kaDuA, kaThora aura sAvadha bacana bolanA asatya hai|12| asatya kA mukhya kAraNa pramAda hI hai| isake aneka prakAra hote haiN| jaise-(1) sad ko asat kahanA,yathA AtmA nahIM hai (2) asat ko sat kahanA, jaise AtmA vyApaka hai (3) viparIta vacana, jaise gAya ko ghor3A kahanA (4) kar3ave vajana bolanA (5) sAvadha vacana, jaise isa mArga meM hiraNoM kA jhuNDa gayA hai, aisA batalAnA / isa prakAra kaTuka sAvadha vacana bhI asatyasvarupa hai, kyoMki isase bhI hiMsA hotI hai|113 ataH asatya rupa mahApApa kA sarvathA tyAga karanA hI satya mahAvrata hai| arthAt asatya se sarvathA virata honA hI satya mahAvrata hai| yaha mahAvrata ahiMsA mahAvrata kI rakSA ke lie Avazyaka hai| satya vrata kI bhAvanAe~ : ___ahiMsA mahAvrata kI taraha satya mahAvrata kI bhAvanAoM kA pAlana karanA atiAvazyaka hai| isakI bhI pA~ca bhAvanAe~ haiM - (1) anuvIci bhASaNa (2) kroSa pratyAkhyAna, (3) lobha pratyAkhyAna (4) nirbhayatA aura (5) hAsya prtyaakhyaan14| isa prakAra ukta bhAvanAoM ke pAlana nahIM karane para yaha vrata dUSita ho jaayegaa| asteya : ___ asteya tIsarA mahAvrata hai| isake svarupa kA kathana karate hue batalAyA gayA hai ki steya se sarvadeza virata honA asteya hai| yahA~ steya pApa svarupa hai| isakA artha caurya hai| isa prakAra caurya buddhi se para-dhana kA haraNa karanA steya hai| arthAt pramAda ke yoga se binA diye hue padArtha ko grahaNa kAnA steya yA caurya hai 115 | steya kA mukhya kAraNa pramAda hI hai| isa prakAra steya evaM isake kAraNoM kA sarvadeza nivRtti honA asteya mahAvrata hai| asteya vrata kI bhAvanAe~ : ___ asteya mahAvrata kI rakSA ke lie pA~ca bhAvanAoM kA pAlana karanA Avazyaka hai| isakI pA~ca bhAvanAe~ isa prakAra haiM 116 - zUnyAgAravAsa, vimocita gRhAvAsa, uparodhAvidhAna, yathodita bhaikSya zuddhi aura sadharmA visNvaad| asteya mahAvrata paMca bhAvanAoM ke binA dUSita ho jAtA hai| ataH ina bhAvanAoM kA samyak AcaraNa karane para hI yaha mahAvrata sthAyI hotA hai| amaithuna (brahmacarya): amaithuna bhI mahAvrata hai| isakA artha hotA hai- maithuna kA abhaav| maithuna ke svarUpa kA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 72 kathana karate hue batalAyA gayA hai ki strI-puM0 evaM napuMsaka veda ke udaya se ramaNa karane kI kriyA maithuna hai aura maithuna hI abrahUma hai 117 / isa prakAra maithuna kA sarvadeza tyAga amaithuna ( brahmacarya) mahAvrata hai| amaithunavrata kI bhAvanAe~ : isa vrata ko dRr3ha karane ke lie pA~ca bhAvanAoM kA kathana kiyA gayA hai| zrRMgArAtmaka kathAvArtA sunanA yA sunAne kA tyAga karanA, striyoM ke ramaNIya aGgoM ke dekhane kA tyAga karanA, pUrvakAla meM bhIgI huI rati ke smaraNa kA tyAga karanA, kAmottejaka gariSTa rasoM kA tyAga karanA aura zarIra saMskAra kA tyAga karanA - brahmacarya mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ hai / ina bhAvanAoM ke samyak pAlana ke lie inakA sadaiva smaraNa karanA Avazyaka hai| isake pAlana nahIM karane se yaha mahAvrata dUSita ho jAtA hai| aparigraha : aparigraha pA~cavA mahAvrata hai| aparigraha kA artha hotA hai parigraha kA na honaa| prazamarati prakaraNa meM parigraha ke svarupa kA kathana kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki bAhya gAya, bhaiMsa, maNi, muktA Adi cetana-acetana vastuoM meM tathA Antarika rAga-dveSa, kAma - kodhAdi vikAroM meM jo mamatva bhAva hai, vahI mUrchA hai aura mUrchA hI parigraha hai 118 / bAhUya vastuoM ko to isalie parigraha kahA gayA hai ki ve mamatva bhAva ke hone meM kAraNa hotI haiN| rAtri bhojana kA antarbhAva parigraha ke lakSaNa meM kara liyA gayA haiM, kyoMki rAtri bhojana ati lAlasA kA sUcaka hai 119 / isa prakAra parigraha kA sarvadeza tyAga hI aparigraha mahAvrata hai / aparigraha vrata kI bhAvanAe~ : isa vrata ko sRdRr3ha karane ke lie pA~ca bhAvanAoM kA kathana kiyA gayA hai / ve aparigraha kI pA~ca bhAvanAe~ isa prakAra haiM : manojJa yA amanojJa sparza, rasa, gandha, rUpa evaM zabda para samabhAva rakhanA / arthAt pA~ca indriyoM meM rAga-dveSa kA sarvathA tyAga karanA hI aparigraha mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ haiM 120 | muni dvArA mokSa - prApti kI prakriyA : ukta vizleSaNa se spaSTa hai ki ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya evaM aparigraha - pA~ca * mahAvrata haiN| jinameM ahiMsA mahAvrata pramukha haiM aura zeSa mahAvrata ahiMsA ko surakSA pradAna karate haiN| jo muni ina paMcamahAvratoM kA samyak pAlana karate haiM, ve samyagdarzana - jJAna - cAritra ko prApta kara prathama sukha ko prApta karate haiN| parantu vrata tathA tapa bala se yukta hote hue bhI jo upazAnta nahIM hai, ve muni usa guNa ko prApta nahIM kara sakate jisa guNa ko prazama sukha meM sthita sAdhu karate haiN| 21 / prazama guNa vAlA sAyu hI zIla ke aTThAraha hajAra aMgoM 22 ko Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 tIsarA adhyAya binA yatna ke hI sAdhatA hai 123 aura utkRSTa vairAgya ko prApta kara apUrva karaNa nAmaka AThaveM guNasthAna kA dhAraNa karatA hai 124 / vaha muni prApta RddhiyoM meM sarvasva nahI rahatA hai 125 tathA una zradviyoM para vijaya prApta karake sabhI bhAvoM meM bhI dularbha yathAkhyAta cAritra ko tIrthaMkara ke samAna prApta karatA hai 126 pRthaktva virtaka savicAra aura ekatva virtaka avicAra nAmaka zulka dhyAna ke bala se ATha karmoM ke nAyaka mohanIya karmoM ko jar3a se naSTa kara DAlatA hai127| vaha kramazaH anantAnubaMdhI - krodha, mAna, mAyA - lobha kaSAyoM, mithyAtva moha, samyaktava-mithyAtva, samyaktva, apratyAkhyAna kodha, mAna - mAyA - lobha pratyAkhyAna nupaMsaka - strI-puruSa veda, hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA, saMjvalana krodha - mAna-mAyA - lobha ko kSaya kara vItarAgatA ko prApta karatA hai 1 28 / isa prakAra samasta moha ko naSTa evaM klezoM ko dUra karake muni sarvajJa kI taraha na dikhAI denevAle rAhu ke bhAga se chUTe hue pUrNacandra ke samAna suzobhita hotA hai| jisa prakAra sarvajJa jJAnAvaraNAdi karmoM se yukta huA muni rAhu ke grahaNa se mukta pUrNimA ke candra sadRza suzobhita hotA hai 129 | vahI muni antarmuhUrta kAla taka chadmastha vItarAga rahakara eka sAtha jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma ko kSaya karake nityaM, ananta, niratizaya, anupama, anuttara sampUrNa aura apratihata kevalajJAna ko prApta karatA hai 130 / jaba muni moha, jJAnAvaraNa Adi ghAtiyA karmoM kA kSaya kara detA hai to usake zarIra banAye rakhane ke kAraNa vedanIya, Ayu, nAma aura gotra - cAra aghAtiyA karma zeSa raha jAte hai| ina cAro karmoM kA anubhava karatA huA kevala jJAnI jaghanya meM do ghar3I taka aura utkRSTa se ATha varSa krama eka pUrva ko trikAla taka bhavya jIvoM ko dharmopadeza karatA huA vihAra karatA hai 131 / antima bhava kI Ayu abhedya hotI hai, kyoMki isakA apavartana nahIM hotA aura isa Ayu se upagRhIta vedanIya karma bhI usI samAna abhedyava hotA hai tathA nAma - gotra karma bhI usI ke samAna abhedya hote haiM 132 / kintu jisa kevalI ke vedanIyAdika karma Ayukarma se adhika sthiti ke hote haiM, ve unako barAbara karane ke lie samuddhAta karate hai / jaba kevalI samuddhAta ^ se nivRtta hote haiM taba ve muniyoM ke yogya yoga dhAraNa karate hue mana-vacana-kAya-rupa yoga kA nirodha karate haiM 133 / kAya nirodha karate hI unheM kramazaH sUkSma-kriya-apratipAti zukla dhyAna hotA hai jisake dvArA ve avaziSTa karma prakRtiyoM ko kSaya kara dete haiM 34 / antima bhava meM jisa kevalI kA jitanA AkAra aura jitanI u~cAI hotI hai, usase usake zarIra kA AkAra aura u~cAI eka tihAI kama ho jAtI hai 135 / ve kevalI utkRSTa prazamasukha ko prApta karake kSAyika samyaktva kevalajJAna ora kevala darzanarUpa svabhAva se yukta ho jAte haiM 136 1 ve zarIra rupI bandhana ko tyAga kara aura aSTa karmoM ko kSaya karake manuSyaloka meM nahI Thaharate, kyoMki yahA~ Thaharane kA na to koI kAraNa hai na Azraya aura na koI vyapAra hai 137 | ve nIce bhI nahI jAte, kyoMki isameM gaurava kA abhAva hai| ve jahAja Adi kI taraha lokAnta se Age bhI nahIM jAte, kyoMki vahA~ sahAyaka dharma dravya kA abhAva hai| yoga aura kriyA ke abhAva hone se vaha tirachA bhI gamana nahIM karatA hai| ataH mukta siddha jIva Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 74 kI gati upara sIdhI loka ke anta taka hotI hai 138 / yadi mukta jIva ko kriyA nahIM hai, phira bhI vaha urdhvagamana karatA hai| jisa prakAra kumhAra pahale daNDa ke sahAre se caka ko ghumAtA hai aura isake pazcAt daNDa ke haTA lene para bhI cakra ghUmatA hI rahatA hai, usI prakAra sUkSma-kriya apratipAti nAmaka tIsare zukla dhyAna ke samaya meM Atma pradezoM kI avagAhanA ko eka tihAI . hIna karate hue jIva meM kriyA kA jo saMskAra raha jAtA hai, usI saMskAravaza vaha urdhvagamana karatA hai| jisa prakAra araNDaphala ke phUTate hI isake bIja ciTaka kara upara kI ora jAte haiM, usI prakAra karma-baMdha ke TUTane para muktAtmA upara kI ora jAtA hai| jaise miTTI Adi ke lepa ke bhAra se mukta hote hI tumbI jala ke andara se turanta upara A jAtI hai, vaise hI samasta saMga parigraha se mukta huA jIva upara kI ora jAtA hai aura jisa prakAra dIpaka kI zikhA vAyu Adi ke nimitta na milane para svabhAva se upara kI ora ho jAtI hai, usI prakAra muktAtmA bhI urdhvagamana karatA hai|39 isa prakAra vahI muni mukta hokara lokAgra bhAga meM sadA ke lie sthita hokara janma-maraNa ke cakkara se chUTa jAtA hai| parantu jo muni samyakdarzana - jJAna- cAritra sampanna evaM saMyamI hote hue saMhanana, Ayu, bala, kAya, zakti sampadA aura dhyAna kI kamI evaM karmoM ke atinivir3a hone ke karaNa svArtha siddhi paryaMta kisI eka vimAna meM AdaraNIya zuddhi, kAnti aura zarIra kA dhAraka vaimAnika deva hotA hai 40 aura kevala tIna hI bhava dhAraNa karake mukta ho jAtA hai 141 | ___ isa prakAra muni-AcAra parama utkRSTa hai aura isake samyak pAlana karane se hI mokSa-prApti saMbhava hai| ataH muni ko isakA samyak AcaraNa karanA cAhie tAki inheM parama 'nirvANa kI prApti ho sake, kyoMki jIva kA parama lakSya hI yahI hai| gRhasthAcAra : upAsakAdhyayana, zrAvakAcAra, sAgAratharmAmRta, zrAvakadharma eMva pravacanasAra Adi granthoM meM gRhastha ke AcAra pAlana saMbaMdhI niyamoM kA vistRta vivecana upalabdha hai| zrAvaka ke pAlana karane yogya bAraha vrata batalAye gaye haiM, jinheM samantabhadrAcArya ne ise aNuvrata, guNavrata evaM zikSAvrata - tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA hai| prazamarati prakaraNa bhI AcAra viSayaka grantha hai jisameM gRhastha ke saMbaMdha meM prakAza DAlate hue batalAyA gayA hai ki jo vyakti muni-mArga kA anusaraNa nahIM kara sakatA hai, unake lie deza, kAla, bhAva aura zakti Adi kI paristhitiyoM ke anusAra suvidhA dene vAlA sarala mArga gRhasthAcAra haiN| parantu yaha sAkSAt muktimArga na hokara kramazaH jIva ko mukti-prApti kA sahAyaka kAraNa hai 142 / gRhastha kA svarupa : prazamarati prakaraNa me gRhastha ke svarupa kA kathana kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 tIsarA adhyAya ki jo gRhastha aNuvrata, guNavrata evaM zikSAvrata kA samyak pAlana karatA hai, use zrAvaka yA agArI kahA gayA hai| arthAt zrAvaka ke lie pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata evaM cAra zikSAvrata-kula bAraha vrata hote haiN| jo inakA samayak pAlana karatA hai, vahI agArI kahalAtA hai 143 / prazamarati prakaraNa meM varNita zrAvaka ke bAraha vrata nimna prakAra haiN| ahiMsANuvrata : zrAvaka kA prathama vrata ahiMsANuvrata hai| ahiMsANuvrata ke svarupa kA kathana karate hue batalAyA gayA hai ki sthUla hiMsA kA tyAga karanA, ahiMsANuvrata hai| zrAvaka bAdara jIva kI hiMsA nahIM karatA parantu pRthvIkAya Adi sUkSma jIva kI hiMsA kA tyAga bhI nahIM karatA hai| isa prakAra hiMsA ke do bheda haiM - (1) saMkalpI (2) aarNbhii| mai ise mArU~gA, aisA hRdaya me saMkalpa karake jo kisI bhI prANI kA vadha kiyA jAtA hai, vaha saMkalpI hiMsA hai aura AraMbha karane se jo hiMsA hotI hai, vaha AraMbhI hiMsA hai| zrAvaka saMkalpI hiMsA kA tyAga karatA hai, AraMbhI kA nahIM, kyoMki AraMbha kiye binA usakA jIvana-vyApAra nahIM cala sakatA / ataH sthUla arthAt saMkalpI hiMsA kA tyAga pahalA ahiMsANuvrata hai 144 1 . satyANuvrata : zrAvaka kA dUsarA vrata satyANuvrata hai| prazamarati prakaraNa meM satyANuvrata ke svarupa para vicAra kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki sthUla jhUTha kA tyAga karanA satyANuvrata hai| jo vastu jaisI hai, use vaisI na batalAkara anyathA bhASaNa kiyA jAtA hai, zrAvaka usakA tyAga nahIM karatA hai 1451 acauryANuvrata : zrAvaka kA tIsarA vrata acauryANuvrata hai| prazamarati prakaraNa me acauryANuvrata ke svarupa kA kathana kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki sthUla corI kA tyAga karanA, acauryANuvrata hai| arthAt caurya pApa ke eka deza tyAga, acauryANuvrata hai| binA dI huI vastu ke grahaNa karane ko caurya kahA gayA hai| jisake grahaNa karane se manuSya cora kahalAtA hai, vaha sthUla corI hai jo tyAjya hai| isa prakAra sthUla corI kA tyAga karanA acauryArNavrata hai 146 | brahmacaryANuvrata : zrAvaka kA cauthA vrata brahmacaryANuvrata hai| isake svarupa kA kathana kara batalAyA gayA hai ki sthUla maithuna kA tyAga karanA brahmacaryANuvrata hai| yaha do prakAra kA hai- (1) svadAra saMtoSa aura (2) paradAra nivRtti| svadAra santoSavratI ke lie parastrI sevana aura vezyAgamana - dono hI sthUla haiM, isalie vaha donoM kA tyAga karatA hai| kintu paradAra nivRtti kA pAlaka parastrI Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 76 gamana kA to tyAga karatA hai, para vezvAgamana kA tyAga nahIM karatA, kyoMki vaha kisI kI parigRhIta strI nahIM haiM ataH sthUlabrahma kA tyAga hI brahamacaryANuvrata haiM147 / aparigrahANuvrata : yaha zrAvaka kA pAMcavA aNuvrata hai| aparigrahANuvrata kA artha hai- aparigraha vrata kA eka deza pAlana krnaa| isake svarupa kA kathana kara batalAyA gayA hai ki sarvadA viSayoM meM prIti karane kA aura vratapAlana Adi kriyAoM meM dveSa karane kA tyAga karanA aparigrahANuvrata haiN| isa vrata ko icchA-parimANa bhI kahate haiN| arthAt kheta, makAna, Adi kI icchA kA parimANa karanA ki itane makAna, kheta, itanA sonA-cA~dI, dhana-thAnya Adi rakhane kA maiM niyama karatA hU~ - yaha icchA parimANa yA aparigrahANuvrata hai| isa vrata kA pAlana karanevAlA zrAvaka saMyamita ho jAtA hai 1481 digvata: zrAvaka kA chaThavA~ vrata digvata hai| yaha ahiMsA Adi pA~ca mUla guNoM ko bar3hAtA hai| isalie ise guNa vrata kahA jAtA hai| prazamarati prakaraNa meM digvata ke svarupa kA kathana kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki hiMsA tathA Arambha Adi ko kama karane ke abhiprAya se jIvana paMta ke lie dazo dizAoM meM AvAgamana kI sImA nizcita karanA digvata hai| arthAt cAroM dizAoM meM tathA upara-nIce jAne kA parimANa karanA ki maiM amuka dizAoM maiM amuka sthAna taka hI jAu~gA, usase Age nahIM jAu~gA, yaha digvata hai| yaha vrata zrAvaka ke lie upAdeya hai 149 / dezavrata : yaha zrAvaka kA sAtavA~ vrata hai| ise guNa vrata ke nAma se jAnA jAtA hai| yaha guNa vrata kA dUsarA bheda hai| prazamarati prakaraNa meM dezavrata ke svarupa para prakAza DAlate hue batalAyA gayA hai ki digvata ke bhItara samaya kI maryAdA ke sAtha choTI sImA nizcita karanA, dezavrata hai| arthAt digvrata ke dvArA parimita deza meM pratidina jo gamanAgamana kI maryAdA kI jAtI hai, amuka-amuka sthAna taka jAu~gA, use dezavrata kahate haiM 1501 anarthadaNDa vrata : zrAvaka kA AThavA~ vrata anarthadaNDavrata hai| yaha bhI guNavrata hai| yaha ahiMsA Adi pA~ca mUla guNoM meM vRddhi karatA hai| prazamarati prakaraNa meM anarthadaNDa ke svarupa kA kathana karate hue batalAyA gayA hai ki mana, vacana aura kAya ke nirarthaka vyApAra kA tyAga karanA, anarthadaNDa vyApAra kahalAtA hai| arthAt binA prayojana mana-vacana-kAya kI pravRtti karane ko anarthadaNDa kahate haiN| isake aneka bheda hai aura isake tyAga ko anarthadaNDa vrata kahate haiN| yaha vrata bhI zrAvaka ke lie AcaraNIya haiM1511 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 tIsarA adhyAya sAmAyika zikSAvrata : zrAvaka kA navA~ vrata sAmAyika zikSAvrata hai| isa vrata meM munivrata ke abhyAsa kI zikSA milatI hai| prazamarati prakaraNa meM sAmAyika zikSAvrata ke svarupa kA kathana kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki pratikramaNa ko athavA mana, vacana, kAya se sAvadha pravRtti tyAga karane ko sAmAyika zikSAvrata kahate haiN| prAtaHkAla, madhyAhna kAla evaM sAyaMkAla kama se kama do ghar3I taka samatA bhAva rakhate hue zrAvakoM ko sAmAyika karanA abhISTa hai 1521 proSadhopavAsa zikSAvrata : zrAvaka kA dasavA~ vrata proSadhopavAsa zikSAvrata hai| yaha mUla guNoM meM vRddhi karatA hai| isake svarupa kA kathana kara batalAyA gayA hai ki pratyeka aSTamI aura catudarzI ko dhAraNa aura pAraNA ke dina ko ekAsana ke sAtha upavAsa karanA proSadhopavAsa zikSAvrata hai| aSTamI, pUrNamAsI Adi ke dina ke AhAra Adi ko proSatha kahate haiN| isake cAra bheda haiM - AhAra kA tyAga, zarIra ke saMskAra kA tyAga, brahamacarya dhAraNa aura pApayukta vyApAra kA tyAga 153 / yaha vrata zrAvaka ke lie AcaraNIya hai| bhogopabhoga pariNAma zikSAvrata : zrAvaka kA gyArahavA~ vrata bhogopabhoga parimANa zikSAvrata hai| bhoga aura upabhoga meM AnevAlI vastuo kI saMkhyo nizcita karanA bhogopabhoga parimANa hai| puSpa, dhUpa, snAna, aMgarAga Adi jina vastuoM ko ekabAra hI bhogA jAya, unheM bhoga kahA gayA hai| aura vastra, zayyA Adi jo vastue~ bAra-bAra bhogane meM AtI haiM, unheM upabhoga kahA gayA hai tathA unake parimANa karane ko bhAgopabhoga parimANa vrata kahA gayA hai| parimANa do prakAra ke batalAye gaye haiM - (1) eka bhojana kI apekSA aura (2) dUsarA kArya kI apekSA se / bhojana, pAna, khAdya, svAdya Adi kA parimANa karanA tathA madya, mAMsamadhu, anantakAya Adi kA tyAganA bhojana kI apekSA se parimANa karanA hai tathA Aga, vana, gAr3I-ghor3A Adi pandraha prakAra ke svakarmoM se AjIvikA kA tyAga karanA karma kI apekSA se parimANa karanA hai| inakA parimANa yama aura niyama donoM rupoM se hotA hai| aura sevya vastuoM kA tyAga to yamarupa hI hotA hai aura sevya vastuoM kA tyAga yama tathA niyama donoM rupa hotA haiM jIvana paryaMta ke lie tyAga karanA yama hai| aura samaya kI maryAdA ke sAtha tyAga karanA niyama hai 154 / yaha zrAvaka ke lie pAlana karane yogya hai| (12 ) atithi saMvibhAga : zrAvaka kA bArahavA~ vrata atithi saMvibhAga zikSAvrata hai| prazamarati prakaraNa meM isake svarupa kA kathana kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki atithi-yogya pAtra ke lie cAra prakAra Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 - prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana kA dAna denA atithi saMvibhAga hai| poSadha kI pAraNA ke samaya meM nyAyapUrvaka anindanIya vyApAra ke dvArA upArjita dravya se kharIde gaye zuddha cAvala, ghI Adi dravyoM se sAdhu ke uddezya se na banAye gaye bhojana meM se ghara Aye hue sAdhuoM ko vidhipUrvaka jo dAna diyA jAtA hai, use atithi saMvibhAga zikSAvrata kahA gayA hai| pAtra grahaNa se yaha spaSTa hai ki ghara para padhAre hue sAdhuoM ko hI AhAra dAna denA hitakara hai| sAdhuoM ko AhAra dAna unakI bastiyoM meM jAkara apane pAtra meM nahIM denA caahie| atithi saMvibhAgIvratI zrAvaka, jo vastu sAdhuoM ko nahIM detA, pAraNA ke samaya vaha usa vastu ko bhI svayaM nahIM khAtA hai155 / yaha vrata zrAvaka ke lie AcaraNIya hai| isa prakAra zrAvaka ke bAraha vrata hote haiN| zrAvaka ina bAtoM kA samyak pAlana karatA hai tathA ina vratoM kA pAlana karatA huA vaha apanI zakti ke anusAra gAje-bAje, svajana-parivAra ke bar3e bhArI samAroha ke sAtha, jisase pravacana kI prabhAvanA ho, usa DhaMga se caityAlayoM kI pratiSThA karatA hai tathA dIpa, dhUpa, mAlA Adi se jinendra bhagavAna kI arcanA karatA hai| usakI sadaiva yahI abhilASA rahatI hai ki kaba sAdhu banakara kaSAya rupI zatruoM ko jiituuN| isake sAtha hI vaha tIrthaMkara bhagavAna, AcArya, upAdhyAya Adi guru aura sAdhujanoM ko namaskAra karane meM sadaiva saMlagna rahatA hai tathA vaha zAstra pratipAdita SaTkarmoM ko nitya prati karatA rahatA hai| devapUjA, guruupAsanA, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna- ye chaha dainika SaTkarma haiN| inameM devapUjA Atma zuddhi kA vizeSa kAraNa hai| svAdhyAya dharma kI sthiratA kA hetu hai aura dAna-karma lokopakAra kA mukhya sAdhana hai 156 / saMlekhanA vrata : zrAvaka ke bAraha vratoM ke atirikta eka anya vrata saMlekhanA vrata hai| isa vrata kA pAlana zrAvaka jIvana ke aMtima vrata hai| isa vrata kA pAlana zrAvaka jIvana ke aMtima samaya meM karatA hai| ataH yaha bhI eka uttama vrata hai| prazamarati prakaraNa meM saMlekhanA vrata ke svarupa kA kathana kiyA gayA hai tathA batalAyA gayA hai ki bhAva kaSAyoM ko kRza karate hue maraNa karanA saMlekhanA hai| ise samAdhi-maraNa yA saMnyAsamaraNa kahate haiN| zrAvaka kA jaba maraNakAla AtA hai taba vaha zarIra aura kaSAya Adi ko kRza karake AjJAvicaya Adi dhyAna ke dvArA jIne-marane kI icchA Adi doSoM se rahita saMlekhanA pUrvakamaraNa karatA hai 157 | gRhastha dvArA mokSa prApti niyama : isa prakAra vaha zrAvaka vratoM kA pAlana karake saMlekhanApUrvaka ArAdhanA kara maraNoparAMta deva loka meM indra pada ko prApta karatA hai| vahA~ para apane pada ke anurupa jaghanya, madhyama athavA utkRSTa sukha ko bhogatA huA Ayu ke kSaya hone para vahA~ se cyuta hokara vaha manuSya loka Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 tIsarA adhyAya . meM janma letA hai| yahA~ para bhI use jAti, kula, vaibhava, rupa, saubhAgya Adi sampadA tathA samyaktva Adi prazasta guNa prApta hote haiN| isa prakAra sukha kI paramparA kA bhoga karate hue vaha zrAvaka ATha bhavoM ke andara hI niyama se mokSa prApta karatA hai 158 / muni AcAra upAdeya : ukta vizleSaNa se spaSTa hotA hai ki muni AcAra tathA gRhAsthAcAra donoM meM muni kA AcAra parama utkRSTa hone ke kAraNa upAdeya hai| isakA svAbhAvika phala mokSa-prApti hai| gRhasthAcAra kA vaiSayika phala svarga evaM paramparA se mokSa-prApti hai| ataH ina donoM AcAroM meM mokSa kI dRSTi se muni-AcAra atyaMta mahatvapUrNa hai 159 / ___ isa prakAra yaha nirvivAdataH siddha hai ki jo muni gupti, samiti, dharma, aNuprekSA, mahAvrata aura ratna-traya Adi AcAra paddhati kA samyak pAlana karatA hai, unheM ekAntika, Atyantika, niratizaya, anupama evaM bAdhArahita prazama sukha kI prApti hotI hai| ataH mumukSuoM ke lie muni-AcAra hI AcaraNIya haiN| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pravacanasAra, AcArya kundakunda, tRtIya adhikAra, gA0 30-31, pR0 285-88 2. anuprekSA manasA parivarttamAgamasya / prazamarati prakaraNa, 9, kA0 176 kI TIkA, pR0 122 bhAvanA dvAdaza vizudvAH / vahI, 8, kA, 149-150, pR0 102-103 3. bhAvayitavyama 4. vahI, 8, kA0 149 kI TIkA, pR0 103 5. iSTa jana saMprayoga 104 6. evaM.. 7. ......................... sandarbha-sUvI .. moksscintaayaamev| vahI, pR0 104 13: tathA'zucitva bhAvanA 14. azucikaraNa 15. mAtA bhUtvA duhitA 16. vahI, pR0 156 17. mithyA dRSTira virataH sarvANya nityAni / prazamarati prakaraNa, 8, kA0 151, pR0 tathA azaraNatvam.. 8. janma jarAmaraNa 9. vahI, kA0 150, pR0 103 10. ekasya janmamaraNa 11. prazamarati prakaraNa, 8, kA0 150, pR0 103 12. anyA'haM ......... . . kvacidapi zaraNam / vahI, 8, kA0 150 ko TIkA, pR0 103 kvacilloke / vahI, 8, kA0 152, pR0 104 kAryam / vahI, 8, kA0 153 pR0 105 zoka kaliH / vahI, 8, kA0 150, pR0 103 * zucitvAdikA / vahI, pR0 103 bhavati cintyaH / vahI, 8, 155, pR0 106 zatrutAM caiv| prazamarati prakaraNa, 8, kA 156, pR0 107 .. tannigrahe tasmAt / vahI, 8, kA0 157, pR0 108 saMvaro varadadezitacizcantyaH / vahI, kA0 158, pR0 109 18. yApuNya 19. prazamarati prakaraNa, 8, kA0 159, pR0 109 20. vahI, pR0 109 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA adhyAya 21. lokasyAthastiryaktvaM ........... iti bhaavyet| vahI, 8, kA, 190 ko TIkA pR0 103 22. svAkhyAtadharma cintanaM ........ iti bhaavyet| vahI, 8, kA0 150 ko TIkA, pR0 108 / 23. prazamarati prakaraNa, 8, kA0 161, pR0110 24. (ka) bothareca durlabhatA........ bhaavyet| vahI, kA0 150 kI TIkA, pR0 103 25. vahI, 8, kA0 163, pR0 112 26. vahI, 8, kA0 164, pR0 113 27. vahI, 8, kA0 165, pR0 114 28. dharmo'yaM svAkhyAto ........ saMsAra sAgaraM lIlayottIrNa : / prazamarati prakaraNa, 8, kA0 161, pR0 110 29. sevyaH zAntidivamArjava ......... dhrmvidhiH| 30. kSAntiH kSamUSu sahane, kSamitavyAH Akoza prhaaraadyH| vahI, 8, kA0 167 kI TIkA, pR0 115 / 31. yo'yaM daza prakAro ....... dhrmniti| prazamarati prakaraNa9,kA0168 kI TIkA, pR0115-116 32. mArdavaM mAna vijystdvttaapnodH| vahI, pR0 115-116 33. jAti kula rupa bala lAbha buddhivAllamyaka shrutmdaanthaaH| vahI, 5, kA0 80, pR0 55 34. vahI, 6, kA0 81-82, pR0 56-57 35. vahI, 6, kA0 83-84, pR0 57-58 36. prazamarati prakaraNa, 6, kA0 87-88, pR0 60-61 37. vahI, 6, kA0 87-88, pR0 60-61 38. vahI, 6, kA0 89 90, pR0 61-62 39. vahI, 6, kA091-92, pR0 62 40. prazamarati prakaraNa, 6, kA0 93-84, pR0 63-64 41. vahI, 6, kA0 95-96, pR0 64-65 42. tadAyatA guNAH ........ mArdava sevniiym| - vahI, 9, kA0 169, kI TIkA, pR. 116 43. ArjavaM RjutA yathA critaakhyaayitaa| vahI, 8, kA0 167 kI TIkA, pR0 115 44. prazamarati prakaraNa, 2, kA0 170, pR0 117 45. zuci bhAvaH zaucam - vahI, 8, kA0 167 kI TIkA, pR0 115 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 46. dvividhaM zaucaM dravya bhAva bhedaat| vahI, 9, kA0 171 kI TIkA, pR0 117 47. yadravyopakaraNa bhattapAna dehAdhikArakaM shaucm| vahI, pR0 117 48. upakaraNamupakAri ......... bhvtiiti| vahI, pR0 117 49. prazamarati prakaraNa, 9, kA0 171 kI TIkA, pR117 50. saMyamaH paMcAstravAdi viramaNaM pRthivI kAya saMyamAdidharvA .. 51. ASetvanyena ....... saMyama iti| vahI, 9, kA0 172 kI TIkA pR0 118 52. paMcAdviramaNaM ........ saMyamaH saptadaza bhedH| vahI, 9, kA, 172 pR0 1181 53. vahI, 9, kA0 174 ko TIkA, pR0 120 54. prazamarati prakaraNa, kA0 173 kA bhAvArtha, pR0 119 55. satyaM sadbhavo hita stym| vahI, 8, kA0 167 kI TIkA, pR0 115 / 56. avisaMvAdana yogaH........ nAnyatra vahI, 9=kA0 174, pR0 120 57. vahI, 5, kA 59 kI TIkA, pR0 42 58. vahI, 9, kA0 175 kI TIkA, pR0 121 / 59. vahI, 9, kA0 175, pR0 121 60. satrAnazanaM caturthamattAdi ......... paadopgmnmiti| prazamarati prakaraNa, 9, kA0 175 ko TIkA, pR0 121 . 61. UnodaratA.......... kavalAhAra iti| vahI, pR0 121 62. vRttirvartanaM bhikSA tasyAH sakSepaNaM parimita grhnnN| vahI, pR0 121 63. rasa tyAgaH rasAH kSIradadhi ........ tyaagH| vahI, pR0 120 64. kAyaklezaH kaayotsrgotkttkaasnaataapnaadiH| prazamarati prakaraNa, 9, kA0 175 kI TIkA, pR0 120-121 65. saMlIna Agamopadezena / vahI, pR0 121 66. tadbhAvaH saMlInatA indriya noindriya bhedAt dvithaa| vahI, pR0 121 / 67. indriyaiH .......... indriya sNliinH| vahI, pR0 121 68. noindriyaM manaH ........noindriya sNliinH| vahI, pR0 121 69. prazamarati prakaraNa, 9, kA0 176 kI TIkA, pR0 121 70. tatvArthasAra, a0 6, zloka 21, pR0 180 71. dhyAnamekAgracintA nirothaM lkssnnN| vahI, 5, kA 59 kI TIkA, pR042 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 tIsarA adhyAya 72. tatrAttaronepicaturvidham / vahI, 9, kA 176 ko TIkA, pR0 121 73. zatamiti duHkha saMklezaH, tatra bhvmaartmiti| vahI, 1, kA0 20 kI TIkA, pR0 17 74. vahI, 9, kA0 176 kI TIkA, pR0 121 75. rudra kUro nRzaMsaH, tasyaida raudrm| vahI, / , kA0 20 kI TIkA, pR0 42 76. yadapi caturthA / - prazamarati prakaraNa, / , kA 20 kI TIkA, pR0 17 77. tharmodanapetaM dhy'| vahI, 9, kA0 176 kI TIkA, pR0 121 78. AjJApAya vipAka saMsthAna vicaya bhedAccaturvidham / vahI, 5, kA0 59 kI TIkA, pR0 42 79. AptavacanaM pravacanaM cAjJA vicayastadartha nirnnynm| vahI, 17, kA0 247, pR0 172 80. Amnava vikathA gaurava priisshaathessvpaaystu| prazamarati prakaraNa, 17, kA0 248, pR0 172 81. vahI, 17, kA0 149, pR0 173 82. vahI, pR0 173 83. dravya kSetrAkRtyanugamanaM saMsthAna vicystu| vahI, 17, kA0 249, pR0 173 84. vahI, pR0 173 85. vahI, 18, kA0 250-258, pR0 173-177 86. zat zoko ............ tallunAti vicchedayatIti shuklm| prazamarati prakaraNa, 9, kA0 176 kI TIkA, pR0 122 87. zuklamavyatyanta vishuddhaa| vahI, 5, kA, 59 kI TIkA, pR0 42 88. tacarvadham ............. vyuparatakriyamanuvartanam / prazamarati prakaraNa, 1, kA0 196 kI TIkA, pR0 42 89. tatvArthasAra, 7, zloka 45-50, pR0 186-187 90. vahI, pR0 186-187 91. prazamarati prakaraNa, 20, kA0 280, pR0 194 92. vigatakriyamamanivartitvamuttaraM dhyAyati prenn| vahI, pR0 194 . 93. zukladhyAnAvadvayamavANya mohm| vahI, 18, kA0 259, pR0 177 94. siddhi kSetre vimale............. saakaarennopyogen| prazamarati prakaraNa, 21, kA0 288, pR0 1981 95. vahI, 9, kA 176 kI TIkA, pR0 122 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 84 96. vinayojJAnadarzana .............. sa ca vinyo| vahI, 9, kA0169 kI TIkA, pR0 116 97. savinayaH jJAnadarzana vAritropacAra bhedH| vahI, 9, kA0 176, kI TIkA, pR0 116 98. prazamarati prakaraNa, 9, kA0 176 kI TIkA, pR0 122 99. svAdhyAya paMcathA-vAcanA pRcchanA, anuprekSA, AmnAyaH dhrmopdeshaay| vahI, pR0 122 100. prazamarati prakaraNa, 9, kA0 176 kI TIkA, pR0 122_ 101. brahma abrahmaNo ............. nivRttirityrthH| 102. divyAtkAmarati ............ tadbrahmASTAdaza viklpm| vahI, 9, kA0 177, pR0 ____1231 103. AkiMcanasya bhAva AkiMcanyaM nissprigrhtaa| prazamarati prakaraNa, 8, kA0 167, pR0| 104. adhyAtmavido ........... prodhrmH| vahI, 9, kA0 178, pR0 123 105. vahI, 9, kA0 179, pR0 124 106. vahI, 9, kA0 180, pR0 124, 107. tatvArthasAra, 4, zloka 60-61, pR0 123-124 108. prazamarati prakaraNa, 5, kA0 62 kI TIkA, pR0 43 109. pramattayogAt prANavyaparopaNaM praannbdhH| vahI, 5, kA0 60, kI TIkA, pR0421 110. pramAdazca ........... vikathAkhya pNcthaa| vahI, 8, kA0 157, pR0 108 111. vahI, 5, kA0 62 kI TIkA, pR0 43 112. jivAvAk sadbhUtanihanavA .......kaTuka puruSa saavdhaadi| prazamarati prakaraNa, 9, kA0 ___ 174 kI TIkA, pR0 120 113: anRtabhASaNaM ............ iti lubdhakAyAcaSTe / vahI, 5 kA0 60 kI TIkA, pR0 42 / 114. vahI, 5, kA0 62 kI TIkA, pR0 43 115. cauryabuddhayA parasvamAtmasAtkaroti para dhana haraNam / prazamarati prakaraNa, 5, kA0 60 kI TIkA, pR0. 42 116. vahI, 5, kA0 62 kI TIkA, pR0 43 117. mithunasya bhAvo maithunaM strIpuMnapuMsaka vedodayAdA sevnm| vahI, 5, kA0 60 kI TIkA, pR0 42 118. mamatvalakSaNaM parigrahaH .......... mULa parigraha iti| prazamarati prakaraNa, 5 kA0 60 kI TIkA, pR0 42 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 tIsarA adhyAya 119. nizibhojanaM tu parigrahalakSaNe ......... cAnatA vvitm| vahI, pR0 42 120. vahI, 5, kA0 62, kI TIkA, pR0 42 121. prazamarati prakaraNa, 15, kA0 244, pR0 169 122. vahI, 16, kA0 245 kI TIkA, pR0 169-70 123. zIlAMga sahastrASTAdazakam yatnena sAdhayati / vahI, 15, kA0 244, pR0 169 124. vahI, 17, kA0 250-255, pR0 173-175 125. vahI, 18, kA0 256, pR0 176126 / / 126. vahI, 18, kA0 158, pR0 177 127. vahI, 18, kA0 259, pR0 177 128. vahI, 18, kA0 260-262, pR0 178-79 129. sarvoddhAtitamoho ........... pUrNacandra iv| prazamarati prakaraNa, 18, kA0 159, pR0 177 130. vahI, 18, kA0 260-262, pR0 178-79 131. kSINa catuH karmAzo ......... pUrva kottivaa| vahI, 18, kA0 271, pR0 185 132. tenAbhinna ........... nAma go c| vahI, 18, kA0 272, pR0 272, pR0 186 / 133. samuddhAtA nivRttotha ........... muni syeti| prazamarati prakaraNa, 19, kA0 227, pR0 189 134. vahI, 20, kA0 280, pR0 194 135. vahI, 20, kA0 281, pR0 194 136. vahI, 21, kA0 289, pR0194 137. vahI, 21, kA0 291, pR0 201 138. vahI, 21, kA0 292-293, pR0 202.. 139. pUrvaprayogastRtIye zuklathyAne .............tasmAdUrdhvameva gacchati muktArameti prazamarati ___prakaraNa, 21, kA 294 kI TIkA, pR0 203 / 140. sodharmAdiSvanyatamakeSu ........... mahAthuitivapuSkaH vahI, 21, kA0 298, pR0 205 141. vahI, 22, kA0 299-301, pR0 206-207 142. sa evaM sukha paraMparayo siddhi messyti| aSTAnAM bhavAnAbhagamyantare niyameneveti / - Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana prazamarati prakaraNa, 22, kA0 308 kI TIkA, pR0 210 143. vahI, 22, kA0 302 kI TIkA, pR0 208 144. sthUlAt prANAtpAtAdviratiH prathamamaNavratama / sthUlA vAdarA praannino............prthmnnuvrt| prazamarati prakaraNa, 22, kA0 303 kI TIkA, pR0 208 - 145. sthUlamantataM ..... tasmAdvirati na parihAsAdi bhaassnnaataaN| vahI, 22, kA0 303 kI TIkA, pR0 208 146. cauryamadattasyAdAnaM sthUlam, yasminna paTTale cauryamiti hRNyapadizcate, ttsthuulm| - prazamarati prakaraNa, 22, kA0 303, pR0 208. 147. tsmaadvirtiH| paradAra nivRtti vratasya tu para parigRhIta strI parihAraH, na tu vezyA prihaarH| vahI, 22, kI TIkA, pR0 148. satataM sarvadA ratirviSayeSu prItiH, aratirudvego ........... tasmAdvikaratiraNuvratam / prazamarati prakaraNa, 22, kA0 303, pR0 208 149. digvrataM ...... caturmAsyAdiSu sa gRhanati / vahI, 22, kA0303, pR0 208 150. tathA dezAvakAziMka vrataM pratidivasamadhye etAvatI maryAdA......... kalpayati dezAvakAzikaM vratam / prazamarati prakaraNa, 22, kA0 303, pR0 208 151. anarthadaNDavirativratam ........... tasmAdvirativratam / vahI, pR0 208 ... 152. sAmAyika prtikrmnnm| vahI, 22, kA 304 kI TIkA, pR0 208 , 153. tathA poSathavrataM kRtvA ...........aSTamI porNamAsyAdiSu kriyte| 154. upabhoga parimANavratamupabhogaH ........... primaanntvaatH| vahI,22, kA 304, kI TIkA, 208-209 155. tathA'nyo'tithi saMvibhAgaH .............svymiti| prazamarati prakaraNa, 22, kA0 304 kI TIkA, pR0 209 / 156. caityaM citayaH pratimA ityekAryaH.............. .............. saMskaraNa citra karmANi ceti| prazamarati prakaraNa, 22, kA0 305, kI TIkA, pR0 209 157. mAraNAntika saMlekhanAkAle ......... doSa rahitA kRtveti sambanthya / vahIM, 22, kA0 306, pR0 209 158. prazamarati prakaraNa, 22, kA0 307-308, pR0 210 159. (ka) ityevaM prazamarateH phalamiha ........ uttara gunnaatthyaiH| prazamarati prakaraNa, 22, kA0 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA adhyAya 309, pR0 213 (kha) zubhamiti vaiSayika svAbhAvika........................ zeSa saMyamAnuSThAyibhiriti vahI, 22, kA0 309 kI TIkA, pR0 213 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 88 ((caturtha - adhyAya) jIva - baMdha kI prakriyA evaM hetu ___ jIva baMdha prakriyA kA vivecana karane ke pUrva yaha batAnA Avazyaka hai ki jaina dharma- darzana meM isa prakAra kI mAnyatA hai ki yadyapi jIva svabhAva se zuddha-cetana rupa hai to bhI vaha anAdi kAla se karma rupI maloM se usI prakAra yukta hai jisa prakAra khAna meM par3A huA sonA kiTakAlimAdi se yukta hotA hai| jIva ko karmoM se yukta hone kA nAma hI baMdha hai, kyoMki karmabaMdha ho jAne para jIva kI svatraMtA usI prakAra naSTa ho jAtI hai jisa prakAra khUTe se baMdhe hue pazu kii| jIva ke baMdha-svarupAdi kA jaina dharma-darzana meM sUkSma rupa se vistRta vivecana huA hai| baMdha kA svarupa : prazamarati prakaraNa meM jIva-baMdha kI prakriyA evaM hetu para saMkSepa meM prakAza DAlA gayA hai| isameM baMdha ke svarupa kA kathana karate hue batalAyA gayA hai ki kaSAya yukta jIva ke dvArA karmayogya pudgaloM kA grahaNa karanA baMdha hai 11 Age granthakAra ne baMdha svarupa kI vyAkhyA karate hue jJAnAvaraNa Adi karmoM ke nAza na hone ko yA unakI paramparA ke barAbara calate rahane ko baMdha kahA hai, kyoMki pUrva baMdhe hue karma hI navIna karmoM ke baMdha ke kAraNa hote haiN| isIse karmoM kI saMtAna ko baMdha kahA gayA hai / baMdha-bheda : baMtha ke cAra bheda haiM - (ka) prakRti baMdha (kha) sthiti baMdha (ga) anubhava aura (gha) pradeza baMdha / prakRti baMdha : prazamarati prakaraNa meM prakRti baMdha ke do prakAra batalAye gaye hai- (1) mUla prakRti baMdha (2) uttara prakRti bNdh| jJAnAvaraNa Adi aSTa karma mUla prakRti baMdha hai| mUla karmoM ke bheda-prabheda uttara prakRti ya haiM jisake 122 bheda ullekhita haiM / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 sthiti baMdha : caturtha adhyAya sthiti baMdha do prakAra ke hote haiM- (1) utkRSTa sthiti baMdha ( 2 ) jaghanya sthiti jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya kA utkRSTa sthiti baMdha tIsa kor3A - kor3I sAgara pramANa hotA hai / mohanIya kA utkRSTa sthiti baMdha kor3A - kor3I sAgara pramANa hotA hai| nAma aura gotra kA utkRSTa sthiti baMdha bIsa kIr3A - kaur3I sAgara pramANa hai / vedanIya kA jaghanya sthiti baMdha bAraha muhUrta hotA hai| nAma aura gotra kA jaghanya sthitibaMdha ATha muhUrtta hotA hai / zeSa karmoM kA antaramuhUrtta sthiti hai ' anubhAga baMdha : anubhAga kA artha hotA hai zakti / prakRti meM anubhAga kA artha karmoM kI phala dene kI zakti vizeSa hai| vipAka ko anubhAga baMdha kahA gayA hai| zubha-azubha karmoM kA jaba baMdha hotA hai, usI samaya usameM rasa vizeSa bhI jAna par3atA hai| usa rasa vizeSa ko vipAka kahate haiM / jaba gati Adi sthAnoM meM karma kA udaya hotA hai, taba vaha vipAka apane-apane nAma ke anusAra hotA hai 7 / kaSAya se anubhAga baMdha hotA hai aura lezyA kI vizeSatA se sthiti aura vipAka meM vizeSatA AtI hai / pradeza baMdha : baMdha kA cauthA bheda pradeza baMdha hai| prazamarati prakaraNa meM isake svarupa kA kathana kiyA gayA hai tathA batalAyA gayA hai ki eka pudgala paramANu jitanA sthAna gheratA hai, vaha pradeza baMdha hai| upacAra se pudgala paramANu bhI pradeza kahalAtA hai / ataH pudgala karmoM ke pradezoM kA jIva ke pradezoM ke sAtha baMdha honA, pradeza baMdha kahalAtA hai| karma dalikoM ke samUha ko pradeza baMdha kahA gayA hai / jisa prakAra eka Atma- pradeza meM ananta dalika rahate haiN|, usI prakAra anya karmoM meM bhI ananta dalika (pradeza) sthita rahate haiM / karma baMdha ke kAraNa : prazamarati prakaraNa ke dvitIya adhikAra me karma-baMdha kA mUla kAraNa kaSAya ko mAnA gayA hai / kaSAya ke svarupa kA kathana kara batalAyA gayA hai ki jisameM jIva karSe use kaSa arthAt saMsAra kahate haiM aura saMsAra ke upAdAna kAraNoM ko kaSAya kahate haiM 10 1 kaSAya-bheda : kaSAya ke do bheda batalAye gaye haiM- ( 1 ) mamakAra aura ( 2 ) ahaMkAra / mamatva bhAva ko mamakAra aura garva ko ahaMkAra kahA gayA hai| rAga-dveSa ko inhIM ke nAmAntara batalAye gaye haiM 11 / mamakAra kA nAma rAga aura ahaMkAra kA nAma dveSa hai| mAyA aura lobha kaSAya ke yugala nAma rAga aura krodha tathA mAna kA saMyukta nAma dveSa hai| arthAt mAyA - lobha ko rAga aura mAna Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana tathA koSa ko dveSa mAnA gayA hai 12 / rAga-paryAya : prazamarati prakaraNa meM rAga ke paryAya kA kathana kiyA gayA hai tathA batalAyA gayA hai ki icchA, mULa, kAma, sneha, gAvaM, mamatva, abhinandana, abhilASA ityAdi rAga ke aneka paryAya haiM 1 / sundara strI Adi meM jo prIti hotI hai, use icchA kahate haiN| bAhya vastuoM ke sAtha ekameka hone rupa jo pariNAma hotA hai, use mUrchA kahate haiN| iSTa vastu kI abhilASA ko kAma kahate haiN| viziSTa prema Adi ko sneha kahate haiN| aprApta vastu kI icchA karane ko gATa rva kahate haiN| yaha vastu merI hai, isakA mai svAmI hU~, aise mana ke bhAva ko mamatva kahate haiN| iSTa vastu ke milane para jo santoSa hotA hai, use abhinandana kahate haiN| iSTa vastu kI prApti ke lie jo manoratha hai, use abhilASA kahate haiM 14 / dveSa-paryAya : prazamarati prakaraNa meM dveSa ke paryAyoM kA ullekha kiyA gayA hai tathA batalAyA gayA hai ki IrSyA, roSa, doSa, dveSa, parivAda, matsara, asUyA, vaira aura pracaNDa Adi dveSa ke aneka paryAya hai 15 / prazamarati prakaraNa ke TIkAkAra ne ISyA Adi dveSa ke paryAyoM ko paribhASita kiyA hai| unake anusAra dUsaroM kI sampatti Adi ko dekhakara mana meM aisA bhAva hotA hai ki usakI yaha sampatti naSTa ho jAye, mere pAsa hI sampatti rahe, anya kisI ke pAsa na rahe, isa bhAva ko IrSyA kahate haiN| dUsare kA saubhAgya, rupa aura lokapriyatA Adi ko dekhakara jo krodha utpanna hotA hai, use roSa kahate haiN| jo dUSita kare, vaha doSa hai| prIti ke na hone ko dveSa kahate haiN| dUsare ke doSoM kA kahanA parivAda hai| jo apane ko sacce dharma se alaga 1. vaha matsara hai| dUsaroM ke guNoM ko na saha sakanA asUyA hai| Apasa meM mAra-pITa hone se utpanna hue krotha se jo bhAva paidA hotA hai, vaha vaira hai| atyanta tIvra gusse ko arthAt zAnta huI kopAgni ko bhar3akAnA pracaNDa hai 16 / ___ukta vizleSaNa se yaha spaSTa hotA hai ki kaSAya ke kula cAra bheda haiM- krodha, mAna, mAyA aura laabh| ye cAroM atyaMta durjeya haiM 17 / inakA vistAra se varNana prazamarati prakaraNa meM isa prakAra kiyA gayA hai : koSa kaSAya : moha karma ke udaya se utpanna hue AtmA ke kotha karane rupa pariNAma ko krodha kaSAya kahate haiM 18 / krodha prIti nAzaka, paritApaka, bhayAvaha, vaira-utpAdaka evaM mokSa kA ghAtaka hai| yaha ihaloka evaM paraloka donoM meM hAnikAraka hai 20 / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 mAna kaSAya : caturtha adhyAya maiM hI jJAnI, dAnI, zUravIra hU~, ityAdi rupa Atma pariNAma ko mAna kahate haiN| ise ghamaMDa bhI kahA jAtA haiN| mAna, zruta, zIla aura dharmamUla vinaya ke dUSaNa rupa tathA dharma, aura kAma ke vighna rupa hai21 | mAyA kaSAya : kisI vastu meM mamatva bhAva mAyA hai| yaha vizvAsa ghAtaka sarpa kI taraha hai 22 | 7 lobha kaSAya : tRSNA ko lobha kahate haiN| yaha vinAza kA AdhAra haiM / yaha samasta vyasanoM kA rAjamArga hai, jisa para calanevAlA manuSya atyanta duHkhadAyI hotA hai 23 | isa prakAra duHkhoM ke kAraNabhUta krodha, mAna, mAyA aura lobha bhayAnaka saMsAra ke mArga pravarttaka haiN| tAtparya yaha hai ki hiMsA, jhUTha Adi pApoM ko karanA saMsAra kA mArga hai aura kaSAya ke vazIbhUta prANi ina pApoM ko karatA hai / ataH kaSAya saMsAra ko bar3hAne vAlA hai 24 / prazamarati prakaraNa ke dUsare adhikAra meM karma-baMdha ke anya hetuoM- mithyAtva, avirati, pramAda aura yoga kA varNana kiyA gayA hai tathA mithyAtva Adi ko rAga-dveSa kI senA mAnA gayA hai| inakA vistArapUrvaka varNana nimna prakAra prastuta kiyA gayA hai 5 : mithyAdarzana : mithyA darzana kA artha viparIta zraddhAn hotA hai| dUsare zabdoM meM, samyak darzana ke viparIta bhAvavAlA mithyAdarzana hotA hai| samyak darzana se tatvoM kA paryAya zraddhAn hotA hai / parantu mithyAdarzana ke kAraNa tatvoM kA yathArtha zraddhAn nahIM hotA hai 26 | avirati : virati kA abhAva avirati hai / hiMsA, asatya, steyaM, abrahmacarya, parigraha se virata honA virati hai aura ina pA~ca pApoM ko nahIM chor3anA avirati hai 27 | pramAda :... pramAda kA artha hai- utkRSTa rupa se Alasya kA honA / nidrA aura sneha kI apekSA se pramAda pA~ca prakAra kA hotA hai 28 / viSaya, indriya, nidrA aura vikathA" kI apekSA se pramAda ke cAra bheda batalAye gaye haiM 30 / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 92 yoga : mana, vacana aura kAya ke dvArA hone vAle Atma- pradezoM kA parispandana ko yoga kahate haiM 31 | mana-vacana aura kAya kI apekSA se yoga ke tIna bheda hai 32 / . isa prakAra baMdha ke cAra bhedoM meM se pradeza baMdha yoga se hotA hai| arthAt mana-vacana-kAya yoga ke kAraNa AtmA ke pradezoM meM jJAnAvaraNa Adi pudgala karmoM kA saMcaya hotA hai aura kaSAya ke kAraNa una baMdhe hue karmoM kA anubhavana ( vipAka) hotA hai tathA jisa prakAra kI laizyA hotI hai / usI prakAra kA utkRSTa, madhyama aura jaghanya sthiti baMdha hotA hai / tadnusAra hI usameM rasa zakti par3atI hai 33 / prazamarati prakaraNa meM karma baMdha kI sthiti ko dRr3ha karanevAlI kriyAoM kA kathana karate hue batalAyA gayA hai ki lezyA karma baMdha kI sthiti ko usI prakAra dRr3ha karanevAlI hotI hai jisa prakAra saresa dvArA raMga pakkA evaM sthAyI ho jAtA hai 34 | lezyA kA svarupa : prazamarati prakaraNa meM pariNAma vizeSa ko lezyA kahA gayA hai, 35 kyoMki zarIra aura vacana kA vyapAra mana ke pariNAma kI apekSA se tIvra hotA hai tathA tIvra hone se azubha hotA hai| Azaya yaha hai ki lezyA mana meM hone vAle bhAvoM kI dazA kA nAma hai| kintu anya AcArya kAyika aura vAcanika kriyA ko bhI lezyA kahate haiN| unakA kahanA hai ki manuSya jaba kucha karatA yA bolatA hai, taba usake karane yA bolane meM mana ke bhAvoM kI hI mukhyatA rahatI hai| mana meM yadi kodha hotA hai, to usakI zArIrika kriyA aura vAcanika kriyA meM barAbara usakA asara pAyA jAtA hai| ataH yoga pariNAma ko lezyA" kahate haiN| jisa prakAra divAra Adi para citroM ko sthAyI banAne ke lie raMgoM meM saresa DAlane se raMga pakkA evaM sthAyI ho jAtA hai, usI prakAra ye lezyAyeM karma baMdha kI sthiti ko pakkA va sthAyI karatI hai 7 / lezyA ke bheda : prazamarati prakaraNa meM lezyA ke chaha bheda batalAye gaye haiM- kRSNa, nIla, kApota, taijasa, padma aura zukla / ina lezyAoM meM se kRSNa, nIla aura kapota lezyA rupa tIvra pariNAmoM se karmoM kI sthiti ati dIrgha aura duHkhadene vAlI hotI hai. tathA taijasa, padma aura zukla lezyA . zubha karmoM kI sthiti adhika zubha phaladAyI hotI hai| ye tInoM lezyAeM utarottara vizuddhatama hotI haiM 39 1 isa prakAra ukta vizleSaNa se spaSTa hai ki mithyAtva, avirati, pramAda aura yoga karma hetu meM sahAyaka haiN| inakI sahAyatA se rAga-dveSa ATha prakAra ke karmabandha ke karaNa hote haiM 40 | rAgAdi aura karma bandha kA paraspara meM nimita naimittika saMbaMdha hai / arthAt rAgAdi se karmabaMdha } Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 caturtha adhyAya hotA hai aura karmabaMdha se rAgAdika pariNAma hote haiN| ataH karma baMdha kA mUla kAraNa rAga-dveSa hI hai / karma-bheda : prazamarati prakaraNa meM mUla karmabantha ke ATha bheda batalAye gaye haiM- jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya 421 jJAnAvaraNa karma : karma kA pahalA bheda jJAnAvaraNa karma hai| jJAnAvaraNa kA sAmAnya artha hotA hai- jJAna para aavrnn| prazamarati prakaraNa meM isake svarupa kA kathana kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki jo karma kSAyopazamika aura kSAyika jJAna ko DhaMkatA hai, yaha jJAnAvaraNa karma hai431 jJAnAvaraNa karma kI pAMca uttara prakRtiyA~ haiM- mati jJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaH paryaya jJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa / darzanAvaraNa karma : karma kA dUsarA bheda darzanAvaraNa karma hai| darzanAvaraNa karma kA samAnya artha hai - darzana para aavrnn| prazamarati prakaraNa meM darzanAvaraNa ke svarupa kA kathana karate hue batalAyA gayA hai ki jo karma cakSudarzanAdi ko AcchAdita karatA hai, vaha darzanAvaraNa hai 45 / / darzanAvaraNa kI uttara prakRtiyA~ nau haiM jo nimna prakAra haiM cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalA-pracalA aura styaangRddhi| vedanIya karma : karma kA tIsarA bheda vedanIya karma hai| vedanIya kA sAmAnya artha hai- sukha-duHkha kA anubhava krnaa| prazamarati prakaraNa meM vedanIya karma ke svarupa kA ullekha huA hai tathA batalAyA gayA hai ki jo karma sukha aura duHkha kA anubhava karatA hai, vaha vedanIya hai 471 vedanIya do prakAra ke haiM - (1) sAtA aura (2) asAtA 48 / mohanIya krama : karma kA cauthA bheda mohanIya karma hai| mohanIya karma ATha karmoM meM pradhAna hai, kyoMki yahI saMsAra rupI vRkSa kA bIja hai 49 / prazamarati prakaraNa meM mohanIya karma ke svarupa kA kathana karate hue batalAyA gayA hai ki jisa karma ke udaya se jIva mohA jAtA hai, vaha mohanIya karma hai501 mohanIya karma ke do mUla bheda haiM- darzana mohanIya aura cAritra mohniiy| inameM darzana mohanIya karma prabala haiN| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana darzanamohanIya karma ke tIna bheda haiM- (1) mithyAtva (2) samyakamithyAtva (3) samyakatva mohniiy| samyaktva aura mithyAtva ke dalika hI vizuddha hone para samyaktva kahe jAte haiM tathA usI mithyAtva ke vizuddha daloM ko samyaka mithyAtva kahate haiN| inake tIna bhedoM meM mithyAtva darzana mohanIya karma hI balavAna haiM, kyoMki isake rahane se mohanIya karma prabala rahatA hai 511 cAritra mohanIya karma ke paccIsa52 bheda hai- anantAnubanthI, krodha-mAyA-mAna-lobha, apratyAkhyAnAvaraNa kotha-mAna-mAyA-lobha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha-mAna-mAyA-lobha, saMjvalana krotha-mAna-mAyA-lobha, hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA, puMveda, strIveda aura napuMsaka ved| isa prakAra mohanIya karma kI aTThAIsa uttara prakRtiyAM haiM 53 / Ayu karma : karma kA pAMcavA bheda Ayu karma hai| prazamarati prakaraNa meM Ayu karma ke svarupa kA kathana kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki jisaM karma ke udaya se jIva jItA hai yA prANoM ko dhAraNa karatA hai, vaha Ayu karma hai 54 / arthAt kisI vivakSita zarIra meM jIva kI rahane kI avadhi ko Ayu karma kahate haiN| Ayu kI uttara prakRtiyA~ cAra haiM - narakAyu, tithaMcAyu, manuSyAyu aura devAyu 55 / nAma karma: karma kA chaThavAM bheda nAma karma hai| prazamarati prakaraNa meM nAma karma ke svarupa kA kathana kara batalAyA gayA hai ki jisa karma ke udaya se gati-jAti Adi kI prApti hotI hai, use nAma karma kahate haiM 56 / nAma karma kI uttara prakRtiyAM bayAlIsa batalAyI gayI hai jo nimnavat haiM - gati, jAti, zarIra, aMgopAMga, nirmANa, bandhana, saMsthAna, saMghAta, saMhanana, sparza, rasa, gandha, varNa, AnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, Atapa, udyota, ucchavAsa, vihAyogati, pratyeka zarIra, sAdhAraNa zarIra, trasa, sthAvara, zubha, azubha, subhaga, durbhaga, duHsvara, sUkSma, vAdara, paryApti, aparyApti, sthira, asthira, anAdeya, Adeya, yaza, ayaza aura tIrthaMkara naam| gotra karma : karma kA sAMtavA bheda gotra karma hai| isa karma kI paribhASA prazamarati meM dI gayI hai aura batalAyA gayA hai ki jisa karma ke udaya se jIva u~ca-nIca kula meM utpanna hotA hai, use gotra karma kahate haiM 57 / gotra karma ke do bheda haiM 8- (ka) ucca gotrakarma (kha) nIca gotrkrm| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya (ka) ucca gotra karma : jisa karma ke udaya se viziSTa jAti tathA aizvarya Adi prApta hotA hai, vaha ucca gotra karma hai| (kha) nIca gotra : jisa karma ke udaya se nidita kula meM janma hotA hai, vaha nIca gotra karma hai| antarAya karma : karma kA AThavA~ bheda antarAya karma hai| yahA~ antarAya kA arthavighna utpanna krnaa| prazamarati prakaraNa meM antarAya karma kA svarupa kA ullekha kara batalAyA gayA hai ki jisa karma ke udaya se dAna lAbha Adi meM vighna utpanna hotA hai, use antarAya karma kahate haiM 60 / antarAya karma kI uttara prakRtiyAM pAMca haiM- dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya 6 / isa prakAra ina ATha karmoM kI uttara prakRtiyA~ saMtAnave hotI haiN| nAma karma kI uttara prakRtiyoM ke bhedoM ko milAne se, jaise gati ke cAra bheda haiM, sarasaTha nAma karma kI uttara prakRtiyA~ aura zeSa karmoM kI uttara prakRtiyAM pacapana eka sau bAIsa uttara prakRtiyA~ hotI haiN| unameM se bandha eka sau bIsa hI prakRtiyoM kA hotA hai 621 pUrvokta prakAra se uttara prakRtiyoM ke eka sau bAIsa bheda batalAye gaye haiN| sthitibandha, anubhAga bantha aura pradeza baMdha kI apekSA vaha prakRti bantha tIvra, manda athavA madhyama hotA hai tathA usakA udaya bhI tIvra, manda athavA madhyama hotA hai| tIvra pariNAmoM se tIvra prakRti baMdha hotA hai aura madhyama pariNAmoM meM vizeSatA hone se udaya meM bhI vizeSatA hotI hai| Azaya yaha hai ki jaba prakRti kI utkRSTa sthiti hotI hai taba usakA anubhava aura pradeza bantha bhI utkRSTa hotA hai aura usase usa utkRSTa sthiti meM bantha aura udaya donoM tIvra hote haiN| isI prakAra jaba prakRti kI sthiti jaghanya hotI hai, to anubhava aura pradeza bhI jaghanya hote haiM tathA usase sthiti kA bandha-udaya manda hotA hai| isI taraha madhyama bhI hotA hai| jIva-karma-sambandha : jIva aura karma kA apanA svataMtra svarupa evaM astitva hai, tathApi AtmA aura karma kA paraspara meM sambandha hai| inakA yaha sambandha dhana aura dhanI jaise tAtkAlika nahIM hai, balki sonA aura kiTTakAlimA kI taraha anAdi kAlIna hai 64 / bantha ke vizleSaNa meM batalAyA gayA hai ki rAga, dveSa aura moha ke kAraNa karmarupI raja Atma-pradezoM meM cipaka jAtI hai| kahA bhI gayA hai ki saMsArI jIva ke rAga-dveSa rupa pariNAma Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 96 hote haiM aura rAgAdi pariNAmoM se navIna karmoM kA bandha hotA hai aura ina navIna karmoM ke kAraNa use narakAdi cAra gatiyoM meM bhramaNa karanA par3atA hai| ina gatiyoM meM jIva ke janma grahaNa karane para usase zarIra, zarIra se indriyA~ aura indriyoM se viSayoM kA grahaNa aura viSayoM ke grahaNa se rAga-dveSa pariNAma hote haiM aura punaH una rAga-dveSa se karmoM kA bandha hotA hai| isa prakAra rAga-dveSa hI karmabantha ke pramukha kAraNa haiM, inase karmoM kA pravAha banA rahatA hai| mamakAra aura ahaMkAra hI rAga dveSa hai| rAga-dveSa ko mithyAdarzana mohanIya karma rupa rAjA kA senApati batalAyA gayA hai, kyoMki inhIM se kaSAya aura nokaSAya utpanna hotA hai| prazamarati prakaraNa ke kartA AcArya umAsvAti ne rAga-dveSa rupa kaSAya ko tela kI taraha cikanA mAnakara dRSTAMta dvArA siddha kiyA hai ki rAgAdi-rupa-snigdhatA hI karma rupa raja ke AtmA-pradezoM me cipakane kA pramukha kAraNa hai 67 / AtmA aura karma meM nimitta-naimittika sambandha : rAgAdi se karmabaMdha hotA hai aura karmabaMdha rAgAdika pariNAma hote haiN| isalie AtmA aura karma meM anAdikAla se nimitta naimittika saMbaMdha hai 68 / ina donoM meM jo kamajora hotA hai, use balavAn apane anukUla kara letA hai| - jIva aura karma meM nimitta-naimittika saMbaMdha hone se itaretarAzraya nAmaka doSa bhI nahIM AtA haiM, kyoMki ve paraspara meM eka dUsare para Azrita nahIM haiN| AtmA ke sAtha karma anAdikAla se sambaddha hai| ataH usI pUrvabaddha karma ke kAraNa navIna karma Ate haiM 69 navIna karmoM ke udaya se jIva ko narakAdika gatiyoM meM jAnA par3atA hai| parakAdika gatiyoM meM jAne se zarIra banatA hai aura isameM indriyA~ hotI haiM jinameM viSaya ko grahaNa karane kI zakti hotI hai aura viSaya-grahaNa karane se sukha-duHkha hote haiM 70 / moha se anyA huA jIva acche-bure kA vicAra na karake sukha kI prApti ke lie jo bhI kAma karatA hai, vaha usake duHkha ke hI kAraNa hote haiN| jaise jo manuSya sparzendriya ke viSaya meM Asakta hai, vaha priyA ke zarIra AliMgana se pAgala hue mUrkha hAthI ke samAna bandha ko prApta hotA hai aura jo manuSya rasanendriya ke viSayoM meM Asakta hai, vaha lohe ke yaMtra yA jAla meM pha~se hue mIna ke samAna nAza ko prApta hotA hai| jisa prakAra dhIvara lohe ke kA~Te ko jala meM DAlatA hai aura usameM lage hue mAMsa ke khAne ke lobha meM Akara machalI mRtyu ke mukha meM calI jAtI hai, usI prakAra rasanA indriya ke viSayoM ke lobha meM par3akara yaha prANI bhI vipatti meM pha~sa jAtA hai 21 jo manuSya ghrANendriya ke viSaya meM Asakta hokara pAgala ho jAtA hai, vaha bhaure ke samAna mRtyu ko prApta hotA hai| jisa prakAra bhauMrA kamala kI sugandha se AkRSTa hokara usake bhItara baiThakara usakI gandha liyA karatA hai jaba sUrya DUba jAtA hai to kamala baMda ho jAtA hai aura usake banda hote hI bhaurA bhI usake andara baMda ho jAtA hai jisase vaha mRtyu ko prApta hotA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 caturtha adhyAya hai ThIka usI prakAra kI sthiti ghrANendriya ke viSaya meM Asakta rahane vAle manuSyoM kI hotI hai 73 / vaha manuSya jo mada bharI ha~sI tathA kaTAkSa se pAgala ho jAtA hai, strI ke rupa para Asakta hokara pataMga kI taraha vipatti kA zikAra banatA hai 74 | vahI manuSya jaba zrotrendriya meM Asakta hotA hai, to vaha hirana kI taraha vinAza-lIlA ko prApta hotA hai| jisa prakAra hirana vana meM zikArI ke saMgIta-dhvani meM Asakta hokara apanA sarvanAza kara baiThatA hai, usI prakAra gAyakoM Adi ke manohArI zabdoM ko sunakara manuSya karNendriya ke viSaya meM pha~sakara vaha apanA saba kucha nAza karatA hai / isa prakAra indriya sukha kSaNika hai jisake bAra-bAra sevana karane para sarvadA tRpti nahIM hotI hai, kyoMki ye indriyA~ apane-apane viSayoM meM eka rasa nahIM haiM 76 / pariNAma vaza iSTa viSaya aniSTa lagane lagatA hai aura aniSTa viSaya bhI iSTa lagane lagatA hai / jIva prayojana ke anusAra vyapAra karatA hai| isa taraha jaisA prayojana hotA hai, usake anusAra vyApAra karatA hai| isa taraha jaisA prayojana hotA hai, usake anusAra jIva iSTa athavA aniSTa kI kalpanA kara lete haiN| parantu ye viSaya iSTa aura aniSTa nahIM haiN| manuSya apanI rAga-dveSamayI pariNati ke kAraNa apane prayojana ke anusAra unameM iSTa yA aniSTa bhAva rakhate haiN| yadi yaha viSaya hI iSTa athavA aniSTa hotA to jo viSaya eka manuSya ko iSTa hotA, vaha sabake lie iSTa hI hotA aura jo eka ko aniSTa hotA vaha sabake lie bhI aniSTa hI hotaa| parantu, loka aisA dRSTigata nahIM hotA hai| eka padArtha meM bhI do manuSya apane-apane prayojana ke anusAra iSTa aura aniSTa kI kalpanA kiyA karate haiN| isa prakAra yaha kaTu satya hai ki rAga-dveSa se yukta jIva ko kevala karmabaMdha hI hotA hai jisake kAraNa isakA saMsAra-vAsa halkA nahIM ho paataa| isa rAga dveSa kI pUrNa pariNati se usakA tanika bhI kalyANa nahIM hotA hai80 | kevala isase rAga-dveSa Adi pariNAma utpanna hote rahate haiN| isa prakAra jIva-bandha kA cakra calatA rahatA hai| granthakAra ne saMsAra bhramaNa cakra ko kAraNa nirdeza sahita nirupita kiyA hai tathA batalAyA hai ki saMsArastha azuddha jIva kA azuddha pariNAma hotA hai, usa rAga-dveSa moha janita azuddha pariNAmoM se ATha prakAra kA karmabandha hotA hai, pudgalamaya baMdhe hue karmoM se manuSyAdi gatiyoM meM gamana hotA hai| manuSyAdi gati meM prApta honevAle audArika Adi zarIra kA janma hotA hai| zarIra hone se indriyoM kI racanA hotI hai, indriyoM se rupa rasAdi viSayoM kA grahaNa hotA hai athavA iSTAniSTa padArthoM meM rAga-dveSa utpanna hotA hai| tatpazcAt pUrvakarmAnusAra karmAdi utpanna hote rahate haiN| isa prakAra jIva kA saMsAra rupI cakravAta meM bhava pariNamana hotA rahatA hai| yaha bhava bhramaNa abhavya jIvoM ke lie AnAdi ananta hai:2| isa prakAra yaha siddha hotA hai ki jIva aura karma kA sambandha sonA aura kiTTakAlimA kI taraha anAdikAlIna hai aura unameM rAga-dveSa, jIva baMdha kI prakriyA meM pramukha hetu hai / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha-sUcI) 1. sakaSAyatvAjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAn Adatte sa bndhH| ... 2. karmasantatibaMdha ........... karmopAdAnamAtmana ityryH| vahI, 14, kA0 221, pR0 155 3. prakRtiriyamaneka vithA ........... baMdhodaya vishessH| vahI, 4, kA0 36, pR0 28 4. jJAnAvaraNasyottara prakRti bhedAH............dvicatvAriMzada, bhvnti| prazamarati prakaraNa, 3 kA0 35 kI TIkA, pR0 27 5. vahI, 4, kA0 36, pR0 28 6. tatra sthiti baMtho jJAnadarzanAvaraNa vedAntarAyANAM ............ zeSa karmaNAmatamuhUrta sthitiH| vahI, 4, kA0 36 kI TIkA, pR0 28 7. anubhAga bNdhovipaakaakhyH| ............. vipccmaanoynubhuuyte| vahI, 4, kA0 36 kI TIkA, pR0 28 8. anubhavanaM kaSAya va shaat| sthitipAka vizeSastasya bhavati lezyA vishessnnaa| vahI, 4, kA0 37, pR0 29 9. pradeza banthastu........... zeSa krmnnaampiiti| vahI, 4, kA0 36 ko TIkA, pR0 28 10. kaSyanta'smina jIvA iti kaSaH saMsAraH satya AyA upAdAna kAraNAni iti kssaayH| vahI, 1, kA0 17 kI TIkA, pR0 15 11. (ka) mamakArAhaMkArAveSAM mUlaM pada dvayaM bhvti| rAga dveSAvityApi tasmaivAnyastu pryaayH| prazamarati prakaraNa, 2, kA0 31, pR0 24 12. mAyAlobhakaSAya .............. smaasnirdissttH| vahI, 2, kA0 32, pR0 25 13. icchA-mUrchA............ raagpryaayvcnaani| vahI, 1, kA0 18 , pR0 15 14. icchA-prItiH .......... sa raagH| vahI, 1, kA0 18 kI TIkA, pR0 16 15. IrSyA roSo .......... dvesssyryaayaaH| prazamarati prakaraNa, 1, kA0 19 pR0 17 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 caturtha adhyAya 16. paravibhavavAdidarzanmAccita pariNAmo jAya te| .............. evamAthA vahavonyeDa'pi dveSa . pryaayaaH| vahI, 1, kA0 19, kI TIkA, pR0 16 17. sakotha mAna mAyAlobhairati durjayaiH praamRssttH| vahI, 2, kA0 24, pR0 19 18. kothanaM krodhaH AtmanaH pariNAmo mohakarmodaya jnitH| prazamarati prakaraNa, 2, kA0 25 ___kI TIkA, pR0 20 19. krothaH paritApakaraH ...........krodhsugtihntaa| vahI, 2, kA, 26, pR0 21 20. tatmAdiha paralokayorapAyakArI krotha iti| vahI, 2, kA0 26 kI TIkA, pR0 21 21. zrutazIla vinaya saMdUSaNasya ........pnntithyodyaat| vahI, 2, kA, 27, pR0 21 22. mAyAzIlaH puruSo........ tthaapyaatmdosshtH| vahI, 2, kA0 28, pR022| 23. srvvinaashaayinnH........duHkhaantrmupeyaat| vahI, 2, kA0 29, pR0 23 / 24. evaM krotho ......... bhvsNsaardurgmaargprnnetaarH| vahI, 2, kA0 30, pR024| 25. mithyAdRSTaya virmnnprmaadyogaastyorblNdRssttm| vahI, 2, kA0 33, pR0 25 26. mithyAdarzanaMmithyAdRSTiH........... ttvaarthaashrddhaantkssnnm| vahI, 2,kA0 33 kI TIkA, -- pR0 25 27. prazamarati prakaraNa, kA0 33 kI TIkA, pR0 25 28. aviramaNamaviratiH anivRtiH paapaashyaat| vahI, pR0 25 29. nidraavissykssaayvikttvikthaakhyHpNcthaa| prazamarati prakaraNa, 8, kA0 157 kI TIkA, pR0 108 30. viSavaindriyanidrA vikathAkSyaH caturvidha prmaadH| vahI, 2, kA0 33 kI TIkA, pR0 25 31. sarvArthasiddhi, 2, 26, pR0 183 32. manovAvakAkhyA yogaaH| vahI, 2, 33 kI TIkA, pR0 25 33. tatrapradeza baMdho yogAttadanubhavanaM ....... lezyA vishessnn| vahI, 4, kA0 37, pR0 29 34. zleSar3ava varNabaMdhasya karmabaMdhasthiti vidhaayH| vahI, 4, kA0 38, pR0 30 5. yogapariNamo laishy| prazamarati prakaraNa, 4, 38 kI TIkA0 pR0 30 36. kaSAya se raMgI huI yoga pravRtti ko lezyA kahate haiN| 37. manasaH pariNAma bhedAH........ zleSo varNAnAMndhe dRddh'iikrnnm| vahI, 4, kA0 38 kI TIkA, pR0 34 38. tAH kRSNanIlakApota taijasI padma zukla naamaanH| vahI, 4, kA0 38, pR0 30 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 100 39. evamatA lezyAH krmbndhsthitividhaatryH| tIvra pariNAmAH sthiti....... uttararottarA bhvntiiti| prazamarati prakaraNa, 4, kA0 38 kI TIkA, pR0 30 / 40. mithyAdRSTyaviramaNa..... karmabandhasya hetU tau| vahI, 4, kA0 33, pR0 25 41. tasmAdrAgadveSAdayastu bhava saMtatermUlam / vahI, 5, kA0 56-57, pR0 4------- 42. vahI, 3, kA 34, pR0 26 43. kSayopazamajaM kSAyika ........ tajjJAnAvaraNam vihI, 3, kA0 34 kI TIkA, pR0 26 44. vahI, 3, kA0 35 kI TIkA, pR0 27 45. cakSurdarzanAdhAviyate yena karmaNA taddarzanAvaraNam / prazamarati prakaraNa, 3, kA0 34, pR0 26 46. darzanAvaraNasyottara ........ pNckNth| vahI, 3, kA0 5 kI TIkA, pR0 27 47. vetha sukhAnubhava lakSaNaM duHkhaanubhvlksslNc| vahI, 3, kA0 34 kI TIkA, pR0 26 48. vedanIyaM dvividhaM sdvessmsydvessNc| vahI, 3, kA0 5 kI TIkA, pR0 27 49. karmASTakasya ........prathama vjiim| vahI, 18, kA0 259 kI TIkA, pR0 178 50. muhyati anena jIvaH iti| - prazamarati prakaraNa, 3, kA0 34 kI TIkA, pR0 26 51 mithyAtvadalikamaiva ......mithyAtmevocyata iti| vahI, 3, kA0 35 kI TIkA, pR0 27 52. vahI,18, kA0 260 kA bhAvArtha, pR0 178 53. mohottara prakRtayo'STAviMzatiH samyaktavaM, mithyAtvaM smygmithyaatvm|.......... puMnapuMsaka vedshceti| vahI, 3, kA0 5 kI TIkA, pR0 27 54. Ayuzcatastra ....... devaayuriti| vahI, 3, kA0 5 kI TIkA, pR0 27 55. nAmyante prANyante yena gati jAtyAdi sthAnAni tnnaam| vahI, 3, kA0 34 kI TIkA, pR0 26 56. atonAma karmaNa uttara prakRtayo dviSAtvAriMzada bhvnti| tazthA...... tirthakaranAma ceti ___vahI, 3, kA0 5 kI TIkA, pR0 27 57. prazamarati prakaraNa, 3, kA0 34 kI TIkA, pR0 26 / 58. gotrasyottara prakRtidvayam / uccargotraMnI cairgotrNc| vahI, 3, kA0 35 kI TIkA, pR0 27 59. viziSTa kula jaivyazvaryAdi ca antrymiti| vahI, 3, kA0 34 kI TIkA, pR0 26 60. dAnalAbhAdi vighnakAri ca antrymiti| vahI, 3, kA0 4 kI TIkA, pR0 26 61. antarAyottara prakRtayaH paMca-dAnAntarAyam, lAbhAntarAyam bhogAntarAyam, upabhogAntarAya, ... viintiraaceti| vahI, 3, kA0 35 kI TIkA, pR0 27 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 caturtha adhyAya 62. evameSAmaSTAnAmapi karmaNAmuttara prakRtayaH...................... tatrApi viMzatyuttara prakRti zatasya bndhH| prazamarati prakaraNa, 3 kA0 U kI TIkA, pR0 27 63. evamiyaM prakRtiraneka vithA dvAviMzatyuttarazata bhaidA ityrthH| tatyAzcaprakRteH ......... bantha vizeSAcyodaya iti| vahI, 4, kA0 36 kI TIkA, pR0 28 64. gommaTasAra (karmakANDa), gA0 21 65. prazamarati prakaraNa, 5, kA0 39, pR0 31 66. vahI,2, kA0 3 kI TIkA, pR0 25 67. vahI, 5, kA0 55, pR0 40- - 68. tazca ghaTIyayanatranyAyena ....... raagaadiprinnaamH| prazamarati prakaraNa, 5, kA 56 kI TIkA, pR0 40 69. pravacanasAra, tAtparyavRti, gA0 29 70. karmodayAt bhavagati............. ca sukhA duHkhe| prazanarati prakaraNa, 4, kA0 39, pR0 31 71. (ka) mohonthoguNa .....duHkhaheturbhavati iti drshyti| vahIM, 4, kA0 39 kI TIkA, pR0 31 (kha) dukhadvid........... dNkhmaadte| vahI, 4, kA0 40, pR0 31 . 72. miSTAnnapAna mAMsodanAdi.....mIna iva vinaashupyaati| prazamarati prakaraNa, 5, kA0 44, pR0 3 / 73. snAnaMgarAgavarti........ madhukara iva naashmupyaati| vahI, 5, kA0 43, pR0 33 74. gativiamegitAkAra......... zalabha iva vipadyate vivazaH vahI, 5, kA0 42, pR0 32 / 75. kalaribhitamadhura gAndharva........hariNaiva vinaashmupyaati| vahI, 5, kA0 41, pR0 32 / 76. na hi so'stondriya viSayo .....mArgapralInAni / prazamarati prakaraNa, 5, kA0 48, pR0 36 77. kazcicchubho'pi viSayaH........punaH subhI bhvti| vahI, 5, kA0.49, pR0 37 78. kAraNa vazenayadhat.........vA prklpyti| vahI, 5, kA0 52 kI TIkA, pR0 38 79. vahI, 5, kA0 52 kI TIkA, pR0 38 ......... 80. rAga-dveSAbhyAmupahata mAnasasya....... vithata iti| vahI, kA0 53 kI TIkA, pR0 39 81. karma vikAro nArakatvaM .......... bhavaparamparAyA : mUlaM vIjaM prtissttheti| vahI, 5, kA0 57 kI TIkA, pR0 40 82. kAryAkArya vinizcaya..........saMjJA kaligrastaH / klaSTakarma bnthn.....bhuvidhprivrtnaapraantH| vahI, 1, kA0 21-22, pR0 17 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pama yAya mokSa - vimarza mokSa - vimarza : __ bhAratIya darzana meM mokSa vimarza eka mahatvapUrNa viSaya hai| vizeSakara jainadharma darzana meM isa para gahana vicAra kiyA gayA hai aura jIva kA parama lakSya mokSa prApti hI batalAyA gayA hai| jaina vAMgamaya ke adhikAMza zAstra mokSa-mUlaka haiN| inameM paMcAstikAya, pravacanasAra, samayasAra, niyamasAra, tatvArthasUtra, tatvArthazloka vArtika, tatvArtha vRtti, sarvArthasiddhi, tatvArthadhigamabhASya, bhagavatI ArAdhanA, tatvArthasAra, mUlAcAra, siddhAMtasaMgraha tathA dravyasaMgraha Adi grantha pramukha haiM jinameM mokSa ke svarupa Adi para vistRta vivecana kiyA gayA hai| prazamarati prakaraNa bhI mokSa-viSayaka zAstra hai jisameM mokSa ke svarupa evaM maidAdi para saMkSipta paricaya prastuta kiyA gayA hai| mokSa-svarupa: prazamarati prakaraNa meM mokSa kA artha mukta honA batalAyA gayA hai| isameM mokSa ke svarupa kA kathana kiyA gayA hai tathA ise paribhASita kara batalAyA gayA hai ki bandha-hetuoM ke abhAva aura nirjarA se sabakarmoM kA AtyAntika kSaya honA hI mokSa haiM, kyoMki bandha-prakRtiyoM ke naSTa hone para hI mokSa hotA hai| ataH samasta bandha prakRtiyoM kA samUla uccheda honA mokSa hai| mokSa prApta karane vAlA jIva mukta jIva kahalAtA hai| mukta jIva kA sukha siddhatva paryAya kI taraha hI sAdi, ananta, nitya, anupama, bAthA evaM rogoM Adi bhaya se sarvathA rahita hai| aise mukta jIva kSAyika samyaktva, kevala jJAna aura kevala darzana rupa svabhAva se yukta ho jAte haiN| kintu sukha, jJAna, darzana, samyaktva Adi svAbhAvika guNa apanI carama sImA ko prApta hokara sadaiva prakAzamAna rahate haiN| prazamarati prakaraNa meM mukta jIva ke saMbaMdha meM sakSepa meM batalAyA gayA hai ki mukta jIva Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 paMcama adhyAya zAzvata hai, urdhvagamana svabhAvavAlA hai| (DaoN0) lAla canda jaina jI ne apane jaina darzana meM AtmavicAra grantha meM mokSa ke saMbaMdha meM vizeSa carcA kI hai jo nimnAMkita hai:3 mokSa meM jIva kA asadbhAva nahIM hotA : prazamarati prakaraNa meM aisA batalAyA gayA hai ki mokSa meM jIva kA asadbhAva nahIM hotA hai| yadyapi bauddha dArzanikoM ne mokSa meM jIva kA abhAva mAnA hai tathA dRSTAMta prastuta kiyA hai ki jisa prakAra dIpaka ke bujha jAne se prakAza kA anta ho jAtA hai, usI prakAra karmoM ke kSaya ho jAne se nirvANa meM citta smRti kA vinAza ho jAtA hai| ataH mokSa meM jIva kA astitva nahIM hai| uparyukta mata kA nirAkaraNa karate hue prazamarati prakaraNa meM batalAyA gayA hai ki mokSa meM jIva kA abhAva nahIM hotA hai, kyoMki jIva kA lakSaNa upayoga hai| isake arthoM kI siddhi svataH hI huA karatI hai| isakA kAraNa yaha hai ki yaha dIpaka kI zikhA kI taraha pariNAmI hai| jaise dIpaka kI zikhA kAjala Adi rupa meM pariNamana karatI hai aura usake bAda usa kAjala kA bhI koI dUsarA pariNamana dekhA jAtA hai| ataH yaha bAta pratyakSa siddha hai ki vastu niranvaya vinAza mAnane para usakI siddhi ke lie hetu aura dRSTAMta milanA asaMbhava hI hai| -ataH pariNAmI hone ke kAraNa jIva kA svarupa jJAnopayoga aura darzanopayoga hI hai, kyoMki jIva kamI bhI apane upayogamayI svabhAva ko nahIM chodd'taa| ataH AtmA kA jJAnopayoga aura darzanopayoga svabhAva kisI para ke nimitta se utpanna nahIM hotA kintu yaha anAdi kAla se hI svataH siddha hai| yadyapi upayoga se upayogAntara hotA rahatA hai parantu upayoga samAnya kA nAza nahIM hotA hai| jisa prakAra koI puruSa eka gA~va se dUsare gA~va meM calA jAtA hai to usa puruSa kA sarvathA abhAva hotA hai, usI prakAra jIva ke mukta hone para bhI usakA abhAva nahIM ho jAtA hai| isake sivAya vItarAga sarvajJa ke dvArA pratipAdita Agama meM bhI muktAtmA ko jJAna-darzanamayI svabhAva vAlA kahA gayA hai| ataH muktAvasthA meM jIva sarvathA abhAva rupa siddha nahIM hotA hai| muktAtmA kA AkAra: muktAtmA nizcayanaya kI apekSA se nirAkara hotI hai, kyoMki vaha indriyoM se dikhalAI nahIM par3atI hai, lekina vyavahAra naya kI apekSA vaha sAkAra hotI hai| muktAtmA kA AkAra mukta hue zarIra se kiMcita nyUna arthAt kucha kama hone kA kAraNa yaha hai ki carama-zarIra ke nAka, kAna, nAkhUna Adi kucha aMgopAMga khokhale ho jAte haiN| parantu zailazI ho jAne para dhyAnabala se ve khAlI bhAga Atma-pradezoM se pUrita ho jAte haiM aura una bhAgoM ke pUrita ho jAne se AtmA ke pradeza dhanIbhUta ho jAte haiM tathA isa prakAra ghanIbhUtIkaraNa se tathA zarIra kI avagAhanA se Atma pradezoM kI avagAhanA eka tihAI bhAga kama ho jAtI hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana mukta sthAna meM mukta jIva ke avasthAna kA abhAva : 104 prazamarati prakaraNa ke TIkAkAra AcArya haribhadra ne bauddha dArzanikoM ke isa maMtavya kA kathana kiyA hai ki mukta jIva jisa sthAna se mukta hotA hai, usI sthAna para avasthita rahatA hai, kyoMki usameM saMkoca - vikAsa tathA gati ke kAraNoM kA abhAva hotA hai| ataH vaha na to kisI dizA aura vidizA meM gamana karatA hai aura na upara aura na nIce ho jAtA hai| vaha sAMkala Adi se mukta hue kisI prANI kI taraha hI usI sthAna para avasthita rahatA hai| Age TIkAkAra ne unake mata kA nirAkaraNa karate hue batalAyA hai ki muktAtmA mukta hue sthAna para eka kSaNa bhI avasthita nahIM rahatI hai, balki apanI svAbhAvika urdhvagamana zakti ke kAraNa urdhvagamana karatI hai / yadi jIva kA urdhvagamana na mAnakara use yathAsthAna avasthita mAnA jAya, to puNyAtmA evaM pApAtmA kA svarga-naraka gamana siddha nahIM ho sakegA aura paraloka bhI asiddha ho jaayegaa| ataH siddha hai ki deha tyAga ke sthAna meM AtmA avasthita nahIM hotI hai / mukta jIva ke urdhvagamana kA kAraNa : prazamarati prakaraNa me jIva kA karmakSaya aura urdhvagamana eka sAtha hotA hai, aisA batalAyA gayA hai| mukta AtmA kA adhogamana tathA tiryaka - gamana kyoM nahIM hotA hai? isakA nirAkaraNa karate hue batalAyA gayA hai ki jIva ko adholoka tathA tiryaka dizA meM gati karAnevAlA kAraNa karma hI hotA hai aura usakA mukta jIva meM abhAva hotA hai, isalie mukta jIva tiryaka yA atho dizA meM gamana karake svAbhAvika gati se urdhvagamana karatA hai / granthakAra AcArya umAsvAti ne mukta jIva ke urdhvagamana ke hetuoM kA dRSTAMta sahita ullekha kiyA hai, jo nimnAMkita hai 10 : pUrvaprayogAt, avirudva kulAlacakravat : jisa prakAra kumbhakAra apane cakra ko ghumAne ke bAda DanDA haTA letA hai, phira bhI purAne saMskAroM ke kAraNa cakkA ghUmatA rahatA hai, usI prakAra saMsArI jIva ne mukta hone ke pahale mukti ke lie aneka bAra praNidhAna aura prayatna kiye the| ataH mukta hone meM praNidhAna aura prayatna na hone para bhI pUrva ke saMskAroM ke vartamAna hone se mukta jIva urdhvagamana karatA hai / ataH urdhvagamana kA eka kAraNa purAne saMskAroM kA honA hI hai| asaMgatvAt, vyapagata lepAtumbavat : mukta jIva ke urdhvagamana kA dUsarA kAraNa karmoM ke bhAra kA naSTa honA hai| jisa prakAra miTTI se lipta tumbI pAnI meM miTTI ke bhAra ke kAraNa DUbI rahatI hai, usI prakAra karmoM ke bhAra ke kAraNa jIva dabA rahatA hai| tumbI ke Upara lipta miTTI jaba pUrNatayA pAnI meM ghula jAtI hai, taba vaha tumbI pAnI ke Upara A jAtI hai, usI taraha karma bandhana ke kaTa jAne Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 paMcama adhyAya para mukta jIva urdhvagamana karatA hai| banyacchedAta, eraNDabIjavat : ___ mukta jIva ke urdhvagamana kA tIsarA kAraNa karmabandha kA uccheda hai| jisa prakAra eraNDa ke bIja ke Upara car3he hue chilake ke phaTane para usakA bIja Upara kI ora jAtA hai, usI taraha karmabandhana ke kaTa jAne para mukta jIva urdhvagamana karatA hai| tathAgatipariNAmAcca, agnizikhAvacca : jisa prakAra agni kI zikhA svAbhAvataH upara kI ora uThatI hai, usI prakAra jIva kA svabhAva urdhvagamana karanA hotA hai| jabataka karma jIva ke isa svAbhAvika zakti ko roke rahatA hai, tabataka vaha pUrNatayA urdhvagamana nahIM kara pAtA hai, magara jIva kI isa svabhAvika zakti ko rokanevAle karmoM ke naSTa hone para jIva urdhvagamana karatA hai| isa prakAra mukta jIva ke urdhvagamana kA cauthA kAraNa samasta saMga-parigraha se mukta honA hai| mukta jIva kA lokAnta taka gamana : __ mukta jIva urdhvagamana karatA hai, kintu isakA artha yaha nahIM hai ki vaha nirantara urdhvagamana hI karatA rahatA hai| vaha jIva loka ke aMtima bhAga taka hI urdhvagamana karatA hai, isase Age vaha nahIM jAtA haiM, kyoMki gati meM sahAyaka nimitta kAraNa, rupa tharmAstikAya dravya kA abhAva hotA hai| ataH jisa prakAra jahAja yA machalI vahIM taka jA sakate haiM jahA~ taka unakA sahAyaka pAnI hotA hai, usI prakAra mukta jIva bhI vahIM taka jAte haiM jahA~ taka sahAyaka dharma dravya vartamAna hai11| ataH yaha siddha hai ki mukta jIva kA urdhvagamana lokAnta taka hI hai| isa prakAra spaSTa hai ki mukta jIva sarvathA karmabaMdhana se mukta hotA hai| isalie aise jIva kA saMsAra meM punarAgamana saMbhava nahIM hai| mokSa-hetu : __ prazamarati prakaraNa meM mokSa ke hetu para prakAza DAlA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra rupa triratna mokSa ke hetu haiN| inameM se kisI eka ke abhAva meM mokSa kI prApti saMbhava nahIM hai| kevala mokSa ke viSaya meM zraddhA rakhane se mokSa-prApti nahIM hotI hai aura na mAtra samyagjJAna se hI mokSa saMbhava hai| yadi samyagjJAna mAtra se hI mokSa kI prApti mAnI jAyegI, to samyagjJAna prApta hote hI sAdhaka mukta ho jAyegA, phira vaha tharmopadeza Adi kArya AkAza kI taraha nahIM kara skegaa| usI prakAra kevala samyagcAritra se bhI mokSa prApta karanA asaMbhava hai| ataH mAtra samyagdarzana yA samyagjJAna yA samyak cAritra se mokSa kI prApti nahIM ho sakatI hai| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 106. prazamarati prakaraNa ke TIkAkAra AcArya haribhadra ne triratna ko samajhAne ke lie dRSTAMta kA prayoga kiyA hai aura batalAyA hai ki jisa prakAra kevala hare yA baher3A yA A~valA se triphalA nAmaka auSadha taiyAra nahIM ho sakatI hai, usI prakAra kevala samyagdarzana yA samyagdarzana mokSa - hetu triratna kI prApti saMbhava nahIM hai| jaise hare, baher3A aura A~valA ke mela se triphalA banatA hai to vaha rogoM kA unmUlana karatA hai, vaise hI ye tInoM paraspara meM eka dUsare kI apekSA rakhakara mokSa kA sAdhana karate haiN| ina tInoM ke mile hue rahane para hI saMsAra rupI rogoM se mukti saMbhava hai| ataH samyagdarzana - jJAna- cAritra samaSTi rupa ratnatraya mokSa ke paramahetu haiM12 | triratna ke svarupa : prazamarati prakaraNa meM triratna kA vistAra pUrvaka kathana kiyA gayA hai tathA isake svarupa para prakAza DAlA gayA hai| isameM mokSa kA hetu triratna ke svarupa kA jo kathana kiyA gayA hai, nimna prakAra haiH samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra - ye triratna hai| inakA kramazaH ullekha isa prakAra hai: samyagdarzana : prazamarati prakaraNa meM samyagdarzana kI paribhASA dI gayI hai aura batalAyA gayA hai ki jo padArtha jisa svabhAvavAlA hai, usakA usI svabhAva rupa se nizcaya honA tatvArtha hai aura isameM zradvAn karanA samyagdarzana hai| samyagdarzana do prakAra se utpanna hotA hai - (ka) nisargaja aura (kha) adhigamaja 13 1 (ka) nisargaja samyagdarzana : pariNAma, nisarga aura svabhAva - ye tIno ekArthavAcI haiN| prazamarati prakaraNa meM nisargaja samyagdarzana ke svarUpa kA kathana karate hue batalAyA gayA hai ki jo para upadeza ke binA svabhAna se hI samyaktva utpanna hotA hai, vaha nisargaja samyakdarzana kahalAtA hai / (kha) adhigama samyagdarzana : zikSA, Agama aura upadeza zravaNa- ye adhigama ke samAnArthI haiN| granthakAra ne inake svarupa kA varNana kara yaha batalAyA hai ki jo agama, gurupadeza zravaNa se samyakatva utpanna hotA hai, vaha adhigama samyagdarzana hai 1 samyagjJAna : samyagjJAna mokSa kA hetu hai / samyagjJAna kA artha yathArtha jJAna hai| prazamarati prakaraNa meM samyagjJAna ke svarupa kA kathana kara batalAyA gayA hai ki jo sva aura para ko yathArtha rUpa se Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 jAnatA hai, vaha samyagjJAna kahalAtA hai| paMcama adhyAya samyagjJAna ke pA~ca bheda haiM15 - matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevala jJAna / uparokta pA~co jJAna do bhAgoM meM vargIkRta kiyA gayA hai - pratyakSa aura parokSa 16 1 parokSa jJAna : mati zruta donoM jJAna parokSa haiM, kyoMki ye jJAna indriyA~ aura mana kI sahAyatA se utpanna hote haiN| jaise dhUpa se agni kA jJAna karane meM dhUpa sahAyaka hotA hai, vaise hI ye jJAna bhI indriya aura mana kI sahAyatA se padArthoM ko jAnate hai / ataH jo jJAna indriya- AvaraNa aura anindriyAvaraNa karma ke kSayopazama se utpanna hotA hai, vaha jJAna parokSa jJAna kahalAtA hai 17 / isa prakAra parokSajJAna ke do bheda haiM 18 - (ka) mati aura (kha) zruta parokSajJAna / mati parokSajJAna : . parokSajJAna kA pahalA bheda matijJAna hai| matijJAna indriya aura mana kI sahAyatA se utpanna hotA hai| prazamarati prakaraNa meM gati ke svarupa kA kathana karate hue batalAyA gayA hai ki jo indriya aura mana kI sahAyatA se utpanna hotA hai, usa jJAna ko mati yA abhinibodha parokSa jJAna kahate hai / - matijJAna ke mukhyataH cAra bheda haiM- avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA / ve cAroM jJAna sparzana, rasana, ghrANa, cakSu zrota paMcendriya aura mana se utpanna hone ke kAraNa caubIsa prakAra ke haiM / bahu, bahuvidhaka, kSipra, aniHsRta, anutta aura adhruva tathA inase viparIta eka, ekavidha, akSipra, niHsRta, ukta aura dhruva ina bAraha prakAra ke padArthoM ke avagraha Adi cAra jJAna hote haiN| ataH matijJAna 46x12 = 288 prakAra kA hai tathA avagraha ke do bheda hai| (1) arthAvagraha aura (2) vyaMjanAvagraha | vyaMjanAvagraha cakSu aura mana ke sivAya zeSa cAra indriyoM evaM bAraha hI prakAra ke padArthoM ko hotA hai / isalie isake 12x4 = 48 bheda haiN| isa prakAra pUrvokta 288 bhedoM meM 48 bhedoM ke milAne se matijJAna 336 prakAra kA hotA hai" / zrutajJAna : parokSajJAna kA dUsarA bheda zruta jJAna hai| zrutajJAna kA artha hotA hai- sunakara jJAna prApta karanA / prazamarati prakaraNa ke TIkAkAra ne batalAyA hai ki matijJAna kI utpatti mati-jJAna pUrvaka hotI hai| arthAt matijJAna ke bAda hI zrutajJAna kI utpatti mati - jJAna pUrvaka hotI hai| arthAt matijJAna ke bAda hI zrutajJAna hotA hai| isa jJAna meM bhI indriya aura mana kA avalambana rahatA hai, isalie yaha parokSa pramANa kahalAtA hai / zrutajJAna ke mukhyataH do bheda haiM-aMga bAhya aura aMga praviSTa / inameM aMga bAhya ke aneka bheda haiM aura aMga praviSTa ke AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga, vyAkhyAprajJapti, Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana dharmakathAMga, samavAyAMga, vyAkhyAprajJapti, upAsakAdhyayanAMga, antaHkRddazAMga, anuttaropapAdika dazAMga, prazna vyAkaraNAMga, viSAka sUtrAMga aura dRSTivAdAMga - ye bAraha bheda haiN| ukta donoM parokSajJAna kA viSaya samasta dravyoM ke kucha paryAya hai21 / pratyakSajJAna : samyagjJAna kA dUsarA bheda pratyakSajJAna hai| yaha indriya aura mana rahita jJAna hai| yaha AtmA kI sahAyatA se utpanna hotA hai| prazamarati prakaraNa ke TIkAkAra ne isake svarupa kA kathana kara batalAyA hai ki jo jJAna indriya aura mana kI sahAyatA ke binA AtmA se utpanna hotA hai, vaha pratyakSajJAna kahalAtA hai| jaise - avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevala jJAna ye tInoM pratyakSa jJAna hai| avadhijJAna : avadhijJAna pratyakSa samyagjJAna hai| isake svarupa kA kathana kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki indriyAdika para padArthoM kI apekSA rahita AtmA ke dvArA rupI padArthoM kA jo jJAna hotA hai, use avadhijJAna kahate haiN| yaha kSayopazamika jJAna hai, kyoMki yaha kSaya evaM upazama donoM ke kAraNa utpanna hotA hai| ___ avadhijJAna ke jaghanya, madhyama evaM utkRSTa Adi aneka bheda haiN| yaha kevala rupI padArthoM ko jAnatA hai| isalie isakA viSaya kevala sparza, rasa, gandha, varNa se yukta rupI padArtha hai| manaH paryayajJAna : manaH paryayajJAna pratyakSajJAna kA dUsarA bheda hai| isakA artha hotA hai - dUsare ke mana meM sthita padArthoM kA jnyaan| prazamarati prakaraNa meM manaH paryaya jJAna kI paribhASA dete hue batalAyA gayA hai ki jo indriyAdika para padArthoM kI sahAyatA ke binA AtmA dvArA dUsare ke mana meM sthita sarala athavA jaTila rupI padArthoM ko jAnatA hai, use manaH paryaya jJAna kahA gayA hai| manaH paryaya jJAna ke do bheda haiM- Rjumati aura vipulmti| Rjumati manaH paryaya jJAna : isake svarupa kA kathana kara batalAyA gayA hai ki sarala mana- vacana-kAya se cintita dUsare ke mana meM sthita rupI padArtha ko jo jAnatA hai, use Rjumati manaHparyaya jJAna kahate haiN| vipulamati manaH paryaya jJAna : vipulamati jJAna manaH paryaya jJAna kA dUsarA bheda hai| prazamarati prakaraNa ke TIkAkAra ne isake svarupa kA kathana kiyA hai aura batalAyA hai ki jo sarala athavA kuTila mana-vacana-kAya Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 paMcama adhyAya se cintita dUsare ke mana meM sthita padArtha ko jAnatA hai, use vipulamati manaH paryaya jJAna kahate ___ isa prakAra manaHparyayajJAna kSayopazamika jJAna hai| isakA viSaya rupI padArtha kA anantavAM bhAga hai241 avadhi aura manaHparyaya jJAna meM vizeSatA : avadhi aura manaH paryayajJAna vizuddhatara hai| svAmI, kSetra, kAla, viSaya aura vizuddhi kI apekSA ina donoM meM vizeSatA hai25| kevala jJAna : kevala jJAna pratyakSa jJAna hai| yaha samasta jJAnoM meM parama utkRSTa hai| prazamarati prakaraNa ke TIkAkAra meM kevala jJAna ke svarupa kA kathana kiyA hai aura batalAyA hai ki jo trikAlavartI samasta padArthoM evaM usake paryAyoM ko AtmA kI sahAyatA se pratyakSa rupa se jAnatA hai, use kevala jJAna kahate haiN| yaha pUrNarupena kSAyika jJAna haiM kyoMki yaha jJAna jJAnAvaraNa karmoM ke Atyantika kSaya se utpanna hotA hai26| isakA viSaya trikAlavartI samasta dravya evaM usake paryAya haiN| eka jIva meM eka sAtha cAra jJAna kA honA : matiAdi pAMca jJAnoM meM prArambha ke cAra jJAna kSAyopazamika jJAna haiM aura eka kevala jJAna kSAyika jJAna hai| kSAyika jJAna jJAnAvaraNa karma ke kSaya se hotA hai, isalie vaha akelA hI rahatA hai| eka jIva ke eka sAtha eka se lekara cAra taka jJAna ho sakate haiN| jaise eka jJAna ho to kevala jJAna, do hoM to mati-zruta jJAna,tIna hoM to mati, zruta aura avadhi aura cAra hoM to mati-zruta avadhi aura manaH paryaya / isa prakAra eka jIva ke eka se cAra jJAna te hote haiM, pAMca jJAna eka sAtha kabhI nahIM hote haiN| samyagjJAna aura mithyAjJAna meM bheda hone ke kAraNa : mati, zruta aura avadhi - ye tIna jJAna mithyAjJAna aura samyagjJAna donoM rupa hote haiN| jaba ye samyagdRSTi jIva ke hote haiM, taba samyagjJAna kahalAte haiN| parantu jaba ye mithyA dRSTi jIva ke hote haiM, taba mithyAjJAna mAne jAte haiN| yadyapi jJAna na mithyA hotA hai aura na samyaka, to bhI pAtra kI vizeSatA se usameM mithyA aura samya kA vyavahAra hotA hai| jisa prakAra pAtra kI vizeSatA se dUdha kar3avA kahA jAtA hai, usI prakAra mithyAdRSTi pAtra kI vizeSatA se jJAna mithyAjJAna kahA jAtA hai| yadyapi mithyA dRSTi aura samyagdRSTi jIvoM ko padArtha kA pratibhAsa sAmAnya rupa se eka samAna hotA hai to bhI mithyAdRSTi kA jJAna mithyAjJAna hI rahatA hai, kyoMki use sat aura asat padArtha meM koI vizeSatA nahIM rahatI, vaha apanI icchA se donoM Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 110 padArtho ko samAna rupa se grahaNa karatA hai| jaise pAgala manuSya kabhI strI ko strI aura mAtA ko mAtA jAnatA hai| parantu, usake vaise jAnane meM sthiratA nahIM rahatI, isalie pAgala manuSya kA jJAna samyagjJAna nahIM hai| manaH paryaya jJAna chaThaveM guNasthAna se lekara bArahaveM guNa sthAna taka ke muniyoM ke hI hotA hai aura kevala jJAna arahanta, siddha avasthA meM hI hotA hai| isalie ye donoM sadA samyaka hI hote haiM, unameM mithyApanA kA abhAva rahatA hai| isa prakAra samyaktva aura mithyAtva ke kAraNa jJAna samyagjJAna aura mithyAjJAna hotA hai28| samyagvAritra : samyagcAritra mokSa kA hetu hai| isake binA mokSa kI prApti saMbhava nahIM hai| samyagcAritra kA artha-yathArtha caritra hai| prazamarati prakaraNa meM isake svarupa kA kathana karate hue batalAyA gayA hai ki samyagdarzana evam jJAna-pUrvaka AcaraNa karanA, samyacAritra hai| samyagcAritra ke pA~ca bheda hai29 - sAmAyika, chedopasthApanA, parihAra vizuddhi, sUkSma sAmparAya aura ythaakhyaat| sAmAyika cAritra: sAmAyika caritra samyagcAritra kA prathama bheda hai| prazamarati prakaraNa meM isakA svarupa kA kathana kiyA gayA hai au batalAyA gayA hai ki sadA ke lie yA kisI nizcita kAla taka ke lie abhedarupa se samasta pApa kAryoM kA tyAga karanA sAmAyika nAmaka caritra hai| chedopasthApanA cAritra : samyamcAritra kA dUsarA bheda chedopasthApanA cAritra hai| chedopasthApanA kA artha hai- cheda arthAt bheda pUrvaka pApa kArya kA tyAga karanA yA doSa lagane para punaH prAyazcita vidhi se use zuddha krnaa| prazamarati prakaraNa meM isakI paribhASA dI gayI hai| tadnusAra jisameM hiMsA Adi ke bheda pUrvaka pApa kAryoM kA tyAga hotA hai, vaha chedopasthApanA cAritra hai| athavA vrata meM bAdhA Ane para punaH usakI zuddhi karane ko chedopasthApanA cAritra kahate haiN| parihAra vizudvi cAritra : samyagcAritra kA tIsarA bheda parihAra vizuddhi cAritra hai| isake svarupa kA kathana kara batalAyA gayA hai ki jisameM prANighAta ke eka viziSTa prakAra ke tyAga se zuddhi hotI hai yA pariNAmoM meM nirmalatA AtI hai, vaha parihAra vizuddhi cAritra hai| sUkSma sAmyarAya cAritra : - samyagcAritra kA cauthA bheda sUkSma sAmparAya cAritra hai| isake svarupa kA kathana kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki samasta kaSAryoM ke upazAnta athavA kSINa ho jAne para jisa muni Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 paMcama adhyAya ke mAtra sUkSma lobha kA sadbhAva raha jAtA hai, use sUkSma sAmparAya cAritra kahate haiN| upazama zreNI vAle muni ke navam guNasthAna ke jaba samasta sthUla kaSAyoM kA upazama ho jAtA hai tathA kSapaka zreNI vAle ke samasta sthUla kaSAyoM kA kSaya ho cukatA hai, taba vaha dazama guNasthAna meM praveza karatA hai, usa samaya usake saMjvalana sambandhI sUkSma lobha kA hI udaya zeSa raha jAtA hai| usI samaya usake sUkSma sAmparAya nAma kA cAritra prakaTa hotA hai| yaha saMyama sirpha dazama guNasthAna meM hI hotA hai| yathAkhyAta cAritra : samyagcAritra kA pA~cavA bheda yathAkhyAta cAritra hai| isake svarupa kA kathana kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki cAritra mohanIya karma ke sampUrNa rupa se kSaya athavA upazama ho jAne se jo cAritra prakaTa hotA hai, use yathAkhyAta cAritra kahate haiN| yaha cAritra mohanIya karma ke upazama se utpanna hotA hai| yaha mAtra gyArahaveM guNasthAna meM hotA hai, use aupazamika yathAkhyAta cAritra kahA jAtA hai| aura jo cAritra moha ke kSaya se hotA hai, use kSAyika yathAkhyAta cAritra kahate haiN| yaha bArahaveM Adi guNasthAnoM meM hotA hai| yaha cAritra akaSAyoM ko hotA hai| ___ isa prakAra ukta pA~ca prakAra ke cAritra aSTavidha karmoM ke samUha ko naSTa kara DAlatA hai| ataH ye mokSa ke pradhAna kAraNa hai| ukta vizleSaNa se yaha spaSTa hai ki. samyagdarzana, samyagjJAna aura samyamcAritra tInoM samaSTi rupa se mokSa ke hetu haiN| samyagdarzana evaM samyagjJAna ke binA samyagcAritra bhajanIya hai| ataH do ratnoM ke hone para hI samyaka cAritra hotA hai| isa prakAra ratva-traya hI mokSa svarupa jaina dArzanika muktAtmAoM kA kisI zakti meM viloma honA nahIM mAnate hai| samasta mukta AtmAoM kI svataMtra sattA rahatI hai| mokSa meM pratyeka AtmA ananta jJAna, ananta darzana, anantavIrya evaM ananta sukha se yukta hai isalie isa dRSTi se unameM koI bheda nahIM hai| kSetra, kAla, gati, liMga, tIrtha, cAritra, jJAna, avagAhana, antara, alpa, bahutva kI apekSA jo mukta AtmAoM meM bheda kI kalpanA kI gayI hai, vaha sirpha vyavahAranaya kI apekSA se kI gayI hai| vAstava meM unameM bheda karanA saMbhava nahIM hai| uparyukta vivecana se spaSTa hai ki granthakAra AcArya umAsvAti ne mokSa svarupa evaM usakI prApti kI prakriyA kA sUkSma, tarka saMgata aura vaijJAnika vivecana prastuta kiyA hai| isa prakAra ukta mokSa-prApti kI prakriyA dvArA hI sAdhaka apane svAbhAvika svarupa ko prApta karatA hai aura caramalakSya mokSa pAkara janma-maraNa ke cakkara se sarvadA mukta ho jAtA hai| isa prakAra mokSa svarupa-bheda vimarza adhikAra pUrNa huaa| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha-sUcI) 1. kAtsyaina bandha viyogo mokssH| dvAviMzatyuttareDapi prakRtizate niHzaSataH kSINe mokSo bhvti| - prazamarati prakaraNa, 14, kA 221 evaM usakI TIkA, pR0 155 2. sAdikamanantamanupamama vyAbAtha sukhamuttamaM praaptH| kevala samyaktvajJAnadarzanAtmA bhavati muktaH / prazamarati prakaraNa, 21, kA0 289, pR0 199 3. DaoN0 lAla canda jainaH jainadarzana meM Atma vicAra, pR0 266-68 4. keSAMjida bhAvamAtraM mokssstnniraakrnnaayaa| vahI, 21, kA0 290, pR0 200 5. muktaH sannAbhAvaH svAlakSaNyAt svto'rthsiddheshc| bhAvAntara saMkrAnteH srvjnyaajnyoNpdeshaacc| vahI, 21, kA0 290, pR0 200 6. prazamarati prakaraNa, 20, kA0 281, pR0 194 7. yato gurudravyamatho gacchad dRSTaM pASANAdi, tasya gauravaM............... ...... yatsarvakarma vinimukto'tyanta laghuragho gmissyti| vahI, 21, kA0 292 kI TIkA, pR0 202 8. ISanyanAga hasyAnAgamakSarANAM ......... tAvatpramANAM zailazI meti| vahI, 21, kA0 283 __. kI TIkA, pR0 196 9. yogAmanovAkkAlakSaNA ....... gacchatyUrdhvageva siddhH| prazamarati prakaraNa, 21, kA0 293, pR0 202 10. (ka) pUrva prayoga siddherbanthacchedAda saMga bhaavaacc| gati pariNAmAcca tathA siddhasyordhvagatiH siddhaa| vahI, 21, kA0 294, pR0 203 (kha) vahI, 21, kA 294 kI TIkA, pR0 203 11. (ka) lokAntAdapi na paraM plavaka ivopgrhaabhaavaat| (kha) siddhasyordhvaM muktasyA lokAntAd gati bhvti| prazamarati prakaraNa, 21, kA0 292-293, pR0 202 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 paMcama adhyAya 12. samuditameva tritayamavikalaM mokSa sAdhanaM / eka tarADabhAve....... na mokSaM sAthavantotyarthaH / prazamarati prakaraNa, 15, kA0 230 kI TIkA, pR0 162 13. vahI, 14, kA0 222, pR0 156 14. prazamarati prakaraNa, 14, kA0 223, pR0 157 15. jJAnaM matyAdi bhedena pNcdhaa| tat samAsto dvidhA pratyakSa c| mati zrute...... prokssmiti| ___vahI, 14, kA0 224 evaM usakI haribhadrIya TIkA, pR0 157 16. vahI, 14, kA0 224, pR0 157 17. prazamarati prakaraNa, 14, kA0 224 kI TIkA, pR0 157 18. tatra parokSaM dvividhaM zrutamAbhinibodhikaM ca vijnyeym| vahI, 14, kA0 225, pR0 157 19. eSAM matyAdijJAnAnAmuttara bhed.........bhedaadnekthaa| prazamarati prakaraNa, 14, kA0 226 ___kI TIkA, pR0 158 20. zrutamAgamoDatondriya.........zrutaM bhvti| vahI, 14, kA0 225 kI TIkA, pR0 157-158 21. tatra pratyakSamavadhi manaH paryAya kevalAkhyamakSasyAtmanaH sAkSAdindriya nirapekSaM kSayopazamanaM kSayotvaM c| prazamarati prakaraNa, 14, kA0 224 kI TIkA, pR0 157 22. vahI, 14, kA0 224 kI TIkA, pR0 157 23. avadhirvanyamadhyamotakRSTAdi bhedenAnekAthi rupi dravya nibndhnH| vahI, 14, kA0 226 kI TIkA, pR0 158 24. prazamarati prakaraNa, 14, kA0 226 kI TIkA, pR0 157 25. vahI, 14, kA0 226 kI TIkA, pR0 158 26. tatra pratyakSamavadhimanaH paryAya kevalAkhyamakSasyAtmanaH sAkSAdindriya nirapekSa kSayopazamajaM kSayotvaM c| vahI, 14, kA 224 kI TIkA, pR0 157 27. vahI, 14, kA0 226 kI TIkA, pR0 158 28. samyagdRSTistatvArtha............. mithyaadRsstterjnyaanmevH| prazamarati prakaraNa,14, kA0 227 kI TIkA, pR0.159 29. sAmAyika mityArtha........ ythaakhyaatm| vahI, 14, kA0 228, pR0 160 30. ityaitat paMcavithaM cAritraM mokSa sAdhanaM prvrm| prazamarati prakaraNa, 15, kA0 229, pR0 161 31. pUrvadvayasampadyapi taiSAM bhajanIya.......... bhavati siddhaH / vahI, 15, kA0 231, pR0 162 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (paSTama avyAya) upasaMhAra pUrva ke adhyAyoM meM maiMne vAcaka umAsvAti kA paricaya dene tathA unake prazamarati prakaraNa kI vibhinna vizeSatAoM kA adhyayana karane kA yatkicita prayatna kiyA hai| aba yahA~ maiM upalabdha pramukha tathyoM ke samekita sAra rupa ko upasaMhAra ke rupa meM nimna prakAra prastuta kara rahI hU~ : prazamarati prakaraNa jaisA ki isake nAma se hI siddha hotA hai ki yaha saMskRta bhASA meM nibaddha vairAgya viSayaka grantha hai| isa grantha ke lekhaka ke sambandha meM vidvAn ekamata nahIM haiN| kucha vidvAnoM kA mAnanA hai ki isake lekhaka AcArya umAsvAti haiM, jabaki anya isase sahamata nahIM haiN| vAstava meM isake lekhaka kauna haiM? yaha eka gambhIra anusaMdhAna kA viSaya hai| itanA to spaSTa hai ki prazamarati prakaraNa ke TIkA kA AcArya haribhadra haiN| parantu inhoMne apanI TIkA meM aisA ullekha nahIM kiyA hai ki AcArya umAsvAti viracita prazamarati prakaraNa ke hI ve TIkAkAra haiN| isake atirikta anya jo bhI TIkAe~ aura avacUriyA~ likhI gaIM haiM, unameM se kevala eka avacUri prApta huI hai jisameM prazamarati prakaraNa ke racayitA ke rupa meM vAcaka umAsvAti kA ullekha kiyA gayA hai| prazamarati prakaraNa ke racayitA vAcaka umAsvAti haiM, isake sambandha meM jaina darzana ke mUrdhaNya vidvAnoM paM0 nAthUrAma premI, AcArya siddhasena, paM0 sukhalAla saMghavI, paM0 kailAza candra zAstrI Adi ne apane granthoM meM vizada vivecana kiyA hai| maiM bhI ukta vidvAnoM ke mata se sahamata huuN| parantu merI dRSTi meM prazamarati prakaraNa ke kartA tatvArtha sUtrakAra se bhinna koI dUsare hI umAsvAti haiN| ataH nirvivAdataH yaha siddha hai ki vAcaka umAsvAti hI prazamarati prakaraNa ke kartA haiN| jaina dArzanikoM ne vairAgya viSayaka aneka granthoM kA sRjana kiyA hai| AcArya kundakunda ne pravacanasAra, paMcAstikAya, niyamasAra aura samayasAra jaise vairAgya viSayaka granthoM kI saMracanA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 SaSTama adhyAya prAkRta bhASA meM kI, to unake uttaravartI AcArya svAmI kArtikeya, umAsvAti, pUjyapAda, amitagati, yogendra Adi ne saMskRta bhASA meM vairAgya viSayaka sAhitya kI racanA kI hai| __ AcArya umAsvAti racita prazamarati prakaraNa eka vairAgya viSayaka grantha hai| isa grantha kA pramukha lakSya bhavya prANiyoM ko prazamasukha kI ora AkRSTa karanA hai| prazamarati prakaraNa zIrSaka se hI spaSTa hai ki isa grantha kA mUla kendra bindu prazama-prema hai| yahA~ prazamarati prakaraNa ke kartA ne isakI vyutpatti karate hue batalAyA hai ki prazamarati do zabdoM ke mela se banA hai - prazama aura rti| prazama kA artha - vairAgya aura rati kA artha - prema hai| isa prakAra vairAgya meM prIti karanA prazamarati hai| mAdhyastha, vairAgya, virAgatA, zAnti, upazama, prazama, doSa kSaya, kaSAya, vijaya - ye saba vairAgya ke paryAyAntara haiN| granthakAra ne rAga-dveSa ko hI saMsAra-paramparA kA janaka mAnA hai aura usa para vijaya prApta karane ke lie vairAgya mArgI honA atyAvazyaka batalAyA haiM kyoMki prazama meM rati rakhanevAlA gRhastha evaM saMyamI muni hI kramazaH svarga evaM mokSa phala ko prApta karate haiN| isa prakAra ukta vizleSaNa se prazamarati prakaraNa nAma kI sArthakatA svataH siddha ho jAtI hai| ataH vairAgya viSayaka granthoM meM prazamarati prakaraNaM ko viziSTa sthAna prApta hai| prazamarati prakaraNa meM mukhyataH jaina darzana ke nau tatvoM kA samyak nirupaNa kiyA gayA hai jo isa grantha kI dArzanikatA ko ujAgara karatA hai| jIva, ajIva, puNya, pApa, Asava, saMvara, nirjarA, baMdha evaM mokSa - ye nau tatva haiN| sattA, satya, sat, samAnya, dravya, anvaya, padArtha, vastu evaM artha - ye saba tatva ke paryAyAntara nAma haiN| isameM ukta nau tatvoM ke svarupa evaM unake bhedoM kA vistAra pUrvaka varNana kiyA gayA hai| isa prakAra tatva viSayaka yaha grantha bhavya prANiyoM ke lie bahupayogI hai| prazamarati prakaraNa eka dravyAnuyoga viSayaka mahatvapUrNa grantha hai| isameM dravya kA samyak nirupaNa huA hai aura batalAyA gayA hai ki dravya sat svarupa meM sthita hone ke kAraNa nitya evaM avinAzI hai| dravya ke jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla-chaha bheda batalAye gaye haiN| isameM dravya ke bhedoM kA vistAra pUrvaka vizleSaNa kiyA gayA haiM jo atyaMta Thosa evaM vaijJAnika paddhati para AdhArita hai| isake granthakAra ne aMta meM nirvivAdataH yaha siddha kara diyA hai ki azuddha dravya heya hai aura zuddha dravya upAdeya hai, kyoMki zuddha dravya aMgIkAra karane para hI mokSa kI prApti saMbhava hai jo bhAratIya dArzanikoM kA carama lakSya rahA hai| ataH dravyAnuyoga viSayaka granthoM meM prazamarati prakaraNa kA pramukha sthAna hai| prazamarati prakaraNa caraNAnuyoga mUlaka grantha hai jisameM AcAra sambandhI niyamoM kA vizad vivecana kiyA gayA hai| isa grantha ke kartA ne AcAra ko muni evaM zrAvakAcAra - do bhAgoM meM vargIkRta karake muni AcAra ko sarvotkRSTa mAnA hai| unhoMne muni ke svarupa kA kathana kara muniyoM ke pAlana karane yogya bhAvanA, dharma evaM vratAdi AcAra saMbaMdhI niyamoM kA vistAra Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 116 pUrvaka kathana kiyA hai| isameM muni AcAra saMbaMdhI bhAvanA ke svarupa evaM isake anityAdi bAraha bhedoM kA ullekha kara kaSAya para vijaya pAne ke lie dharmoM ke pAlana karane kA nirdeza kiyA gayA hai| isameM dharma svarupa evaM usake kSamAdi dasa bhedoM kA vistAra pUrvaka kathana karake upasaMhAra ke rupa meM batalAyA gayA hai ki dasa dharma kA pAlana karane vAlA muni hI cirakAla... saMcita durbhadha rAga, dveSa aura moha ko thor3e hI samaya meM upazama karake kramazaH balazAlI parISaha, gaurava kaSAya, yoga aura indriyoM ke samUha ko naSTa kara detA hai| parantu jabataka vaha paMca mahApApoM se virata nahIM hotA, tabataka vaha apanA zuddha svarupa prApta karane meM saphala nahIM ho sakatA hai| ataH usa muni ko apane svarupa-prApti ke lie paMcamahAvratoM - ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya evaM aparigraha kA samyak pAlana karanA paramAvazyaka hai| isa prakAra mahAvratI muni hI parama lakSya mokSa ko prApta kara sakatA hai| ____isameM muni-AcAra ke sAtha hI zrAvaka AcAra ke svarupa kA kathana karake zrAvakoM ke pAlana karane yogya paMca aNuvrata, tIna guNavrata evaM cAra zikSAvrata kA samyak nirupaNa kiyA gayA hai| isa prakAra isameM zrAvaka ke kula bAraha prakAra ke vratoM ke vivecanoparAMta saMlekhanA vrata kA ullekha kiyA gayA hai tathA batalAyA gayA hai ki jo zrAvaka vratoM kA pAlana karate hue saMlekhanA pUrvaka ArAdhanA kara mRtyu ko prApta hotA hai, vaha loka meM indra pada ko prApta karatA hai aura kramazaH Ava bhavoM ke andara hI niyama se mokSa prApta karatA hai| isa prakAra ukta donoM prakAra ke AcAroM meM muni-AcAra parama utkRSTa hai jinakA svAbhAvika phala mokSa kI prApti hai| jabaki gRhasthAcAra kA vaiSayika phala svarga evaM paramparA se mokSa kI prApti hai| ataH mokSa kI dRSTi se muni AcAra hI upAdeya hai tathA mumukSuoM ke lie AcaraNIya hai| ___ isameM jIva-baMdha kI prakriyA evaM hetu para gahana vicAra karate hue baMdha ke svarupa evaM usake bhedoM kA vistAra sahita varNana kiyA gayA hai| isameM karmabaMdha kA pramukha kAraNa kaSAya evaM usake cAra bhedoM kA ullekha kara mithyAtva, avirati, pramAda aura yoga ko rAga-dveSa kI senA mAnA gayA hai| isake sAtha hI karmabaMdha kI sthiti ko dRr3ha karane vAlI chaha lezyAoM kA kramazaH nirupaNa karake jJAnAvaraNadi mUla karma evaM unake uttara prakRtiyoM kA vistArapUrvaka vizleSaNa kiyA gayA hai| isa prakAra jIva baMdha prakriyA ke mUla kAraNa rAga-dveSa kA vaijJAnika DhaMga se prastutikaraNa kara isameM jIva aura karma kA saMbaMdha sonA aura kiTTakAliyA kI taraha anAdikAlIna mAnA gayA hai| isameM mokSa-svarupa ke sAtha hI muktAtmA ke AkAra evaM urdhvagamana ke kAraNoM para dRSTAMta prastuta kiyA gayA hai aura unakA urdhvagamana lokAnta taka hI batalAyA gayA hai| isake atirikta isameM mokSa hetu triratna-samyaka-darzana-jJAna-cAritra nirupaNa evaM usakI prApti kI prakriyA kA sUkSma, tarkasaMgata aura vaijJAnika vizleSaNa kiyA gayA hai| isa prakAra mokSa svarupa-bheda vimarza meM aMta meM batalAyA gayA hai ki mokSa-prApti kI ukta prakriyA dvArA hI Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 SaSTama adhyAya sAdhaka apane caramalakSya mokSa ko prAptakara janma-maraNa ke cakkara se sadA ke lie mukta ho sakatA hai| ukta vizleSaNa ke AdhAra para niSkarSataH hama kaha sakate haiM ki AcArya umAsvAti jaina-siddhAnta-gagana ke dedIpyamAnaM sUrya haiN| aura prazamarati prakaraNa unakI adbhuta evaM anupama kRti hai jo vairAgya mArgiyoM ke lie patha pradarzaka hai| ataH vairAgya viSayaka yaha grantha mumukSuoM ke lie upAdeya hone ke kAraNa AcaraNIya hai / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (sandarbha-sUcI 1. prazamarati prakaraNaH avacUri, sUtra 1, pR0 127 2. (ka) jaina sAhitya kA itihAsa (nAthUrAma premI) pR0 17-18 (kha) tatvArthasUtra, prastAvanA (paM0 sukhalAla saMghavI) pR0 17-181 (ga) jaina sAhitya kA itihAsa (paM0 kailAza candra zAstrI), pR0 229 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha - grantha - sUrcI ) 1. akalaMka granthatrayam : bhaTTAkalaMkadeva, sampAdaka - paM0 mahendra kumAra, prakAzaka -siMdhI jaina granthamAlA, ahamadAbAda, prathamAvRti, vi0 saM0 1996 2. adhyAtma rahasya (hindI vyAkhyA sahita) : paM0 AzAdhara, sampAdaka - paM0 jugulakizora mukhtAra, prakAzaka - vIra sevA mandira, dillI, san 1957 3. amitagati zrAvakAcAra (hindI anuvAda sahita) : sampAdaka - paM0 vaMzIdhara, zIlApura, prathama saMskaraNa, vi0 saM0 1979 4. - aSTapAhur3a (hindI vanikA sahita) : kundakundAcArya, prakAzaka - anantakIrti mANikacandra granthamAlA, bambaI, prathama saMskaraNa, 1916 5. AcArAMgasUtra : prathama zrutaskandha, (hindI anuvAda sahita) : anuvAda - paM0 muni zrI sobhAgamala jI mahArAja, sampAdaka - paM0 vasantI lAla naladAyA, nyAyatIrtha, prakAzaka - jaina sAhitya samiti, nayApurA, ujjaina, prathamAvRtti, vi0 saM0 2007 6. Agama yuga kA jaina darzana : paM0 dalasukha mAlavaNiyA, saMpAdaka - vijayamuni zAstrI, prakAzaka - sanmati jJAnapITha, AgarA, prathama praveza, janavarI 1966 7. AtmamImAMsA tatvadIpikA : pro0 udayacandra jaina, prakAzaka - zrI gaNeza varNI di0 jaina saMsthAna, nariyA, vArANasI, prathama saMskaraNa, vI, ni, saM0 1501 8. AtmamImAMsA : paM0 dalasukha mAlavANiyA, mudraka - rAmakRSNadAsa, banArasa hindU vizvavidyAlaya presa, banArasa, 1953 9. Atmarahasya : ratanacandra jaina, prakAzaka - mArtaNDa upAdhyAya, sastA sAhitya maNDala, naI dillI, san 1948 .......... 10. AtmavijJAna : rAjayogAcArya svAmI vyAsadeva jI, prakAzaka - yoga niketana TrasTa, gaMgottarI, uttarakAzI, svargAzrama, RSikeza (uttarAkhaNDa), 11. AtmAnuzAsana (hindI bhASAnuvAda sahita) : guNadrAcArya, prakAzaka - indralAla zAstrI viSAalaMkAra, jabapura, zruta paMcamI, bI0ni0 saM0 2482 / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 120 12. AtmAnuzAsana : AcArya guNabhadra, prakAzaka - jaina saMskRta saMrakSaka saMgha, zolApura, vi0 saM02018 13. AptaparIkSA (hindI anuvAda-prastAvanAdi sahita) : vidyAnanda svAmI, sampAdaka aura anuvAdaka - nyAyAcArya paM0 darabArIlAla koThiyA, prakAzaka-- vIra sevA mandira, sarasAyA, jilA sahAranapura, prathamAvRtti, vIra ni0 saM0 2476 14. AyAro : sampAdaka - muni zrInathamala, prakAzaka - jaina zve0 terApaMthI mahAsabhA, kalakattA, san 1967 15. ArAdhanAsAra : devajainAcArya, sampAdaka - TI0 ratnakIrti deva, jana dharmazilA, prayAga, san 1967 16. AtmApaddhati : devasena, mA0 digambara jaina granthamAlA, bambaI, 1920 17. iSTopadeza (saMskRta - hindI TIkA sahita - samAdhizataka ke pIche) : pUjyapAdAcArya, vIra __sevA mandira, dillI, prathama saMskaraNa, vi0 saM0 2021 18. uttarajjhayaNAI : sampAdaka - muni nathamala, prakAzana - jaina zve0 tairAMpaMthI mahAsabhA kalakattA, 1916 19. uttarAdhyayana sUtra (anuvAda sahita) : sampAdaka - sAdhvI candanA, vIrAyatana prakAzana, jaina bhavana, lohAmaMDI, AgarA, san 1972 20. kaSAya pAhur3a (sUtra aura cUrNi sahita) : yativRSama, vIra zAsana saMgha, kalakattA, 1955 21. kArtikeyAnuprekSA (saMskRta-hindI TIkA sahita) : svAmI kArtikeya, sampAdaka- AdinAtha neminAtha upAdhye, prakAzaka- paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImad rAyacandra jaina zAstramAlA zrImad rAyacandra Azrama, agAsa prathamAvRtti, vI0 saM0 2486 22. kundakunda prAmRta : sampAdaka - paM0 kailAzacanda zAstrI, prakAzaka - jIvarAja jaina __graMthamAlA, zolApura, prathama saMskaraNa, 1960 23. kundakunda bhAratI : sampAdaka - paM0 kailAzacandra zAstrI, prakAzaka - jIvarAja jaina graMthamAlA, zolApura, prathama saMskaraNa, 1960 24. gommaTasAra karmakANDa (hindI anuvAda sahita) : prakAzaka - zA0 revAzaMkara jagajIvana jauharI, AnarerI vyavasthApaka, zrI paramazruta prabhAvaka jaina maNDala, bambaI, dvitIyAvRtti, vIra nirvANa saM0 2453 25. gommaTasAra jIkkANDa (hindI anuvAda sahita) : nemicandrAcArya siddhAMta cakravartI, dvitIyAvRtti, prakAzaka - rAyacandra jaina zAstramAlA, paramazruta prabhAvaka maNDeya, bambaI, vI0 ni0 saM0 2453 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 26. gommaTasAra jIvakANDa (jIvatatvapradIpikA aura manda prabodhikA TIkA sahita) : sampAdaka - ___gaM0 gajAdharalAla jaina nyAyatIrtha aura zrIlAla jaina kAvyatIrtha, prakAzaka - gAMdhI harI bhAI devakaraNa jaina graMthamAlA, bambaI-4 27. jasaharacariu : ambAdAsa cavare, prakAzaka - di0 jaina graMthamAlA, kAraMjA, barAra 1931 28. jIvAjIvAbhigama sUtra : prakAzaka - devacandra lAlAbhAI javerI, suurt| 29. jaina AcAra : mohanalAla mehatA, prakAzaka - pA0 vi0 zodha saMsthAna, vArANasI, 1966 30. jaina tatva mImAMsA : paM0 phUlacandra siddhAMtazAstrI, prakAzaka - azoka prakAzana maMdira, bhadenIghATa vArANasI - - 31. jaina darzana H DA0 mahendra kumAra jaina, sampAdaka aura niyAmaka - paM0 phulacandra zAstrI tathA darabArIlAla koThiyA, prakAzaka - maMtri zrI gaNeza prasAda varNI jaina graMthamAlA vArANasI, prathama saMskaraNa, 1966 32. jaina darzana : DA0 mohanalAla mehatA, prakAzaka - sanmati jJAna poTha, AgarA,1959 33. jaina darzana aura Adhunika vijJAna : muni zrI nagarAja jI, sampAdaka - sohanalAla prakAzaka - rAmalAla purI, saMcAlaka, AtmArAma eNDa sansa, kazmIrI geTa, dillI-6, san 1959 34. jaina darzana-svarupa aura vizleSaNaH devendra muni zAstrI, prakAzaka - zrI tAraka guru jaina ___graMthamAlA, zAstrI sarkala, udayapura (rAjasthAna), prathama praveza, 1975 5. jaina dharma : siddhAntAcArya zrI kailAzacandra zAstrI, prakAzaka- maMtrI, sAhitya vibhAga, mA0 vi0 jaina saMgha, mathurA, caturtha saMskaraNa, 1966 36. jaina nyAya : kailAzacandra zAstrI, prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI-6, prathama saMskaraNa 1966 37. jaina sAikAlojI : mohanalAla mehatA, prakAzaka-sohanalAla jaina dharma pracAraka samiti, amRtasara, san 1953 38. jaina sAhitya kA itihAsa(pUrva pIThikA) : paM0 kailAzacandra zAstrI, prakAzaka- zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, bhadainI, vArANasI, prathama saMskaraNa, vIra, ni0 saM0 2481 39. jainijma di olDeTa liviMga rilIz2anaH jyotiprasAda jaina, prakAzaka - jaina kalcara ri0 sosAyaTI, vArANasI, 1951 .. 40. jainendra siddhAMta keza (bhAga 1 se 4), jinendra varNI, prakAzaka - bhAratIya jJAnapITha, dillI, prathama saMskaraNa, san 1970-73 41. jJAnArNava (hindI sAda sahita) : zubhacandrAcArya, prakAzaka - zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, rAyacaMdra jaina zAstramAlA, javerI bAjAra, bambaI, vI0 ni0 saM0 2433 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 42. tatvasaMgraha : kamalazIla, sampAdaka dvArikAdAsa zAstrI, prakAzaka vArANasI, prathama saMskaraNa, 1968 43. tatvAnuzAsana ( hindI bhASAnuvAda sahita ) : nAgasena sUri, prakAzaka- vIra sevA mandira, dillI, prathama saMskaraNa, 1963 44. tatvArthavArtika, bhAga 1, 2 ( hindI sAra sahita ) : bhaTTa akalaMkadeva, sampAdaka - pro0 mahendra kumAra jaina, prakAzaka- bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathamAvRtti, vI0 ni0 saM0 2499 122 bauddha bhAratI, 45. tatvArthavRti (hindI sAra sahita ) : zrutasAgara, sampAdaka mahendra kumAra jaina, prakAzaka bhAratIya jJAnapITha, kAzI - 46. tatvArthalokAvArtikamH vidhAnandi, sampAdaka - paM0 manoharalAla, prakAzaka - gAMdhInAthAraMga jaina granthamAlA, nirNaya sAgara presa, bambaI, vI0 ni0 saM0 2444 47. tatvArthasAra : amRtacandra sUri, sampAdaka- vaMzIdhara zAstrI, bhA0 jai0 si0 pra0 saM0, kalakattA, vIra saM0 2445 - paM0 phUlacandra jaina, prakAzaka zrI gaNezavarNI granthamAlA, 48. tatvArthasUtra : sampAdaka vArANasI, vI0 ni0 saM0 2476 49. tatvArthasUtra ( hindI bhUmikA aura vyAkhyA sahita ) : paM0 sukhalAla saMghavI, bhArata jaina mahAmaNDala, vardhA, prathama saMskaraNa, 1952 50. tatvArthasUtra : umAsvAmI, sampAdaka paM0 kailAzacandra sidvAntazAstrI, prakAzaka bhAratIya digambara jaina saMgha, prathama AvRtti, vI0 ni0 saM0 2477 51. tatvArthAdhigamasUtra sabhASya (hindI bhASAnuvAda sahita ) : prakAzaka - zrI paramazruta prabhAvaka jaina maNDala, bambaI - 2, san 1932 56. dravyasaMgraha : nemicandrAcArya, prakAzaka 2433 52. tiloyapaNNatti ( hindI anuvAda sahita ) : yati vRSabha, prakAzaka jIvarAjA jaina granthamAlA, prathama saMskaraNa, vikrama saM0 1999 - 53. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparAH DA0 nemicandra zAstrI jyotiSAcArya, a0 mA0 di0 jaina vidvatpariSada, prathama saMskaraNa, 1974 54. triloka sAraH nemicandra, prakAzaka- jai0 sA0, bambaI, prathama saMskaraNa, 1918 mANikacandra jaina granthamAlA, bambaI, prathama 55. darzanapAhuDa : kundakundAcArya, prakAzaka saMskaraNa, vi0 saM0 1977 zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, vI0 ni0 saM0 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 57. nAyAdhammakahAo : sampAdaka - candra sAgara sUri, prakAzaka-sAhitya pracAraka samiti, bambaI, san 1951 58. niyamasAra : kundakundAcArya, prakAzaka - jaina grantha ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga bambaI, 1916. 59. paMcAdhyAyI (pUrvArtha-uttarArtha) : paM0 rAjamalla, sampAdaka - paM0 rAjamalla, sampAdaka - paM0 phUlacandra siddhAntazAstrI, varNI granthamAlA, vArANasI 60. paMcAstikAya (tatvadIpikA tAtparyavRtti-bAlAvabodha bhASA sahita) : kundakundAcArya, prakAzaka - rAvajI bhAI chagana bhAga desAI, AnarerI vyavasthApaka, zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImadrAjacandra jaina zAstra mAlA, zrImadrAjacandra Azrama, AgAsa, tRtIyAvRtti, vi0 saM0 2025 61. pataMjali yogadarzana bhASyaH maharSi vyAsadeva, prakAzaka - zrI lakSmI nivAsa caMDaka, ajamera, dvitIya saMskaraNa, san 1961 62. paramAtmaprakAzaH (saMskRta vRtti evaM hindI bhASA TIkA sahita) : yogondu deva, sampAdaka - AdinAtha neminAtha upAdhye, prakAzaka - paramazruta prabhAvaka maNDala, rAyacandra jaina zAstra -mAlA, jauharI bAjAra, bambaI-2, dvitIya saMskaraNa, vi0 saM0 2017 63. prajJApanAsUtra - paNNavaNAsuyaM : sampAdaka - muni zrI puNyavijaya Adi, prakAzaka - zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI, san1969 64. pramANa-naya-nikSepa prakAzaH siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra zAstrI, prakAzaka-mantrI, vIra sevA mandira TrasTa, assI, vArANasI-5, prathama saMskaraNa, vI0 ni0 saMvat 2417 / 65. pravacanasAra : kundakundAcArya, sampAdaka - A0 ne0 upAdhye, prakAzaka- paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImadrAjacandra jaina zAstramAlA, AgAsa, tRtIya AvRtti, san 1964 66. prazamaratiprakaraNa (hindI TIkA sahita) : umAsvAti, prakAzaka - rAyacandra jaina zAstramAlA, paramazruta prabhAvaka maNDala, bambaI, prathama saMskaraNa, san 1935 67. bhagavatI ArAdhanA : AcArya zivakoTi, sampAdaka - sakhArAma dozI, prakAzaka - jIvarAja jaina graMthamAlA, zIlApura, prathama saMskaraNa, san 1935 68. bhAratIya tatva vidyA : paM0 sukhalAla jI saMghavI, prakAzaka - ratilAla dIpacanda desAI, mantrI jJAnodaya TrasTa, anekAnta bihAra, ahamadAbAda, san 1919 69. mUlAcAra (hindI anuvAda sahita) : vaTTakera, anuvAdaka - manoharalAla, prakAzaka - anantakIrti granthamAlA, bambaI, prathama saMskaraNa, san 1919 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamarati prakaraNa kA samAlocanAtmaka adhyayana 124 70. mokSamArgaprakAza : paM0 ToDaramala, sampAdaka - paM0 lAlabahAdura zAstrI, prakAzaka - mantrI ___ sAhitya vibhAga, bhA0 di0 jaina saMgha, caurAsI, mathurA, san 1948 71. ratnakaraNDa zrAvakAvAra (prabhAcandrAcAryaracita saMskRta TIkA tathA hindI rupAntara sahita): AcArya samantabhadra, prakAzaka- vIra sevA mandira TrasTa, prathama saMskaraNa, san 1972 72. labdhisAraH kundakundAcArya, prakAzaka - jaina siddhAnta pra0 saM0, kalakattA, prathama saMskaraNa 73. vasunandizrAvakAvAra : AcArya vasunandi, sampAdaka- hIrAlAla siddhAntazAstrI, prakAzaka - ____ bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathama saMskaraNa 74. SaTkhaNDAgama (dhavalA TIkA evaM hindI anuvAda sahita): bhUtabali puSpadanta, prakAzaka-jaina ___ sAhityoddhAraka phaMDa kAryAlaya amarAvatI, prathama AvRtti, san 1939 - 1959 75. SaDdarzana samaccuya (guNaratnasUrikRta tarka rahasya dIpikA, somadevasUrikRta laghuvRtti tathA avacUrNi sahita): AcArya haribhadra sUri, sampAdaka aura anuvAdaka - DA0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya, prakAzaka - bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, prathama AvRtti, san 1970 76. samayasAra (AtmakhyAti tAtparyavRtti-AtmakhyAtibhASAvacanikA TIkA sahita)H kundakundAcArya, sampAdaka - paM0 pannAlAla jaina, prakAzaka - ravajI bhAI chaganabhAI desAI, paramazruta prabhAvaka maMDala (zrImadrAjacandra jaina zAstramAlA), yoriyA (gujarAta), dvitIyAvRtti, san 1974 77. samayasAra (aMgrejI anuvAda aura prastAvanA sahita):pro0 e0 cakravartI, prakAzaka - bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathama AvRtti, san 1950 78. samAdhizataka : pUjyapAdAcArya, prakAzaka - vIra sevA mandira, dillI, prathama saMskaraNa, vi0 2021 79. sarvArthasiddhi : pUjyapAdAcArya, saMpAdaka evaM anuvAdaka - paM0 phUlacandra siddhAnta-zAstrI, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathamAvRti, san 195 80. sUtrakRtAMgasUtra (zIlAMkakRta TIkA evaM hindI anuvAda sahita) : prakAzaka - javAhiralAla mahArAja, rAjakoTa, prathama saMskaraNa, vi0 saM0 1993 81. syAdvAdamaMjarIH malliSeNa sUri, hindI anuvAdaka tathA saMpAdaka - DA0 jagadIzacandra jaina, prakAzaka - ravajI bhAI chaganabhAI desAI, paramazruta prabhAvaka maNDala, (zrImad rAjacandra jaina zAstramAlA), tRtIya saMskaraNa, san 1970 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patra - patrikAe~ anekAnta (traimAsika) : prakAzaka - vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Atmadharma (mAsika) : prakAzaka - zrI digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha jaina vizva bhAratI anusandhAna patrikA, lADanUM (rAjasthAna) jaina sandeza : prakAzaka - bhAratIya digambara jaina saMgha, caurAsI, mathurA jaina siddhAnta bhAskara : prakAzaka - zrIdevakumAra jaina.,auriyaNTala risarca insTITyUTa, ArA (bihAra) tIrthaMkara : prakAzaka - hIrA bhaiyA prakAzana, 65 patrakAra kAlonI, kanAr3iyA mArga, indaura (ma0 pra0) dArzanika traimAsika : prakAzaka : akhila bhAratIya darzana pariSada, jayapura prajJA : prakAzaka - kAzI hindU vizvavidhAlaya, vArANasI vaizAlI insTITyUTa - risarca buleTina naM0 2, 1974 zramaNa (mAsika) : prakAzaka - pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI - 5 sanmati sandeza (mAsika) : prakAzaka - 535, gA~dhInagara, dillI Page #135 -------------------------------------------------------------------------- Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnA oNphaseTsa limiTeDa, kamacchA, vArANasI phona : 392820