Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevA mandira dillI 480 sakhyA 2:025. kAla naM0 krama sakhyA 17.15 pAva khaNDa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. PARAN .... bambaI prAnta prAcIna jaina smAraka oooo 000000000000000000000000000000000000000006-000000*. 50000000 saMgrahakartA:---.. jainadharmabhRpaka dharmadivAkara brahmacArI zIlAdajI. 370 sampAdaka "anamitra"-yUrata / NuocHous-ooooooooooooooooooooo .... 80 160 joho bAbAra-bambaI / vIra saM5 5.5 1. sa hara5 prathamAti saMkhyA 1010 -raha Ane lAgatagAtra /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ saanggmANikacanda pAnAcanda jauharI, 160 jauharI bAjAra, bambaI / mUlacanda kisanadAsa kApaDiyA, "anavijaya" priprs-suurt| - -
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) upodghAta / isa pustakake likhaneke prayAsameM mukhya kAraNa seTha vaijanAtha sarAvagI (mAlika pharma seTha jokhIrAma mUMgarAja naM0 173 hairisana roDa kalakattA) maMtrI prAcIna zrAvakoDAriNI sabhA kalakattA haiN| unakI preraNA huI ki jo masAlA sarkArI purAtattva vibhAgakA yatra tatra phailA huA hai usako saMgraha karake yadi pustakAkAra prakAza kara diyA jAve to jaina itihAsake saMkalanameM bahuta sahAyatA prApta ho| unakI isa yogya sammatike anusAra baMgAla bihAra ur3IsAke aura yukta prAMtake gajeTiyaroMko dekhakara ina donoMke smAraka san 1923 meM prakAzita kiye gae / aba yaha bambaI prAMtakA jaina smAraka nIce likhI pustakoMko mukhyatAse dekhakara likhA gayA hai| (1) Imperial Gazetteer of Boray Presidency ___Vol. I and II ( 1909 ). (2) Revised list of antiquarian remains in Bombay Presidency by Cousins ( 1897 ) A, S. of Indi. Vol. XVI. (3) Report of Eluri Brahu and Juin cilvus in Western India ( 1830 ) by Burgess A. S. of India Vol. V. (4) Belgaum Gazetteer (1884) Vol. XXI. (5) Dharwar Vol. XXII. (6) Architecture of Ahmed thad by Hope Fergusson (1805).
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) (7) Thana Gazetteer Vol. XIII. (8) Bijapur Vol. XXIII. (9) Kolhapur ,, (1886) Vol. XXIV. (10) Sholapur ,, (1884) Vol. XX. (11) Nasik , (1888) Vol. XVI. (12) Baroda , (1883) Vol. III. (13) Rewakantha (te. G. (1880) Vol. VI. (14 Ahmedabad G. (1879) Vol. III. (15) Khundrsh G. (1880) Vol. XII. inake sivAya aura bhI kucha pustakeM dekhI gii| kucha varNana digambara jaina DAirekTarIse liyA gyaa| hamako pustakoMkI prAptimeM Imperial Library of CalCutia zile Bombay Royal Asiatic Society Litrary B..!ny se bahuta sahAyatA prAta huI hai jisake liye hama unake ati AbhArI haiM / jo kucha varNana hamane par3hA vahI saMgrahakara isa pustakameM diyA gayA hai / jahAM kahIM hama svayaM gae the vahAM apanA dekha huA varNana bar3hA diyA hai / jahAM di0 jaina maMdira va pratimAkA nizcaya huA vahAM spaSTa khola diyA hai| jahAM diga0 yA ve kA nAma nahIM pragaTa huA vahAM jahAM jaisA mUlameM thA vaisA jana maMdira va pratimA likhA gayA hai / isa bambaI prAMtake tIna vibhAga hai- gujarAta, madhya aura dakSiNa, jinameM se gujarAta vibhAgameM adhikAMza zvetAmbara jaina maMdira haiM tathA madhya aura dakSiNameM mukhyatAmye digambara jaina maMdira hai aisA anumAna hotA hai| isa bambaI prAMtameM jena rAjAoMne apanI apanI vIratAkA yazastambha bahuta kAlataka sthApita rakkhA, yaha bAta isa pustakake
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 1 ) par3hanese vidita hogI / jabase jaina rAjAoMne dharmakI zaraNa chor3I aura saMsAra vAsanAke vazIbhUta hue tabase hI unakI zraddhA zithila ho gaI / isa zithilatA avasarako pAkara ajaina dharmaguruoMne unheM apanA anuyAyI banA liyA aura unahIMke dvArA bahuta kucha jaina dharmako hAni pahuMcAI gaI - rAjA ke sAtha bahuta prajA bhI ajaina ho gaI / udAharaNa - kalacUrI vaMzaja jaina rAjA bajjAlakA hai jisako san 1961-1184 ke madhyameM vAsava maMtrIne zikha dharmI banAyA aura liMgAyata paMtha claayaa| isase lAkhoM jenI liMgAyata ho gae dekho STaSTa 113 || isa kAraNa bahutase jaina maMdira ziva maMdirameM badala diye gae jisake udAharaNa pustaka par3hanese vidita hoMge ! jena rAjAgagoMne bahutase sundara 2 jaina maMdira nirmApita karAe aura unake liye bhUkA saMketa pustakale milegaa| tathA dorA vaMzI aneka kUTa sI jaina rAjAoM rAjya kiyA hai| gujarAta meM kAkI, rASTra rAjA ne dharma mAnevAle hue haiN| gujarAta aura dakSiNa bahuta solaMkI vaMzadhArI gururAja lekara deva (sana 961 se 1304) taka jo rAjA hue ve prAyaH sava hI jaina dharmavArI the inameM siddharAja aura kumArapAla prasiddha hue haiM / vedarAbAda meM elUrA guphAke jaina maMdira va bIjApura meM aiholI aura bAdAmIkI jaina guphAeM darzanIya haiM - zilpakalAkA bhI unameM bahuta mahattva hai musalamAnoMne bala pakar3akara kitane jaina maMdiroMko masajidoMmeM badalA yaha bAta bhI pustakase mAlUma par3egI /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) haraeka itihAsapremI vyaktiko ucita hai ki isa pustakako Adise aMtataka par3hakara isase lAbha uThAve aura hamAre parizramako saphala kare / tathA jahAM kahIM hamAre lekhameM ajJAna aura pramAdake vaza bhUla ho gaI ho vahAM vidvAna pAThakagaNa sudhAra leveM tathA hameM bhI sUcanA karanekI rUpA kreN| jana jAtike bhAratIya itihAsa saMkalanameM yaha pustaka bahuta kucha sahAyatA pradAna kregii| isakA prakAza jaina dharmako prabhAvanAmeM sadA utsAhI seTha mANikacanda pAnAcanda jauharI (naM0 34 0 jauharI bAjAra, baMbaI) kI Arthika sahAyatAse huA hai tathA pracArake hetu lAgata mAtra hI mUlya rakkhA gayA hai| jaina dharmakA premI-- bambaI, bra. siitlprsaad| tA. 7-11-192". OM AR S4
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 ) bambaI : ntake prAcIna jaina smAraka kI #The bambata hai / yathArtha yaha kaI / samUha hai| usake mukhya usameM hai - sindha, gujarAta, kophana bambaI prAMta aura aitihAsika yAvA, khAnadeza, aura karnATaka | isameM lagabhaga ekalAkha yaha mAnta jitanA lambA caur3A hai teIsahajAra mIla sa utanA mahatvapUrNa bhI hai| yA vaha Aja dezake prAntoMkA siratAja hai vaisA hI prAcIna itihAsa bhI vaha prasiddha rahA hai / IsvIsanse hajAroM varSa pUrva isa prAntakA bahuta dUra ke pUrvI aura pazcimI dezoMse samudradvArA vyApAra hotA thA | bhRgukaccha (bharoca), sopArA, sUrata Adi bar3e prAcIna bandara sthAna haiM / inakA ullekha Ajase aDhAI hajAra varSa purAne pAlI graMthoMmeM pAyA jAtA hai / adhikAMza videzI zAsaka, jinhoMne isa dezapara sthAyI prabhAva DAlA, samudra dvArA isI prAnta meM pahale pahale Aye / sikandara bAdazAha sindhase samudra dvArA hI vApisa lauTA thA / araba logoMne AThavIM zatAbdike prArambhameM pahale pahala gujarAta para car3hAI kI thI / gyArahavIM zatAbdike prArambhameM mahamUda gajanavIkI gujarAtameM somanAthake maMdirakI lUTase hI hiMdU rAjAoMkI sabase bhArI parAjaya huI aura hindU rAjyakI nIMva ukhar3a gaI / satrahavIM zatAvdike prArambhameM IsTaiMDiyA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) kaMpanIne pahale pahala isI prAMtameM surata, ahamadAbAda aura kembemeM apane kArakhAne khole the / mugaloMke samayameM hindUrASTrako punarjIvita karanevAlA zera zivAjI isI prAMtameM paidA huA thA aura vartamAnameM rASTrIya bhAvoMko jAgRta karanekA adhikAMza zreya bambaI prAMtako hI hai / isa prakAra bhAratIya itihAsakI kaI eka dhArAyeM isI prAMtase prAraMbha hotI haiM / bhAratavarSa ke prAcInatama jaina, hindU aura bauddhadharmokA isa prAMtase ghaniSTa sambandha rahA hai / bambaI prAntase jaina, hiMdU aura hiMduoMkA parama pavitra tIrthakSetra, bauddha dhokA paurANika kRSNa mahArAjakI hArikApurI isI sambaMdha ! prAntane aura banavAyake samayake rAmacandra ke aneka lI sthAna janamthAna Adi nAsikake AsapAsa isI prAMta ke Ana haiN| mahAtmA kuTane apane pUrva go kaI bAra prAMta samArA Adi sthAnoM janma liyA thaa| IsANe kaI sAlI pUrva isa prAMta bauddha dharmakA nadAra ho cukA thaa| yataH dharma jahAMle aba lupta ho gayA hai para satI kIrti akSaya banAye ke liye isa prAMtameM saikar3oM mAgIla guphAyeM Aja bhI vidyamAna hai jo apanI kArIgarIse saMsArako jAzyAnvita kara rahI haiN| ananTA, kanherI, elorA, pItalakhorA, bhAjA Adi sthAnoMkI guphAyeM to saMsArameM apanI upamA nahIM rkhtiiN| prati varSa dararase hajAroM dezI aura videzI yAtrI ina sthAnoMkI bheMTakara apane netra saphala karate haiM / jaina dharmakA to isa prAntase asanta prAcIna aura bahuta ghaniSTa sambandha hai
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ (9) bihAra prAMtako chor3a anya aura kisI prAMtameM bambaIke barAbara jainiyoMka siddhakSetra nahIM haiN| purANoMse vidita hotA hai ki pUrvakAlameM yaha prAMta karor3oM jaina muniyoMkI vihAra bhUmi thii| bAIsaveM tIrthakara zrI neminAthake pAMcoM hI kalyANaka isI prAMtameM hue haiN| unakA mukti sthAna giranAra Aja aneka jaina maMdiroMse alaMkRta ho rahA hai jisakI bandanA kara prativarSa sahasroM yAtrI apane pApoMkA kSaya karate haiN| yaha vahI Urjayanta parvata hai jisakA sundara varNana mAgha kavine apane zizupAla vadha kAvyameM kiyA hai / pAvAgiri, tAraMgA, zatrunaya vA pAlItANA, gajapaMthA, mAMgItuMgI, kuMthalagiri kSetroMko karor3oM muniyoMne apanI tapasyA aura kevalajJAnase pavitra kiyaa| ye sthAna hajAroM varSoMse jainiyoM dvArA pUje jA rahe haiN| inameM se aneka sthAnoM ke maMdiroMkI kArIgarIne alI vilakSaNatAme mAraka kalA kauzala sambaMdhI itihAsameM cirasthAyI sthAna prAta kara liyA hai| jaba vilena banyoM meM isa prAMtake viSaya uparyukta samAcAra milate haiM taba yaha prazna uTAnA niraitihAsakAlameM baMbaI prAMtakA zraka hai ki baMbaI prAMtase nainadharmakA ana dharmase smbndh| saMbandha kaba prAraMbha huaa| nissandeha yaha saMbandha itihAsAtIta kAlame calA ArahA hai| bhAratake prAcIna itihAsameM mauryasamrAT candraguptakA kAla bahuta mahattvapUrNa hai / isa dezakA vaijJAnika itihAsa unhIMke samayase prAraMbha hotA hai| vaijJAnika itihAsake usa prAtaHkAlameM hama jainAcArya bhadrabAhuko eka bhArI munisaMgha sahita uttarase dakSiNa
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10 bhAratakI yAtrA karate hue dekhate haiN| unhoMne mAlavA prAMtase maisUra prAMtakI yAtrA kI aura zravaNabelgulameM apanA sthAna bnaayaa| unake ziSya cAroM ora dharmapracAra karane lage / AgAmI thor3I hI zatAbdiyoMmeM unhoMne dakSiNa bhAratameM jaina dharmakA acchA pracAra kara DAlA, aneka rAjAoMko jainadharmI banAyA, aneka drAviNa bhASAoMko sAhityakA rUpa diyA, aneka vidyAlaya aura auSadhizAlAeM Adi sthApita karAI / bambaI prAMtake prAyaH sabhI bhAgoMmeM bhadrabAhusvAmIke ziSyoMne vihAra kiyA aura jainadharmakI jyoti punarudyotita kii| IsAkI pAMcavIM chaTavIM zatAbdImeM bhI yahAM aneka prasiddha jaina maMdira bane the / inameMkA eka maMdira abataka vidyamAna hai| vaha hai aiholakA meghutI maMdira / isa maMdirameM jo lekha milA hai vaha zaka saM0 556 kA hai| usase bahutasI aitihAsika vArtAeM vidita hotI haiM / usakA lekhaka jaina kavi ravikIrti apaneko kAlidAsa aura bhAravikI koTimeM rakhatA hai / yaha lekha isa pustakameM diyA huA hai| IsAkI dazavIM zatAbditaka jaina dharma dakSiNa bhAratameM barAbara uttarottara unnati karatA gyaa| yahAMke baMbaI prAMtameM jaina dharmakA kadamba, raTTa, pallava, santAra, cAlukya, unnati / rASTrakUTa, kalacuri Adi rAjavaMza jaina dharmAvalambI va jainadharmake bar3e hitaiSI the / yaha bAta usa samayake aneka zilAlekhoMse siddha hai| inhoMne jaina kaviyoMko Azraya diyA aura utsAha dilAyA / unhoMne aneka dhArmika bAda karAye jinameM jaina naiyAyikoMne vijaya
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI prAptakara yaza lUTA aura dharmaprabhAvanA kI digaMbara jainiyoMke bar3e2 AcArya inhIM rAjavaMzoMse saMbandha rakhate the| pUjyapAda, samaMtabhadra, akalaMka, vIrasena, ninasena, guNabhadra, nemicandra, somadeva, mahAvIra, indranaMdi, puSpadanta Adi AcAryone inhIM rAjAoMkI chatrachAyAmeM apane kAvyoMkI racanA kI thI aura bauddha aura hiMdU vAdiyoMkA garva kharva kiyA thaa| isI samRddhikAlameM jainiyoMke aneka maMdira guphAyeM Adi nirmApita huii| isa prakAra dazavIM zatAbdI taka dakSiNa bhArata aura vizeSa kara bambaI prAMtameM jainadharma hI mukhya bambaI prAMtameM jainadharmakA hrAsa / dharma thA / para dazavIM zatAbdike pazcAta jainadharmakA hrAsa prArambha ho gayA aura zaiva, vaiSNava dharmokA pracAra bar3hA / eka eka karake jaina dharmAvalaMbI rAjA zaiva hote gye| rASTrakUTa rAjA jainI the aura unakI rAjadhAnI mAnyakheTameM jaina kaviyoMkA khUba jamAva rahatA thA / gyArahavIM zatAbdike prArambhameM rASTrakUTa vaMzakA patana hogayA aura usake sAtha jaina dharmakA jora bhI ghaTa gayA / isakA puSpadaMta kavine apane mahApurANameM bahuta hI mArmika varNana kiyA hai / yathAdInAnAthadhanaM sadAbahudhanaM prosphullavallIvanaM / ___mAnyAkheTapuraM puraMdarapurIlIlAharaM sundaram // dhArAnAthanarendrakopazikhinA dagdhaM vidagdhapriyaM / kedAnIM vasatiM kariSyati punaH zrI puSpadantaH kaviH / / arthAt-no mAnyakheTapura dIna aura anAthoMkA dhana thA,
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ (12) jahAMkI phUla vATikAyeM nitya harI bharI rahatI thIM, jo apanI zobhAse iMdrapurIko bhI jItatA thA vahI vidvAnoMkA pyArA pura Aja dhArAdhIzakI kopAmnise dagdha hogayA / aba puSpadaMta kavi kahAM nivAsa kareMge ? udhara kalacuri rAjA vajjAla jainadharmako chor3a zaiva dharmI ho gayA aura jainiyoMpara bhArI atyAcAra karane lgaa| yahI hAla hoyasala nareza viSNuvarddhanakA huA, jisane aneka jaina maMdira banavAkara aura unako bhArI 2 dAna dekara jainadharmakI prabhAvanA kI thI vahI usa dharmakA kaTTara zatru hogyaa| kahA jAtA hai ki kaI rAjAoMne to zaivadharmI hokara hajAroM jaina muniyoM aura gRhasthoMko kolhameM piravA ddaalaa| gujarAta ke rAjadarabAra jainiyoMkA prabhAva kucha adhika samayataka rahA para aMtameM vahAM bhI unakA patana hogyaa| isa prakAra rAjAzrayase vihIna hokara aura rAnAoM hArA satAye jAkara yaha dharma kSINa ho gyaa| jina sthAnoM meM lAkhoMnI ye vahAM dhIre2 eka bhI jenI na rahA / kaI sthAnoM meM na maMdiroM Adika dhvaMsa abataka vidyamAna hai para kosoMtaka kisI nanIkA patA nahIM haiN| belagAMva, dhAravAr3A, dImApura Adile jaina lAvazeSoMge bhare par3e haiM / anekana maMdira zivamaMdiroM meM parivartita kara liye gye| kucha kAloparAnta jara musalmAnoMkA jora bar3hA taba aura bhI avasthA kharAba hogaI / unhoMne jaina maMdiroMko tor3akara bhasanideM bnvaaii| kaI masajidroMmeM jaina maMdiroMkA masAlA aba bhI pahacAnanemeM AtA hai| bauddhoMke samAna jainiyoMne bhI aneka kalAkauzalase pUrNa guphA banavAI thiiN| prAyaH jahAra bauddha guphAyeM haiM vahAM thor3I bahuta jaina
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ (??) guphAyeM bhI haiN| inaparase aba yA to jainadharmakI chApa hI uTha gaI yA jainiyoMne unako sarvathA bhulA diyA hai / Upara hamane jo bAteM kahIM haiM una sabake pramANa prastuta pustakameM pAye jAyage / dharmahitaiSI aura jaina itihAsake premiyoMko isa pusta kakA acchI taraha avalokana karanA cAhiye isase unako apanA prAcIna gaurava vidita hogA aura apane adhaHpatanake kAraNa sUjha pdd'eNge| unako yaha bAta noTa karanA cAhiye ki kahAM2 purAne jaina maMdira va maMdiroMke dhvaMsAvazeSa haiM, kahAM2 jainamaMdira zaivamaMdiroM aura masajidoMmeM parivartita kara liye gaye haiM aura kahAM2 jaina guphAyeM arakSita avasthAmeM haiM / jinako bhramaNa karanekA avasara mile ve ukta sthAnoM ko avazya dekheM aura tatsambaMdhI samAcAra prakAzita karAveM / bambaI prAMtameM aneka sthAnoM jaise pATana, IDara AdimeM bar3e2 prAcIna zAstra bhaMDAra haiM / inakA sUkSma rItise zodha honA Avazyaka hai / bhAratavarSa ke jainiyoMkI lagabhaga AdhI jana saMkhyA bambaI prAMta meM nivAsa karatI hai / ina bhAiyoM kA sarvopari kartavya hai ki ve isa pustaka kI sahAyatA se apane prAMtakI dhArmika prAcInatAko samajheM aura jainadharmake punarutthAnameM bhAga leM / pustaka ke lekhakakA yahI abhiprAya hai / upasaMhAra / gAMgaI / kArtika vadI 30 ni. saM. 2451 hIrAlAla [ hIrAlAla jaina ema0 e0 saM0 prophesara kiMga eDavarDa kAleja amarAvatI-barAra ]
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ suuciiptr| -'. :. (1) bambaI prAnta / (6) bharuca jilA ... 11 , zahara ... ... 2 (1) marUca zahara ... ., (2) ahamadAbAda jilA ... 4 , kI ninAva (1) ,, nagara ... 4 kaparekA zila ... 20 jaina zimpapara phargusanakA golabhUgAra jAtike mata ... ... 4 pra. ajita ... 21 karaNaratI, prAcIna nAma nIlI satIkA janma , (2) dhandhUkA-hema candra zve.. (2) zukalatIrthameM maurya kA anmasthAna ... 9 candragupa ... ... 22 (6) gholakA ... ... (8) aMkalezvara-dhavalAdi 14) godhA dvIpa pranyokI prathama pUjA , (3) kher3A jilA (4) sabotake zrIzItalanAtha 23 (1) kaparavaMja (5) gAMdhara ... 24 (2) matAra ... (1) zAhAbAda (3) mahudhA ... (7) kApI ... (4) mahamadAbAda (7) sUrata jilA (5) naDiyAda (1) sAta zahara (6) umareTha (2) rodera ... (8) khaMbhAta rAjya ... () pAla ... (4) paMcamahAla jilA ... (4) mApI ... (1) pASAgA siddhakSetra (8) rAjapIpalA rAjya (2) cAMpAnera ... ... . () thAnA jilA (7) desAra ... ... , (1) amaranAtha (.) rAho ... (2) porISakI (5) godarA ... ... (a) : :: :: : : ::
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ya (4) kalyANa . . () kumbhariyA ... (5) kanherI guphAe~ ... , (7) bar3AlI vA amIjarA (1) sopArA-bahuta prAcIna _____ pAzvanAtha ... ... 39 sthAna ... ... 1 (12) pAlanapura ejansI .. (7) tArApura .... ... (1) dIsA ... ... " (8) bajAI ... (2) pAlanapura nagara ... .. (9) vazAlI ... ... , (13) kAThiyAvAr3a rAjya (10) bar3audhA rAjya saurASTradeza] 41 (1) navasArI (1) pAlItAnA yA seva'jaya (2) mahuA ... ... siddhakSetra ... ... 42 (3) anahilavAr3A pATana (2) giranAra yA urjayaMta (1) canAsAmA ... siddhakSetra ... ... (5) unmA ... ... junAgar3ha zahara ... (6) bar3anagara ... ... amarakoTameM guphAe~ (7) sotrI yA sarotrA (3) somanAtha ... 45 (8) gaho ... ... (4) vadhavAna ... ... (9) maMjapura ... ... (5) gorakhamar3hI ... , (10) saMkezvara ... (6) vAvaDayAvAr3a yA (11) paMcAsura ... sucAlaveTa ... 47 (12) candrAvatI ... , (7 pAlU yA bUlA balabhIpura 48 (13) morA nagara (8) telu bAkI guphAe~ 48 (14) sojitrA ... , (9 dvArikApurIma di. jaina (11) mahokAMThA ejansI 37 maMdira va maraNa vika, (1) IDara nagara ... , [14] kaccha rAjya ... 41 (2) samApta rAjya ... , (6) bhadrezvara (marAvatI) (3) milor3A ... , (1) bhaMbara ... (4) bosInA sabalI... 8 (3) gedI ... .. . (-)tivA yA maMgA sibakSetra 30) (1)paTa ...
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ : : * : : : : ': : [15] mahamadanagara jilA 51 (7) bammAranA yA bhI (1) per3agAMva ... ... mapaMca vivakSetra 1 (2) mirI ... ... (.) simAra ... ... 2 (7) saMgamanera ... 52 (8) mAMgItuMgI siddhakSetra , (4) mehekarI x setavAla nAsikanagarakI prAcInatA di0 ana ... [18] pUnA jilA ... 24 (5) ghoTAna ... (1) junnAra ... ... [16] khAnadeza jilA ... 53 (2) ber3asA ... ... " (1) naMdurabAra (6) bhAMjA ... (2) tugnamAla (4) bhavasArI (bhojapura) (3) yAvara magara (4) bhAmera (5) kAralI ... ... ... " ( zivanera ... ... (5) nijAmapura ... (9) pATana yA pItalakhorA (7) bAmacandra guphA ... , ana gumAe~ ..., [16] satArA jilA ... 66 (1) jinTA gumAe~ / (1) karAdanagara ... di jaina mUrtiye 55 (2 bAI ... ... (8) eraMjela ... ... 56 (3) ghU lavATI jaina guphA [17] nAsika jilA ... 57 (4 phalaTana ... ... (1) aMjanerI (jinA, 20 zolApura jilA ... 68 jaina guphAe~ ... , (1) belApura ... ... " (2) akaI takaI) 2 diigaaN| ... ... , jaina guphAe~ ... 58 [21 belagAma jilA ... 66 (3) vAdAnagara jaina gu0 59 itihAsa- nAzI (4) triMgalavAr3I ( igatapurI) bana rAjA jaina guphAe~ ... 6. jainoMkA mahA ... 7. (5) nAsika nagara pAMDu. rAhavaMzake jaina gajAnAmeM maina bhRti , bhokA kula vRkSa 72
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ pR0 (1) belagAma zahara va kilA darzanIya jaina mandira 7 belagAmakA apUrva iti... (2) hAlasI (halasige) .. (3) hoMgala (bela hoMgala) kAdamba vaMzAvalI vRkSa 78 (4) hulI ... ... (5) konnUra ... (6) nAndIgar3ha (7) nesI ... (8) bukkunDa ... (9) degulavalI (10) kaDarolI (11) inirI (12) kalahole yAdava rAjAokI vaMzAvalI ... 83 (13) manolI ... , (14) saundattI janazilAlekha ,, (14) tAbandI ... 89 (19) kokatanUra ... (17) bAdagI ... ... (18) kAgavada ... " (14) rAyabAga ... [22] bojApura jilA ... 88 (1) aivallI (aiholI) prAcIna jaina maMdira va guphA 4 meghutI di jaina maMdira 81 kA sabase prAcIna jaina zilAlekha ... 92 / nakala lekha medhutI maMdira saMskRtameM 91 ulthA lekha meghutI maMdira hindImeM 55 bharapIbIr3I ... 103 (2) bAdAmI-prasiddha jaina guphA,, (3) bAgalakoTa ... 105 (4) hunaguMDa ... ... " (5) paTTadakala-prAcIna jaina maMdira ... ... (1) tAlIkoTA ... " (9) salatagI ... ... " (8) alamelI ... 107 (9) vAgevAr3I (10) vAsukoDa ... (11) bIjApura kilemeM di. jaina mUrti ... (12) dhanUra ... ... (13) hallUra ... ... (14) hevala ... ... (15) jainapura ... (16) karar3IgrAma (1) kunTojI ... (8) muddevihAla ... " (18) saMgama ... ... (20) siMdagI ... (21) sihara ... ... (22) bAvAnagara ... 1 (23) panAlA kitA , 108 10
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ (20) ...:58 kolhApurakA aMbAbAI maMdira prAcIna jaina maMdira hai 155 khedrApura ...159 [26] moraja rAjya ...157 [30] sAMgalo sTeTa .31 goA purtagAla kAdamna jana ganA ... , [32] haidarAbAda rAjya ...158 (1) AtanU ...158 (2) bhASTe (3) ukhalada (4) kacanera (5) kuMthalagiri siddhakSetra, (9. kulapAka (7) tar3akala (8) tera ...160 (5) dhArAziva prAcIna guphAeM karakunDa pAzvanAtha ... " (10) baMkura ...191 (11) malakheDa rAjA amogha varSa AcArya jinasena , akalaMkadeva janma 192 (12) sAvaragAMva ... " {13) honaselagI ... , (14) eluga yA caraNAdrikI,, jana guphAeM ... , indrasabhAkI di. jaina mUrtiye ...193 / jagannAtha guphAkI jaina mUrtieM ... 169 (15) bodhAna ... 11 (16) pATana de ... , gujagatakA itihAsa 173 ke prAcIna vibhAga ... 175 gujagatakA mleccha deza hiMdU zAnoMmeM 1. mauryokI prazaMsA , kSatrapoM kA rAjya 180 gumaMvaza ... 184 rAjA yazodharmana mAlavAkA 188 vallabhIvaMza ... , kA prabandha ... 184 cAlukya vaMza ... rASTayUTa vaMzAvalI ana halavAhA rAjya ... 20 cAvar3avaMza solaMkIvaMza ... 273 AbRkA prasiddha jaina maMdira 205 AvArya ve0 hemacandra 206 digambara zvetAMvara bAda sabhA ... 207 rAjA kumAragala ... 209 vastupAla telapAla AbUke jaina maMdira ... 211 bhAva lekhakoM kA mata garAtapara ... 213 . 143 .
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ BIBDEECCD333000 muMbaIprAnta ke prAcIna jaina smAraka 190EUREUREUREUR33313 (2) baMbaI prAta va nagara / sue bambaI prAMta cauhaddI isa prakAra hai uttara- uttara pazcimameM balUcistAna, paMjAba, rAjapUtAnA / pUrvameM madhyabhArata, madhyaprAMta, varAra aura haidarAbAda, nijAma / dakSiNameM madarAsa, memUra | pazcimameM arabasamudra / bRTiza bambaI siMdhu lekara 12,2984 varga mIla hai / dezI rAjya 65761 varga mIla hai / itihAsa - san I0 se 1000 varSa pUrvataka pUrvI AphrikAke mArgase lAla samudrataka tathA 750 varSa pUrvataka phArasa kI khADIse vevilAnake sAtha vyApAra hotA thA / san I0 ke bahuta pahalese jaina dharma dakSiNameM bhI phailA huA thA / sana 600 se 750 taka - cAlukya rAjAoMne dakSiNameM rAjya kiyA, usa samaya dakSiNa meM jainadharma bahuta unnatimeM thA / 1
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / ____ gujarAta zAkhAmeM 750se 980taka gUjara aura rASTrakUToMne sAhityakI bahuta unnati kI tathA khAsakara jainiyoMko bahuta mahattva diyA / inameM rAjA amoghavarSa prathama (814- (77) jana sAhitya kA khAsa saMrakSaka huA hai / isakI udAratAne araboMke diloMmeM bar3A asara kiyA thA ve ise valla para.ja kahate the / rASTrakUTakI dUsarI zAkhA dakSiNameM ( 800 se 1008 taka ) rAjya karatI thii| san 775 meM pArasI loga phArasakI khAr3Ise vyApArako Ae / ina rAjAoMne jo -- jainadharma, zaiva, viSNu tInoM dharmopara mAdhyasthabhAva rakhate the' inakA bahuta Adara kiyaa| san 973 meM dakSiNameM balavA huA taba prAcIna cAlukya vaMzIya tailane rASTrakUToMko davAkara nayA cAlukya rAjya sthApita kiyA va rAjyadhAnI ( dakSiNameM) kalyANImeM rkkhii| isake pIche bairapyAne apanA rAjya dakSiNa gujarAtameM jamAyA, parantu dUra dakSiNameM zilAhAra loga samudrataTataka rAjya karate rhe| dakSiNameM 973 se 1156 taka kalyANIke cAlukyoMne rAjya kiyA / inhoMne kAMcIke coloMse yuddha kiyA tathA mAlavAke paramAroko va tripurA (jabalapura) ke kalacariyoMko vinaya kiyaa| halevilakA hoyasAla vaMza maisUrameM rAjya karatA rahA (1120) va siMdhANuke nIce yAda / dakSiNake rAjya rahe (1212) / __baI za:--vartamAna bambaImeM sAta bhinna 2 TApU garbhita haiM / jo rAjA azokake samaya meM AgaMta yA uttara koMkaNakA eka vibhAga thaa| pIche dUsarI zatAbdImeM yahAM zatamAna loga rAjya
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ muMbaIprAnta va ngr| karate the| usake pIche maurya phira cAlukya phira rASTrakUToMne rAjya kiyA / maurya aura cAlukyoMke samayameM (san 450 se 750) purInagara yA elIkainTA TApU bambaIbaMdarameM mukhya sthAna thA / koMkaNake zilAhAra rAjAoMke nIce (810 se 1260) bambaI prasiddha huA tathA vAlakezvarakA maMdira banAyA gayA thA, parantu rAjA bhImake samayameM yaha nagara huA thA yaha devagirike yAdavavaMzameM thaa| isane mahikAvatI ( mahima ) ko mukhyasthAna banAyA thaa| jisapara alAuddIna khila nIne san 1294 meM hamalA kiyaa| yahAM hindUbhoMkA rAjya 1348 taka rahA / 0.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| gujarAta vibhaag| - (2) ahamadAbAda jilA / isakI cauhaddI isa prakAra hai-pazcima aura dakSiNa, kAThiyAvADa / uttara-bar3audhA | uttara pUrva-mahIkAMThA / pUrva-bAlasinora aura kher3A / dakSiNa pUrva-kambekI khADI / yaha 3816 vargamIla hai| mukhya sthAna - (1) ahamadAbAda nagara-jaba musalmAna logoMne isa nagara para adhikAra kiyA taba unhoMne jainiyoMke DhaMgake makAna bnaae| unakI masajideM bhI prAyaH jaina rItikI haiN| jemsa phArgusana sAhaba likhate haiM: Mohamedans had here forced themselves upon the most civilised and the most essentially building rice at that time in India, and the Chalukyas Conquercd their conquerors, and forced thein:10 adopt forms and ornaments which;were superior to any thc invaders knew or could have introduced. The result is in style which combines all the degance and finish of Jain or Chalukyan art with a certain largeness of conception, which the Hindu never quite attained, but which is characteristic of people who at this time were subjecting all India to their sway. (R. A. S. J. 1900 & Ahm. Surrey 1896 Vol. VI) bhAvArtha-bhAratameM usa samaya eka bahuta hI sabhya aura bahuta hI upayogI makAna nirmANa karAnevAlI jAti para musalmAnoMne jaba adhikAra kiyA taba cAlukya logoMne apane jItanevAloMko bhI jIta liyA arthAt unapara yaha asara DAlA ki ve una rItiyoMko
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahamadAbAda jilaa| va bhUSaNoMko svIkAra kareM jo sabase bar3hiyA the va jinakA ina AkramaNakartAoMko jJAna na thA / isakA phala yaha hai ki makAnoMmeM jaina yA cAlukyakalAkI sundaratA smaagii| usameM kucha adhikatA kI gaI jisako hindU kabhI nahIM pAsake the, parantu jo una logoMke vyavahArameM thI jo isa samaya sarva bhAratako apane adhikArameM kara rahe the|" noTa-isase jainiyoMke mahattvakA acchA jJAna hotA hai / isa nagarake bAhara rakhiyAla grAmameM malika zAbAnakI bar3I kaba hai usameM jo khabhe va nakAsI kiye hue patthara bhItara cabUtaroMke banAne meM lage haiM ve saba kucha jaina va kucha hindU maMdiroMse liye hue mAlUma hote haiM ( A. S. of India W. for. 1921 ) dihalI aura daryApura daravAjoMke bIcameM phUTI masajida hai| yaha eka bar3I pattharakI masajida hai jisameM 5 gumbaja haiN| sAmane khulI hai isameM 22 khaMbhe haiM / inameMse kucha jaina kucha hindU maMdiroMke haiN| isa nagarameM darzanIya jaina maMdira hAthIsiMha kA hai (banA sana 1848) va ciMtAmaNikA jaina maMdira hai jo nagarase pUrva // mIla sarasapurameM hai| isako zAMtidAsane nau lAkha rupayeye sana 1638 meM banAyA thaa| isako bAdazAha auraGgajebane naSTa kiyA / aba bhulA diyA gayA hai / ( A. S. of India Vol XVI Cousi as) isI zAMtidAsanIke maMdirake sambaMdhameM jo 'relave sTezanase bAhara hai| ahamadAvAda gajeTiyara ( jilda 1 chapA 1872 ) meM hai ki yaha aitihAsika vastu hai / yaha nagarameM sabase sundara racanAoMmeM eka thii| yaha maMdira eka bar3e hAteke madhyameM thA } hAteke cAroM tarapha eka pattharakI UMcI dIvAla thI jisameM saba tarapha choTe 2 maMdira the|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / isa haraekameM nagna mUrtiyAM kRSNa yA zveta saMgamarmarakI thIM / dvArake sAmane do bar3e AkAraphe kAle saMgamarmarake hAthI the inameMse ekapara zAMtidAsakI mUrti banI thii| 1644 se 46 ke madhyameM auraGgajebane maMdirako naSTa kiyA, mUrtiyoMko tor3a DAlA va isa maMdirako masajidameM badala diyaa| isa bAtase duHkhita hokara jainiyoMne bAdazAha zAhajahAMko prArthanA kI jo auraGgajebake isa kRtyase bahuta aprasanna huA, taba bAdazAhane AjJA dI ki isako maMdirakI dazAmeM hI palaTa diyA jAve / aba bhI vahAM jaina mUrtiyeM milatI haiM yadyapi unakI nAka bhaMga hai| bhItoMpara manuSya va pazuoMke citra haiM / zAMtidAsane khAsa mUrtiko vahAMse bacAkara nagarameM rakkhA aura isaliye jauharIbAr3AmeM eka dUsarA maMdira banavAyA / ___ahamadAvAda jainiyoMkA mukhya sthAna hai / 120 jana maMdiroMse adhika haiM jinameM hAthImiMhake maMdirake sivAya 18 prasiddha haiM, 12 maMdira daryApura, 4 khAMdInata va 2 jamAlapurameM haiN| "Arechetcture of Ahmedabad by Hore and Fergusson 1866." meM nIcekA kathana hai / pRSTha 69 meM hai ki-..... IsAkI prathama zatAbdIse abataka gujarAtavAmI bhAratavarSabharakI jAtiyoMmeMse eka bahuta upayogI, vyApArI aura samRddhizAlI samAja hai| kRSi karmameM bhI ve itane hI parizramI haiM, jitane hI ve yuddha meM vIra haiM tathA svataMtratA rakhanemeM dezabhakta haiM / unakI citrakalA bhI sadA pavitra aura sundara rahI hai / tathA ina logoMkA dharma bhI jaina dharma hai| yaha saca hai ki isa prAMtameM viSNu aura zivakI pUjAkI bhI ajJAnatA nahIM rahI hai tathA bahuta samaya taka bauddhamata bhI isakI
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahamadAbAda jilaa| [7 pUrvIya sImA meM sthApita rahA hai, paraMtu bauddha guphAeM isa prAMtakI sImAmeM hI haiM / yaha dharma prAMtake bhItara nahIM ghusA / yaha mAlTama nahIM ki janapane gujarAta meM paidA huA yA kahIMse AyA, kintu jahAMtaka hamArA jJAna jAtA hai yaha prAMta isa dharmakA bahuta upayogI ghara va mukhyasthAna rahA hai / bhAratameM jitanI dharmokI zakale haiM una. sabameM zAyada yaha jainadharma sabase pavitra aura uttama hai "Of the Indian furms i religion it is, on the whole, perhaps the purest and the best ". yaha dharma usa sthUla va amAnanIya andhazraddhAse dUra hai jo bahudhA ziva va viSNukI pUjAke sAtha rahatI hai aura na yaha bahuta adhika punArI mAdhuoMse dabA huA hai jaisA ki bauddhadharma mAlama hotA hai / na isakA mukAbalA vedAMtake brAhmaNadharmase hosaktA hai nisako Arya loga apane sAtha bhAratameM laae| yaha dharma jaisA suMdara va pavitra hai vaisA dUsarA nahIM mAlUma hotA hai| There seems none other so elegant and pure. jabase musalamAnoMne gujarAtapara adhikAra kiyA unhoMne isake ukhAr3anekI zaktibhara ceSTA kI, kintu yaha barAbara jItA rahA tathA isake mAnanevAle aba bhI bahuta haiM / jainiyoMkI citra. kalA va zilpane apanI sundaratAke kAraNa musalmAnoMpara asaraDAlA nisase unhoMne isako svIkAra kiyA / ahamadAbAdameM bahutasI musalmAnoMkI imAratoM meM janakitAlA jhalakatI hai| ahamadAvAdakA prAcIna nAma karaNavatI thA / ahamadazAhane san 14 12 meM isakA nAma ahamadAvAda rakkhA / usa samaya yahAM
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| jaina zilpakalA khUba phailI huI thii| isI samaya u-hilavAr3A nagara bhI bahuta samRddhizAlI thA jo maMdiroMse va dUsarI bar3I 2 imAratoMse pUrNa thaa| itisa-yaha hai ki yaha karaNavatI nagarI gyArahavIM zatAbdImeM sthApita huI thii| vallabhIkA rAjA zivarAditya thA jisane pAMcavIM zatAbdImeM jainadharma dhAraNa kiyA / jaina loga bauddhoMse pahale kI eka bahuta prAcIna jAti hai / inhoMne apanA sikkA gujarAta aura maisUrameM acchI taraha jamAe rakkhA / aba bhI ina logoMke hAthameM bhAratakA bahuta vyApAra va bahuta dhana hai / apane maMdiroMkI sundaratA va mUlyatAke liye ye loga prasiddha haiM / maisUra aura dhAr3avAr3ameM bhI inakI bahuta saMkhyA hai / vallabhIke patana honepara paMcAmRrake rAjA jayazeSa ko dakSiNake solaMkI rAjapUtoMne harA diyA taba usane apanI garbhasthA strI rUpasundarIko usake bhAI sUrapAlake sAtha jaMgalameM bheja diyA / vahAM usake putra huA jisako usakI mAtA eka jaina sAdhuke pAsa legii| sAdhune bAlakako bhAgyavAna jAnA taba usakA nAma vanagaja rakhA gayA / sana 746 meM jaba vaha 50 varSakA huA taba usane solaMkIko bhagA diyA aura unahila.vADA nagarakI nIMva ddaalii| usakA mukhya maMtrI campA huaa| 600 varSa taka gujarAtakA rAjyasthAna unahilavAr3A rhaa| vanarAjane AphrikA va arabase vyApAra calAyA va isane bahutase maMdira bnvaae| isake pIche isake putra yogarAja, phira khemarAja, bhogarAja, zrI vairasiMhane rAjya kiyA, phira ratnAditya rAjA huA, phira sAmaMtasiMha hue / isane mUlarAja solaMkIko goda liyA jo san I0 942
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahamadAbAda jilaa| meM rAjA huA / usakA putra cAmuNDa (san 997) va usakA potA donoM sAdhu hogae / durlabhakA putra bhIDara prathama san 1024 meM rAjyapara baiThe, san 1072 meM vaha aura usakA bar3A putra kSemarAja sAdhu hogae taba choTe putra karaNane rAjya kiyA / usane giranAra parvatapara eka sundara jainamaMdira banavAyA va isIne karaNavatInagarI sthApita kii| isake pIche isake putra siddharAja (san 1094 ) phira kuma rapAlane san 1143 meM rAjya kiyaa| ___ahamadAvAda itanA bar3A nagara thA ki eka videzI yAtrI Mard.ac mainDeslAka likhatA hai ki jisane san 1638 meM ahamadAvAdako dekhA thaa| "esiyAkI aisI koI jAti va aisI koI vastu nahIM hai jo isa nagarameM na dikhalAI pdd'e| yahAM 20 lAkha AdamI haiM tathA 30 mIlake gheremeM vamA huA hai " Ta0 76 meMmusalamAnI masajidoMmeM jaina maMdiroMkA bahutasA masAlA lagAyA gayA hai| ahamadazAhakI masajidameM bhItara jaina gumbaja hai aura bahutasA masAlA kisI maMdirakA hai| haivatakhAMkI masajidameM bhI bhItara jaina gumbana hai / marada AlamakI mAjida meM jainiyoMke khaMbhe haiN| jisa samaya udayapurake khumborAnAne sAdarAmeM jana maMdira banavAyA thA usI samaya ahamadazAhane jummAmasajida banavAI thii| se usa jaina maMdirameM 240 khaMbha haiM vaise hI isa masajidameM haiN| dhandUkA-bhAdhara nadIke dAhane taTapara, ahamadAvAdase uttara pazcima 62 miil| yaha zve. jainiyoMke AcArya hemacandrakA janma sthAna hai| hemacanda jAtike mor3avaniye the| inake gharameM rAjA kumArapAlane eka maMdira banavA diyA thA jisako vihAra kahate haiN|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| kapaDavaMja-kairAse uttara pUrva 26 mIla yaha bahuta prAcIna sthAna hai| vartamAna nagarameM 500 se 800 varSa purAnI imArateM haiN| koTakI bhItake pAsa eka bahuta hI prAcIna nagarakA sthAna hai| isakA asalI nAma kapaTapura thA / yahAM eka sundara jaina maMdira hai isameM 1 // lAkhakI lAgata lagI hai| matAra-tAlukA matAra / kairAse dakSiNa pazcima 4 mIla / yahAM eka sundara jaina maMdira hai jo 4 lAkhase san 1797 meM banAyA gayA thaa| mahudhA-naDiyAdameM eka nagara / isako 2000 varSa hue eka hindU rAjakumAra mAnadhAtAne vasAyA thaa| mehamadAvAda-sTezana ahamadAvAdase dakSiNa 18 mIla / san 1638 meM eka choTA nagara thaa| isake nivAsI hindU mUta kAtanevAle va bar3e vyApArI the / 1666 meM yaha gujarAta va nikaTake sthAnoM ko bahutamA mRta bhejatA thA / naDiyAda-yaha 1636meM bahuta bar3A nagara thaa| bahutasA ruIkA kapar3A banatA thaa| san 1775meM yahAMke loga mahIna kapar3A banAte aura pahanate the / yahAM bhI jainamaMdira hai| umareTha-tAlukA Ananda / Anandase uttara pUrva 14 mIla nagarake pAsa eka bAvar3I 500 varSakI prAcIna hai jisameM 5 khana va 109 sIr3hiyA haiM / isako anahilavAr3Ake rAjA siddharAjane banavAI thii|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ khNbhaatraajy| [13 (4) khNbhaatraajy| kher3Ajileke pAsa khaMbhAtarAjya hai--yahAM eka jammA masajida hai jisako san 1325meM mahammadazAha vina tughalakane banavAI thii| isameM 4 4 bar3e va 68 choTe gumbaja va bahutase khaMbhe haiM / ye saba khaMbhe jaina maMdiroMse lAe gae haiN| yahAM prasiddha jaina maMdira haiN| jaise (1) zrI cintAmaNi pArzvanAthakA daMDaravAr3AmeM jo san 1538meM banAyA gayAthA / isameM do bhAga haiM 1 jamInake nIce, eka Upara / (2) zrI AdIzvara maMdira jisako tejapAlane sana 1605meM banAyA thA / (3) zrI neminAtha maMdira nagarase 3 mIla para yeralApAr3AmeM / yaha eka prAcIna nagara hai / bhImadeva hi0 ke rAjyameM (san 1241) vastupAla no prasiddha jaina maMtrI bhImadevake adhikArI lavaNaprasAda aura usake putra rAnAvIra dhavalakA thA kucha dina khaMbhAtakA gavarnara thA usane yahAM jainiyoMke maMdira pustaka bhaMDArAdi bahuta bnaae| yaha bAta usake mitra purohita sonezvarane kIrtikaumadImeM likhI hai tathA jaina bhaMDAroMmeM jo 13 vIM zatAbdIke prathama arddhakAlakA purAnAse purAnA likhita graMtha milatA hai usase siddha hai / ina maMdiroMmeMse kuchoMko san 1308 meM tor3akara jAmA masajida banAI gaI thii|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (5) paMcamahAla j'ilaa| isake do bhAga haiM / pazcimIya bhAgakI cauhaddI hai / uttarameM rAjya lUnavAr3A, saMtha va saMjIlI, pUrvameM vAriyA rAjya, dakSiNameM bar3audhA, pazcimameM bar3audhA rAjya, pAMDa mahavAsa aura mAhI nadI / pUvIrya bhAgakI cauhaddI hai / uttarameM cilakArI, va kuzalagar3ha rAjya, pUrvameM pazcima mAlavA, dakSiNameM pazcima mAlavA, pazcimameM suntha, saMjIlI, vAriyA rAjya / isameM 1606 varga mIla sthAna hai yahAM pAvAgar3ha pahAr3a bahuta prasiddha jainiyoMkA tIrtha hai-yahAMse 'dhyAna karake isa kalpakAlameM zrI rAmacandranIke putra lavakuza tathA pAMca kor3a muni mokSa padhAre haiM / parvatapara prAcIna jaina maMdira haiN| nIce bhI maMdira va dharmazAlAeM haiN| isakA Agama pramANa yaha hai-..... gAthA rAmasuvA veNi jaNA, lADariMdANa pNckoddiio| pAvAgirivarasihare, NivANagayA Namo tesi // 5 // (nirvANakAMDa prAkRta) dohA-rAmacandrake suta daivIra, lAinariMda Adi guNadhIra / pAMca kor3i muni mukti maMjhAra, pAvAgiri vaMdoM niradhAra // 6 // (nirvANakAMDa bhagavatIdAsakRta racA saM0 1741 / ) yaha godharAse dakSiNa 25 mIla va bar3audhAse pUrva 29 mIla hai| yaha pahADa 26 mIlake gheremeM hai / samudra tahase 2500 phuTa UMcA
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ . paMcamahAla jilaa| [15 ~~~~~~~rnmmmmmmmmmmmmmmwwwwwwmmmmmmmmmmmmm hai| cAMda nAmakA kavi alahilavAr3Ake bhIDara prathamake varNanameM (1022-1072) pAvAgaDhake rAnA rAmagaura, tuArakA nAma letA hai / san 1300meM cauhAna rAjapUtoMke hAthameM thA 'jo mevADake raNathAMbhorase bhAgakara Ae the' (1299-1300) / san 1484 taka inake hAthameM rahA phira sulatAna mahamUda begar3ane isa taraha kabajA kiyA ki eka daphe pAvApati zrI jayasiMhadeva pAtAI rAvala naurAhImeM apanI rAjyadhAnI kI striyoMkA nRtya dekha rahe the usa samaya unhoMne eka sundara strIkA kapaDA pakaDa liyA, vaha nArAna ho gaI aura yaha bacana kahA ki tumhArA rAjya zIghra hI calA jaaygaa| thoDe dina pIche cAMpAnerake brAhmaNa javAlavane ahamadAbAdake sulatAna mahamUdase mulAkAta kI aura car3hAI karavAdI / jayasiMhane vIratA dikhAI, aMtameM saMdhi ho gaI, jAvA jayasiMhakA maMtrI bana gayA / san 1535 meM mugala bAdazAha humAyUMne kabajA kiyA ( dekho akabara nAmA ) / san 1727 meM kRSNAjIne le liyaa| san 1761 va 1770 meM mahArAja siMdhiyAne kavanA kiyA / san 1853 meM bRTizake hAthameM AyA / isa pAvAgar3hake nIce uttara pUrvakI ora rAjazU cAMpAnerake bhagna sthAna dekhane yogya haiM aura dakSiNakI tarapha guphAeM haiM jahAM thor3e dina pahale taka hiMdU sAdhu rahate the| parvatapara pattharakI dIvAla mahArAja siMghiyAne banavAI thii| phATakake Age bar3hakara khAsa mArgase 100 gaja dAhaneko jAkara 1 khaMdaka hai jo 100 phuTa gaharI hai, konemeM pattharakI bhItase ghirA huA eka choTAsA kamarA hai jo bilakula baMda hai| bhItake chidroMse eka kabasI dikhalAI par3atI hai isake
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| liye yahAM eka dantakathA hai ki eka rAjapUta rAnIko yahAM jItA gAr3a diyA gayA thaa| isa pahAr3Ike konepara eka kaba hai usake Age sAta mahalake khaMDa haiM / isa sAta khanake mahalako campAvatI yA campArAnI yA kavera jahabarInA mahala kahate haiN| uparake cAra khana gira gae haiM phira purAnI dIvAla hai phira kileke bhamna haiM phira julana budana dvAra hai / Upara nAgarahavelI hai| sadanazAha dvArase 100 gaja Upara mAMcI havelI hai / yaha lakar3IkA makAna hai jahAM siMdhiyAkA senApati rahatA thaa| pAsameM purAnI mAcI havelIke bhagnAMza haiM, eka tAlAba hai, 1 khaMDita masanida hai, 5 kUpa haiM jinameMse 4 naSTa hai 1meM bahuta acchA pAnI hai / mAcI havelIse pAva mIla jAkara makaI koThArakA daravAjA hai / isameM 3 gumbaja haiN| dakSiNa pUrvakI tarapha 1000 phuTakI uMcAI para bhagna dvAra hai, purAne makAna haiM, eka bhIta haiN| yahIM jayasiMhadeva aMtima pAtAI rAvalakA mahala hai (san 1484) / koThAra daravAjese pAva mIla jAkara pATikA pula AtA hai phira pAva mIla calakara UparI bhAgake nIce pahuMcanA hotA hai| phira 100 gaja calakara tArA hArapara jA phira 100 gaja cala eka imArata AtI hai jisake do dvAra haiN| nagArakhAnAke sAmane suraja dvAra hai / isako iMgrejoMne san 1803 meM naSTa kiyA thA, pIche siMdhiyoMne banavAyA / bAharI dvArameM jaina maMdiroMke patthara lage haiN| nagArakhAnA dvArake bhItara kAlakA mAtAke maMdira taka 226 sIr3hiyAM haiM (inameM di0 jaina pratimAeM bhI caspA haiM) jinako mahArAja siMdhiyAne banavAyI thiiN| kAlakA mAtAkA maMdira karIba 150 varSakA hai / pAsameM hI musalmAna sadana pIrakI kaba hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamahAla jilA [17 - pahAr3IkI pazcima ora sAta navalakhA koThAra haiM jinapara gumbana 21 phuTa varga hai / uttarakI tarapha bahutase tAlAva haiM aura choTe2 sundara nakkAzIdAra jaina maMdira haiN| yahAM digambara jainI prativarSa acchI saMkhyAmeM yAtrA karane Ate haiN| prabandhaka seTha lAlacanda kAhAnadAsa navIpola bar3audA haiN| parvatake nIce bhI di0 jaina maMdira va dharmazAlAeM haiN| cAMpAnera-pAvAgar3ha parvatake nIce vasA huA thA / isako anahilavADAke banarAja (san 746-806) ke rAjyameM eka caMpA baniyene basAyA thA / pIche 1536 meM bahAdurazAhake maraNa taka yaha gujarAta kI rAjyadhAnI rahA / yahAM halAla sikandara zAhakA makavarA (san 1936 kA) puganI imArata hai / desAra holameM sonIpurake paas| yahAM purAnA pattharakA mahAdeva nIkA maMdira ... usakI vagaloMmeM nIcese Upara taka jo sundara khudAI hai vaha purAne gujarAtI brAhmaNa va jaina imAratoMse lagAI dAhoda-godharAse 43 mIla prAcIna nagara thaa| san 1419 naka bAhariyA rAjapUtoMke pAsa rahA / sulatAna ahamadane DUMgara rAnAko harAkara le liyA / san 1973meM bAdazAha akabara svAmI he| sana 1750 meM siMdhiyAke pAsa aayaa| yahAM gavarnara rahatA thA va 17. 5 / eka bar3A nagara thA, san 1843 meM iMgrajoMne kabanA kiyA / yahAM auraMgajeba bAdazAhake janmake sanmAnameM bAdazAha zAhajahAMne san 1619meM kAravA sarAya banavAI thii|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / ___ godaga-paMcamahAlakA mukhya nagara relave jaMkazana hai| bar3audhA aura dAhodake bIcameM hai| yahAM zerA bhAgolake rAsteke Upara ghelImAtA nAmase prasiddha devI hai| maMdirake pAsa pIpalakA vRkSa hai| nisako ghelImAtA mAnate haiM yaha zrI pArzvanAtha bhagavAnakI kAtyotsarga nagna mUrti hai akhaNDita hai| sarpake phaNa bhI hai| pratimA bahuta hI sundara ba tejasvI hai / tIna pratimA pIpala vRkSake nIce par3I haiM ve bhI kAyotsarga jina pratimA haiM / yahAMse kucha pASANa relaveke usa tarapha sidarImAtAke devalake vahAM gae haiM vahAM bhI bhUmipara nava jana pratimA virAjita haiN| ghelImAtAke pIche prAcIna sarovara hai / usakI sIr3hiyoMmeM jina maMdirake patthara lage haiN| isa sarovarake pAsa jUnI jummA masanida hai / yaha masanida vAstavameM jaina maMdira tor3akara banAI gaI hai isameM saMdeha nahIM / yaha bahuta purAnI masajida hai / ( lekhaka gokuladAsa nAna nIbhAI gAMdhI vIrazAsana ahamadAvAda tA0 10-10-1924 / )
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharuca jilaa| [16 - - - ~ (6) bharuca jilA / isakI cauhaddI yaha hai / uttarameM mAhI nadI, pUrva meM bar3audhA aura rAjapIpalA, dakSiNameM kIna nadI, pazcimameM khaMbhAta khaadd'ii| yahAM 1467 varga mIla sthAna hai / isakA prAcIna nAma bhRgukaccha hai / isakA itihAsa yaha hai ki yaha eka daphe maurya rAjyakA bhAga thA jisakA prasiddha rAjA mahArAja candragupta ( noTa-jo jaina dharmI thA) yahAM zuklatIrthapara Akara vAsa karatA thA / mauryose zAhoMke pAsa gayA jinako pazcimIya kSatrapa kahate the phira gurjara aura rAjapUtoMne phira kalyANake cAlukyoMne bAdameM rASTrakUToMne Adhipatya kiyaa| phira yaha anahilavAr3Ake rAjyameM zAmila hogayA / pIche san 1298 meM musalmAnoMne kaba nA kiyA / (1) bharuca zahara-yahAM jaina, hiMdU, va musalmAnoMkI kArIgarIkI bar3hiyA imArateM zaharameM mileMgI, unameM sabase prasiddha jammAmasajida hai jo jaina rItise citrita aura zobhita kI gaI hai isameM jo khambhe haiM ve saba prAcIna jaina aura hindU maMdiroMse lie gae haiN| tathA jahAM yaha masajida hai vahAMpara pahale jaina maMdira thA / isameM 72 khabhe nakkAzIdAra haiN| gumbana aura usakI pattharakI chateM jainiyoMke DhaMgakI haiN| yahAM nIce likhe prasiddha jaina maMdira haiM (1) zrI Adizvara bhagavAnakA maMdira vInalapura paTTImeM yaha san 1869 meM banA thaa| pharza saMgamarmarakA hai| (2) zrI muni suvrata bhagavAnakA maMdira pASANakA jisameM nakkAzI va citrakArI san 1872 meM kI gaI thii|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| (3) eka derAzara bhUmike bhItara uMDI bakhArameM / (4) zrI mAlapolameM maMdira jisameM mUrti saMvata 1664 kI hai| (5) zrI pArzvanAtha jaina maMdira jo 1849 meM banA / (6) zrI Adizvara jaina maMdira jo saMvata 1443 meM banA / bharuca bhAratake sabase prAcIna baMdaroMmeMse eka hai| 1800 varSa hue yaha vyApArakA mukhya sthAna thA / taba bhAratase aura pazcimIya esiyAke baMdaroMse vyApAra calatA thA / itane kAlake pIche bhI isane apanA gaurava banAe rakkhA / 17 satrahavIM zatAbdImeM yahAMse jahAja pUrvameM jAvA sumAtrAko aura pazcimameM adana aura lAla samudrako jAte the| kapar3A-prAcInakAlameM yahAMse mukhya bAhara jAnevAlI vastuoMmeM kapar3A thaa| satrahavIM zatAbdImeM jaba pahale pahale iMgreja aura Daca loga gujarAtameM base taba yahAMke kapar3A banAnevAloMkI prasiddhike kAraNa una logoMne bharucameM apanI koThiyeM sthApita kii| yahAMkI tanajebeM prasiddha thiiN| satrahavIM zadIke madhyameM yahAM itanA bar3hiyA mahIna sUtakA kapar3A banatA thA jaisA duniyAMke kisI hissemeM nahIM banatA thA baMgAlako bhI mAta kara diyA thaa| (about middle of any in Century district is said to have produced more manufactures of those of the finest fabrics than the same extent of country in any part of the world 1ot cxcepting Bengal.) yahAM para zrI neminAthanIke di. jaina maMdirameM golazrRMgAra vaMzadhArI di0 jaina brahmacArI ajitane saMskRta hanUmAna caritra racA zloka 2000 sarga 11 isakI eka prAcIna prati likhita
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharaca jilA [21 iTAvA (yuktaprAMta) ke paMsArI TolAke maMdirameM lAlA vilAsarAyake saMskRta grantha bhaNDArameM hai jo saMvat 1569kI likhita hai usakI prazastimeM ye vAkya hai " idaM zrI zailarAjasya caritaM duritApahaM racita bhRgukacche ca zrI nemijina maMdire / golazrRMgAravaMzenabhasya dinamaNi vIra siMho vipazcit / bhAvI pRthvI pratItA tanuruha vidito brahma dIkSA suto'bhUt / tenocaireSa granthaH kRti iti sutarAM zailarAjasya sUreH / zrIvidyAnaMdi dezAta sukRta vidhivazAt sarvasiddhi prsiddhai|bhaav yaha hai ki vIrasiMha golazrRMgAreke putra ajita brahmacArIne zrI vidyAnaMdinIke upadezase bharocake neminAtha jina caityAlayameM racA / ___ isa bhRgukaccha nagarameM zrI mahAvIrasvAmIke samayake anumAna rAjA vasupAla rAjya karate the taba vahAM eka jainI seTha jinadatta rahate the unakI strI jinadattA thii| usakI kanyA nIlI satI zIlavratameM prasiddha huI hai| ( dekho kathA 28vIM ArAdhanA kathAkoza banemidatta kRta) prmaann| kSetre'smin bhArate pUte lATadeze manohare / zrImatsarvajJa nAthokta dharma kAryairanuttare // 2 // pattane bhRgukacchAkhye sarvavastu zatairmRte / rAnA'bhUdvasutpAlAkhyo sAvadhAnaH prajAhite // 3 // zreSTI zrIjinadatto bhUdvaNika sandohasundaraH / zrImajinendra caMdrANAM caraNArcana tatparaH // 4 // tatpriyA jinadattAkhyA sAdhvI saddAnamaMDitA / nIlI nAmnI tayoH putrI munInAmiva zIlatA // 5 //
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ M 22] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| (2) zukalatIrtha-narabadA nadIke uttara taTapara eka grAma hai jo bharuca nagarase 10 mIla hai / yahIM mauryacandragupta aura usake maMtrI cANakya Akara vAsa kiyA karate the| gyArahavIM zatAbdImeM anahilavAr3AkA rAjA cAmuMDa jo apane putrake viyogase udAsa hogayA thA yahIM Akara vAsa karatA thaa| (3) aMkalezvara yahAM pahale kAgaja bananekA zilpa hotA thA jo aba baMda hogayA hai| (old piuper manufacturing industry ). noTa-yahAM di0 jainiyoMke 4 maMdira hai jinameM bahuta prAcIna va manojJa mUrtiyAM haiM / saMvata rahita eka mUrti zrI pArzvanAtha bhagavAnakI puruSAkAra bhauremeM virAjita hai / yaha bhUmise milI thiiN| aMkalezvara bahuta prAcIna nagara hai / mur3abidrI (dakSiNa kanaDA) meM jo zrIjaya dhavala, dhavala, va mahAdhavala grantha zrI pArzvanAtha maMdirameM birAnamAna haiM unake mUla grantha isI nagarameM zrI puSpadaMta bhUtabali AcAryone race the jinako anumAna 2000 varSakA samaya huA / isakA pramANa paMDita zrIdharakRta zrutAvatAra kathAmeM hai| jaise " tanmunidvayaM aMkalesurapure gatvA matvA SaDaMga racanAM / kRtvA zAstreSu likhApya lekhakAn santoSya pracura dAnena / jyeSThasya zukla paJcamyAM tAni zAstrANi saMghasahitAni narabAhanaH pUnayiSyati...."
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharuca jilA / [ 23 bhAvArtha- ve muni do puSpadanta aura bhUtabali aMkalezvara nagarameM Ae yahAM SaDaMga zAstrakI racanAkI zAstroM meM likhAyA va jyeSTha sudI 1 ko saMghasahita bhUtavalinIne pUjana kI / (siddhAMtasArAdi saMgraha mANakacanda granthamAlA naM0 21 patre 317) (noTa) - (4) sajota--aMkalezvara sTezanase 6 miil| yaha pahale bar3A nagara hogaa| yahAM bhauremeM zrI zItalanAtha bhagavAnakI di0 jaina mUrti padmAsana 2 hAtha UMcI bahuta hI zAMta, manojJa va UMcI zilpa kalAko pragaTa karanevAlI hai| isameM saMvata nahIM hai isase bahuta prAcIna kAlakI nirmApita hai / isakI atizaya aisI hai ki sarva hiMdU jAti darzana karane ko AtI hai / yaha bAta prasiddha hai ki bharuca meM eka daphe eka nAvikakA jahAja aTaka gayA usako svapna huA ki tU sajotameM zItalanAthake darzana kara jahAja cala paDegA / usane Ake darzana kiye jahAja ThIka rItise cala paDA / isa mUrtikA darzana karate 2 kabhI mana tRpta nahIM hotA hai / jaise maisUra zravaNabelagolA meM kAyotsarga zrI bAhubalikI mUrti zilpakalAmeM advitIya hai vaise isako jAnanA cAhiye / isakI pattharakI vedIpara yaha lekha hai / "saMvat 1835 zrAvaNa vadI 1 zrI mUla saMgha hUbaDa jJAtIyasA somacanda bhulA tatputra kAhanadAsa somacaMda bAI devakuMvare tayA zrI zItalanAthasya pratiSThApanaM karApitaM zrIrastu " yaha mUrti aMkalezvarake pazcima rAmakuNDako khodate hue nikalI thI jisa rAmakuNkA varNana hiMduoMke saMskRta narbadA purANa meM hai / isI mUrtike sAtha vaha mUrti bhI nikalI thI jo aMkalezvarake bhauremeM zrIpArzvanAtha svAmI kI hai|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] muMbaIprAntaka prAcIna jaina smAraka / (5) gAMdhAra - tA0 vAgarA jambUsara sTezanase 12 mIla - yahAM prAcIna jaina maMdira haiM / 1 jaina maMdira san 1619 meM bhauMrAM sahita banAyA gayA thA / yaha bahuta prAcIna nagara thaa| yahAM 3 mIlake ghere meM purAne TIle milate haiM / (6) zAhAbAda-bharucase uttara pUrva 13 mIla yahAM zrI pArzva nAthajIkA jaina upAsarA hai| (7) kAtrI - tA0 jaMbUsara - yaha mAhI nadIpara purAnA jaina pUjyanIya sthAna hai / do jaina maMdira sAsa bahUkI deharIke nAmase prasiddha haiN| haraeka zilAlekha haiM / ( See Indian Antiquary V 109, 144 ) .
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 25 sUrata jilA / (7) sUrata jilA / isakI cauhaddI isa taraha hai-pUrva meM bar3audhA, rAjapIpalA, vAMsadA dharamapura, dakSiNameM thAnA jilA aura damAna (purtagAlakA ) pazcimameM araba samudra uttarameM bharuca aura bar3audhA rAjya / yahAM / 653 varga mIla sthAna hai / itihAsa - yUnAnI bhUgolavizArada TolemI : 'tolemy (san 190) likhatA hai ki yaha pulipulA vyApArakA mukhya kendra thA / zAyada pulipulAse matalaba phUlapAr3Ase hai jo sUrata nagarakA pavitra sthAna mAnA jAtA hai / sUrata zahara se pUrva 13 mIlapara kAvareja ke kilemeM hiMdU rAjA rahatA thA jo 13 vI zadI meM kuttabuddInase hArakara bhAga gayA / yahAMkI prAcInatAkI bAta yaha hai ki kucha masajideM prAcIna jaina maMdiroMko tor3akara banI haiM jaise rAMdera meM jammA masajida, masajida miyAM va khAravA va munzIkI masajida / -- (1) sUrata zahara - yaha moTe va raMgIna ruIke kapaDoMke liye va rezamapara sunaharI va rupahI phUla kAmake liye prasiddha thaa| kisI samaya jahAja bananekA zilpa bahuta caDhA huA thA aura yaha saba pArasiyoMke hAtha meM thA / bar3e 2 jahAja jo 500 se 1000 Tana bojhA le jAte the cInake sAtha vyApArameM lage rahate the / suratake zAhapuravA - r3AneM ghereke bhItara jo kar3IkI masajida hai vaha bhI jaina maMdirake sAmAnase banI hai| zAhapurA, haripurA, sayyadapurA va gopIpurA meM bahuta jaina maMdira haiM | noTa - yahAM di0 va zye 0 ke prAcIna jaina maMdira va zAstra haiM / sUstake katAragAMbake pAsa vasatiyA devaDI hai jahAM anu phA me
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / RvuAR mAna 100 ke choTI 2 jaina sAdhuoMkI samAdhiye haiM jinapara lekha bhI haiM / yaha di0 jainiyoMkI haiN| (2) rAMdera-surata zaharase 2 mIla tApatI nadIke dAhane tttpr| yaha caurAsI tAlukemeM eka nagara hai| dakSiNa gujarAtameM sabase prAcInasthAnoMmeM yaha eka hai| IsAkI pahalI zatAbdImeM yaha eka upayogI sthAna thA jaba bharoca pazcimIya bhAratameM vyApArakA mukhya sthAna thA / alavirunIne (san 1031 meM) likhA hai ki dakSiNa gujarAtakI do rAjyadhAnI haiM eka rAMdera (yA rAhana jauhara ) dUsarA bharoca / terahavIM zatAbdIke prArambhameM araba saudAgaroM aura mallAhoMke saMghane usa samaya rAMderameM rAjya karanevAle jainiyoMpara hamalA kiyA aura unako bhagA diyA / tathA unake maMdiroMko masajidoMmeM badala liyA / jammA masajida jaina maMdirase banI hai / tathA korTakI bhI jaina maMdirakI haiN| karavA yA khAravAkI masajidameM jo lakar3Ike khaNme haiM ve jainiyoMke haiM / miyAM masajida bhI asalameM jaina upAsarA thA / vAlInIkI masajida bhI jaina maMdira kahA jAtA hai munzIkI masajida bhI jaina maMdira thA / aba vahAM pAMca jaina maMdira purAne haiN| rAMderake araba nAyatoMke nAmase dUra dUra dezoMmeM yAtrA karate the / san 1514 meM yAtrI bAravosA Barbos varNana karatA hai ki yaha rAMdera mUra logoMkA bahuta dhanavAna va suhAvanA sthAna thA nisameM bahuta baDe 2 aura suMdara jahAja the aura sarva prakArakA masAlA, davAI, rezama, muzka AdimeM malakkA, baGgAla, tanaserI (Tenna gerim) pIgU, martavAna aura sumAtrAse vyApAra hotA thaa| hamane khayaM rAMdera jAkara patA lagAyA to Upara likhita masajideM jaina maMdi
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUrata jilaa| [27 roMko tor3akara banI haiM yaha bAta saca paaii| rAMderameM aba di0 jaina maMdira eka hai| (3) pAla-sUratase 3 mIla yahAM zrI pArzvanAthakA bahuta bar3A jaina maMdira hai| (4) mAMDavI-tA0 mAMDavI yahAM zrIAdinAthajIkA di0 jaina maMdira darzanIya hai| isa para yaha zilAlekha hai " saMvata 1857 varSe vaizAkha mAse kRSNa pakSe dazyAM tithau zanau zrIyuta saMvatsara sarakhatI gacche balAtkAra gaNe kundakundAnvaye bhaTTAraka sakalakIrti tadanukrameNa bha0 zrI vijayakIrti tatpaTTe zrI bha0 zrI nemicandradeva tatpaTTe zrI candrakIrti tatpaTTe bha* zrI rAmakIrti deva, tatpaTTe bhaTTAraka zrI yazakIrti upadezAt....zrI mAMDavI grAme samasta zrI saMgha zrI mUlanAyaka zrI AdinAthaM nityaM praNamati / zubham / yahAM eka jaina zvetAMbara maMdira bhI haiM jo saMvat 0 1845meM banA thaa|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / nakkAzI hai / bhItara liMga hai / jo kArIgarI bhItarake khaMbhopara va 1 bAhara dikha rahI hai vaisI isa baMbaI prAMtameM kahIM nahIM hai / yahAM zivarAtri ( mAgha meM) ko melA bharatA hai / noTa - isakI jAMca honI cAhiye / zAyada jaina cinha ho / (2) borIvalI- sailasiTI tAlukA vaMbaIse uttara 22 mIla sTezana bI0 bI0 sI0 AIse karIba Adha mIla sTezanase pUrva ponIsara aura bhAgA ghATIke nikaTa bauddhoMkI khudI huI guphAeM haiN| isake dakSiNa pUrva karIba 2 mIlake akulameM eka kAle raGgakA baDA TIlA hai / isake Upara khudAI hai va 2000 varSa purAnepAlI akSara haiN| isake dakSiNa 2 mIla jAkara jogezvara nAmakI brAhmaNa guphA 7 vIM zatAbdIkI hai / goregAMva sTe0 se 3 mIla guphAeM haiM unameM sabase bar3I naM0 tIna 240x200 phuTa hai / (3) dAha nU - bandara tA0 dAhAnU dAhAnUroDa sTe0 (bI0bI0) se 2 mIla bambaIse 78 mIla, pahale yaha nagara thA / isa sthAnakA nAma nAsikakI guphAoMke zilAlekhoM meM AyA hai (san 100 I0 meM) (4) kalyANa - bambaI se dakSiNa pUrva 33 mIla | isakA nAma pahalIse chaThI zatAbdI takake zilAlekhoM meM AtA hai / dUsarI zatAbdIke antameM yaha nagara bahuta unnatipara thA / kaismasa iMDikA Casmas Indica kahatA hai ki chaThI zatAbdImeM yaha pazcima bhAra take pAMca mukhya bAjAroM meM se eka thaa| yaha balavAna rAjAkA sthAna thA / yahAM pItala, kapar3ekA sAmAna tathA lakar3Ike laTThoMkA vyApAra hotA thA / (5) kanherI guphAeM - thAnAse 6 mIla, jI0 AI0 pI0 ke bhAnaduva sTezanase yA bI0 bI0 ke vorivalI sTe0 se nikaTa hai /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ thAnA jilaa| [31 isakA prAkRta nAma kanhagari saMskRtameM kRSNagiri hai usakI pavitratA bauddhoMkI unnatike samayase hai / 100 varSa pahalese 50 san I0 takakI guphAeM haiN| kucha guphAeM cauthIse chaThI zatAbdI takakI haiM yahAM 54 zilAlekha haiM (dekho bambaI gajeTiyara jilda 15 vIM saphA 121 se 195) / (6) sopArA-tAlukA basIna-basInaror3a sTe0se uttara pazcima 2 // va bIrAra sTe0 se dakSiNa pazcima 3 // mIla hai / yaha prAcIna nagara thA / yaha sana I0 se 500 varSa pahalese lekara 1300 i0 taka koMkanakI rAjyadhAnI thA / mahAbhAratameM va guphAoMke lekhoMmeM isakA nAma zurpAraka hai / yUnAnI TolimIne saupAra, va prAcIna araba yAtriyoMne subAra nAma likhA hai ! mahAbhAratameM likhA hai ki yahAM pAMca pAMDava Thahare the / gautamabuddha apane pUrva janmoMmeM yahAM paidA huA thA / jaina lekhakoMne supArAkA bahuta sthAnoMmeM nAma liyA hai| sana I0 se pahalI va dUsarI zatAbdI pahaleke lekhoMmeM isakA nAma sopAraka, sopArAya va sopAraga pAyA jAtA hai / periplasake saMpAdakane likhA hai ki tIsarI zatAbdImeM auArA bharuca aura kalyANake madhyameM samudra taTapara 1 bAjAra thA / (B. R. A S. 1882) solomanane isako opalAyara nAma dekara likhA hai| yaha IsAse 1000 varSa pahale vyApArakA mukhya kendra thA, itihAsake samayake pahalese isa thAnAke kinArese phArasa, araba aura aphrikAse vyApAra hotA thA / jenesisa adhyAya 28meM kahA hai ki bhAratIya masAloMmeM arabake sAtha vyApAra calatA thA tathA mizra vAsiyoMmeM bhAratakI vastueM prAcInakAlameM vyavahAra kI jAtI thiiN|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ manna 32] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| Wilkinson's ancient Egyptians II P. 237. phArazakI khAr3Ike nAkese bhAratake sAtha vyApAra bahuta hI pUrvakAlase hotA thaa| nevUcaDanajara ( sana I0se 606 se 561 varSa pahale ) ne phArasakI khAr3Ipara baiMka sthApita kiye the aura sIlona va pazcimIya bhAratase vyApAra karatA thaa| bhAratako Una, javAharAta, cUnA, maTTI, glAsa, tela bhejatA thA va bhAratase lakar3I, masAlA, hAthIdAMta, javAharAta, sonA, motI lAtA thaa| Heeren's historical Rescarches lI P. 209, 247. (7) tArApura-yA ciMcanI, mahima aura dAhAnU tAlukA, mahimase uttarase 15 mIla / yaha bahuta prAcIna nagara hai| nAsikakI guphAke pahalI zatAbdIke lekhameM isakA nAma cecijJa AyA hai / (8) vajAbAI-tAlukA bhivaMDImeM pavitra sthala-bhivanDIse uttara 12 mIla / yahAM garma pAnIke jharane haiM / isake liye prasiddha hai / eka pahAr3Ipara sundara devIkA maMdira hai| caitrameM melA lagatA hai| (9) vazAlI-mukhAr3ameM tAlukA zAhApura--eka choTI pahAr3IkI uttara aura DhAlameM eka caTTAnameM khudA maMdira hai jo 12412 phuTa hai| imake dvArake sAmane eka Aleke donoM tarapha do mUrtiye haiM haraeka 3 phuTa UMcI hai| ye dhyAnarUpa haiM dvArake Upara 1 choTI khaMDita mUrti hai| ye mUrtiyeM va maMdira jainiyoM / mAlUma hotA hai| dekhanA caahiye| noTa-isa jilemeM aura bhI jaina cinha avazya hoMge jAMca honekI jarUrata hai / jaina zAstroMmeM supArAkA kahAM 2 varNana hai yaha bAta bhI saMgraha karane lAyaka hai|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ ~ ~ bar3audhA raajy| (10) bar3audhA raajy| bar3audhAkA prAcIna nAma eka daphe hinduoMne candanAvatI prasiddha kiyA thA kyoMki rAjapUta doravaMzake rAjA caMdanane isako jainiyoMse chInA thA / yaha caMdana prasiddha maliyAdhIkA pati va mazahUra kanyA zivarI aura nIlAkA pitA thA pIchese ise parAvalI phira vatapatru kahane lge| (1) navasArI-yahAM zrI pArzvanAthajIkA jaina maMdira hai| (2) mahuA-pUrNa nadIpara-eka di0 jaina maMdira hai jisameM sundara kArIgarI hai| pratimAeM bahuta prAcIna haiN| zAstrabhaMDAra bahuta bar3hiyA hai, yahAM zrI pArzvanAthajIkI mUrti bhaurameM hai jise vighnahara pArzvanAtha bhI kahate haiM-sarva anaina bhI pUjate haiN| yaha mUrti kRSNa pASANa 2 // hAtha UMcI padmAsana var3I manojJa va prAcIna hai| yaha saM0 1353meM khAnadeza jileke sulatAnapurake pAsa tor3AvA grAmameM kheta khodate hue milI thii| seTha DAhyAbhAI zivadAsane lAkara yahAM virAjita kii| Upara 1 vedImeM zveta pASANakA paTa hai 24 pratimA haiM madhyameM 3 hAtha UMcI kAyotsarga zrI RSabhadevakI mUrti hai jo nausArIke di0 jaina maMdirase yahAM saM. 1911 meM lAI gaI thii| darzanIya hai| prabandhakartA icchArAma jhaveracaMda narasiMgapurA haiN| (3) anahilavAr3A pATana-siddhapura sTezanase jAnA hotA hai| yaha cAvar3I aura cAlukya rAjAoMkI purAnI rAjyadhAnI hai| isako vanarAjane san 746 meM AbAda kiyA thaa| parantu musala
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka | mAnoMne ise 13vIM zatAbdI meM dhvaMza kiyA / bahutase vartamAna meM bane hue maMdiroM meM purAne maMdiroMke khaNDa va masAle pAe jAte haiM / paMcAsara pArzvanAtha jaina maMdira meM eka saMgamarmara kI mUrti hai jo pATana ke sthApanakartA vanarAjakI kahI jAtI hai| isa mUrtike nIce lekha hai jisameM banarAjakA nAma va saMvat 802 aMkita hai isI mUrtikI bAIM tarapha vanarAjake maMtrI jAmbakI mUrti hai| zrI pArzvanAthake dUsare jaina maMdira meM lakar3IkI khudI huI chata bahuta sundara hai tathA eka upayogI lekha kharatara gaccha jainiyoMkA hai / dUsare eka jaina maMdira meM vedI saMgamarmarakI bahuta hI bar3hiyA nakkAsIdAra hai jisapara mUrti virAjita hai / noTa - isa pATana meM jainiyoMkA zAstrabhaMDAra bhI bahuta bar3A darzanIya hai yahAM doAne jainI basate haiM / unake saba 108 maMdira haiM prasiddha paMcAsara pArzvanAthakA hai jisameM 24 vediyAM haiM / DhAMDharavAr3A meM sAmaliyA pArzvanAthakA bar3A maMdira hai jisameM eka baDI kAle saMgamarmara kI mUrti sampavatIrAjAkI hai| vahIM zrI mahAvIra - svAmIkA maMdira haiM jisameM bahuta adbhuta aura mUlyavAna pustakoMke bhaMDAra haiM / inameM bahutase tAr3apatrapara likhe haiM / aura bar3e 2 saMdUkoMmeM rakSita haiM / (4) cUnAsAmA - bar3abAlI tAlukA- yahAM bar3audhA rAjyabhara meM sabase bar3A jaina maMdira zrI pArzvanAthajIkA hai isameM bar3hiyA khudAIkA kAma hai- isI zatAbdI meM 7 lAkhakI lAgata se banA hai / (5) unjhA - siddhapura se uttara 8 mIka / kor3AvAkunavIkA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3audhA raajy| [ 35 eka bar3A maMdira hai jo jaina maMdirake DhaMgapara san 1858meM banAyA gayA thaa| (6) baDanagara-visAla nagarase uttara pazcima 9 mIla / yahAM do sundara jaina maMdira haiN| (7) sarotrI yA sarotrA-sarotrI Te0 se 5 mIla yahAM kaI purAne jaina maMdira haiM unameM bahutase choTe2 lekha haiM / eka bahuta prAcIna va prasiddha sapheda saMgamarmara pattharakA jaina maMdira hai| madhyameM eka hai| cAroMtarapha 52 maMdira haiM jo giragae haiN| isakI sarva mUrtiye anumAna 60ke anyatra bheja dI gaI haiM / (8) rAho-sarotrAse uttara pUrva 4 mIla yahAM prAcIna sapheda saMgamarmarake jaina maMdirake dhvaMsa bhAga haiM / eka baMgaleke bAhara dvArapara purAne maMdirake khaMbhe bhI lage haiN| (9) mUMjapUra- pATanase dakSiNa pazcima 24 mIla | yahAM prAcIna imArata eka purAnI jamA masajida hai| jo aura gujarAtI purAnI masajidoMke samAna purAne hindU aura jaina maMdiroMke masAlese banAI gaI hai| yahAM eka saMskRtameM zilAlekha hai parantu par3hA nahIM jaataa| (10) saMkezvara-muMjapurase dakSiNa pazcima 6 mIla-yaha jainiyoMkA prAcIna sthAna hai| yahAM zrI pArzvanAthanIkA purAnA jaina maMdira hai / isake cAroM tarapha choTe 2 maMdira haiM / eka maMdirake dvArapara kaI lekha saM0 1652 se 1686 ke haiM / yaha kahA jAtA hai ki prAcIna maMdirameM jo zrI pArzvanAthakI mUrti thI usako uThAkara
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| nae maMdiraz2I meM le gae haiM / isa maMdirakI eka pratimA para saMvata 1666 hai va nae maMdirakI pratimA para saM0 1868 hai / (11) paMcAsura-saMkezvarase dakSiNa 6 mIla / yaha gujarAtake sabase prAcIna nagaroMmeMse eka hai| 1100 varSa hue yahAMke prasiddha jayazeSara rAjAko bhuvara rAjAke AdhIna dakSiNakI senAne ghera liyA thaa| yahAM jamInake nIcese bar3I 2 purAnI ITe nikalI haiN| (12) candrAvatI-rAhose uttara pUrva 15 mIla / parvata AbUke nIcese thor3I dUra-yaha saMgamarmarakA purAnA sundara nagara thaa| yahAM eka sthAnapara 136 mUrtiyeM virAjamAna haiN| noTa-dekhanA cAhiye / zAyada jaina hoN| (13) modherA nagara-choTI pahAr3Ipara / jaina kathAoMmeM isako modherapura yA mudhavaMkapATana likhA hai / (14) sojitrA-yahAM di0 jaina bhaTTArakoMkI do purAnI gadiyAM haiM / mUlasaMgha aura kASTAsaMghakI / tIna di jaina maMdira haiN| yahAM kucha prAcIna di jaina mUrtiyAM khabhAtake maMdirase lAkara virAjamAna kI gaI haiN| yahAM kASTAsaMghake maMdirajImeM prAcIna jaina zAstra bhaNDAra hai| . ... . . Jio SSPATRAJISODE HINDI
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahIkAMThA ej'sii| [37 (11) mahIkAThA ejNsii| isakI cauhaddI isa prakAra hai-uttara pUrva udayapura aura DUMgarapura dakSiNa pUrva revAkAMThA, dakSiNa-kher3A, pazcima-bar3audhA aura ahamadAvAda / yahAM 3125 vargamIla sthAna hai| - IDara rAjya-yaha san 800 se 970 taka gahaloToM va 1000 se 1200 taka paramAra rAjapUtoMke AdhIna rhaa| (1) IDara nagara-yahAM gar3hameM kucha guphAoMke jaina maMdira 400 varSake prAcIna haiM eka bhUmike nIce saMgamarmarakA va eka Upara zrI zAMtinAthakA hai| noTa-yahAM pahAr3apara digambara aura zvetAmbara jainiyoMke maMdira darzanIya haiM / nagarameM donoMke kaI maMdira haiM / di0 maMdiroMmeM bahuta prAcIna pratimAeM bhI haiM tathA jaina zAstrabhaMDAra bahuta prAcIna haiM / yahAM di0 jaina bhaTTArakoMkI gaddI hai| (2) khaMbhAtarAjya-isakA varNana kher3A jilemeM likhA gayA hai yaha ahamadAvAdase 52 mIla hai / yahAM prAcIna dhvaMza imArateM bahuta haiM jo khabhAtakI sampattiko dikhalAte haiM / jumA masanidameMke staMbha jaina maMdiroMse lekara lagAe gae haiM jo bahuta hI zobhA dikhAte haiN| (3) bhilor3A-yahAM sapheda saMgamarmarakA jaina maMdira zrI candraprabhukA hai jo 38 phuTa UMcA va 70x45 phuTa hai| isameM 4 khanakA mAnastaMbha hai jo 76 phuTa UMcA hai|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (4) posImA sabalI-yahAM zrI pArzvanAtha aura neminAthamIke jaina maMdira haiM jo sapheda pASANake 26 phuTa UMce va 150x14 0 phuTa haiN| (5) timbA-jilA godvaadd'aa| zrI tAraMgA pahAr3a / noTa-yaha jainiyoM kA mAnanIya siddhakSetra haiM / digambara jaina zAstroMmeM isakA pramANa isa taraha diyA hai| gAthAvaradatto ya varaMgo sAyaradatto ya tAravaraNayare / AhaTTaya kor3Io NivvANagayA Namo tesiM // 3 // (prAkRta nirvANakAMDa ) dohA varadattarAya ru iMda muniMda, sAyaradatta Adi guNavRnda / nagara tAravara muni uTha kor3i, vaMdoM bhAva sahita krjodd'i||4|| ( bhASA nirvANakAMDa bhagavatIdAsa kRta saM0 1741 meM ) bhAvArtha-isa tAivara kSetrapara varadatta rAjA, indra muni va sAgaradatta Adi sAr3he tIna kor3a muni mukti padhAre haiN| yahAM bahutase jaina maMdira haiN| unameM zrI anitanAtha aura saMbhavanAthake maMdira 700 varSa hue rAjA kumArapAlake samayameM race hue kahe jAte haiM / ( phorvasakata rAsamAlA ) yahAM akhaMDita khaMDita bahutasI di0 jaina mUrtiyAM yatra tatra haiN| bahuta jaina yAtrI pujAko bhAte haiN| (6) kumbhariyA-dAMtAse uttara pUrva 14 mIla / ambAjIse dakSiNa pUrva 1 mIla / yahAM sapheda saMgamarmarakA zrI neminAthanIkA
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahIkAMThA eja sii| [ 36 jaina maMdira sabase bar3A hai| pahale yahAM 360 maMdira the aba kevala 5 haiM / bahutase jvAlAmukhI parvatakI agnise naSTa hogae / ekameM zilAlekha san 1249 kA hai ki kumArapAlake maMtrI cAhar3ake putra brahmadevane kucha imArata isameM jor3I, dUsarA san 1200 kA hai ki sarva maMDalikoMke takhta arbudake rAjA zrIdhara varSadevane jinapara sadA sUrya camakatA hai isa arasana pUrameM eka kUpa bnvaayaa| dUsare bhI lekha haiN| kucha maMdira vimalazAhake banavAe hue haiM / eka pASANa para lekha hai / " zrI munisuvrata svAmI bimbam azvAvabodha sa malikAvihAra tIrthoddhAra sahitam / " kumbhariyAmeM 5 maMdira jainoMke zeSa haiM / isa nagarako citaur3ake rAjA kuMbhane basAyA thaa| zilpakArIke khabhe bahuta bar3e neminAthake maMdirajImeM haiN| eka khaMbhepara lekha hai ki ise san 1253meM AmapAlane bnvaayaa| isa baDe maMdirameM ATha vediyAM haiM jinameM zrI AdinAtha aura pArzvanAthakI mUrtiye haiM bIcameM zrI neminAthakI mUrti hai jisameM sana 1618kA lekha haiN| maMDapameM jaina mUrtiyAM san 1134 se 1468 takakI haiN| (7) bar3AlI yA abhIjarA pArzvanAtha-IDarase 10 mIla / di. jaina maMdira pratimA zrI pArzvanAtha caturthakAlakI padmA 0 hai / ASHTRA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (12) pAlanapura ejNsii| isakI cauhaddI isa taraha hai / uttarameM udayapura, sirohI, pUrvameM mahIkAMThA, dakSiNameM bar3audhA rAjya aura kAThiyAvAr3a, pazcimameM kacchakI khaadd'ii| yaha anahilavAr3Ake rAjapUtoMke AdhIna san 746 se 1298 taka rahA / (1) dIsA-bambaIse 300 mIla pAlanapura dIsA relavepara, yahAM do jaina maMdira haiN| (2) pAlanapuranagara- yahAM nagarake bAhara do bhAga haiM eka jainapurA dUsarA tAjapurA bIcameM eka khAI 22 phuTa caur3I va 12 phuTa gaharI hai / yaha bahuta purAnI vastI hai / 8 vIM sadImeM yaha vaha sthAna hai jahAM anahila vAr3Ake cAvar3a vaMza sthApaka vanarAna (746-80) pAlA gayA thaa| 13 vIM zadIke prArambhameM yaha candrAvatIke ponavAra gharAneke pralhAda devakI rAjyadhAnI thii| isakA nAma thA prahlAdapATana, 14 vI zadImeM pAlansI cauhAnoMne le liyA jisase isakA vartamAna nAma hai| yahAM bhI jaina maMdira hai| KOT
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ * koI sh)| [41 (13) kAThiyAvAr3a rAjya (saurASTra deza) isameM 234 45 varga mIla sthAna hai| isake 4 bhAga haiM -jhAlAvAr3a, hAlAra, sorATha aura gohelabAra / kaccha aura khaMbhAtakI khAr3Ike madhya dezako kAThiyAvAr3a kahate haiN| itihAsa-yahAM maurya, yUnAnI, tathA kSatrapoMne kramase rAjya kiyA hai / pIche kannaujake guptoMne rAjya kiyA jinhoMne apane senApati niyata kithe / antake senApati svayaM saurASTrake rAjA ho gae ninhoMne apane gavarnara vallabhInagarameM rakkhe / yaha vallabhI vartamAnameM dabA huA nagara bAlA hai jo bhAvanagarase uttara pazcima 18 mIla hai / jaba guptoMkA prabhAva girA taba vallabhIke rAjAoMne jinake vaMzako guptoMke senApati bhaTTArakane sthApita kiyA thA apanA adhikAra kaccha taka bar3hA liyA aura mera logoMko harA diyA jinhoMne kAThiyAvAipara san 470 se 520 taka adhikAra jamA liyA thaa| rAmA dhruvasena dvi0 ke rAjya (san 632 se 640)meM cInI yAtrI huinasAMgane valapI (vallabhI) aura sulacA (saurASTra )kI mulAkAta kI thI-746 se 1298 taka rAjyasthAna aNahilavADAho gayA / isa madhyameM kaI rAjya uThe aura jeThavA loga saurASTra ke pazcimameM eka balavAna mAti ho gae / anahilavAr3A 129 meM le liyA gyaa| tava jhAlA loga uttara kAThiyAvADameM basa gae / prAcIna smAraka-prasiddha azokake zilAlekhake sivAya jUnAgar3hameM bauDoMkI pahAr3ameM khudI guphAeM va maMdira haiM jinakA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42] muMbaIprAnta ke prAcIna jaina smAraka / varNana huinasAMgane 7vIM zadImeM kiyA hai / tathA kucha sundara jaina maMdira giranAra aura sedhuMjaya parvatapara hai| ghUmalImeM jo pahale jeThavA logoMkI rAjyadhAnI thI bahutasI khaDita prAcIna imArate haiN| (1) pAlItAnArAjya-seva'Jjaya parvata-mAlUma huA hai ki saurASTrameM gohela saradAroMke vasaneke pahalese hI jaina loga sebrunaya para pUjA karate the| zAhaz2Ade murAdabakzane san 1650 meM eka likhita patrase pAlItAnekA z2ilA zAMtidAsa jauharI aura usake saMtAnoMko diyA thaa| zAMtidAsakI koThIse murAdabakhzako yuddhake liye rupayA diyA gayA thA jaba vaha dArAzikohase AgarAmeM lar3ane gayA thaa| mugalarAjyake naSTa honepara pAlItAnA gohelake saradAroMke hAthameM A gayA jo gAyakavAr3ake nIce rahate the| yaha sarva pahAr3a dhArmika hai yahAM jaina zrAvaka haravarSa yAtrA karate haiN| yahAM zrI yudhiSThira, bhImasena aura arjuna ye tIna pAMDava mokSa prApta hue haiM va ATha kor3a muni bhI / isI liye jaina loga pUjate haiN| di. jaina AgamameM pramANa yaha haipAMDusuA tiNNi jaNA daviDaNariMdANa atttthkodd'iio| settunaya giri sihare NivvANagayA Namo tesiM // 6 // (prAkRta nirvANakAMDa ) bhASA pAMDava tIna dravir3a rAjAna / ATha kor3a muni mukti pramANa / zrI setuMnayagirike zIsa / bhAvasahita vandoM jagadIza // 7 // ( bhagavatIdAsa kRta) .
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAThiyAvADa (sauraassttrdesh)| [43 yahAM parvatapara vartamAnameM digambara jainoMkA khAsa eka bdd'| maMdira hai jahAM ve loga pUnane jAte hai usameM mUlanAyaka zrI zAMtinAtha bhagavAna 16 veM tIrthakarakI puruSAkAra padmAsana mUrti bahuta manojJa saM0 vi0 saM0 1686 kI hai pratiSThAkAraka bAdazAha jahAMgIrake samayameM ahamadAbAda nivAsI ratanasI haiM-dekho___Epigraphica Indica Vol II PxP.72 ___zvetAMbara jainoMke bahutase vizAla maMdira haiN| yaha parvata samudra tahase 1977 phuTa UMcA hai mukhya do coTiyAM haiM phira unakI ghATI dhanavAna jaina vyApAriyoMne banA dI hai / kula UparakA bhAga maMdiroMse DhakA huA hai jinameM mukhya maMdira zrI AdinAtha, kumArapAla vimalazAha, samprati rAnA aura caumukhAke nAmase prasiddha haiN| yaha caumukhA maMdira sabase UMcA hai jisako 25 mIlakI durIse dekhA jAsaktA hai / isa caumukhA maMdirake sambandhameM jo kharataravAsI ToMkameM hai aisA kahA jAtA hai ki yaha vikrama rAjAkA banAyA huA hai paraMtu yaha nahIM batAyA gayA ki yaha saMvata 57 varSa pahale san I0kA hai yA 500 san i0 meM hue harSa vikramakA hai yA anya kisIkA hai / paraMtu vartamAna rUpase aisA mAlUma hotA hai ki yaha karIba san 1619 ke phirase banA hai| ahamadAvAdake sevA somanIne sulatAna nuruddIna jahAMgIra, savAI vijaya rAjA, zAhanAde sulatAna khuzaro aura khuramAke samayameM saM0 1675meM vaizAkha sudI 13 ko pUrNa karAyA / devarAja aura unake kuTumbane jisameM mukhya somanI aura unakI strI rAjaladevI thI unhoMne yaha caumukhA... AdinAthajIkA maMdira banavAyA hai| dekho
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / Burgess notes of visit W. S. Hill Bombay 1869. isa setuMjaya parvatakI cauhaddI isa prakAra hai: mi pUrva meM - ghoghAke pAsa kacchakhAr3I, bhAvanagara / uttarameM sihora aura camArar3I kI coTiyAM, uttara pazcima va pazcima maidAna jahAMse zrI giranArajI dikhatA hai / yahAM setruJjaya nAmakI nadI bhI hai / (2) giranAra yA ujjayaMta - yaha mukhyatAse jainiyoMkA pavitra pahAr3a hai, parantu bauddha aura hindU bhI mAnate haiM / yaha jUnAgar3hake pUrva 10 mIla hai / 3500 phuTa UMcA hai / cUDAsamAsa rAjAkA purAnA mahala aura kilA abhItaka banA huA hai / yahAM tIna prasiddha kuMDa haiM - gaumukhI, hanumAnaghorA, kamaNDalakuNDa / parvatake nIcese thor3I dUra jAkara vAmanasthalI hai / yaha prAcIna kAlameM rAjyadhAnI thI tathA bilakula nIce balasthAna hai jisako aba bilakhA kahate haiM / parvatakA prAcIna nAma ujjayaMta hai / parvata ke nIce eka caTTAna hai 1 jisameM azokakA zilAlekha ( saMvatase 250 varSa pahalekA ) hai / dUsarA lekha san 190 kA hai jisase pragaTa hai ki sthAnIya rAjA rudradamanane dakSiNa rAjAko harAyA thaa| tIsarA sana 455 kA haiM jisameM likhA hai ki sudarzana jhIlakA bAMdha TUTa gayA thA tathA tUphAnase naSTa hue pulako phirase banAyA gayA / dekho Fergusson History of India's architecture 1876 P. 230-2 parvatapara sabase bar3A aura sabase purAnA maMdira zrIneminAthakA hai jo lekhase san 1278 kA banA mAlUma hotA hai / isa maMdirake pIche tejapAla vastupAla do bhAiyoMkA nirmApita maMdira hai /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAThiyAvADa (sauraassttrdesh)| [45 noTa--yahAM jainiyoMke bAIsaveM tIrthaMkara zrI neminAthajIne tapa karake mokSa prApta kI hai| zrI kRSNake putra pradumnakumAra saMbukumAra Adine bhii| isake sivAya bahutase aura muniyoNne| isIliye bhAratake saba jaina loga baDI bhaktise darzana pUjA karane Ate haiM / di0 jaina zAstroMmeM isakA pramANa yaha hai: NemisAmi panaNNo sambukumAro taheva aNiruddho / vAhattari koDIo ujjate sattasayA siddhA // 4 // (prAkRta nirvANakAMDa ) bhASAzrI giranAra ziSara vikhyAta / kor3i yahattara aru sau sAta / zaMbupradyumnakumara do bhAya / anuruhAdi namo tasu pAya // ( bhagavatIdAsa kRta) yahAM gar3ha giranArapara 36 lekha haiM jo saba prAyaH saM. 1288 ke vastupAla tejapAla gaMtriyoMke haiN| neminAthajI maMdirake dvArake dakSiNa hAteke pazcima eka choTe maMdirakI bhItapara di. jaina lekha hai / na0 12 lekhake pazcima zabda haiN| "sa0 1522 zrI mUlasaMghe zrIharSakIrti, zrIpadmakIrti bhuvanakIrti...." (2) jUnAgaDhanagara-giranAra aura dAtAra pahADIke nIce prAcInatA aura aitihAsika sambandhameM bhAratavarSa meM yaha apane samAna dUsareko nahIM rakhatA / aparakoTameM bar3hiyA bauddhoMkI guphAeM haiM / tamAma khAI aura usake nikaTa guphAoM va unake dhvaMza bhAgoMse vyApta hai| isameM sabase bar3hiyA khAparAkoDiyA hai jo pahale 3 khanakA maTha kA / dekho---
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ muMbaIprAntaka prAcIna jaina smAraka / Dr. Burgess antiquities of Cutch Kathiawar apara koTameM do kUpa haiM jinake liye prasiddha hai ki prAcIna kAlameM cUr3Asama rAjAoMkI dAsI kanyAoMne banavAe the / "Cave temples of India by fergusson and Burgess 1880." nAmakI pustaka meM jUnAgar3ha giranArake sambandhameM lekha hai ki nagarakI pUrva tarapha guphAeM dekhane yogya haiM khAsakara bAbA dhArAke maThakI tarapha bhItoM meM / ye guphAeM bahuta prAcIna kAlakI haiN| maidAnameM eka caukora pASANake stambhakA nIce kA bhAga hai usake pAsa eka chuTA patthara milA thA jisake eka konepara rAjA kSatrapake lekhakA eka bhAga thA yaha lekha svAmI jayadamanake pote zAyada rudrasiMha samayakA hai jo rudradamanakA putra thA jisakA lekha rAjA azoka ke lekhakI caTTAna ke pIche hai / isa lekhameM kevalAnI zabda hai jisase DAkTara buhalarakA khayAla hai ki yaha jaina lekha hai aura yaha bahuta saMbhava hai ki ye saba rAjakumAra jaina dharma se prema rakhate the / 46 ] (3) somanAtha (deva pATana, prabhAsa pATana, verAvala pATana yA pATana somanAtha) kAThiyAvADake dakSiNa taTapara jUnAgar3ha sTeTameM eka prAcIna nagara hai| do nagaroMke madhya AdhI dUra jAkara samudrakI nokapara eka bar3A aura prasiddha ziva maMdira hai / jo pATanase karIba 10 mIla hai / usa virAvala pATanameM eka jaina mandira jumA masajida ke pAsa bAjAra meM haiM jisako musalmAnoMne apanA ghara banA liyA hai / isake gumbaja aura khaMbhe khude hue haiM / isakI
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ [47 ww kAThiyAvADa (sauraassttrdesh)| imAratake nIce 1 bhauMrA hai jo 35 phuTase 47 // phuTa hai isake 6 kamare haiM / yaha pASANakA banA hai / noTa-isako acchI taraha jAMcanA cAhiye / (4) vadhavAna-yahAM nagarake pUrva nadI taTapara zrI mahAvIrasvAmIkA jaina maMdira 11 vIM zadIkA hai / isakA prAcIna nAma zrI vardhamAnapura hai| (5) gorakhamar3hI-uttarakI taraphase jAnepara eka guphAkA maMdira AtA hai jisameM gorakhanAtha aura macchendranAthakI mUrtiyeM haiN| yaha guphA 30 phuTa lambI cauDI hai zAyada yaha giranAra pahAr3apara hai| (6) vAbaDiyAvADa-yA sujAlabeTa-yahAM bahutasI dhvaMza vAvaDiyA haiM khaNDita makAnoMkI vastuoM va lekhoMse pragaTa hotA hai ki yaha eka aizvaryazAlI nagara thaa| isa dvIpake khetoMmeM 4 saMgamarmarakI mUrtiyAM par3I haiM jinapara nIceke lekha haiN| (1) saM0 1300 varSe vaizAkha vadI 11 budhe sahajigapura vAstavya pallInAtIya Ta0 dedAbhAryA kar3a devikukSi saMbhUta parI0 mahIpAla mahIcandra tatsuta ratanapAla vijayapAlai nija pUrvaja Tha0 zaMkara bhAryA lakSmI kukSi saMbhUtasya saMghapati mudhigadevasya nina parivAra sahitasya yogya deva kulikA sahita zrI mallinAtha bimba kAritaM pratiSThita zrI candra gacchIya zrI haribhadra sUriziSyaiH zrI yazobhadrasUribhiH // chA" maGgalaM bhavatu // chaH (2) saMvata 1315 varSa phAguNa vadI 7 zanau anurAdhA nakSatre'gheha zrI madhumatyAM zrI mahAvIra deva caitye prAgvATa jJAtIya
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / zreSTha Asavadevasuta zrI sapAlasuta gaMdhibI bIkena AtmanaH zreyAthai zrI pArzvadeva vikAritaM, candragacche zrI yazobhadrasUrIbhiH pratiSThitaM / (3) sa0 1272 barSe jyeSTha vadI 2 ravau adyeha TiMbana ke mehararAjazrI raNasiMha pratipattau samasta sandhaina zrI mahAvIra bimbaM kAritaM pratiSThita zrI candra gacchIya zrI zAMtiprabha sUriziSyaiH zrI hariprabha sUribhiH / (4) saM0 1343 mAgha sudI 10 gurau gurjara prArvATa jJAtIya Tha0 pethaDa zreyase tatsuta pAlhaNena zrI neminAtha bimbaM kAritaM pratiSThita zrI nemicandra sUri ziSya zrI nayacandra sUribhiH / - (7) vAlU yA bUlA - sonagar3ha se uttara 16 mIla va bharamA - rase pazcima uttara 22 mIla / isIkA prAcIna nAma vallabhIpura thA (noTa jahAM devarddhigaNa sAdhune 900 vIra saM0 ke anumAna zvetAMbara AgamoMkI racanA kI thI ) kucha dhvaMza sthAna haiN| zikke va tAmrapatra milate haiM / (8) telujAkI guphAeM -kAThiyAvAr3a ke dakSiNa pUrva seDuMjaya pahAr3Ike mukhapara telugiri nAmakI pahAr3I hai / yahAM bauddhoMkI 36 guphAeM haiN| vartamAna meM yahAM do navIna jaina maMdira haiM / (9) dvArikApurI - porabaMdara sTezana utarakara samudrataTase jahAja para thoDI dUra calakara dvArikA AtI hai TikaTa ) hai | jahAjase utarakara dvArikApurIke sthAna milate haiM / yahAM eka digambara jaina maMdira hai bhagavAna neminAthajIkI pratimA va caraNa cinha birAjamAna haiM / yaha zrI neminAtha bhagavAnakA janmasthAna prasiddha hai / ( dekho tIrthayAtrAdarzaka bra0 gebIlAla kRta )
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaccha raajy| Am~ (14) kaccha raajy| isakI cauhaddI isa prakAra hai-uttara aura uttara pazcima sindhu, pUrva-pAlanapura, dakSiNa-kAThiyAvAr3a va kaccha khAr3I, dakSiNa pazcima bhAratIya samudra / isameM 7616 vargamIla sthAna hai| itihAsa yaha hai ki prAcInakAlameM yaha mimandarake rAjyakA bhAga thA pIche zakoMke hAthameM gyaa| phira pArthiyanoMne kabajA kiyaa| san 140 aura 390 ke madhyameM yahAM saurASTrake kSatrapoMne rAjya kiyA phira magadhake gupta rAjAoMmeM zAmila hogayA aura vallabhI rAjAoMne rAjya kiyaa| sAtavIM zatAbdImeM yaha sindhakA bhaaghogyaa| (1) bhadrezvara (bhadrAvatI) annArase dakSiNa 14 mIla samudra taTapara yaha eka prAcIna nagarakA sthAna hai| bahutasA masAlA patthara banAneke liye haTA liyA gayA hai| parantu aba bhI yahAM jaina maMdira dekhane yogya hai| 17 vIM zatAbdImeM isa maMdirako musalmAnoMne lUTa liyA aura bahutasI jaina tIrthakaroMkI mUrtiyoMko khaDita kara diyaa| 12 vIM aura 13 vIM zatAbdImeM yaha maMdira prasiddha yAtrAkA sthAna thA / yaha jagaizAhakA maMdira kahalAtA hai / isakI bhIta aura khabhopara kucha lekha hai| dekho ( Arch report W. India Vol. II ). yaha maMdarAse pUrvottara 12 mIla hai|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| (3) saMgamanera tAlukA-yahAM do tAmrapatra mile haiM jisameM eka saMskRtameM zAkA 922 kA hai jisameM yaha lekha hai ki sumadAsake yAdavoMke mahAsAmaMta bhillonAne eka dAna diyA thA / ( Ep. Ind. vol II part XII P. 42.) (4) mehekarI-ahamada nagarase pUrva 6 mIla eka grAma / yahAM eka pahADIke nIce eka prAcIna jaina maMdira hai / ahamadAvAda gaijeTiyara jisTa 17 chapA 1884 meM pRSTha 99 se 103 meM jaina zimpiyoMkA hAla isa taraha diyA hai / "inakI saMkhyA 3461 hai| ye darajIkA kAma karate haiN| jAti zaitavAla hai / ye mAr3avAr3ase Akara base mAlUma hote haiN| inakA rakta kSatriyoMkA hai / inakA kuTumba devatA zrI pArzvanAtha haiN| ye loga svaccha rahate haiM, parizramI haiM, niyamase calanevAle hai tathA atithi satkAra karate haiM kintu kucha mAyAcArI bhI haiM / ye saba digambara jaina haiM / inakA dhArmika guru vizAlakIrti hai jisakI gahI vArasIke pAsa lATUra meM hai / inake jAtIya bandhana dRr3ha haiN| ye apane jhagar3e jAtIya paMcAyatameM tayakara DAlate haiN|" / (5) ghoTAna-ahamadanagarase auraGgAbAda jAte hue khAsa sar3apara zivagAMva aura paithAnake madhyameM eka mahatva pUrNa sthAna hai / yahAM 4 maMdira haiM unameM 1 jaina hai aba isako hiMdU kara liyA gayA hai|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAnadeza jilA / (16) khAnadeza jilA / isakI cauhaddI isa prakAra hai: - uttara meM - satapurA parvata aura narmadA nadI, pUrva meM barAra aura nImAr3a, dakSiNameM - sAtamAla, cAMdora yA ajaMTA pahAr3iyA, dakSiNa pazcima-nAsika jilA / pazcimameM bar3audhA aura rIvAkAMThA meM sAgavAr3A rAjya / isameM sthAna 100 41 vargamIla hai / [ 53 isakA itihAsa yaha hai ki yahAM 150 san I0 se pUrvakA zilA lekha milA hai - yahAM yaha daMtakathA prasiddha hai ki san I0 se bahuta samaya pahale yahAM rAjapUtoMkA vaMza rAjya karatA thA jinake bar3e avadha se Ae the / phira aMdhoMne phira pazcimI kSatrapoMne rAjya kiyA / 5vIM zatAbdI meM cAlukyavaMzoMne bala pakar3A phira sthAnIya rAjA rAjya karane lage--yahAM taka ki jaba idhara alAuddIna AyA thA taba asIragar3ha ke cauhAna rAjA rAjya karate the / mukhya prAcIna jaina cinha (1) naMdurabAra nagara va tAlukA - tApatI nadIpara yaha bahuta hI prAcIna sthAna hai| kanherIkI guphAke tIsarI zatAbdIke zilAlekhameM isakA nAma naMdIgar3ha haiN| isako naMda gaulIne sthApita kiyA thA yahAM zAyada koI jaina cinha mile / - (2) turanamAla-tAlukA talodA / pazcima khAnadeza satapurA pahAr3iyoMkI eka pahAr3I / yahAM eka samaya mAMDUke rAjAoM kI rAjyadhAnI thI / yaha pahAr3I 3300 se 4000 phuTa UMcI hai 16 vargamIla sthAna hai / pahAr3Ipara jhIla hai aura bahutase maMdiroMke avazeSa haiN| inako loga gorakhanAtha sAdhuke maMdira kahate haiM / /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / pahAr3IkI dakSiNa ora eka zrI pArzvanAthakA jaina maMdira hai jahAM akTUbara meM vArSika melA hotA hai| dhUliyAse uttara pazcima 62 mIla talodA hai| (3) yAvalanagara-pUrva khAnadeza / sAvadAse dakSiNa 12 mIla / yaha sthAna pahale moTA dezI kAgaz2a banAnemeM prasiddha thA / (4) bhAmera-tAlukA pIpalanera / nijAmapurase 4 mIla / pahale eka bar3A sthAna thA / pahAr3Ike sAmane nijAmapurakI tarapha bahutasI guphAeM haiM jinameM jAnA kaThina batAyA jAtA hai / ( Ind. Ant. Vol II P. 128 & Vol IV. P. 339 ) yaha bhAmera dhUliyAse uttara pazcima 30 mIla hai| yahAM gAMvake Upara pazcimameM 1 guphA hai varAmadA 74 phuTa hai tIna dvAra haiM kamarA 24 se 20 phuTa hai 4 caukhuNTe khambhe haiM bhItoMpara zrI pArzvanAtha va anya jaina tIrthaGkaroMko mUrtiyAM aGkita haiN| gAMvake bAhara do pahAr3iyoMke pazcima eka sAdhukA sthAna hai / / (5) nijAmapura-pIpalanerase uttara pUrva 10 mIla--yahAM bahutase dhvaMza sthAna haiN| eka pASANakA jaina mandira zrI pArzvanAtha bhagavAnakA hai jo 75 se 19 phuTa hai / yaha 17 vIM zatAbdImeM sUrata aura AgarAke madhyameM pahalA bar3A nagara thA / (6) pATana tathA pItala khorA--tAlukA cAlisagAMva / cAlisa gAMva relave pTezanase dakSiNa pazcima 12 mIla, yaha eka purAnA dhvaMza nagara hai| yahAM 1 // mIlapara pahAr3iyA haiM / yahIM pItala khorA guphAeM haiN| pazcimakI ghATiyoMmeM nAgArjunakI koTharI, sItAkI nhAnI aura zrInagara cAvar3I nAmakI guphAe haiN| dhvaMza maMdiroMmeM eka jaina mandira hai|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAnadeza jilaa| brAhmaNa maMdirake Age 100 gajakI dUrIpara eka dhvaMza jaina mandira hai misake dvArapara eka padmAsana jina mUrti hai| bhItara vedI khAlI hai parantu nakkAzIkA kAma acchA hai / nAgArjana kI koTharI nAmakI jo tIsarI guphA hai jo gAMvake Upara hI hai usameM varAmadA hai bhItara guphA hai yaha jainiyoMkI khudAI huI hai isameM bahutasI digambara jaina mUrtiyAM haiN| nAgArjuna koTharIkA varAmadA 18 phuTase 6 phuTa hai do staMbha haiM / bhItarakA kamarA 20 phuTase 16 phuTa hai / guphAke bAhara indra indrANI vaise hI sthApita haiM jaise elTUrAkI guphAmeM haiN| pIchekI dIvAlameM kucha UMcI vedIpara eka jainatIrthaMkara kI mUrti hai jo eka kamalapara virAjita hai / Asanake pIche do hAthiyoMke mastaka acche khude hue haiM / AsanameM do khar3agAsana jaina mUrtiyAM haiM, do camarendra haiN| vidyAdharAdi bane haiN| pratimAjIke Upara tIna chatra zomAyamAna hai / isa pratimAke thor3e pIche eka padmAsana jaina mUrti 2 phuTa UMcI hai / dakSiNa bhItapara kucha pIche eka pUrI manuSyakI avagAhanAmeM kAyotsarga jaina mUrti hai bhAmaNDala, chatrAdi sahita hai| ___yaha guphA ellUrAkI sabase pIcheke kAlakI guphAke samAna hai zAyada yaha 9 mI yA 10 mI zatAbdIkI hogI / pATana grAmameM kaI dhvaMza maMdira haiM jinameM 12 vIM ba 13 vIM zatAbdIke devagar3hake yAdavoMke lekha haiN| (7) ajanTA guphAeM-phardApurase 3 // mIla dakSiNa pazcima tathA pAMcorA relave sTezanase 34 miil| yahAM dUsarI zatAbdI pUrvase 8 vIM zatAbdI takakI guphAeM haiM naM* 8 se 12 taka pAMca guphAeM
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| bahuta purAnI haiN| aMdhabhRtya yA zatakarNI rAjAoMne dUsarI yA pahalI zatAbdI pahale sana I0 ke banavAI thIM / guphA 10 meM sabase prAcIna lekha hai| nAsikake lekhoMmeM prasiddha vasiTTha putrane dAna kiyA thA usakA varNana hai / ina guphAoMse yaha mAlUma hotA hai ki 700 san I0 taka loga kaise vastrAbhUSaNa pahanate the va kaisI citrakalA thI / bauddha sAdhuoMke jIvana adhika citrita haiM parantu brAhmaNa aura jana sAdhuoMko bhI dikhAyA gayA hai / guphA 13 vIM meM digambara jaina sAdhuoMkA eka saMgha citrita hai jinameM keza nahIM haiM na vastra haiM sAthameM kucha aise bhI haiM jinake keza tathA vastra haiN| naM0 33 kI guphAmeM bhI dAhanI taraha digambara jaina mUrtiyeM haiN| yahAMkI guphA naM0 1 bahuta hI sundara hai finest tathA naM0 2 bahuta hI bar3hiyA maTha hai richest monastry hai| (8) eraMDola-prAcIna nAma arunnaavtii| yahAM pAMDavavAr3A hai| jahAM 12 di. jaina maMdira the| yahAMse 1 akhaMDita jaina pratimA lekha sahita nagarake maMdirameM birAjita hai tathA eka mUrti jaMgalase lAkara bhI jaina maMdira meM haiM ( di. jaina DAyarekaTarI)
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAsika jilA / I 57 (17) nAsika jilA / isakI cauhaddI isa prakAra hai-- uttara aura uttara pUrva - khAnadeza, dakSiNa - pUrva- nijAma rAjya, dakSiNa-- ahamadanagara, pazcima thAnA, dharamapura, saragAnA-isameM 5850 varga mIla sthAna hai / isakA itihAsa yaha hai ki sana I0 ke pahale dUsarI zatAbdIse dUsarI zatAbdI taka yaha abhroMkA rAjya thA jo bauddha the / unakI rAjyadhAnI nAsikase dakSiNa pUrva 110 mIlapara paithana thI / phira cAlukya, rAThaura, cAMdora aura devagiri yAdavoMne san 1295 taka rAjya kiyA -- pazcAt musalamAnoMne kabajA kiyA / isa jilemeM prasiddha guphAoMke maMdira bauddha pAMDalenA nAmase haiM tathA jainiyoMke guphAoMke maMdira cambhAra aura aMkaIkI guphAoM meM tathA igatapurIke pAsa triMgalavAr3I meM haiM / san 808 meM mArkaMDeya kilA rASTrakUTa rAjAoM kA bAsa sthAna thA / isa jileke jaina smAraka | na (1) ajanerI (aMjinI ) nAsika nagarase 14 mIla aura trimbakase bhI 14 mIla hai- yaha eka pahADI 4295 phuTa UMcI isameM 3 varga mIla sthAna hai / Upara kI caTTAnameM tAlAba aura baMgale ke Upara eka choTI jainaguphA hai jisameM eka padmAsana jaina mUrti hai- 1 choTA dvAra hai donoM tarapha mUrtiyeM haiM - bhItara 1 lambA barAmadA maMdirarUpameM hai / nIcekI caTTAnameM dUsarI choTI jaina guphA hai jisake dvAra para hI zrI pArzvanAtha bhagavAna kI mUrti hai / (noTa - bhItara aura bhI di 0 jaina mUrtiyAM haiM )
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58] muMbaIprAnta ke prAcIna jaina smAraka / yahAM aba eka pujArI digambara jainoMkI taraphase rahatA hai jo pUjA karatA hai / aMjanerIke nIce kucha bar3hiyA maMdiroMke avazeSa haiN| jo saikar3oM varSoMke prAcIna haiN| aisA kahAjAtA hai ki ye maMdira gvAliyarake rAjA arthAt devagirI yAdavoMke samayake haiM (san 1150 se 1308 ) inameM bahuta jAnane yogya jainiyoMke maMdira haiN| inameMse eka maMdirameM jisameM jaina mUrti bhI hai eka saMskRtakA lekha zAkA 1063 va san 1140 I0kA hai jisameM yaha kathana hai ki seNacaMdra tIsare yAdavarAjAke maMtrI bAnIne isa caMdrapramajIke maMdirake liye tIna dUkAneM bheTa kI tathA eka dhanI seTha vatsarAja, valAhaDa aura dazarathane usIke liye eka ghara aura eka dUkAna dii| zAyada yaha pahAr3I isIliye aMjanerI kahalAtI ho ki zrI hanUmAnakI mAtA aMjanAne yahAM hI zrI hanUmAnako janma diyA thaa| (2) akaI (taMkaI )-tAlukA yevalA yahAM do pahAr3iyA sAtha 2 haiM / yaha manamAr3a pTezanase dakSiNa 6 mIla hai / 3182 phuTa uMcAI hai yahAM 7 koTa kileke haiM isa jilemeM sabase majabUta kilA hai| taMkaIkI dakSiNa tarapha sAta jaina guphAe haiM jinameM bar3hiyA nakkAsI hai / ina guphAoMkA varNana isa prakAra hai (1) guphA 2 khanakI svaMbhoMke nIce dvArapAla bane haiN| (2) guphA 2 khanakI-nIceke khanameM barAmadA 26 se 12 phuTa hai donoM ora bar3e AkAra eka tarapha indrahAthI para hai dUsarI ora indrANI hai isake pIche kamarA 25 phuTa varga hai usameM vedIkA kamarA hai usake dvArapara hara tarapha 1 choTI jaina tIrthakarakI marti hai| vedIkA kamarA 13 phuTa varga hai vahAM eka mUrtikA Asana
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAsika jilaa| hai uparake khanameM kamarA 20 phuTa varga hai 4 khaMbhe haiM / vedIkA kamarA 9se 6 phuTa hai bhItara eka mUrtikA Asana hai / .... (3) guphA-AgekA kamarA 25 phuTase 9 phuTa hai| yahAM indra aura indrANI bane haiM / vedIkA kamarA 21 phuTase 25 phuTa hai| isameM 4 staMbha haiN| pIchekI bhItapara haraeka tarapha puruSAkAra kAyotsarga nagna digambara jaina mUrti hai| bAI tarapha zrI zAMtinAtha bhamavAnakI mUrti hai mRgakA cinha hai jinake donoM tarapha zrI pArzvanAtha khar3agAsana haiN| zrI zAMtinAthajIse inakA AkAra tIsare bhAga hai / zAyada yaha 12 vI va 13 vIM zatAbdIkI guphA ho| (4) isa guphAke barAmadeke sAmane do bar3e sApha caukhunTe khaMbhe haiM haraeka 30 phuTa UMce haiN| isakA kamarA 18 phuTa se 24 phuTa hai / bAeM khaMbhepara eka lekha hai jo par3hA nahIM jAtA / isake akSara zAyada 12 vI va 13 vIM zatAbdIke hoMge / __ dUsarI do guphAoMmeM jo maMdira haiM unameM jaina tIrthakarakI mUrtiye haiM / ( yaha darzanIya sthAna hai ) / (3) cAMdoDanagara-tA0 cAMdora nAsikase uttara pUrva 30 mIla va lAsalagAMva sTezanase uttara 14 miil| yaha nagara 1 pahADIke nIce haiM jo 4000 se 4500 phuTa UncI hai / isa nagarakA prAcIna nAma candrAdityapura zAyada hogA jisako cAMdorake yAdava vaMzake saMsthApaka dvIdhapatrArane vasAyA thA (san 801-1073 yAdavavaMza) san 1635 meM isako mugaloMne le liyaa| pahAr3I para reNukAdevIkA. maMdira aura kucha jaina guphAe haiN| cAMdora kilekI
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60] muMbaIprAnta ke prAcIna jaina smAraka / caTTAnameM jo jaina guphA hai usameM bhI jaina tIrthakaroMkI mUrtiyAM haiM unameM mukhya zrI candraprabha bhagavAnakI hai| (4) triMgalavADI-tAlukA igatapurI--igatapurIse 6 mIla / bambaIse igatapurI 85 mIla hai| pahADIke kilepara triMgalavADI gAMva hai / pahADIke nIce 1 ja na guphA hai jo pahale bahuta sundara guphA thii| isameM bar3A kamarA 35 phuTa varga haiM bhItarakA kamarA va vedIkA kamarA bhI hai / dvArake sAmane barAmadekI chatake madhyameM 5 manuSyoMke AkAra gulAI meM khude hue haiM madhyakI mUrtiko haraeka donoM tarapha madada diye hue hai jaba ki do aura nIceko madada de rahe haiM dvArake Upara madhyameM jinamUrti hai / kamareke bhItara itake cAra caukhUTe khaMbhe haiM / dvArake Upara eka jina mUrti tathA caukhaTake Upara tIna jina mUrtiye haiM / vedIke kamare meM jo bahuta svaccha tathA 13 se 12 phuTa hai vedIke Upara bhItake sahAre eka puruSAkAra jaina mUrti hai / chAtI, mamtaka aura chatra gira gae haiM paga aura Asana raha gae haiM / Asanake madhyameM vRSabhakA cinha hai jisase pragaTa hai ki yaha zrIriSabhadevakI mUrti hai / isake donoM ora lekha hai jisameM saMvata 1266 hai| guphAke uttarakonemeM bhIta para eka bahuta sundara lekha thA / aba usakA thor3AsA bhAga baca gayA hai / guphAkA agra bhAga va dvArake bhAga pahale citrita the jisake cinha avazeSa haiN| (5) nAsikanagara-bambaIse 107 mIla yahAM dekhane yogya sthAna haiM (1) dasaharA maidAna-zaharase dakSiNa pUrva // mIla (2) paMcavaTIke pUrva 1 mIlake anunAma po
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAsika jilaa| [61 bana jisameM guphAeM haiM va rAmacaMdrajIkA maMdira hai / (3) pazcimakI tarapha 6 mIla govarDana yA gaGgApurakI prAcIna vastI jahAM bahuta sundara pAnIkA jharanA hai| (4) jaina caMbhAra lena guphAeM (yahI zrI ganapaMthajI tIrtha hai) (5) pAMDu lenA yA bauddhoMkI guphAeM ye eka pahAr3ImeM haiM / bambaIkI sar3akake nikaTa / inako zilAlekhoMmeM nirana kahA gayA hai / ye bauddha guphAeM sana I0 250 varSa pUrvase 600 I0 takakI haiN| inameM bahutase zilAlekha andhroM, kSatrapoM va dUsare vaMzoMke haiM / pazcimIya bhAratameM ye lekha mukhya haiM va inase prAcIna itihAsakA patA calatA hai| inhIM pAMDu lenA guphAoMmeM naM0 11 kI jo guphA hai usameM nIlavarNakI zrI riSabhadevakI jaina mUrti birAjita hai / padmAsana 2 phuTa 3 inca UMcI hai| mAlUma hotA hai 11 vIM zatAbdImeM di0 jainoMkA yahAM prabhutva yA / (nAsika ganeTiyara naM0 solaha saphA 581) (noTa-bhA0 di0 jaina tIrthakSetra kameTI bambaIko isa guphAkI rakSA karanI cAhiye ) / ___ isI gajaTiyarake saphA 535 meM hai ki 11 vI va 12 vIM zatAbdImeM nAsika jainadharmake mahatvase vyApta thA / isa nAsikakA prAcIna nAma padmanagara aura janasthAna yA / yahI vaha sthAna hai jahAM muvarNanakhA kharadUSaNakI strIkA milApa zrI rAmacaMdrajIse huA thaa| prAcIna kAlameM yahAM zrI candraprabhu bhagavAnakA jaina maMdira thA jisako ava kuntIvihAra kahate haiN| (6) caMbhAra lenA yA zrI gajapaMthA tIrtha-nAsikanagarase 5 mA 6 mIla eka pahAr3I hai jo 600 phuTa UMcI hai Upara jAneko 173 sIr3hiyA banI haiN| yahAM prAcIna jaina guphAeM haiM aba bhI
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / di0 jaina loga isako siddhakSetra mAnakara pUjane jAte haiM / unake zAstroMkA pramANa isa bhAMti hai / saMtte je balabhaddA jaduvaNariMdANa aTThakoDIo / gajapaMthe girisihare NivvANa gayANamotesiM // 7 // (prAkana nirvANaphaMDa) bhASA je balibhadra muktiko ge| ATha kor3i muni aura hu bhaye / zrI gajapaMtha ziSara suvishaal| tinake caraNa namo tihuMkAla / (nirvANakAMDa bhagavatIdAsa) (7) simAra-sinnAra tAlukA-nAsikase dakSiNa 20 miil| zaharase eka mIla pUrva khetoMmeM eka choTA hemAdapaMthI maMdira hai jo kucha dhvaMza hogayA hai isake pUrvIya dvArake ThIka bAhara eka kueMke pAsa do puruSAkAra ne namUrtiye haiN| (8) mAMgItuMgI siddhakSetra-isI manamAr3a nAsika jilemeM manamADa (G. I. P.) pTezanase karIba 50 mIla yaha siddhakSetra haiM / do pavarta sAthameM jur3e haiN| donoM parvatoM para pAMca chaH guphAoMmeM prAcIna di0 jaina mUrtiyAM haiM-parvatapara baladevajI kRSNajIke bhAIne tapa kiyA thA unakA sthAna hai tathA kRSNajIkI dAha kriyA yahIM huI hai usakA bhI sthAna hai| yahAMse zrI rAmacandrajI, hanumAnajI, sugrIvajI, gavayajI, gavAkSajI, nIlanI aura mahAnIlajI tathA minAnavekaror3a anya sAdhu gata caturthakAlameM mukti padhAre haiN|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAsika jilaa| [63 gAthArAmahaNU suggIo gavaya gavAkkhoya NIla mahaNIlo / NavaNavadI kIDIo tuNgIgiri NivvudevaMde // (prAkRta nirvANakAMDa ) rAmahanU sugrIva suDIla, gava gavAkSya nIla mahAnIla / koDa ninAnave mukti pramANa, tuNgIgiri vaMdodharidhyAna / / (nirvANakAMDa bhASA) parvatake nIce di0 jaina maMdira va dharmazAlAeM haiM / kArtika sudI 15 ko melA hotA hai / munIma rahatA hai nAsika nagarakA varNana ArAdhanA kathA koza ba0 nemidattakRta nAgadatsAkI kathAmeM AyA hai (naM0 51meM) AbhIrAkhya mahAdeze nAzakya nagarevare / vaNika sAgaradatto bhUnnAgadattA ca taspriyA //
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (18) pUnA jilA / isakI cauhaddI isa prakAra hai / uttarameM ahamadanagara, pUrva meM pazcimameM kolAbA / 64 ] ahamadanagara aura sholaapur| dakSiNameM nIra nadI, isameM 5349 varga mIla sthAna hai / isakA itihAsa yaha hai ki itihAsake pUrva samayameM yaha daMDa - kavanakA eka bhAga thA / bahuta prAcIna samayameM yaha vyApArakA mukhya mArga thA / boraghATa aura nAnA ghATiyoMpara hokara koMkanako mAla jAtA thA / isake bahuta pramANa una lekhoMmeM haiM jo pahAr3ameM khude hue bhAjA, veDasA, kAralI aura nAnAkI ghATiyoMmeM haiM / (1) junnAra - punAse uttara pazcima 56 mIla / eka prAcIna sthAna hai / sana I0 ke 100 varSa pahale andhrarAjA rAjya karate. the / ber3asA meM eka lekhase marahaThoMkA sabase prAcIna nAma milata hai / yahAM pazcimI cAlukyoMne 550 se 760 I0 taka, rASTrakUToMne 760 se 973 taka phira pazcimI cAlukyoMne 973 se 1984 taka phira devagirike yAdavoMne 1340 taka rAjya kiyA pIche musamAnoMne kabajA kara liyA / (2) veDasA - tA0 mAvala, khaMDAlA sTezanase dakSiNa pazcima 5 mIla eka grAma hai - yahAM pahalI zatAhvIkI guphAeM haiM / supAI pahADiyAM 3000 kuTa UMcI haiM maidAnake Upara do khAsa guphAeM hai eka guphAmeM dvArake Upara yaha lekha hai " nAsikake Ananda seThIke putra puzyankakA dAna" bar3I koTharIke upara eka kUeMke pAsa dUsarA lekha hai " mahAbhojakI kanyA sAmajikAkA dhArmika dAna" yaha sAmajJikA ayadevanakakI strI mahAdevI mahArathinI thI / yaha lekha isaliye
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAsika jilaa| [65 bahuta hI upayogI hai ki isameM sabase pahale zabda mahAratha AyA hai| (3) bhAjA-mAvala tA0 meM eka grAma, khar3akAlAse dakSiNa pazcima 7 mIla / grAmake Upara 400 phuTa UMcI pahADI hai isakI pazcima ora pahalI zatAbdI pahalekI 18 bauddha guphAeM haiM / bArahavIM guphAmeM jo 59se 29 phuTa hai prasiddha kArIgarI hai| yahAM kaI lekha haiN| (4) bhavasArI-(bhojapura)-havelI tAlukA / pUnA zaharase uttara 8 mIla / yahAM bar3e 2 pASANoMmeM yoddhAoMkI mUrtiyeM khudI haiM-yaha 850 I0se purAnA hai| (5) kAralI-tA0 mAvala / pUnAse bambaI sar3akapara eka grAma kAralIse 2 // mIla aura lonaulI pTezanase 5 mIla prasiddha guphAeM haiM / eka bahuta bar3A aura pUrNa caitya hai yaha bahuta pavitra hai| tathA mahArAja bhUti yA devadatta (san I0 se 78 varSa pahale) dvArA khodA gayA thA / aisA lekhase pragaTa hai / dekhane yogya hai (6) zivanera- junnAra tA kA pahAr3I kilA, pUnA zaharase uttara 56 mIla / yaha sthAna pahalIse tIsarI zatAbdI taka bauddhoMkA mukhya sthAna rahA hai / yahAM 50 koThariyAM va maTha hai| (7) bAmacandra guphA-pUnAse uttara pazcima 25 mIla / / bAmacaMdra grAmake bAhara eka caTTAnameM maMdira hai tathA do maMdiroMkI khudAIkA prArambha hai| yaha zAyada jaina guphA hI hai / aba isameM liMga sthApita hai| noTa-pUnAke varNanameM khAsa jana smArakaka' nAma kahIM nahIM milA parantu Upara diye hue sthAnoMmeM khona kara me zAyada koI cinha mila skeN|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (19) satArA jilA isakI cauhaddI isa prakAra hai / uttara bhora aura phalaTana rAjya, aura nIrA nadI, pUrvameM zolApura, dakSiNa vAraNa nadI, kolhApura aura sAMgalI, pazcima pazcimIya ghATa, kolAbA aura ratnAgirI jilA / yahAM 4825 varga mIla sthAna hai / isa z2ilekA itihAsa yaha hai ki yahAM san I0 se 200 varSa pUrva se 208 I0 taka zatavAhana rAjAoMne rAjya kiyA phira inakI kolhApura zAkhAne cauthI zatAbdi taka phira pazcimIya cAlukyoMne 150 se 750 taka phira rASTrakUToMne 973 taka phira pazcima cAlukyoMne aura unake nIce kolhApurake zilAhAroMne 1990 taka phira devagirIke yAdavoMne 1300 taka pazcAt mumalamAnoMne adhikAra kiyA / 66 ] yahAM karAke pAsa, tAsagAMva meM bhosA para bA ke pAsa, bhAu tAlukA meM mAlAuda meM, kuMDala, pATana, paTezva meM bauddha aura brahmaNa guphAeM hai / (1) karAdanagara satArAnagara se dakSiNa pazcima 31 mIla aura karAda relave sTe0 me dakSiNa pazcima 4 mIla / dakSiNa pazcimase karIba 3 mIla yahAM 54 bauddha guphAeM haiM / (2) bAI - mahAbalezvara ke pUrva 15 mIla aura matArAzahara se dakSiNa pazcima 20 miil| yahAM pAsa lohArI grAma meM kucha bauddha guphAeM haiN|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ satArA jilaa| (3) dhUmalavADI satArAroDa relave sTezanake nikaTa-tAlukA koregAMva yahAM eka guphA hai| jimameM zrI pArzvanAtha bhagavAnakI mUrti 2 // phuTa UMcI hai mastaka khaMDita hai| guphAmeM pAnI bharA rahatA hai| pahAr3Ipara AdhI dUra jAkara eka khudAI hai jisako khabhaToMka kahate haiM / eka guphAkA maMdira hai / maTTI aura pAnIse bharI hai| pahAr3Ipara purAne kileke dhvaMza haiN| impIriyala gajaTiyara bambaI prAMta bhAga 1 (sana 1909) saphA 539 para likhA hai| " The Jains in Satara dist represent a carvival of early Jainism, which was once the religion of the rulers of the King dom of carnatec." bhAvArtha-satArA jileke jano prAcIna jainadharmake astitvako batAte haiM / jo karnATakake rAjAoMkA dharma thA / (4) phalaTana-nagarameM eka 2000 varSakA prAcIna pASANa jina maMdira hai, nagna mUrtiyAM aMkita haiM / abhI mahAdeva padharA diye gae haiM jinako jagezvara mahAdeva kahate haiN| 443-4620 ...
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (20) zolApura jilA / isakI cauhaddI isa prakAra hai- uttarameM ahamadanagara, pUrvameM nijAma rAjya, akalakoTa rAjya, dakSiNa meM bIjApura aura miraja, pazcimameM audharAjya, satArA, phalaTana, pUnA, ahamadanagara / yahAM sthAna 4541 vargamIla hai / 68 ] yahAM san I0 se 20 varSa pahale se lekara 230 I0 taka zatavAhana yA adhavezane rAjya kiyA / jinakI rAjyadhAnI godAvarIpara paithanapara thI jo zolApura nagarase uttara-pazcima 150 mIla hai / susalamAnoMke dakhala ke pahale yahAM kramase cAlukya, rASTra, pazcima cAlukya va devagiri yAdavoMne rAjya kiyA thA / 1 yAdavoM samayakI kArIgarI bAvI, mohAla, mAlasirasa, nAtepute, belApura, paMDharapura, pulameja, kuMDalagAMva, kAsegAMva tathA mAra Deke hemadapaMthI maMdiroMmeM pAI jAtI hai / (1) belApura - paMDharapurase 22 mIla grAmake madhya meM sarkAravAr3A prAcIna maMdira cAlukyoMke DhaMgakA hai| yaha jaina maMdira zrI pArzvanAtha bhagavAnakA hai / dvArake Upara AlemeM eka jainamUrti hai / maMDapakI chatameM cAra khude hue stambha haiM / (2) dahIgAMva - dikasAla sTe0 se 22 mIla | yahAM zrI mahAvIrasvAmI ke maMdira haiM aneka pratimAeM hai yahAM mahatIsAgara brahmacArI hogae haiM unakA samAdhimaraNakA sthAna hai / jaina loga vArSika melA bharate haiM /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ belagAma jilaa| (3) dakSiNa bhaag| (21) belagAma jilaa| isakI cauhadI isa prakAra hai uttara-mIraja aura jathakA rAjya, uttara pUrva bIjApura, pUrvajamakhaMDI, mudhala, kolhApura aura rAmadurga rAjya dakSiNa va dakSiNa -dhAr3avAr3a aura uttarakanar3A, kolhApura aura goA, pazcima sAvaMtavAr3I aura kolhApura rAjya // isameM 4649 vargamIla sthAna hai / isa jilemeM riznA, ghaTaprabhA aura malaprabhA mukhya nadiye haiM / itihAsa-yahAM sabase prAcIna sthAna hAlatI hai| jo nau kAdamba rAjAoMkI rAjyadhAnI hai / 7 tAmrapatra mile haiN| prAcIna cAlukyoMne 150se 61 taka, phira pazcimI cAlukyoMne 760 taka, phira 1250 taka rASTrakUToMne z2inakI zakti rATTa mahAmaMDalezvaroMmeM jIvita rahI jinhoMne san 875 se 1250 taka rAjya kiyA / inakI rAjyadhAnI pahale saundattI thI tathA san 1210meM veNugrAma yA belagAma ho gii| 12vIM aura 13vIM zatAbdIke prArambhameM goAke kAdamba rAjAoMne san 980 se 1250 taka hAlasI jileke bhAga aura veNugrAma para rAjya kiyaa| tIsare hosAla rAjA viSNuvardhana yA viTTidevane (san 1904-41) hAlasIke
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / 1 bhAgako yuddhakI lUTa meM leliyA / rAha rAjAoMne goAko san 1208 meM adhikAra meM liyA / rATToMkA aMtima rAjA lakSmIdAsa dvi * huA jisako devagiri yAdava siMghana dvi0 ke maMtrI aura senApati vAcanane parAsta kiyA phira 1320 meM dillIke musalmAna bAdazAhoMne adhikAra kiyA / jaina maMdiroMkA mahattva - jo yahAM jakhanAcAryyake nAmase maMdira idharaudhara chitare hue pAe jAte haiM ve vAstava meM cAlukya rAjAoMke haiM / unameM se eka bahuta hI sundara degAnavemeM haiM / konnUra meM iti - hAsake pahale samAdhisthAna haiN| bahuta se maMdira 11, 12 va 13 zatAbdIke jo isa jilemeM phaile par3e haiM ve asala meM jaina logoMke the kintu unako liMga yA ziva maMdiroMmeM badala diyA gayA hai / una jaina maMdiroMmeM jo bahuta prasiddha haiM ve nIce sthAnoMpara haiN| (1) beLagAmakA kilA (2) saMpagAva tA0 ke degAnave, bAkkuMDa, nesAga (3) pArasagar3ha tA0 kehulI, manolI, yeLammA (4) cIkor3I tA0 zaMkhezvara (5) athanI tA0 ke rAmatIrtha aura nAMdagAMva | janoMkA mahatva - yahAM bahuta jaina kisAna aura majadUra haiM / jisase yaha vidita hotA hai ki prAcIna kAlameM isa bambaI karNATaka meM jaina dharmakI bahuta zreSThatA thI--
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ belagAma jilaa| [71 (There are numurous cultivators and labourers indi. cating the former supremacy of the Jain religion in Bombay Carnatic ) belagAma ganaTiyara jilda 21 (san 1884) se jo vizeSa itihAsa pragaTa huA hai vaha isa taraha para hai / isa belagAma jile meM sabase prAcIna sthAna pAlAsige, hAlAsige yA hAlasI para hai jo khAnApurase dakSiNa pUrva 10 mIla va velagAmase dakSiNa 23 mIla hai / hAlasIse karIba 3 mIla para jo 7 tAmrapatra mile haiM unase vidita hotA hai ki 5vIM zatAbdike karIba yaha naukAdamba rAnAoMkI rAjyavAnI thA / prAyaH ye sabahI prAcIna kAdamboMke tAmrapatra prAraMbha aura aMtameM jaina maMgalAcaraNako pragaTa karate haiM aura sivAya eka tAmrapatrake jo eka sAdhAraNa manuSyako bhUmidAnake sambandhameM hai zeSa saba tAmrapatra jaina dharmako vRddhike liye bhUmi yA grAmoMke dAnake sambandhameM haiN| pAMca tAmrapatroMmeM pAlAsiga yA hAlasIkA nAma hai / eka batAtA hai ki hAlasomeM jaina maMdira banAyA gayA / belagAmameM jina rAhoMne rAjya kiyA thA (man 850 se 1250 taka) ve apanA sambandha rASTrakUTa rAnA kRSNa dvi0 (san 875 se 9.11)se batAte haiM / ye rATTarAjA jana dharmake mAnanevAle the| inakI upAdhi thii| lAhanUra puravara Adhozvara arthAt lADanUrake rAnA jo saba nagaroMmeM pradhAna nagara thaa| rATTa vaMzakA kulavRkSa isa prakAra hai
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / merADa pRthvIvarmA ( zAkA 767 yA I0 800 ) piga strI nIjIdavve 1 zAMti yA zAMtivarmA zAkA 602 yA I0 680 strI cAMdI kavve dabArI yA dAyuma kanakaira hi0 zA0 1004 yA 8 1 nanna 1 kArtavidyA prathama yA katta zA0 66 aahe prathama yA kanna prathama eraga i zena prathama yA kAlasena pra0 strI mailaladevI | aMka zA0 670 yA I0 1048), kArttavIrya yA kanta dvi0 (zA0 1060 | yA 1010 strI bhAgaladevI zena dvi0 yA kAlasena dvi0 stro lakSmI| devo zA0 1050 kattama tR0 yA kArtavIrya tR0 ( strI padmaladevI zA0 1086 ) 1 lakSmaNa yA lakSmIdeva prathama ( zA0 1130 yA san 1208 ) 1 strI caMcalAdevI kArtavIryya caturtha ( zA0 1924 se 41 strI ecalAdevI lakSmIdeva dvi0 (zA0 1150 yA san 1228 ) mallikArjuna ( zA0 1123 se 1130 san 1201 yA 1208 )
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ belagAma jilaa| ____ noTa-merADa yA usake putra pRthvIvarmA asalameM pavitra mailApatIthakI jai nakAreya jAtike AcArya yA guru the (noTa melApatIrtha kahAM yaha kAreya jAti kahAM hai, patA lagAnA caahiye)| rASTrakUSTa rAjA kRSNa dvi0 ne pRthvIvarmAko mahAsAmanta yA mahAmaMDalezvarakI upAdhi dI thii| saundaratImeM jo zilAlekha sana 980 (zAkA 902) kA pAyA gayA hai vaha likhatA hai ki rAjA zAMtivarmAne saundattImeM eka jaina maMdirake liye bhUmi pradAna kI thii| aura usImeM yaha bhI lekha hai haraeka telakI cakkI calAnevAlA dIpAvalIke utsavake liye eka sera tela degaa| lakSmIdeva prathamakI rAnI candalAdevI yA caMdrikAdevI thI isake nAmako pragaTa karanevAlA eka zilAlekha sampagAMvase uttara pazcima 6 mIla hannikarI para hai-yaha lekha kahatA hai ki rAhoMne apanI rAjyadhAnI saundattIse veNugrAma yA belagAmameM bdlii| mukhya sthAna / (1) belagAmazahara va kilA-yahAMkA kilA 100 ekar3a karIba bhUmimeM hai| isa kilepara jaba iMgrejoMne adhikAra kiyA taba vahAM 10 jaina kuTumba rahate the| isa kile meM aba tIna jaina maMdira haiM jo karIba 1200 sanake haiM noTa- inameM se eka bahuta bar3hiyA kArIgarIkA hai isakA hamane tA0 25 maI 1923 ko darzana kiyA hai| chatoMpara kamaloM ke AkAra va khaMbhoMmeM beleM bahuta apUrva haiM / isa maMdirako kamalavastI kahate haiN| caukameM 72 jina pratimAeM chatake vahAM haiM unameM 24 padmAsana 24 maMdiroMke AkAroMmeM haiM-yaha cauMka 14 khambhoMka
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / ina khaMbhoM meM pAliza bahuta camakadAra hai-dvAra para devatAoMke citra bIcameM padmAsanaja namUrti hai| bhItara bhI vedI ke bAhara kamala, bhItara kamala, vedIke pIche do hAthI Upara do siMha 24 cinha - va yahAM bahuta se kamala haiM - eka ekake bhItara kaI kamala haiN| yahAMkI patthara kI kArIgarI AbUjIke jina maMdiroMkI kArIgarIse milatI hai| yahAM jo mUlanAyaka zrI neminAthajIkI bar3I mUrti thI vaha belagAma zaharakI bar3I vastImeM virAjita hai / varNa kRSNa hai - yaha maMdira dekhane yogya hai- dUsarI caturbhuja vastI hai / ina tIna maMdi - roMke sivAya isa kile meM aura bhI maMdira the kyoMki kileke bAhara aura bhItara jo aba ghara haiM unameM dvArake khaMbhe jo lage haiM ve jainamadiroMke lage haiN| sana 1884 meM do bahuta hI sundara nakkAzI ke patthara eka bAgameM khodanepara nikale the isI zatAbdI meM do rAha rAjAoMke zilAlekha kileke maMdiroMse pAe gae haiM ve bambaI rAyala esiyATika sosAyaTIko de diye gae haiM / yaha prAcIna kanar3I bhASAmeM haiM / inameM se eka meM rASTrakUTa yA rAha vaMzIya mahArAja zenadvi0 kA nAma hai - vaMzAvalI kArtavIryya caturtha aura mallikArjuna taka gaI hai jo karIba 1199 se 1218 taka yahAM rAjya karate the | taba eka vIcA rAjAkA aura usake putroMkA varNana hai / phira vaha lekha kahatA hai ki san 1205 yA zAkA 1127 meM pauSasudI 2 ke dina natra rAjyadhAnI veNugrAmameM kArtivarmA aura mallikArjuna rAjya kara rahe the taba zrIyuta zubhacandra bhaTTArakakI sevAmeM rAjA vIcAke banAe gae rAhoMke jaina maMdirake liye bhUmi dAna kiye gaye the jo bhUmi dI gaI thI ve karavalI jilemeM
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ belagAma jilaa| mamabaravAnI grAmameM haiN| dUsarA zilAlekha unhIM aitihAsika bAtoMko pragaTa karatA huA isI maMdirake liye usI dina unhIM zubhacandra bhaTTArakakI sevAmeM dUsarI bhUmiyoMke dAnako kahatA hai jo belagAmameM thIM isameM kArtavIryakI strIkA nAma padmAvatI hai / isa kileke viSayameM yaha prasiddha hai ki isako jaina rAjAne banavAyA thaa| (noTa-belagAmake jainiyoMse mAlUma huA ki eka daphe koI jaina munisaMgha veNugrAmameM AyA thA-taba khabara pAkara rAjA aura paJcaloga rAtriko hI mazAleM jalAkara darzana karaneke liye ge| muni maba dhyAnastha mauna the pIche lauTate hue antameM jo mazAlavAlA thA usakI mazAlakI lau kisI vAMsase laga gii| isa bAtapara kisIne dhyAna na diyA saba cale Ae vaha Aga bar3hatI huI phaila gaI aura jina vAsoMke madhyameM muni gaNa dhyAna kara rahe the vahAM taka phaila gaI aura usane dhyAnamtha muniyoMke zarIroMko dagdha kara diyA / muniyoMne dhyAna nahIM chodd'aa| dUsare dina jaba yaha khabara pragaTa huI to mahAna zoka va duHkha hubhA / isa pramAdake doSake miTAneke liye rAnA aura paMcoMne yaha prAyazcita liyA ki 108 jaina maMdira banavAe nAveM / kahate haiM isa kilemeM 1 0 8mina maMdira choTe yA bar3e banavAe gae the| belagAmameM aba bhI bahuta jenI haiM va kaI jaina maMdira haiN| isa kilekI kamalavastImeM eka pratimA virAjita hai jisakI sevA pUnA zrIyuta devendra lokappA caugule lakar3Ike vyApArI belagAma phorTa karate haiN| (Indian antiquary V. IV P. 34) meM belagAma zaharake sambaMdhameM likhA hai ki prAcIna belagAmako jaina rAjAne basAyA thaa| janakavi parasija bhavanaMdana belagAma
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / nivAsIne purAnI kanar3I meM eka yahAMke rAjAoMkA itihAsa likhA hai usase mAlUma huA ki zAhapura aura belagAmako jIrNa zItapura kahate the / yahAM sAmaMtapaTTana nagarake adhipati jainIrAjA kuntamaya rahate the jo baDe dharmAtmA tathA dayAvAna the| inake rAjyameM saba loga prasanna the / eka dina ekasau ATha 108 jaina sAdhu anagotU (jo hakhagirikA prAcIna nAma thA) ke vanameM dakSiNase Ae aura rAtriko dhyAnastha baiThe / rAjA kuntamarAya apanI rAnI guNavatI ke sAtha rAtriko hI baMdanAke lie gae / masAloMkI lapakoMse vanameM agni laga gaIM ve sAdhu dhyAna se na uThe agnimeM hI dagdha hogae | isaliye rAjAne yaha daDa liyA ki 108 jaina maMdira banavAUMgA / jahAM kile meM aba kucha jaina maMdira pAejAte haiM vahI usane 108 maMdira bnvaae| usakI strI garbhasthA thI usane belagAmakA nAma vaMsapura rakkhA / kucha kAla pIche belagAma meM sAvaMtabaDIkA rAjA kuntamakA putra zAMta bahuta prasiddha huA / yaha jainadharmakA paMDita thA, bahuta vIra tathA jaina sAdhuoM kA rakSaka thaa| isane jaina maMdiroM meM bahuta dhana lagAyA / isakI caudaha striye thIM unameM mukhya padmAvatI thI jo bahuta prasiddha thI isake putrakA nAma anantavIrya thaa| zAMta eka daphe yAtUra ke pAsa sudarzana nadImeM snAna karaneko gayA vahAM bijalI girane se maraNako prApta huA / taba maMtriyoMne anaMtanorthako rAjA sthApita kiyA / kucha kAla pIche isI vaMzameM rAjA mallikAbhuMga huaa| isIke samaya meM prasiddha musalmAna asadakhAMne kapaTase velagAmakA rAjya le liyA aura 108 maMdiroMko dhvaMza karake kilA banAyA /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ belagAma jilaa| (2) hAlasI-(halasige) grAma, tA. khAnApura, khAnApurase dakSiNa pUrva 10mIla / hAlasI eka bahuta prAcIna sthAna para hai jo pUrva samayake kAdamboM (sana I0 500) kA mukhyasthAna thA tathA goAke kuTumboMkA choTA rAjyasthAna thA jinhoMne 980se 1252 taka rAjya kiyaa| yahAMke saba tAmrapatra kAdamba rAjAoMke prAcIna vaMzako pragaTa karate haiM jo jainI the va jinakI rAjyadhAnI banavAso aura hAlasImeM thii| yahAM san 1860 meM 6 tAmrapatra eka TIlemeM mile the jo cakratIrthake kUeke pAsa haiM jo hAlasIse uttara 3 mIla nAMdagar3hakI sar3akapara hai| ye saba 5vIM zatAbdIke haiM aura saba jaina kAdamba rAjAoMkI vaMzAvalIko pragaTa karate haiN| (3) hoMgala (vela hoMgala) grAma tA0 sAmpagAMva-yahAMse pUrva 6 mIla grAmake uttara 1 prAcIna jaina mandira hai jisako aba liMga maMdira badala liyA gayA / isameM 12 vIM zatAbdIke do lekha haiM / inameMse eka lekhameM tA0 1164 hai / rAjya, rAha sAra kArtavIrya (1143-1164)-isameM 1 jaina maMdirake banane va usako bhUmi denekA varNana hai / isa zilA lekhake Upara madhyameM padmAsana zrI jinendrakI mUrti hai| usakI dAhanI tarapha eka khaDagAsana mUrti hai Upara candramA hai aura vAI tarapha 1 gAya aura bachar3A hai Upara sUrya hai| ( Indian antiquary IV 115 Fleet's Kanarese dynasties 82.) hAgalake zilA lekhamero Ind. Ant. X P. 249. se banavAsIke kAdamba vaMzakI vaMzAvalI vaMzasthApaka mayUrabhaMjase dI jAtI hai|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ mayUrabhaMja prathama P 2 kRSNavarmA 3 naM0 1 nAgavarmA pra0 T 4 viSNuvarmA 5 mRgavarmA I satyavarmA I 7 vijayavarmA 1. 8 jayavarmA pra0 1. nAgavarmA dvi0 T 10 zAMtavarmA pra0 11 kIrtivarmA pra0 T [ 26 muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvalI 13 caTTapa, yA caTTayAM yA cAhuga I taila yA tailapa pra0 kIrtivarmA dvi0 yA kIrtideva 1 tailanasiMha zA0 660-666 12 AdityavarmA T kortideva dvi0 14 jayavarmA dvi0 yA jayasiMha - zAMtivarmA dvi0 yA zAMta, zAMtapa T zA0 1010 taila dvi0 zA0 1021-1072 1 rools 1 caukI yA jAkI vikrama yA vikramAMka kAmadeva yA taulamana aMkakA zo0 1103 - 1118 belagAma jilA / [ 76
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| (1) hulI-grAma tA. pArasagar3ha / saundattIse pUrva 5 mIla / yahAM khAsa dekhane yogya eka sundara kintu dhvaMza maMdira paMcaliMgadevakA hai / yaha asalameM jaina maMdira thA bhItara eka liMgAyata mUrti nAgamUrti va gaNapati virAjita hai / jo zAyada dUsare maMdiroMse lAkara birAjita kiye gae haiM / yahAM tIna zilA lekha haiM do pazcimI cAlukya rAjya vikramAditya hi0 (1018--48) aura somezvara (1069.-75) ko batAte haiM va tIsarA kAlAcUrI bajAla (san 1155-1177) ko batAtA hai| (5) konara-(koMDa nUru zilAlekhameM) grAma tA0 gokAka / ghaTaprabhA nadIpara gokAkase uttara pUrva 5 mIla dakSiNakI tarapha kucha retIlI pahAr3iyoMke nIce aisI hI koThariyAM haiM jisameM pASANakI dIvAle va chateM haiM aisI koThariyAM dakSiNa hai| darAbAda tathA dakSiNI bhAratake anya sthAnoMmeM pAI jAtI haiM / iMglaiMDa meM prAcIna pASANake kamaroMse inakI sadRzatA hotI hai isase ye dekhane yogya haiM / ye saba 50 se adhika eka samudAyameM haiM / loga inako pAMDavoMke ghara kahate haiM / ye bahuta hI prAcIna haiM / (noTa-ye saba jaina sAdhuoMke dhyAnake sthAna haiM ) grAmake jaina maMdirameM rATTa rAnAkA lekha zAkA 1009 kA hai| isa zilAlekhakA bhAva yaha hai--- isa lekhameM cAlukya rAjA tribhuvanamalla yA vikramAditya dvi0 aura usake putra jayakarNakA varNana hai| jayakarNake sivAya isa lekhameM cAmuNDa daMDAdhipa yA senApatikA bhI varNana hai jo kunDI dezakA zAsana karatA thA aura maNDalezvara rAnA senakA bhI varNana hai
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ belagAma jilaa| [81 jo rAhoMkA rAjA thaa| isameM balAtkAragaNake vaMzadharoMkA varNana hai no koMDanUru aura hileyarumeM rAjAsenake nIce grAmake adhipati the| pahalA dAna sarigaMka vaMzake nippiyama gAmaNDane usa jaina maMdirako kiyA jo koMDanurumeM zAkA 1009 meM banavAyA gayA thaa| usI baDe cAlukya rAjA konnane bhI isI maMdirako dAna kiyA yaha rAnA yahAM pUjA karane AyA thA-tathA eka dAna zAkA 1043 meM vikramake priya pura jamakarNane apane pitAke rAjya meM kiyA-tathA nippiyama gAmaNDane kuNDImeM eka ghara va 150 kammAbhUmi dI / gokAka phAla jahAM nadIkA pAnI giratA haiM vahAM jo maMdira haiM ve mUlameM jainamaMdira the| The temples near fall werc originally Jain temples. tathA jo yahAM guphAeM haiM ve jaina sAdhuoMkI tapasyAke liye haiM / yaha konUra prAcIna kAla meM jIniyoMkA mahatva sthAna thaa| abhI bhI grAmakA Adhipatya liMgAyata vaMzake sAtha 2 jaina vaMzako hai| (6) nAndIgaDha-tA0 bIr3I, velagAmase dakSiNa 20 mIla hai / yahAM eka prAcIna namUnedAra jainama dira jaMgalameM hai jahAM acchI kArIgarI hai| (7) nesI tA0 sapigAMva-sAMpagAMvase uttara 7 mIla yahAM eka vAsavakA ziva maMdira hai usameM rATTa rAjA kArtavIryake samayakA zilAlekha zAkA 1141 kA hai| (8) bulanDa tA0 sAMpagAma-yahAMse dakSiNa pUrva 10 mIla /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / yahAM eka bahuta bar3A sundara prAcIna jaina maMdira muktezvarakA hai jisameM vizAla pradakSiNA va bar3hiyA khudAba va zobhA hai / (9) degulavallI-degAMvase uttara pazcima 1 mIla va kittUrase dakSiNa pazcima 3 mIla / eka prAcIna IzvarakA maMdira hai jo mUlameM jainiyoMkA thA / dhvaMza hogayA hai / yahAM 15 vIM zatAbdIkA kanar3I zilAlekha hai| (10) kaDarolI-malaprabhA nadIpara sAMpagAMvase dakSiNa 6 mIla / yahAM pazcimI cAlukya somezvara dvi0 kA zilAlekha zAkA 997 ( Ind. Ant, Vol. I P. 141 ) kA hai| (11) hannikaro-sAMpagAvase uttara pazcima 4 mIla yahAM eka prAcIna svaccha jAna maMdira hai jisako aba zivAlaya yA brahmadeva maMdira kahate haiN| (12) kalahole-ghaTa prabhA nadIpara / gokAko karIva 7 mIla / yahAM eka prAcIna jaina maMdira hai jisameM zilAlekha haiN| aba isako liMgAyata maMdira kara liyA gayA hai| zilAlekha rATTa rAjAoMkA aura kArtavIrya caturtha aura mallikArjuna donoM bhAiyoMkA hai ( 1199--1218 ) ninakI rAjyadhAnI belagAma thii| isameM lekha hai ki zAkA 1127 popa suMdI 2 zanivArako 16veM tIrthakara zrI zAMtinAtha bhagavAnakA (jaina) maMdira jo kaholImeM hai usIliye kucha bhUmi va kucha nagada dAna rAjA kArtavIrya catu0 ne pujArIko kiyaa|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ belagAma jilaa| ___ [83 kalaholeke zilAlekhameM yAdava rAjAoMkI vaMzAvalI dI hai. rabbA strI holA devI brahmA strI candalAdevo rAjA prathama strI mailaladevI caMdalAdevI siMha yA siMgideva strI bhAgaladevI yA caMdrikAdevI rAjA dvi0 strI caMdaladevI aura lkssmiidevii| noTa-rAjA prathamakI kanyA caMdrikAdevI rATTa rAjA lakSmaNa yA lakSmIdeva prathamako vivAhI gaI thii| yahI kArtavIrya caturtha tathA mallikArjunakI mAtA thii| misa maMdirako dAna kiyA gayA usako rAnAhi0 ne banavAyA thaa| maMdirake guru zrI mUlasaMgha kundakunda AcAryakI zAkhA haNasAMgI vaMzake the / isa haNasAMgI vaMzake tIna guru maladhArI hue haiM jinake eka zipya mahAnika nemicandra the| zrI nemicandrake zipya zubhacandra the / zubhacandra candrake samAna pavitra the| inhIMne digambara dharmakI bahuta unnati kI thii| zubhacaMdrake ziSya zrI lalitakIrti the| (13) manolI-sauMdattIse uttara 6 mIla / yaha malaprabhA nadIpara 1 bar3A nagara hai| nagarake pazcima maMdira haiN| dose choTA tIna gumbanakA eka jaina maMdira hai jisameM raMgAvez2I acchI hai| (14) saundattI-tA0 pArazagar3ha / belagAmase 4 0 mIla pUrva / yahAM eka prAcIna jaina maMdira haiN| yahAM 6 zilAlekha haiM jinameM rATTa vaMzake rAjAoMke lekha san 875 se 1229 takake haiN|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / pahalA jaina maMdirakI bAI tarapha bhItameM eka pASANa lagA hai| isake Upara madhyameM zrI jinendra padmAsana haiM dAhanI tarapha gAya vachar3A hai bAI tarapha sUrya candra hai / isa lekhameM purAnI kanar3I bhASAkI 53 lAina haiM jinameM sauMndattI aura belagAmake tIna rATTa rAjAoM dvArA diye hue dAnoMkA varNana hai / isameM kathana hai ki sugaMdhavarti ( jo sauMdattIkA prAcIna nAma thA ) meM do jaina maMdiroMko prathama rAha rAjA pRthvI varmA prathama aura zena prathamane jo 7 veM rATTa rAjA the, banavAyA aura 6 yA 7 bhUmiyoMkA dAna kucha rATTa rAjAoMke dvArA diyA huA hai aisA kathana hai / tathA eka dAna 1097 meM pazcimI cAlukya mahArAjA vikramAditya chaThe ( tribhuvanamalla ) ne diyA aisA varNana hai / inameMse tIna dAna jaina maMdiroMko aura cAra dAtAroMke guruoMko diye gae haiM inameMse do meM tA0 875 aura 1097 hai| yaha lekha yaha bhI batAtA hai ki pRthvIrAmakA svAmI rAjA rASTrakUTa mahArAja kRSNa the (875 se 911 ) tathA sugandhavati nagarIke nikaTa malhArI ( malaprabhA ) nadI bahatI hai| isI lelase yaha bhI pragaTa huA ki pRthvIvarmA meraDakA putra thaa| yaha rAjA gaddIpara Aneke pahale pavitra muni mailapatIrthakA dhArmika ziSya kAraya jAtimeM thA / isane zAkA 798 meM manmatha saMvatsarameM yahAM jaina maMdira banavAyA aura 18 nivarta bhUmi dAna kii| dUsarA zilA lekha eka pASANameM hai jo isI hI jaina maMdirakI dAhanI bhItapara lagA hai, isake Upara madhyameM eka padmAsana nina hai, yakSa yakSiNI camara kararahe haiM / dAhanI tarapha gAya vachar3A hai, Upara sUrya hai tathA
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ belagAma jilA / [ 85 bAI tarapha eka padmAsana jina haiM Upara caMdramA hai / yaha lekha 11 lAina meM hai purAnI kanar3I bhASA hai tA0 981 san hai / isameM kundura jaina jAtikI aura usake guruoMkI bahuta prazaMsA dI hai tathA yaha varNana hai ki cauthe rAha rAjA zAMtane 150 mattara bhUmi usa jaina maMdirako dI jo usane sauMdattImeM banavAyA thA aura utanI hI bhUmi usI maMdira ko usakI strI nijikavvene dI / prArambhameM bhUmikI mApa hai jo rAha jinake maMdirake liye alaga kI gaI thii| isImeM yaha bhI AjJA hai ki pratyeka taila milavAlA 1 mana taila dIpAvalI ke dina maMdira meM dIpake liye deve / (bambaI rAya 0 e0 sI0 naM0 10) pAMcavA lekha eka pASANameM hai jo aba mAmalatadArake daphtara meM hai / yaha isI jaina maMdirake sAmane eka AMganake khodane se milA hai / isameM 53 lAina haiN| ve hI cinha haiN| isameM pazcimI cAlukya rAjA somezvara dvi0 ( saM0 1077 - 1084 ) ke AdhIna 9 meM rAha rAjA kAryavIrya dvi0 kI vaMzAvalI rAjA nannase dI hai / " Indian nnbiquary Vol. IV 1. 279-280 " se sauMdattIke lekhoMkA vizeSa varNana isa prakAra aura jAnanA cAhiye P. (1) maile tIrthakI kAreya zAkhAmeM AcArya zrI mUla bhaTTAraka hue / unake ziSya vidvAna guNakIrti the / inake ziSya icchAko jItanevAle iMdrakIrtisvAmI the / inakA ziSya merar3akA bar3A putra rAjA pRthvI varmA thA jo zrIkRSNarAjadevake AdhIna thA zAkA 797 // (2) rAjAparaga - kannakera pra0 kA putra gAnavidyAmeM nipuNa thA, (3) kannakairadvi0 ke dhArmika guru zrI kanakaprabha siddhAMta ve
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / deva the jo gaNadhara ke samAna the (4) kAlasena rAjAne sugaMdhavarti meM jinendra maMdira banavAyA thA / ( 4 ) zAMtivarmA rAjAne zAkA 902 meM AcArya bAhubalidevake caraNoMmeM sugandhavartike jaina maMdiroMke liye 1- 150 mattara bhUmi dii| yaha bAhubali vyAkaraNAcAya the usa samaya zrI ravicandrasvAmI, anandI, zubhacandra bhaTTArakadeva, maunIdeva, prabhAcandradeva munigaNa vidyamAna the (5) bhuvanaikamalla cAlukya vaMzIya satyAzrayake rAjya meM laTTalarapura ke mahA maMDalezvara kArtavIrya dvi0 sena prathamake putra the taba muni ravicandrasvAmI va arahanaMdI maujUda the (6) rAjA kattamkI strI padmalAdevI jainadharmake jJAna va zraddhAnameM indrANI ke samAna thI jisakA putra lakSmaNa thA jo malirkAjuna aura kArtavIryakA pitA thA (7) sauMdattIke 8 veM lekhameM jo cAlukya vikramake 12 veM varSa rAjyameM likhA gayA AcAryoMke nAma diye haiM ) balAtkAragaNa muni guNacanda-ziSya nayanaMdi, ziSya zrIdharAcArya, | ziSya candrakIrti, ziSya zrIdharadeva, ziSya nemicandra aura vAsupUjya traividyadeva, vAsupUjyake laghubhrAtA muni vidvAna malayAla the vAsupUjya ke ziSya sarvottama sAdhu padmaprabha the / soriMgakA vaMzakA nidhiyAmI guru vAsupUjyakA sevaka thA / (12) tAvandI - belagAma - kolhApura ror3apara eka grAma cikor3Ike dakSiNa pazcima 15 mIla / eka choTA jaina maMdira bharamappAke nAmase hai / yahAM kArtikameM eka melA hotA hai taba karIba 1000 jainI ekatra hote haiM / (16) kokatanUra tA0 athanI - athanIse pUrva dakSiNa 10 mIla, vIjApura se 45 mIla yahAM eka prAcIna svaccha jaina maMdira hai|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ belagAma jilaa| (17) sAdagI-athalIse pUrva 13 mIla, prAcIna jainamaMdira jo vyavahAra meM nahIM AtA va jIrNa hai| (18) kAgavAda- athanIse pazcima 22 mIla eka pahAr3ameM khudAI hai vahAM sundara jaina mUrti hai tathA eka mainamaMdira hai| (19) rAyabAgaprAcIna nAma bAge yA havInabAge belagAmake dezI rAjyoMmeM eka nagara hai| yahAM saMskRtameM zilAlekha hai / isameM pahale kRSNa prathamakA nAma hai jisane rAhavaMzako prasiddha kiyA / phira rAjAsena selekara kArtavIrya caturtha aura mallikArjuna taka nAma haiN| inakA samakAlIna yAdava vaMzakA rAjA revvA yA jo kopanapurakA adhipati thaa| isameM usa dAnakA varNana hai jo kArtavIryadevane zAkA 1124 ko zubhacandra bhaTTArakadevako kiyA, vAsne rATToMke jaina maMdiroMke liye jinako usakI mAtA caMdrikAdevIne sthApita kiyA thaa| yahIM dUsarA lekha narasiMhaseThIke jaina maMdirameM hai / saMskRtameM yaha cAlukya lekha hai / (zAyada) zAkA 1062 meM narasiMhaseThIke jaina maMdirako mahArAja jagadekamallake rAjyameM daMDanAyaka dAsima rasune dAna kiyA /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (22) vIjApura jilaa| isa jilekI cauhaddI isa prakAra hai uttara-bhImA nadI, zolApura, akalakoTa / pUrva aura dakSiNa pUrva-nijAma rAjya / dakSiNa-malaprabhA nadI taTapara dhAr3avAr3a aura rAmadurga hai / pazcima--mudhAla, jAmakhaMDI aura jatha rAjya / isa nilekA prAcIna nAma-kalAdagI jilA hai / san 1845meM isakA nAma vIjApura par3A hai| itiA -prAcIna kathAmeM daMDakAraNyA iMDakavanake sambandhameM isa kileke mAta sthAnoMkA varNana AyA hai-evallI haMguDameM, badAmI, bAgalakoTa, dhUlakher3a iMDImeM, galagalI bAgalakoTameM, hippargI, siMdagImeM va mahAkUTa bdaamiimeN| dUsarI zatAbdImeM yahAM tIna sthAna bahuta pramiddha the jinakA varNana Ptolenny TolamIkI sUcImeM hai / (1) badAmI (2) iMDI (3) krkerii| jahAMtaka jJAta hai bAdAmI ina sabameM prAcIna jagaha hai| yahAM pallA vaMzakA kilA hai / chaThI zatAbdIke davyameM cAlukya vaMzIya rAjA pulakezI mane pallavoMse vAdAmI le liyaa| yahAMse musalmAnoMke Anetaka itihAsake cAra bhAga haiM- pUrvIya cAlukyoMne aura pazcimIya cAlukyoMne 760 sana I0 taka, rASTrakUToMne 760 se 973 taka phira kalacUrI aura hosAla vallAlane 1190 taka jisameM siMdA rAjA dakSiNa bIjApurameM 1120 se 1180 taka rahe-devagiri yAdavoMne 1190 se terahavIM zatAbdI musalmAnoMke Anetaka rAjya kiyA /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilaa| [ 86 sAtavIM zatAbdImeM cIna yAtrI huinasAMgane vAdAmIkA darzana kiyA thA taba yaha cAlukya vaMzakA sthAna thaa| vaha varNana karatA hai ki "yahAMke loga lambe kadake, mAnI, sAde, ImAnadAra, kRtajJa, vIra aura bahuta hI sAhasI haiM / rAjAko apanI senAkA abhimAna hai, rAjyadhAnImeM bahuta maMdira va maTha haiM, purAne TIle va rAjA azokake samayake stUpa haiM / yahAM hara prakArake sAdhu milate haiN| logoMko zikSAkA bahuta prema hai aura ve satya aura dharmake anusAra calate haiM / cahuMora 1200 maTha isa rAjyameM haiN|" yahAM bahuta prAcIna zilpakalA hai va prasiddha zilAlekha arasIbIDI, aikallI, aura bAdAmI meM haiM ( 6 se 16 vIM zatAbdI takake) va bahuta hI prasiddha maMdira aivAlI aura pattadakalameM haiN| aivallIkA meghutI jaina maMdira mAde pattharake kAmake liye prasiddha hai| pattadakalake maMdira drAvir3a aura uttarI cAlukya DhaMgake haiN| huMguDa tAlukAmeM maMgamapara saMgezvarakA maMdira bahuta purAnA hai| prasiddha sthaan| (1) aivallI (holI)--prAcIna grAma--tA0 huMDaguMDa malaprabhA nadIpara vasA hai| hunagunDase dakSiNa pazcima 13 mIla hai / hama yahAM tA0 3 jUna 1993ko svayaM gae the| yaha kisI samaya bar3A bhArI nagara hogA kyoMki pASANake maMdira va makAna cAroM tarapha TUTe phUTe paDe haiM jainiyoMke bhI bahutase maMdira haiN| kuchoMmeM mahAdevakI sthApanA hai / eka choTIsI pahAr3I hai usake Upara jAte hue mArgameM maidAnameM eka di0 jaina mUrti khaMDita par3I hai| 80 sIr3hI Upara jAkara dvArapara dvArapAlakI mUrti khar3I hai jisakI UMcAI 6 hAtha
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / hogii| Upara jAkara meghutikA prasiddha di0 jaina maMdira darzanIya hai, yaha lambAImeM 52 hAtha hai| maMdirake cAroM tarapha bar3A maidAna hai / isakI dAhanI tarapha bhItapara eka zilAlekha purAnI kanar3I lipimeM bahuta bar3A aitihAsika hai jo 5 phuTa lambA va 2 phuTa caur3A hai| yaha lekha saMskRta bhASAmeM hai isakI nakala va isakA ulthA Age diyA gayA hai / maMdirake bhItara jAkara vedImeM khaMDita di. jaina mUrti palpakAsana tIna hAtha UMcI hai do indra donoM tarapha haiM, donoM tarapha siMha banA hai / bIcakI vedIke pIche 1 guphA hai va 1 guphA bagalameM hai, yaha muniyoMke dhyAna karaneke yogya hai / maMdirake Upara vedI hai, siMha cinha hai pratimA nahIM hai / maMdirake bAhara citrakArImeM hAthI va deva Adi nirmita haiN| Age thor3I dUra jAkara di jaina gaphA AtI hai jo bahuta hI bar3hiyA zilpako batAtI hai va jahAM prAcIna da jena mUrtiyAM darzanayogya haiN| __sAmane vedImeM palyaMkAsana zrI mahAvIrasvAmIkI mUrti 3 hAtha UMcI akhaMDita hai donoM tarapha camarendra haiM, va siMha hai, tIna chatra sahita haiM / vedIke dvArapara do indra haiM / vedIke bAhara bIcake kamaremeM eka ora mahAvIrasvAmIkI mUrti 3 hAtha UMcI palyaMkAsana camarendra sahita--isa pratimAnIke donoM tarapha 24 strI puruSa hAtha jor3e khar3e haiM / kamareke bAhara dAlAnameM eka tarapha zrIpAzvanAthajIkI kAyotsarga mUrti 3 // hAtha UMcI dhaNendra padmAvatI sahita haiM pAsameM eka gRhastha hAtha jor3e khar3e hai / bAMI tarapha zrI gomaTasvAmIkI kAyotsarga mUrti hai 3 // hAtha UMcI yakSa yakSiNI sahita / ye sasa
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilaa| di. jaina mUrtiyAM akhaMDita aura pUjya haiM ( paraMtu koI pUjA karanevAlA nahIM ) isa dAlAnakI chatapara bahutase svastika bar3I kArIgarIse race gae haiM / kamaloMke bhItara va bAhara chatapara apUrva zobhA hai / isa guphAkA na0 70 hai / nIce grAmameM vIrupakSa maMdirake sAmane tIna di jai| maMdira haiN| ekameM zrI pArzvanAthajIkI mUrti 2 // hAtha padmAsana akhaMDita virAjamAna hai| yahAM eka carantI maTha kahalAtA hai| yahAM kaI di. jaina maMdira haiN| eka hAtemeM 6 maMdira haiM, eka eka hArapara bArahabAraha mUrti sthApita haiM-1 vedImeM 2 hAthakI UMcI mUrti hai| " Fergusson cave temyles of India 1886," meM yahAMkI jaina guphAkA hAla yaha diyA hai ki barAmadA 32 phuTase 17 // phuTa hai jisake cAra caukora mtambha haiM / isakI bhItarakI vAI tarapha zrI pArzvanAtha phaNahita vAdAmIke sAmAna hai / dAhanI tarapha zrI bAhubali haiN| vedIkA maMdira 8 phuTa 3 iMca caukora hai yahAM eka tIrthakarakI palyaMkAsana mUrti vadAmIke samAna hai / bIcake kamaremeM zrI mahAvIra svAmI haiM aura dUsarI mUrtiyAM haiM va hAthI haiM jo unake namaskAra karaneko Ae haiN| yahAMpara avazya koI aitihAsika ghaTanA hai| " Archealojical survey report 1907-8 " meM yahAMke meghutI di. jaina maMdirakA varNana isa bhAMti diyA hai jo jAnane yogya hai aihola eka prAcIna nagara hai| bAdAmI pTezanase 14 mIla va kaTagerIse 10-12 mIla hai| yaha teraha zatAbdiyoM taka
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / cAlukya rAjAoMkA mukhya nagara rahA hai| prAcIna zilAlekhameM isa nagarakA nAma "Aryapura" yA Ayyavale milatA hai / sAtavIM va AThamI zatAbdImeM yaha pazcimI cAlukyoMkI rAjyadhAnI thii| yahAM eka jaina guphA hai jisakI koI phikra nahIM letA hai ( uncare for ) medhutI di0 jaina maMdirameM jo zilAlekha hai usase vidita hai ki yaha maMdira san I0 634 meM kisI ravikItine cAlukya rAjA pulakezI dvi0ke rAjyameM banavAyA thaa| maMdira uttarakI tarapha hai| jo yahAM vIrupakSakA maMdira dakSiNa mukha hai nisameM liMga sthApita hai yaha mUlameM jaina maMdira hogaa| isa maMdirake sAmane prAcIna jaina maMdira hai / carantI maThameM jaina maMdira haiM meghutI maMdirameM eka vizAla jaina mUrti hai-yaha maMdira sabase prAcIna maMdira hai ( It is eartist date: t . ) jaina guphAke Upara bahutase kamare dhyAnake haiM-(vIjApura gnttiyr)| meghutI di. jaina maMdirakA prasiddha lekha / "Indian antiquary Vol. V 1896 Page 67." meM isa lekhakI nakala dI huI hai so ulthA sahita nIce pramANa hai isa pASANakI 59 // iMca cauDAI va 26 iMca UMcAI hai yaha cAlukya baMzakA lekha hai| ina dakSiNI bhAgoMmeM yaha lekha mavase purAnA va sabase adhika mahatvakA hai / (Oldest one and most important of all the stone tablest' of these parts.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ [63 vIjApura jilaa| isameM isa bhAMti rAjAoMkA varNana hai----- jayasiMha prathama yA jayasiMha vallabha pulikezI prathama kIrtibarmA prathama maMgalIzA yA maMgalIzvara pulikezI hi0 yA sattyAzraya isa lekhakA abhiprAya yaha hai ki zAkA 507meM pulikezIke rAjyameM kisI ravikIrtine yaha zrI jinendrakA maMdira pASANakA banavAyA / isa lekhase idharakA bahutasA itihAsa mAlUma hotA hai| isa lekhameM bahuta mahatvakI bAta yaha hai ki isameM kadamba aura kalacUrI rAnAoMkA, vanavAsI nagarIkA, koMkaNake mauryokA, AppAyika govindakA varNana hai jo zAyada rASTrakUTavaMzakA thA / 12 vIM lAinameM idharake dezako mahArApatu vAtApipurI yA vAtApinagarI (vartamAna badAmI) ke nAmase likhA hai-- ___ nakala lekha meghutI mdir| (1) jayati bhagavAn jinendro....na....ra(?, kSa) Na janmano yamya jJAna samudrAMtargata makhilaagadantarI pamiva / / tadanu ciramapariyazcalukya kulavipula jalanidhirjayati // ethivI maulI (li) lalAmo-yaprabhava-puruSaratnAnAm / / zUre viduSi ca vibhajandAnAmmAnaJca yugapadekatra / / (2) avihita yAthAtathyo jayati ca satyAzrayassuciram / /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ mernamrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrnar 14] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| pRthivI ballabha zabdo yeSAmanvarthatAJcirajjAtaH tadvaMzeSu jigIpupu teSu bahupvapyatIteSu // nAnohati zatAbhighAta patitabhrAMtAzvapattidvipe, nRtyadabhImakabandha khaDgakiraNajvAlA sahazreraNe (3) lakSmI vita cApalAdiva kRtA zauryeNa yenAtmasAt rAjAsIjaya siMghavallabha iti khyAtazcalukyAnvayaH // tadAtmano bhUdraNaroga nAmA divyAnubhAvo jagadekanAthaH amAnuSattvaM kila yasya loka musuptasya jAnAti vapu prakarSAt // tasyAbhavattanUja-pulikezi yaHzritendrakAMtirapi (4) zrI vallabhopyayAsodvAtApipurI vadhUvaratAm // yattrivarga padavImalaM kSitau nAnu gantumadhunApi rAjakam / bhUzca yena haya medhayA jinA prApitAvabhRthamanjanA vabhau // nalamaurya kadamba kAlarAtristanayastamya vabhUva kortivarmA paradAra nivRttacittavRtterapi dhIryasya ripu (5) zriyAnukaSTA // raNa parAkrama labdha jayazriyA sapadi yena virugnamazeSataH nRpati gandhagajena mahaujasA ethukadambakadambakadambakam // tasmin surezvaravibhUti gatAbhilASe rAjA bhavattadanuja kila maMgalIzaH ya pUrva pazcima samudra taToSitAzvaH senArajaH-paTa vinirmita dimbitAnaH / / sphuranmayUkhairasi dIpikA zataiH (6) vyudamya mAtaGgatamisrasaMcayam / avAptavAnyo raNaraMgamaMdire karaccuri zrI lalanAparigrahAm / / punarapi ca nivRkSomsainyamAkAnta sAlam rucira vahupatAkaM revatI dvIpa mAgu Asapadi mahadudanvaropa saMkrAntabimbaM varuNa valamivAbhRdAgataM yasya vAcA / / tamyAgrajamya tanaye nahaMSAnubhAge lakSmyA kilA (7) milaSite pulikezi nAmni sAsUya mAtmani bhavanta matapitRvyam jJAtvA paruddha caritavyavasAya buddhau / / sa yadupacita mantrosAha zakti prayoga kSapita bala vizeSo maMgalIzo ssamantAt svata
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilaa| nayagata rAjyArambhayatne na sAI nijamatanu ca rAjyaM jIvitaM cojjhatisma // tAvacchatrabhaMge jagadakhila marAtyandhakAroparuddhaM (8) yasyAsahya pratApa dyuti tatibhirighAkkrAnta mAsItprabhAtam nRtyadvidyutpatAkaiH pranavini maruti kSuNNa paryaMta bhAgairgadbhiArivAsai ( hai ) ralikula malinaM vyomayAtaMkadAvA / labdhvA kAlaM bhuvamupagate jetumApyAyikAkhye govinde ca dvirada nikarairuttarAmbhodhirathyAH yasyAnIkaiyudhi bhaya rasajJatvameka-prayAtastatrAvAptamphalamupasatamyA (9) pareNApi sdyH|| varadAtuGga taraGga raMga vilasadvaMsAnadImekhalA banavAsImavamRda natamsurapura praspardhinI sampadA mahatA yamya valArNavena paritassaMchAditolItalaM sthaladurgajjaladurga tAmivagataM tattatkSaNe pazyatAm / / gaMgAmbu--pItvA vyasanAni sapta hitvA puropArjita saMpado pi yamyAnubhAvopanatAmsadA sannA-(10) sannasevAmRtapAna zauNDAH koMkaNeSu yadAdiSTa caNDadaNDAmbubIcibhiH udastAstarasA maurya palbalAmbusamRddhayaH / aparajaladhelakSmI yasmitpurImpurabhitprabhe madagajaghaMTAkAra viAM zatairavamRdanati jalada paTalanIkA kIrNanavotpala mecakajalanidhiriva vyoma vyona samo bhavadambunidhiH // pratApopanatA yasya lATa mAlaya gUrjarAH daNDopanatasAmanta cA vAivAbhavana / / aparimita vibhUti sphIta sAmantasenA mukuTamaNi mayUkhAkkrAnta pAdAravindaH yudhi patita gajendrAnIka vIbhatsabhUto bhayavigalita harSo yena cAkAri harSaH // bhava murubhiranIka zazA (12) sato yasya revA vividhapulina zobhA vandhya bindhyopakaMThA adhikatara marAjatsvena teno mahinA zikharibhiribha vA varma NAM spaDhayeva / / vidhivadupacitA bhizzaktibhizzakrakalpastisRbhirapi guNaughessvaizca
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| mahAkulAdyaiH anamadadhipatittvaM yo mahArASTrakANAM navanavati sahazra grAmamAnAM trayANAM gRhiNAM sva (13) kha guNaistrivargatuGgA vihitAnya kSitipAla mAnabhaMgAH abhavannupajAta bhIti liMgA yadanIkena sako (sa) lA kaliGgAH piSTaM piSTapuraM yena jAtaM durgama durgamaJcitraM yasya kalervRttaM jAtaM durgamadurgamam / / sannaddha vAraNa ghaTAstha gitAntarAlam nAnAyudhakSatanara rakSatanAGgarAgam AsInjalaM yadava mardita mabhragarbhANA lamambaramivorjita sAndhya rAgam // uddhatAmala cAmaradhvaja zatacchAtrAndhakAraivvalaiH zauryotsAharasoDatAri mathanammaulAdi bhiSSavi dhaiH AkAntAtma balonnatimbala rajassaJchanna kAMcIpuraH prAkArAntarita pratApa makarodyaH pallavAnAmpatim // kAverI dRta zapharI vilola netrA colAnAM sapadi jayodyatasya yamya prazcyotanmada gajase (15) turuddha nIrA sasparza pariharatimma ratnarAzeH // colakerala pANDyAnAm yo bhUttatra mahaIye pallavAnIka nIhAratuhinetara dIdhitiH // utsAha prabhu maMtra zakti sahite yasminsamaMtA dizo nitvA bhumipatInvisRjya mahitAnArAdhya devadvijAn vAtApInnagarImpravizya nagarImekA mivorvImimAm caJcannIravinIla nIra parikhAM (16) satyAzraye zAsati // triMzatsu trisahazreSu bhAratAdAhavAditaH saptAbda zata yukteSu zatepvadveSu paJcasu // paJcAzatsu kalau kAle SaTsu paJca zatAsu c| samAsu samatItAsu zakAnAmapi bhUbhUjAm // tasyAmbudhitraya nivArita zAsanasya (1) / sattyAzrayamya paramAptavatA prasAdaM zailaMjinendra bhavanambhavanamnahimnAnniApitammatimatA ravikIrtinedam // prazaste vasatezcAsyAH jinasya trinagada guro karttA kArayitA cApi ravikIrti kRtI svayam // ye nAyojitavezma sthira marthavidhau vivekinA ninavezma sa vijayatAM ravikIrti kavitA (18) zritakAlidAsa bhAravikIrtiH /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilaa| [17 wwww ulthA zrI bhagavAna jinendra jayavaMta ho, jinake jJAnasamudra meM sarva jagata eka dvIpake samAna hai|....uske pIche cAlukya vaMzarUpI samudra cirakAla jayavaMta ho, jisakI mahattAkA paricaya nahIM ho saktA / jo pRthvIke mukuTakI maNi hai tathA puruSaratnoMkI utpattikartA hai| tathA cirakAla zrI satyAzraya jayavaMta ho jo satyakA Azraya karanevAlA hai tathA jo eka sAtha vIra aura vidvAnoMko dAna aura mAna detA hai / inake vaMzameM bahutase rAjA ho gae jo vinayake icchuka the va jinakA pRthvIvallabha nAma sArthaka thA / isI cAlukya vaMzameM prasiddha rAjA jayasiMhavallabha ho gae haiM jinhoMne aise yuddha meM apanI zUravIratAse usa lakSmIdevIko jIta liyA hai jo capalatAne bharI huI hai ki jisa yuddhameM usake saikar3oM bANoMse dhabar3Ae hue aneka ghor3e paidala tathA hAthI girAe gae the va jahAM nAcane hupa va bhayameM bhare hue mastakarahita zarIroM kI va talavAroMkI hamAroM kiraNeM camaka rahI thiiN| usakA putra devasama prabhAvazAlI va pRthvIkA eka akelA svAmI raNarAna nAmakA thA jisake zarIrakI uttamatAse usakI nidrAvasthAmeM bhI usakA advitIya manupyapanA lokomeM pragaTa thA / usakA putra gulikezI PuleKesi 1 thA jisane yadyapi caMdramA kI krAMti pAI thI va jo lakSmIdevIkA priya thA tathApi vAtApipurI nagarIrUpI vadhUke varapaneko prApta thA / usake dharma, artha, kAmarUpa tIna vargake sAdhanakI barAbarI pRthvImeM koI nahIM kara saktA thA / usake azvamedha karaneke pIche pavitra bheTase yaha pRthvI zobhA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| yamAna thii| usakA puna kIrnicaryA thA jo nala, maurya aura kadamba vaMzoMke liye kAlarAtri thA / yadyapi vaha parastrIse virakta thA tathApi usa dhIrakA mana apane zatruoMkI lamIse AkarSita thaa| padamboMke vaMzake vizAla kadambavRkSako yuddha meM apane parAkramase vijayalakSmIko prApta karanevAle mahA tenambI nRpake gajane khaMDa 2 kara diyA thaa| jaba isa rAjAkI icchA indrasama vibhRtimeM tRpta ho gaI thI taba usake laghubhAI maMgalIza rAjA hue. jinhoMne apane ghor3e pUrva pazcimake samudroMke taToMpara ThaharAe the tathA apanI senAkI rajase cAroM tarapha maMDapa chA diyA thaa| jisane mAtaM? jAtike andhakArako apanI saikar3oM camakatI huI talavAroMke dIpakoMse dUra karake yuddhake madhyameM kaTacUriyoM (kalacUriyoM)ke vaMzakI lakIpI sundara strIko apanI strI banA liyA thA aura phira jaba usane zIghahI revatIdvIpa ( hArakA jahAM raivatAcala yA giranAra hai ) ko lenA cAhAM taba usakI vizAla senA jo sundara patAkAoMse zobhita va nisane kiloMko ghera liyA thA samudrameM aisI jhalakatI thI mAno varuNakI senA hI usake vaza meM ho gaI hai| ___jaba usake bar3e bhAIka putra pulakezIko-onake mamAnaprabhAvazAlI thA-lakSmIdevIne pasanda kiyA tathA usane apane cAritra vyApAra aura buddhimeM yaha samajhA ki usake cAcA usakI tarapha IrSA bhAva rakhate haiM, taba pulakezI dvArA saMgrahIna maMtra, utsAha tathA zaktike prayogase maMgalIzakI zakti bilakula naSTa ho gaI aura usake isa prayatnameM ki vaha rAjyako apane hI putra ke liye khakhe, maMgalIzane apanA rAjya tathA jIvana kho diyaa| jaba isa taraha maMgalIzakA
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilaa| [EE chatra bhaMga huA taba sarva jagata zatruoMke andhakArase chAgayA, parantu usake asahya pratApake vistArase pIr3ita hokara mAno prabhAta ho gyaa| usa AkAzameM jo bhauroMke samAna kAlA thA bahatI huI havAse ur3ate hue patAkAoMkI vijalIkI samAna camakase tar3akA ho gyaa| asara pAkara jaba appayi padadhArI govinda rAjA (jo rASTrakUToMkA rAjA thA) jo uttara samudrakA svAmI thA apanI hAthiyoMkI senAko lekara pRthvIke vijaya karaneko AyA taba isa pulakezIkI senAoM ke hAthoMse-nisako pazcimake rAjAoMne madada dI thI-vaha bhayabhIta ho gayA aura zIghra apanI kRtike phalakA lAbha kiyaa| jaba vaha banavAmIko ghera rahA thA jisake kinArepara *haMsa nadI thI jo varadA nadIke ucca taraMgoMmeM krIr3A karatI thI va jo nagara svargapurIke samAna thA taba vaha kilA jo sUkhI jamInapara thA cAroM taraphase usakI senArUpI samudrase aimA ghira gayA mAnoM logoMko aisA mAlUma hotA thA ki samudrake madhyameM koI kilA hai| ve loga bhI jinhoMne gaMgAkA pAnI piyA thA aura mAta vyasana tyAga diye the tathA lakSmIko bhI prAptakara liyA thA usake prabhAvase AkarSita ho sadA usake nikaTa sambandhakA amRta pAna karanA cahate the| koMkaNake dezoMmeM usakI AjJAse niyukta caMDadaMDarUpI samudrakI taraMgoMse mauryarUpI sarovarake jalake bhaMDAra zIghra hI vaza karaliye * vartamAnameM varadA nadI vanavAsI nagarake nIce bahatI hai tathA haMsa nadI kisI purAnI dhArAkA purAnA nAma hai| jo yahAMme 7 mIla hai va isIkI upanadI hai|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / gae the / nagarako dagdha karanevAle zivake samAna usane jaba usa nagarako jo ki pazcima samudrakI lakSmIdevIke samAna thA madonmatta hAthiyoMke samAna saikar3oM jahAjoMse ghera liyA taba vaha AkAza jo nae vikasita kamalake samAna nIla varNa thA va meghoMse ghirA huA thA samudrake samAna ho gayA aura samudra AkAzake samAna ho gyaa| usake prabhAvase parAjita hokara lATa, mAlava aura gurjara aise yogya AcaraNavAle ho gae, jisataraha daMDase vazIbhUta sAmanta loga hoM / rAjA harSake caraNakamala usakI aparimita vibhUtise pAle hue sAmantoMke ratnoMkI kiraNoMse Dhake hue the jaba yuddhameM usake balavAna hAthiyoMkI senA isase mArI gaI taba usakA harSa bhayameM pariNata ho gayA / jaba vaha pRthvIko apanI bar3I senAoMse zAsita kara rahA thA taba revA (nadI) jo vindhyAcalake nikaTa hai va jisake taTa vAlUse zobhita haiM usake prabhAvase adhika zobhAyamAna hogaI / yadyapi parvatoMke mahatva ko dekhakara usake hAthiyoMne IrSAse usa nadI ke saMgako chor3a diyA thA / indra tulya tIna zaktiyoMko rakhanevAle usa rAjAne apane ucca kula Adika guNoMke samudAyase tIna dezoMpara apanA adhikAra prApta kiyA thA jinako mahArASTraka kahate haiM jisameM 99000 ninAnave hajAra grAma the / kaliMga aura kauzala dezavAsI - jo gRhasthoMke uttama guNoMse saMyukta ho trivarga sAdhanameM prasiddha the aura jinhoMne dUsare rAjAoMkA mAna bhaMga kiyA thA- isa rAjAkI senAse tabhayabhI the / usake dvArA vazIbhUta ho piSThapurakA kilA durgama na
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilaa| [101 rhaa| isa vIrake kArya saba durlabha kAryoMmeM bhI ati durlabha the / vaha jala usake dvArA kSobhita hokara jisameM usake hAthiyoMkI mahAna senAne praveza kiyA thA va jo usake aneka yuddhoMmeM mAre gae manupyoMke raktase lAla varNakA ho gayA thA-usa AkAzake samAna jhalakatA thA jisameM meghoMke madhyameM sUryake dvArA saMdhyAkA raMga chAgayA ho / apanI una senAoMse joki nirdoSa camaroMke hilAnese va saikar3oM patAkAoM va chatriyoMse aMdhakArameM AgaI thIM aura jinhoMne apane utsAha aura zaktise unmatta usake zatruoMko pIr3itakara diyA thA aura jisameM chaHprakAra zaktiye thIM usa rAjAne apanI zaktise prasiddha pallavoMke rAjAko usakA prabhAva apanI senAkI rajase chipe hue usake kAMcIpura nagarake koTake bhItara hI chipA diyA thA / jaba usane cauloMkI jItake liye zIghahI tayyArI kI taba usa kAverI nadIne jo machaliyoMke caMcala netroMse bharI huI thI apanA sambandha samudrase chor3a diyA kyoMki usake jalakA pravAha usa rAjAke madonmatta hAthiyoMke pulase ruka gayA thaa| vahAM usane coloM, keraloM aura gAMDayoMko mahARddhiyukta kiyA parantu pallavoMkI senAke pAleko galAneke liye mUrya sama ho gyaa| jaba rAjA satyAyane apane utsAha, prabhuttva va maMtrazaktise sarva nikaTake dezoMko jIta liyA aura parAsta rAjAoMko visarjana kara diyA tathA deva aura brAhmaNoMko ArAdhita kiyA aura apanI vAtApI nagarI (vadAmI) meM praveza kiyA taba usane sarva jagatako aise nagarake samAna zAsita kiyA jisake cAroM tarapha nRtya karate hue samudrake jalase pUrita nIlakhAI baha rahI ho /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102] maMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| 3730 tIna hajAra sAtaso tIsa varSa bhAratoMke yuddhake vItanepara va 3550 tInahajAra pAMcasau pacAsa varSa kaliyugake jAnepara aura zaka rAjAoMke 506 pAMcasau chaH varSa honepara mahimApUrNa yaha pASANakA minendramaMdira vidvAna ravikIrti dvArA nirmApita kiyA gayA thaa| jisa ravikIrtine usa satyAzrayake mahAna prasAdako prApta kiyA thA jisakI AjJA mAtra tIna samudroMse hI rokI gaI thii| isa tIna jagatake guruzrI jinendra maMdira kI prazastikA lekhaka tathA jisane isa maMdirako nirmApita karAyA vaha yaha svayaM ravikIrti hai| vaha ravikIrti vijayako prApta kare, jisane apanI kavitAse kAlidAsa aura bhairavIkese yazako prApta kiyA hai va jo kAryake karanemeM vivekI hai va jisane yaha mahAna jinamaMdira banavAyA hai / lekhake nIce jo kanar3I bhASAmeM hai usakA ulthA / muzrIvallIkA grAma, bhelaTikavADa nagara tathA parvanUra, gaMgabUra, pUligiri aura gaMDava grAma isa devatAkI sampatti haiN| uttara aura dakSiNakI tarapha isa parvatake nIce dakSiNa bhImavArI taka isa mahApathAMtapura nagarakI sImA hai| isa meghutI maMdirake UparI bhAgake AMganameM eka smAraka pASANa hai jisameM eka choTAsA lekha purAne kanaDI akSaroM meM hai / isake akSara 12vIM va 13vIM zatAbdIke haiN| jisakA bhAva yaha hai ki yaha rAmazeThIkI niSidhikA hai jo mUlasaMgha balAtkAragaNake kamala the va aimaseThIke putra the jo dugalagar3a grAma vAsI va rAmavaraga jileke saMrakSita vyApArI the|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilaa| [ 103 arasIbIDI-tAlukA hunagaMDameM eka dhvaMza nagara-huMnagaDase dakSiNa 16 mIla / yahAM prAcIna cAlukya rAjyadhAnI thI jisakA nAma vikramapura thA jisako mahAna vikramAditya caturthane (10761126) meM sthApita kiyA thaa| usake samayameM pazcima cAlukya 973--1190) bahuta unnatipara the| kalacUriyoMne 1151meM leriyA taba bhI yaha eka mahatvakA sthAna thaa| yahAM do dhvA jaina madira haiM, do bar3e cAlukya aura kalacUrI vaMzake zilAlekha purAnI kanaDImeM haiN| (2) vAdAmI-tA0 vAdAmI, ema0 ema0relavepara sTezana / yaha mthAna isa liye prasiddha hai ki yahAM eka jaina guphA sana I0 650 kI hai va tIna brAhmaNa guphAeM haiN| jinameM ekameM zilAlekha san I0 579kA hai| jaina guphA 31 phuTa lambI va 19 phuTa cauDI hai| tA0 1 jUna 1923ko hamane vAdAmIkI yAtrA kI thI / guphAke nIce eka baDA ramaNIka sarovara hai / yaha jaina guphA bahuta hI sundara va aneka akhaDita di. jaina matiyoMse zobhita hai / yaha guphA 5 darakI hai-isake 4 stambha haiM / jo caukora haiMstambhoMpara phUlapattI va gRhastha strI puruSa bane haiM / guphAke bAhara pUrva mukha 1 pratimA zrI mahAvIrasvAsakI palyaMkAsana hai 1 hAtha uNcii| eka tarapha yakSa hai, do camarendra haiM, tIna chatra haiM / sAmane bhItapara siMha va haraeka koneke Upara va staMbhapara siMha hai| vAstavameM yaha guphA zrI mahAvIrasvAmIkI bhaktimeM apanI vItarAgatAko jhalakA rahI hai / bhItara jAkara bAharI dAlAnameM pUrvamukha bhItapara zrI pArthanAtha kAyotsarga 5 hAtha UMce phaNasahita, 1 camarendra khar3e, 1 baiThe
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / donoMora, 1 konemeM eka yakSa / isIke sAmane bhItapara pazcima mukha zrI gomaTasvAmI 9 hAtha UMce kAyo 0 cAra sarpa lipaTe keza Uparase Age Akara tapake kAraNa kaMdhepara laTaka rahe haiN| do camarendra idhara udhara haiM | nIce do gRhastha ghuTanoMse hAtha jor3e baiThe haiN| vAstavameM yaha mUrti sAkSAt zrI bAhubali mahArAjake eka varSa tapake atest dikhalA rahI hai / isa dAlAna meM cAra khaMbhe haiN| do madhya meM do bhItake sahAre / ina cAroMmeM aneka palyaMkAsana aura khar3agAsana di0 jaina mUrtiyAM apanI vItarAgatAko jhalakA rahI haiM / isake Age vedI kamare ke bAhara bhItarI dAlAna hai yahAM bhI apUrva pratimAeM haiN| 1 mUrti 4 hAtha UMcI khaDagAsana pUrvamukha hai Upara tIna chatra haiM / isake AsapAsa kaI mUrtiyAM haiM / sAmane pazcima mukha 1 mUrti 4 hAtha UMcI kAyotsarga, do yakSa haiM va aneka pratimAeM AsapAsa haiM / vedIke kamareke dvArake donoM ora mukhya zrI pArzvanAtha phaNasahita 1 / hAtha UMce tathA anya mUrtiyeM haiM / Age 4 sIr3hI car3hakara vedIkA kamarA hai / dvArapara donoM ora do indra haiM / bhItara mUla nAyaka zrI mahAvIra svAmI palyaMkAsana 3 hAtha UMce do indra sahita va tIna siMhasahita virAnti haiM / isa prAMtameM yaha di jaina guphA darzanIya tathA pUjyanIya hai / ( Fergusson cave temples of India 1880 ) meM isa vAda mI jaina guphAkA isa taraha varNana diyA gayA hai ki yaha vAdAmI kalAdagI kalekaTarImeM kalAdagIse dakSiNa pazcima 23 mIla hai / malaprabhA nadIse 3 mIla hai / prAcIna kAlameM yaha cAlukya vaMzI rAjAoMkI bAtApi nagarI thI / pulakezI pra //
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilA / [ 105 thamane chaTThI zatAbdIke prAraMbhameM isako apanI rAjadhAnI kiyA thA / yaha jaina guphA karIba 650 hI meM khodI gaI hogI / varAmadA 31 phuTase 6 || phuTa hai gaharAI 16 phuTa hai / pIchekA kamarA 6 phuTa aura 25 || phuTa hai / yahAMse Age 4 sIDhI car3hakara siMhAsanapara zrI mahAvIrasvAmI palyaMkAsana virAjita haiM / varAmadeke konoMmeM donoM tarapha 7 || phuTa UMce zrI gomaTasvAmI aura zrI pArzvanAtha kI mUrtiyeM zobhita haiN| staMbhoM aura bhItoM para bahutasI tIrthakaroMkI mUrtiyAM haiM / noTa- yahAM pUjana pATha nahI hotI hai| yahAM iMDI nivAsI zrI AdappA anantappA upAdhyAya jaina sakuTumba rahate haiM jo aspatAla meM kampAuMDara haiM / inake gharameM mUrti bhI hai / (3) vAgalakoTa nagara ghaTaprabhA nadI para / yahAM 1 di 0 jaina maMdira hai, jainIloga bhI haiN| yahAM 1 jaina bAjAra hai jisako jainiyoMne navAba sAvanUra (1664 - 1675) ke rAjyameM banavAyA thA / (4) huna guMDa grAma - bAgalakoTase 29 mIla / yaha bIjApurase dakSiNa pUrva 60 mIla hai / nagarake sAmane jo pahADI hai usapara 1 jaina maMdira ke avazeSa haiM jisako meghutI maMdira kahate haiN| maMdirake stambha caukora haiM aura bahuta moTe haiM / eka khaMbhemeM bahuta acchI / khudAI hai| purAne saba Divijanala Aphisake pAsa usake uttara meM eka jIrNa jaina guphA hai| yahAMkI mUrti nahIM rahIM / nagarameM parvatake nIce jo rAmaliMgadevakA maMdira hai usameM jaina maMdiroMke solaha stambha caukora bar3hiyA haiM / isa maMdirake pAsa eka gharake AMgana meM eka choTA maMdira hai jisameM purAne caukora khaMbhe jaina mandiroMke haiN|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 ] muMbaIprAnta ke prAcIna jaina smAraka / (5) paTTadakala - tA0 vAdAmI, vAdAmIse 9 miil| yahAM bahutase prAcIna maMdira jaina aura brAhmaNoMke haiM, unameM 7 vIM va 9 vIM zatAbdI ke zilAlekha haiM / ye saba maMdira drAvir3a zilpake namUne haiM / ziva maMdirake pazcimameM eka purAnA jaina maMdira hai / drAviDa zilpa meM racita hai / khulA huA kamarA hai / jisake 8 stambha haiM / maMdirake haradoora savArasahita hAthIkA AdhA bhAga hai, dRSTike Upara 5 phaNakA sarpa hai / bhItara ke kamare meM cAra caukora staMbha haiM / isake bhItarake kamare meM do gola va do caukora khaMbhe haiN| maMdirajI mUrtirahita hai / eka kAyotsarga nagna mUrti jisapara sAta phaNakA sarpa hai Age caTTAnapara ghuTanoMse khaMDita virAjita hai / (noTa- yahI vedI para hogI) kamare kI chatapara jAneko eka sIr3hI hai| maMdira ke Upara ziSara hai / usameM bhI eka kamarA hai tathA usameM pradakSiNA hai / maMdirake bAhara Azcaryajanaka kArIgarIkI khudAI hai / yaha bahuta prAcIna nagara hai / TolamI, mizra bhUgolavettA (sana 150 ) ne isakA nAma peTiragAlA likhA hai / (6) tAlIkoTA - tA0 mudde vihAla / eka nagara hai / yahAM jumAmasajida eka dhvaMza makAna hai jisake khaMbhe jainoMke haiM / eka zivakA maMdira purAnA hai / isameM eka liMgake sivAya kucha jaina mUrtiyAM haiM isake khaMbhe gola haiN| usapara jaina mUrtiyAM banI haiM / (7) salatagI tA0 iMDI | iMDIse dakSiNa pUrva 6 mIla eka pASANake khaMbhe para deva nAgarI akSaroMmeM eka lekha zAkA 867 kA rASTrakUTa vaMzakA hai| isameM lekha hai ki kRSNa caturtha (945 - 956 ) ne karNapurI jileke pAviTTagAmeM eka vidyAlaya sthApita kiyA /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilaa| [ 107 (4) alamelI grAma tA0 siMdagI-yahAMse uttara 12 mIla / yaha kahA jAtA hai ki yahAM grAmake pazcima sarovarapara eka bar3A jaina maMdira thA / AsapAsa bahutamI nagna mUrtiyAM pAI jAtI haiN| (9) bAgevADI-bIjApurase dakSiNa pUrva 25 mIla / yahAM liMgAyata maTake sthApaka vAbhavakA janma sthAna hai / vAsavezvarakA maMdira dakSiNa mukha hai jisameM AloMpara jaina mUrtiyAM haiM aura bar3I kArIgarIke dvArapAla haiM / rAmezvara maMdira bhI purAnA aura jaina paddhatikA hai| (10) vAsukoDa-muddevihAlase 6 mIla uttara pazcima / yahAM 1 jaina maMdira hai jisako jAkhanA cAryane banavAyA thA / (11) bIjApura-phrAMsIma yAtrI mandelo-jisane san 1638 aura 39 meM bhArata yAtrA kI thI-likhatA hai ki sarva esiyA bharameM nitane baDe 2 nagara haiM unameM eka yaha bhI hai, isakA UMcA pASANakoTa 15 mIlase Upara hai / cauDI khAI hai / bahuta dRr3ha kilA hai,jahAM 1000 pItala aura loheke topakhAne haiN| bAdazAhI makAnako arkakilA kahate haiM / malika karImakI masajida ko sthAnIya loga kahate haiM ki yaha eka jaina maMdira thaa| (saM0 noTa) aba bhI yahAM kaI purAne jaina maMdira haiM va kilemeM prAcIna dinaina mUrtiyAM akhaMDita birAjamAna haiN| yahAMse 2 mIla eka prAcIna jaina maMdira zrI pArzvanAthanIkA hai, pratimA 1 hAtha UMcI hai| kilekI mUrtiye caMdAvAvaDIse lAI gaI haiN| unakA varNana eka zrI pArzvanAtha 3 hAtha padmAsana saMvaMta 1232
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / 2 pratimA pa0 2 || phuTa UMcI 1 zAMtinAthakI 3 mUrtiyeM 1 phuTa UMcI 1 sphaTika pASANakI eka pratimAmeM saM0 1001 vijayamUri pratiSThAcArya saba pratimAeM 9 haiM (di0 jaina DAirekTarI) | hama jaba 24 mArca 1925ko kilA dekhane gae to vahAM hameM 6 mUrtiyeM akhaMDita di0 jainakI nIce pramANa milIM / (1) kAyotsarga 2 hAtha UMcI naM 0 (2) 2 naM0 "" 99 "" " mUlasaMgha Adi likhA hai / (3) (8) (9) 99 (6) palyaMkAsana 2 aMtima do pratimAoMpara saM0 1232 zAkA pauSa sudI 3 "" " "" pArzvanAtha 12 sI 6 sI 5 kRSNavarNa pArzvanAtha sI 3 sI 2 sI 4 9 sI 1 (12) dhanUra - kRSNA nadIpara / hunaguMDase uttara 10 mIla, grAmake bAhara eka choTA maMdira jainake DhaMgakA hai - isameM liMga hai / dhanezvarakA kahalAtA hai | (13) hallUra - bAgalakoTase pUrva 9 mIla - grAmake uttarameM pahADIpara melaguDI arthAt pahADI maMdira hai (mela = pahADI, guDI = maMdira) jo 76 phuTa lambA 43 phuTa cauDA aura 21 phuTa UMcA hai / yaha dakSiNa mukha hai, bahutahI baDhiyA prAcIna jaina maMdira hai / aba isameM liMga rakha diyA gayA hai / bhItoMke sahAre va sAmane
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ vojApura jilA / [ 106 ATha khar3e Asana jaina mUrtiyAM haiM, haraeka pAMca phuTa UMcI hai| inameM se cArapara sAta phaNakA sarpamaMDapa hai / dUsare cAra para do sarpaphaNa phailAye haiM / haraeka caraNake pAsa sarpa hai / (saM0 noTa- ye saba zrI pArzvanAthakI apUrva mUrtiyAM haiM ) inameM kucha khaMDita haiN| maMdira bijalIse naSTa ho gayA hai / noTa- zAyada yaha maMdira taba banA thA jaba 11 vIM zatAbdIke karIba yahAM digambara jaina bahuta rahate the / (14) hebbala - vAgevAr3Ise dakSiNa 12 mIla / grAmase 300 gaja jAkara vAgevAr3I nodaguDI saDaka hai / jhAr3iyoMke pIche eka UMcI bhItase chipA huA eka sundara jaina maMdira hai / jisameM maMDapa, vedI va kamarA hai / kamare meM 22 khaMbhe haiM va 4 pilaistara haiM 1 cAra bIcake khaMbhe 8 phuTa UMce haiM dUsare 6 phuTa UMce haiN| bhItarakI vedIkA maMdira 25 phuTa caukora hai / isako bhI liMgamaMdira kara liyA gayA hai / (15) jainapura - bAgalakoTase uttara pazcima 25 mIla / yaha bIjApura, bAgalakoTakI saDaka para kRSNa nadIke vAeM taTapara hai / yahAM pahale jaina loga rahate the isIliye jainapura prasiddha hai / (16) karar3IgrAma - hunaguMDase uttara pUrva 10 mIla | yahAM tIna maMdira va tIna purAne zilAlekha haiM / ye maMdira mUlameM jainiyoMke dikhate haiM / eka lekha 1153 va eka 1553kA hai / yaha dUsarA lekha gyArahaveM vijayanagara rAjA sadAzivarAyakA hai (15421573)
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| (17) kunTojI-muddevihAlase uttarapUrva 2 mIla / vAsezvarakA maMdira cAra konoMkA hai| 70 phuTase 124 phuTa / do maMdira mile haiM, inake madhya meM eka AMgana hai jisameM cautImana khaMbhe haiM, 22 gola 12 caukora / (18) muddevihAla-bIjApurase dakSiNa pUrva 45 mIla / yahAM nagarake AsapAsa kucha jaina khaMbhe par3e hue haiN| (19) saMgama-hunaguMDame uttara 10 mIla / saMgamezvarake maMdirake 27 vabhe jaina DhaMgake haiN| isa maMdirako 800 varSa hue eka jainane banavAyA thA, jisakA nAma thA dyAvanAyaka gaMjIpAla / sIr3hiyoMse nIce maMdirase nadIko jAte hue eka pASANakI chatrI hai jisake bhUre hare raMgake cAra gola khaMbhe jainiyoM ke haiN| (20 siMdago-bIjApurase uttara pUrva 35 miil| yahAM saMgamezvarakA maMdira hai jisameM bahutamI jaina mUrtiyAM haiM, kacha khaDita haiN| (21) sirUra-vAgalakoTase dakSiNa pazcima 9 miil| grAmake bAhara lakSmIkA khulA maMdira hai jisameM jaina khaMbhe haiM / baDe marovarake dakSiNa taTapara 18 ekar3a mUmimeM eka prAcIna aura sundara bhiDezvara kA maMdira (60 se 32 phuTa) hai / yaha mUlameM jaina maMdira thA / bhIta aura kha bhoMpara acchI khudAI hai| maMdirake dakSiNa tarapha zilAlekha haiM, jo samjhata aura purAnI kanar3ImeM haiN| inameM kolhApuravaMzakA varNana hai jo cAlukyoMke AdhIna the / nAmazAkA 972 me 1 021takake haiN| maMdira pUrva dvArapara eka cabUtarA hai / eka pattharako do jaina khaMbhe thAMbhe hue haiN| grAmake AsapAsa bahutase jaina khaMbhe phaile par3e haiN|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilaa| talAcakoDa yA bAsilahiDa-vAdAmIse dakSiNa 3 mIla, devIke maMdirake pAsa 1 jhIla 362 phuTa caukora va 25 phuTa gaharI hai| isako san 1680 meM do jana seTha zaMkaraseTha aura candraseThane banavAyA thA / (22) vAdhAnagara-ni0 bIjApura-bInApurase 20 mIla / prAcIna jaina mandira zrI pArzvanAtha kAyotsargavarNa harA // hAtha (di. jaina DA0 ) (23) panAlAkA kilA-yahAM ambAbAIkA prasiddha maMdira hai / jisake cAroM ora bahutase prAcIna maMdira haiN| eka digambara jaina mandira hai jisameM aba viSNukI mUrti hai / maMDapake gumbanake nIce bahatamI kAyotsarga nagna jaina mUrtiyAM haiN| vaMdemAtarama
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (23) dhAr3avAr3a jilA / isakI cauhaddI isa prakAra hai / uttarameM belagAma, bIjApura / pazcimameM nijAma aura tuMgabhadrA nadI jo madarAsase judA karatI hai| dakSiNameM maisUra, pazcimameM uttara kndd'aa| yahAM 4602 varga mIla sthAna hai / 192 ] isakA itihAsa yaha hai / tAmrapatroMse yaha bAta pragaTa hotI / hai ki san I0 ke eka zatAbdI pahale dhAr3avAr3a ke bhAgoM meM uttara kar3Ake vanavAsI rAjA loga rAjya karate the / vanavAsIke andha bhRtyoMke pIche gaMga yA pallava vaMzake rAjAoMne rAjya kiyA thA, unhoMne pUrvIya kadambako sthAna diyaa| kadamba eka jaina vaMza thA jisane vanavAsImeM chaThI zatAbdI taka rAjya kiyA phira pUrvIya cAlukyoM aura pazcimI cAlukyoMne 760 taka, rASTrakUToMne 973 taka phira pazcimIya cAlukyoMne 1965 taka phira kalacUrI vaMzane 1984 taka phira hoyasoliyoMne 1203 taka phira devagiri yAdavoMne 1295 taka / isake madhya meM AdhIna rahakara kAdamboMne bhI rAjya kiyA jinake rAjya sthAna vanavAso aura hAMgala meM the / phira musalamAnoMne 1 adhikAra kiyaa| kahate haiM ki hAMgala meM pAMDavoMne nivAsa kiyA thA / dhAr3avAr3a gajeTiyarase yaha mAlUma huA ki kAdamba jaina rAjAoM kA vaMza thA / jinakI rAjyadhAnI vanavAsI thI jo uttara maisUra meM hariharake pAsa uchaMgI para hai, tathA belagAma meM hAlaso para va dhAr3avAr3a meM triparvata yA trigiri para thii| unake tAmrapatra jo karajagI se pazcima 6 mIla devagiri para pAe gae haiM nau rAjAoM ke nAma
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAr3avAr3a jilA / [ 113 ginAte haiM aura khAsakara likhate haiM ki jaina maMdiroMke liye grAma aura bhUmidAna kiye gae / (Fleets' Canarese dynasties 7-10.) 1 dhAravAr3a meM prAcIna cAlukya rAjyakA sabase prAcIna lekha hAMgalase pUrva 10 mIla AdurameM eka pASANapara pAyA gayA hai / isameM lekha hai ki chaThe pUrvIya cAlukya rAjA kIrtivarmA prathama ( tA0 567) ne jaina maMdirako dAna kiyA jisako eka nagaraseThane banavAyA thA / kAdamvarAjya ke madhya meM isa lekhakA milanA isa bAtako puSTa karatA hai ki kIrtivarmAne kAdamboMko harA diyA / jo bAta aiholake prasiddha lekha meM hai / vaMkApurame 20 mIla lakhamezvara meM jo tIna lekha tA. 687, 729 va 73 4 ke rAjA vinayadittya (680 - 697), vijayadittya ( 697 733), rAjA vikramAditya dvi0 (733-747) ke zAsana kAlake mile haiM unameM bhI jaina maMdiroM aura guruoMko dAnakA varNana hai / kalacUrI (1161-1184), yadyapi kalacUrI loga jaina the, parantu bAlako zaivadharmapara prema hogayA / usakA maMtrI vAsava thA, usane aisA avasara pAkara liMgAyata paMtha calAyA aura bahuta anuyAyI banAkara bajjAlako gaddIse utArakara Apa rAjA hogayA / jainiyoMke kathanAnusAra vajjAlake putra somezvarase bhaya khAkara bAsava uttara kanar3Ake ulabImeM bhAga gayA aura somezvara rAjA huA / kalacUrI yA kAlAcUrya - inakI upAdhi kAlaMjara - paravArAdhIzvara hai / inakI utpatti kAlaMjara nagarase hai / jo aba bundelakhaMDa meM eka pahAr3I kilA hai / karnikaghama sAhaba ( A. R. IX) 1
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / thanAnusAra 9 mI, 10 vI, 11 mI zatAbdImeM yaha bundelakhaNDameM eka balavAna zAkhA cedIvaMzakI thii| unake vaMzakA saMvata kAlAcUrI yA cedI saMvata kahalAtA hai-jo san I0 249 se calatA hai| unakI rAjyadhAnI tripurA para thii| jo jabalapurase pazcima 6 mIla hai / kAlAcUrIke tripurA vaMzake logoMne bahuta daphe rASTrakUTa aura pazcimIya cAlukyoMme vivAha sambandha kiye the| isI vaMzakI dUsarI zAkhA chaThI zatAbdImeM konkanameM rAjya karatI thI, jahAMme pUrvIya cAlukya rAjA bhaMgalIzane-jo pulakezI dvi0 (610634 ) kA cAcA thA-bhagA diyA thaa| kAlAcUrI apaneko heya kahate haiM aura apanI utpatti yaduvaMzase kAryavIrya yA sahasrabAhu arjunase batAte haiN| purAtatva-dhAr3avAr3a cAlukya rAjAoMke DhaMgase bharA huA hai| purAtatvake mukhyamthAna haiM / gar3aga, lAkaMhI, dambala, hAverI, hAMgala, annigerI, vankApura, candadAmapura, lakSmezvara, nAraMgala | ina sabomeM bahuta sundara pASANake maMdira haiM jo 0 mI ye :2 vIM zatAbdI takake haiM / inako jakhanAcAryakA DhaMga kahate haiN| javanAcArya eka ganakumAra thA jinake hAga acAnaka eka brAhmaNakA vadha hogayA thaa| isake prAyazcittameM usane banArasame kepa kamorina taka maMdira 20 varSameM banavAye / / liMgAyata-isa jilemeM cAralAkha satIsahajAra haiM 437000 / yaha vAta sAdhAraNa rItise mAnI jAtI hai ki liMgAyatoMkI utpatti 12 bArahavIM zatAbdIne hai / jaba eka dhArmika sudhAraka haidarAvAdake kalyANIke nivAsI bAsavane isa jAtikI prasiddhi kI aura isake
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAr3avAr3a jilaa| [115 zivabhakta banAyA / yaha mAnA jAtA hai ki jaina loga adhika saMkhyAmeM liMgAyata hogae / usa samaya jaina dharma dakSiNa mahArASTrameM . phailA huA thA / It is supposed that lingayats were largely converts from Jainism which was prevalent throughout southern Mahratta country where the sect first came with prominence. mukhysthaan| (1) vaMkApura-tA0 bNkaapur| ekanagara / baMkApurakA sabase pahale nAma kolhApurake eka zilA lekhameM AyA hai jo san (78 kA hai| usameM varNana hai ki baMkApura eka bar3A prasiddha aura sabase bar3A nagara hai / isakA nAma celekitana rAjA baMkeyArasake nAmase par3A hai jo rASTrakUTa rAjA amogha varSa (851-69) ke nIce dhADavADakA rAjA thA / san 1071 meM gaMgavaMzakA rAjA udayaditya isa nagarameM rAjya karatA thA / san 1406meM bahamanI sulatAna phIrojazAhane ise adhikArameM kiyA / yahAM eka sundara jaina mandira raGgasvAmIkA hai jisameM kaI zilA lekha haiN| unameM eka lekha zAkA 977 ( san 1 025) kA hai jaba ki cAlukya rAjA gaMga paramezvara vikramAditya deva jo trailokya malladevakA putra thA va kuvalAlapura nagarakA mahArAjA va nandagirikA svAmI thA / isake mukuTameM hAthIkA cinha thA va jo gaMgAvAdita 96000 va vanavAsI 12000 para rAjya karatA thA aura jaba ki usake AdhIna bar3A sardAra kAdamba kulatilaka rAnA mayUravarmA 12000 vanavAsImeM rAjya kara rahA thA, usa
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ NON M 116 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| samaya jaina maMdirake liye harikezarIdeva aura usakI strI saccaladevIne bhUmi dI / yaha vaMkApurake pAMca dhArmika mahAvidyAlayoMke sthApaka the, nagaraseTha the, mahAjana the aura solaha (The sixteen) the| ( solaha the isakA bhAva samajhameM nahIM AyA ) / nagarezvarake avattu khambada vastIke maMdirameM eka purAnA kanaDI lekha hai naM0 6meM 12 lAina haraeka 23 akSarakI haiM isakA bhAva yaha hai ki zAkA 1013 meM tribhuvanamalla vikramAdisa dvi0 ke aphasarane eka dAna kiyaa| naM0 7 vAI tarapha jo lekha hai vaha 26 akSaroMkI lAinavAlA 37 lAinameM hai| isameM kathana hai ki vikramake 45 varSake rAjyameM zAkA 10 42meM kiriyA baMkApurake jaina maMdirako dAna kiyA gayA / ( Ind. Alt: IV. 203 & V 203-5. ) dhADavADa gajaTiyarameM hai ki vaMkApurako zAhAbAjAra bhI kahate haiM / yaha dhADavADase 40 mIla hai| yahAM kAdamboMne 1050 se 1200 taka rAjya kiyA jo pazcimI cAlukyoMke AdhIna the (973-1192) / usa samaya yaha jainiyoMke mahatvase pUrNa thA / At that time Bankapur Seems to hve been an important Jain centre with a Jain temple and 5 religious colleges, ___ eka bar3A jaina maMdira thA ( zAyada vahI jo raMgasvAmIkA maMdira kahalAtA hai va jisameM 6. khaMbhe haiM ) tathA pAMca dhArmika mahAvidyAlaya the / san 1091, 1120 aura 1138 meM jaina maMdirako dAna kiye gae the jisakA varNana nagarezvarake maMdirake lekhameM hai / ye dAna pazcimake cAlukya rAjA vikramAditya dvi. (1073
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghAivAr3a jilaa| [117 1126) aura usake putra somezvara caturtha (1126-1138) ke rAjyameM hue the| yahAM hI vaMkApurameM zrI guNabhadrAcAryane apanA uttarapurANa zAkA 820 va san 89 (meM pUrNa kiyA jaba yaha vanabAsI rAjyakI rAjyadhAnI thI va yahAM rAjA akAla varSakA sAmanta lokAditya rAjya karatA thA / yaha jaina dharmakA bhakta thA / zrI guNabhadrakI guruvaMzAvalI isa prakAra hai elAcArya vIrasena vinayasena jinasena dazarathaguru amoghavarSarAjA guNabhadra lokasena maMDala puruss| zrI jinasena baDe bhArI AcArya va kavi va vidvAna the-jinasenane zrI jayadhavala TIkA zAkA 759meM pUrNa kI tathA pArdhAbhyudaya kAvyako mAnyakhaDameM rAjA amoghavarSake rAjyameM pUrNa kiyaa| isa kAvyako iMgreja vidvAnoMne meghadUta (kAlidAsakRta)se bar3hiyA likhA hai| Jinasen however claims to be cousidered a higher genius than the author of cloud mense
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / nger (meghadUtta) pArdhAbhyudaya is one of the curiosities of sanskrit literature. . zrI jinasenake samakAlIna rAjA isa bhAMti the| " (1) rAjA amoghavarSa-prathama (jainadharmI) nRpatuMgadeva, sArvadeva / yaha bar3A vidvAn thA, isane saMskRta va kanaDImeM aneka jaina grantha banAe / prasiddha saMskRtameM praznottara ratnamAlA va kanar3ImeM kavirAja mArga alaMkAra grantha hai / rAjyakAla zAkA 766 se 799 taka hai / inake samayameM hI zrI jinasenane zarIra tyAgA / rAjA amoghavarSa bhI atameM muni hogae the| isake pIche 80 11 varSa taka amoghavarSake pitRvya iMdrarAjane phira amoghavarSake putra akAlavarSa yA dvi0 kRSNane zAkA 811 se (33 taka rAjya kiyA yaha bar3A samrATa thA / (2) dhAr3avAr3a nagara-nagarake bAhara kAlI miTTIke maidAna navala guMDakI pahAr3I taka pUrvaora cale gae haiM va uttara pUrva prasiddha yelammA aura pArazagaDhakI pahAr3I taka (dakSiNa-pUrvakI tarapha mUlagaMDakI pahAr3I karIba 36 mIla dUra hai)| dhAr3avAr3ake dakSiNa 1 // mIla mailAraliMga nAmakI pahAr3I hai| usakI coTI para eka pASANakA maMdira jaina DhaMgakA banA hai / khaMbhe Adi bahuta bar3e bhArI pattharake haiM tathA usI pASANakI chata bahuta sundara citrakalAse aMkita hai| eka khaNbhemeM phArasImeM lekha hai ki isa maMdirako masajidake rUpameM bIjApura sulatAnane san 1680 meM badala diyaa| (3) hAMgalanagara-dhAravAr3ase uttara 50 mIla / yahAM 600 gajake karIba caur3A ekaTIlA hai jisako kuntInADivvA yA kuntIkA
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAr3avAr3a jilaa| [ 116 jhopar3A kahate haiN| yahAM yaha vizvAsa hai ki videza bhramaNameM pAMDavoMne yahAM nivAsa kiyA thaa| isako zilAlekhoMmeM virATakoTa, virATanagarI, pAnungala bhI likhA hai / pazcimI cAlukyoMke nIce kAdamba vaMzake rAjA yahAM san 1200 taka rAjya karate the phira hoyasAla rAjA vallAlane adhikAra jmaayaa| yahAM eka purAnA kilA hai nimameM kaI purAne jIrNa jaina maMdira haiM-inameM zilAlekha bhI haiN| ekameM pazcimI cAlukya rAjA vikramAditya tribhuvanamallakA lekha hai| (4) lAkaMDI-tA0 gar3agameM eka prAcIna mahatvakA sthAna hai| gar3aga zaharase dakSiNa pUrva 7 miil| yahAM 50 maMdira va 35 zilAlekha haiN| ye saba jAkhanAcAryake banavAe kahe jAte haiM / sabameM purAnA lekha san 868kA hai / san 1192meM hoyasAlarAjA vallAla yA vIravallAla (1192-1211)ne apanI rAjyadhAnI isI sthAna para kI taba isakA nAma lakkIguMDI prasiddha thaa| yahIM ballAlane yAdava bhillAnakI senAko harAyA jo usake putra jaitugIkI senApatitvameM AI thii| grAmameM do jaina maMdira haiM-pazcimameM sabase bar3A hai, isameM bahuta bar3I baiThe Asana jaina tIrthakarakI mUrti / isase thor3I dUra eka choTA jIrNa jaina maMdira zrI pArzvanAthajIkA hai, isa jaina maMdirake cAroM tarapha bahutase jaina mUrtiyoMke khaMDa par3e haiN| eka jaina maMdirameM 1172kA lekha hai| bar3A maMdira bahata sundara hai, zikhara bhI pUrNa rakSita hai / san 1070meM cola rAjAne hamalA kiyA thA taba yahAMke maMdira va lakSmaNezvarake maMdira naSTa kiye gae the kintu phirase durusta kiye gae the| isa jaina maMdirameM zilpakalA bahuta sundara hai aisA phargusana sAhaba kahate haiN|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm 120] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| (5) mUlaguMDa nagara-gaDagase dakSiNa pazcima 12 mIla / yahAM 4 jaina maMdira haiN| jinameM 3 ke nAma haiM-zrI candraprabhu zrI pArzvanAtha, hIrI maMdira / hIrI maMdirameM do zilAlekha haiN| eka san 1275 kA hai / cauthe jaina maMdirameM do lekha san 902 aura 1053 ke haiN| yaha sthAna ventUrase dakSiNa pUrva 4 mIla hai / gar3agakA purAnA nAma kratuka hai / caMdranAthake jaina maMdirakI bhIteM bAharase dekhaneyogya haiN| yahAM 7 zilAlekha haiM (1) caMdranAtha maMdirameM zAkA 1197 kA / isameM mUlaguMDake rAjA madarasAkI strI bhAmattIkI mRtyukA varNana hai / (2) isI maMdirake eka khaMbhe para zAkA 1597 kA hai / (3) yahIM zAkA 825kA hai / rASTrakUTa rAjA kRSNavallabhake rAjyameM caMdrArya vaizyane mUlaguMDameM eka jaina maMdira banavAyA va bhUmi dAna kii| isa maMdirake pIche eka bahuta baDI pahAr3I caTTAna hai, usapara 25 phuTa lambI eka mUrti pUrNa korI gaI hai va lekha hai jo kucha miTa gayA hai / (4) vahIM eka pASANa hai usameM choTA lekha hai / (5) eka jaina maMdirakI bhIta para zAkA 824kA lekha hai / (6) dUsare jaina maMdirameM zAkA 975kA hai| (7) hIrI maMdirameM zAkA 1197kA hai| mUlaguMDameM eka zilAlekha para yaha varNana hai zrI caMdraprabhuko namaskAra ho-cIkArI jisane jaina maMdira banavAyA thA usake putra nAgAryake choTe bhrAtA AsAryAne dAna kiyaa|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAr3avAr3a jilA / [ 121 yaha AsA nIti aura dharmazAstrameM bar3A vidvAna thA isane nagarake vyApAriyoMkI sammatise 1000 pAnake vRkSoMke khetako senavaMzake AcArya kanakasenakI sevAmeM maMdiroMke liye dAna kiyA / yaha kanakasena mIrava va vIrasenakA ziSya thA / yaha vIrasenajI pUjyapAda kumArasenAcAryake saMghake sAdhuoMke guru the / (6) nAraigala nagara - tA0 aina / dhADavADase pUrva 55 mIla / yaha prAcIna nagara hai / maMdira haiM va lekha 12 se 13 zatAbdIke haiM / (7) rattIhallI - grAma tA0 koDa- yahAMse dakSiNa pUrva 10 mIla 36 khaMbhoMkA maMdira jakhanAcAryake DhaMgakA hai| yahAM 7 zilAlekha 1174 se 1550 takake haiM, eka dhvaMza kilA hai| (8) ronanagara - dhAr3avAr3a se 55 mIla / yahAM sAta kAle pASANake maMdira haiM ekameM lekha 1980 ke anumAnakA hai| (9) ziragAMva - tA0 baMkApura - yahAM vAsappA aura kalamezvarake maMdiroMmeM 10 zilAlekha haiM / (10) aminabhavI - dhAr3avAr3ase uttara pUrva 7 miil| yahAM grAmake uttarameM eka prAcIna jaina maMdira zrI neminAthajIkA bahuta bar3A hai| 40 gaja lambA hai, bahutase khaMbhe haiN| yahAM tIna zilAlekha haiM / (11) hevballI - dhAr3avAr3a ke uttara 8 mIla pUrva-vyArahaTTIse 5 mIla / yahAM gAMvake dakSiNa saMbhUliMgakA maMdira hai jinameM jaina rItikA zilpa hai / yaha karIba 57 phuTa lambA hai / (12) cabbI-hubalIse dakSiNa 8 mIla - isakA prAcIna nAma sobhanapura thA / yaha prAcInakAlameM jaina rAjAkI rAjyadhAnI thaa| usa samaya yahAM sAta jaina maMdira the jinameM aba grAmake madhya meM
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / eka raha gayA hai| vijayanagarake rAjAoMne isakI unnati kI thii| tathA kRSNarAjA (san 1909-1529) ne yahAM aura hubalImeM kilA banavAyA / isa chavvIkA varNana sabase pahale yahAMse uttara 4 mIla AdaraguMcIke eka pASANameM AyA hai jisameM lekha san 971 kA hai| jisameM eka dAnakA varNana AyA hai jo chanvI (30) ke adhipati pAMcalane kiyA thaa| ( Ind. Antiquary XII 255. ) (13) AdaraguMcI-chavvIse uttara 4 mIla | yahAM eka bar3I jaina mUrti va zilAlekha hai| ___ (14) hubalI-yahAM eka jIrNa jaina maMdira hai / jisakA phoTo Dharwar and Mysor architeture nAmakI pustakameM diyA hai| (15) sorAtura-sirahaTTIse pUrva uttara 2 mIla va mUlaguMDase pUrvadakSiNa 6 mIla / yahAM eka jaina maMdirameM zilAlekha zAkA 993 kA hai| ( Ind. Ant. XII 256). (16) aratalU-tA0 vaMkApura-ziggAMvake pazcima 6 mIla / * yahAM 1 jaina maMdira hai jo san 1120ke anumAna banA thaa| (17) kallukerI-hAMgalase dakSiNa pUrva 12 mIla va tilivallIse pUrva 6 mIla / yahAM vAsarezvarakA maMdira jaina DhaMgakA hai / bhItoMpara mUrtiyAM va zilpa darzanIya hai| (18) yalavattI-nIdasiMgIse dakSiNa 1 // mIla / yahAM purAnA jaina maMdira hai| bhItapara nakkAzI haiN| eka mUrti vinA banI par3I hai| Amummunita
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAr3avAr3a jilaa| [123 (19) kara gudrI kopa-hAMgalase 5 mIla / nArAyaNake maMdirake dakSiNa yA grAmake pazcima eka saMrakSita kAdamba vaMzAvalIko pUrNa dikhAnevAlA zilAlekha 1030 kA hai| (20) muttUra-taDasase pazcima 3 mIla / yahAM jaina DhaMgakA mAdera hai| (21) bhairavagar3ha-haiturase uttara, tuGgabhadrA nadIpara / rattIhallIse 10 mIla dakSiNa pUrva isakA prAcIna nAma siMdhunagara thA / yaha siMdhuvallAla vaMzakI rAjyadhAnI thA jinakA kuladevatA bhairava thA ( noTa-yahAM jainasmAraka mila sakte haiM ) / (22) lakSyamezvara-ziggAMvase uttara pUrva 21 mIla va karajagIse uttara 20 mIla, isakA prAcIna nAma pulikerI hai| yahAM baDe mahatvake maMdiroMkA samUha hai| jinameM mukhya hai| (1) saMkhavastI-yaha prAcIna jaina maMdira hai / nagarake madhyameM 36 khaMbhoMse chata thaMbhI huI hai / (2) halavastI yaha choTA jaina maMdira hai / saMkha vastImeM 6 lekha haiN| ( Ind. Ant. VII. P. 10 111 ). ina lekhoMkA kucha bhAva yaha hai| lakSmezvarake saMkhavastIke lekhoMkA varNana(1) eka pASANa 5 phuTa UMcA 2 phuTa caur3A hai isameM purAnI kanar3ImeM 82 lAina hai| dazavIM zatAbdIkA lekha hai| isameM tIna bhinna 2 lekha haiN|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ A NNA 124 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / naM0 1-51 lAIna taka hai| gaMgavaMzIya mArasiMhadeva sattyavAkya koMganIvarmA arthAt gaMgakadarpane zAkA 890 meM vibhavasaMvatsarameM jaina guru jayadevake puligerI (lakSmezvarakA purAnA nAma) zaharake bhItarakI kucha jamIne rAjA gaMgakaMdarpa (svayaM) dvArA nirmita yA jIrNoddhArita zrI jinendrake jaina mandirakI sevAke liye diiN| vaMzAvalI isa taraha dI hai mAdhava koMganIvarmA yA mAdhava prathama mAdhava dvi0 mArasiMha harivarmA naM0 2-51 lAse 61 taka-sendra vaMzakA lekha / isa lekhameM cAlukya rAjA raNaparAkramAMka aura usake putra erayyAkA varNana hai| taba rAjA sattyAzrayakA kathana hai phira rAjA satyAzrayakA samakAlIna rAjA durgAzakti thaa| jo bhujendra yA nAgavaMzakI zAkhA sendravaMzameM prasiddha vinayazaktike putra kundazaktikA putra thA / . rAjA durgAzaktine jinendrake maMdirake liye puligerImeM bhUmidAna dii| naM0 3-61se antataka-yaha pazcimIya cAlukya vaMzIya vikramAditya dvi0 (zAkA 656) kA lekha hai jo isane raktapura apane vinayasthalase prasiddha kiyA / isameM kathana hai ki puligerIke saMkhatIrtha vastIkA jIrNoddhAra karAyA va jinapUjAke liye kucha bhUmi dAna kii|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghor3avAr3a jilaa| [ 125 noTa-pahale bhAgameM kathana hai ki devagaNake siddhAMta paragAmI zrI devendra bhaTTArakake ziSya muni ekadevake ziSya jayadeva paMDitako dAna kiyaa| naM0 tIsaremeM hai ki-mUlasaMgha devagaNake zrI rAmacaMdra AcAryake ziSya zrI vijayadeva paMDitAcAryako dAna kiyA gayA jo jayadeva paMDitakeM gRhaziSya the / (23) Adara-hAMgalase pUrva 10 mIla / yahAM eka zilAlekha saMskRtameM chaThe cAlukyarAjA kIrtivarmA prathama (san 567) kA hai jisane jaina maMdirako dAna kiyA thaa| cauthA zilAlekha terahaveM rASTrakUTa rAjA kRSNa dvi0 (san 875 se 911) yA akAlavarSakA hai| jaisA ki lekhameM haiN| isameM cilaketana vaMzake mahAsAmaMtakA varNana hai jo knavAsI (12000) kA svAmI thA / eka zilAlekha san 104 4 kA pazcimI cAlukyarAjya somezvara prathamakA hai / inake samayake 40 lekha san 1042 se 1068 takake mile haiM (Flest's Canaxese Dynasty) (24) dambala-gar3agase dakSiNa pazcima 13 mIla eka prAcIna nagara hai / dakSiNameM eka jIrNa pASANakA kilA hai jisake bhItara eka jIrNa jaina maMdira hai| (25) devagiri-karajagIse pazcima 6 miil| isako triparvata bhI kahate haiN| yahAM eka sarovarako khodate hue san 187576meM kaI tAmrapatra mile haiN| ye saba prAcIna kAdamba rAjAoMke dAnapatra haiM jo pAMcavIM zatAbdIke karIba hue the| akSara purAnI
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / kanar3I va bhASA saMskRta hai / ekameM hai ki mahArAjA kAdamba zrI kRSNavarmAke rAjakumAra putra devavarmAne jaina maMdirake liye eka kheta diyaa| isameM yApanIya saMghakA varNana hai aura hai ki zrI kRSNa kAdamba vaMzakA ziromaNI thA tathA yuddhakA premI thA / dUsarA lekha kahatA hai ki kAkuSTha vaMzI zrI zAMtivarmA ke putra kAdamba mahArAja mRgezvara varmAne apane rAjyake tIsare varSa kArtika vadI 10 ko paralUrAke eka jaina maMdirake liye kheta diye / yaha dAna vaijayantI yA vanavAsImeM kiyA gyaa| tIsarA tAmrapatra kahatA hai ki imI magezvara varmAne jaina maMdiroM aura nigrantha tathA zvetapaTa do jaina jAtiyoMke vyavahArake liye eka kAla vaMga nAmakA grAma arpaNa kiyaa| ( Ind. Ant. VII 33 34) (26) hattImattara-karajagIse uttara 5 mIla / yahAM eka pASANa milA hai| purAnI kanaDImeM lekha hai| AThaveM rASTrakUTa rAjA indra cauthe yA nittya varSa prathamake rAjya san 916 (zA0 838) meM zAyada jaina saMsthAke liye mahA sAmanta lendeyarArane kacchavara kAdambakA vuTavara grAma dAna kiyaa| yaha sAmanta purIgerI yA lakSamezvara 300 kA svAmI va palTiya malTayUrakA mahAnana thaa| yaha isa grAmakA purAnA nAma thA / (27) nidagunDI-baMkApurase pazcima 5 mIla / yahAM 5 zilAlekha haiM / unameM se eka cauthe gaSTrakUTa rAnA amoghavarSa prathama (851-877) ke rAjyameM usake AdhIna cilaketana vaMzake vaMkerAyoMke AdhIna vanavAsI (12000), velavAlA ( 300)
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAr3avAr3a jilaa| [127 kundUra (600), purIgerI yA lakSmezvara 300 tathA kundaragI (70) kA Adhipatya thaa| (28) AraTAla-tahasIla baMkApura-hubalIse 24 mIla / yahAM jaMgalameM eka prAcIna pASANakA maMdira zrI pArzvanAtha svAmIkA hai / mUrti bar3I kAyotsarga hai / prAcIna kanar3ImeM zilA lekha hai / zAkA 1 0 45meM maMdira banA satyAzraya kula tilaka cAlukya rAnam bhuvanaikamallavijaya rAjye / (di. jaina DAirekTarI, nakala lekha bhI dI hai) (29) mundI-tA0 rona yahAM jaina maMdirake sambandhameM eka zilAlekha hai jo (IFleet's Canarese Dynasty ). meM diyA hai / usakA sAra yaha hai ki isa lekhameM pazcimIya gaMgavaMzI rAjakumAra buTugakA varNana hai / jisane Atakara-ke zilAlekhake anusAra cola rAjA dityako uma yuddhameM mArA thA jo dittyase aura rASTrakUTa rAjA kRSNa hi0 se karIba san 949 meM huA thA / isa lekhameM bhUmidAna usa jaina maMdirako hai nisako usakI strI divalambAne sundIke sthApita kiyA thaa| yaha rAjA buTuga 96000 grAmoMke gaMga manDalapara rAjya karatA thA / purikarameM rAjyadhAnI thii| zAkA 860 kArtika sudI (ko isane jo ki zrImAn nAgadeva paMDitakA zipya thA 60 nivartana bhUmi apanI strI divalambAke banAe hue caityAlayake liye dii| isa strIne chaH AryikAoMkA samAdhimaraNa karAyA thA tathA isa prasiddha jaina maMdirako banavAyA thaa| yaha lekha saMskRtameM hai| vaMzAvalI nIce prakAra hai vaMzakSa pazcima gNgraajaa|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228] muMbaIprAntake prAcona jaina smAraka / (1) jAnhavI vaMza kAnvAyana gotrIya prasiddha koguNI varman mAdhava prathama-jisane dattakasUtrapara TIkA likhI hai| harivarman viSNugopa mAdhava dvi0 paramezvara yA avinIti-yaha mAdhavakI bahanakA | lar3akA kAdambavaMzIya kRSNa varmanakA | putra thaa| vinIta-kirAtArjunIyake 15 adhyAyoMkA ktaa| muzkara zrIvikrama bhUvikrama zivamAra zrI puruSakoMguNI varman zivamAra saigottakoM guNI varmana vinayaditya
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAr3avAr3a jilaa| [126 vinaya ditya rAjamalla satyavAkya koMguNI varman / eragaMga nItimArga koguNI varman rAjamalla satya vAkyakoM guNadattaraMga buTuga (isane pallava rAjAko lUTA va amogha varSakI kanyA avvalabbA vyAhI) kumAra vedeMga-eragaMga nItimArga koMguNI varman (sane pallavoMko jaMtipperupe ru para harAyA) vIra vedeMga narasiMha satyavAkya koMgu0 kaccheyagaMga rAjamAra jayadattaraMga, gaMgagAMgeya, gaMganArAyaNa, nItimArga ko buTuga, satyanIti vAkya ko0 ____ san 938 meM isakI strI divalambA thii| isI vuTugane taMjApura ghera liyA thA aura AjA dityako jItA thA /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (24) uttara kanar3A jilA / usakI cauhaddI isa prakAra hai / uttarameM belagAma, pUrva dhAravAr3a, maisUra; dakSiNa meM madarAsa prAMtIya dakSiNa kanar3a, pazcimameM araba samudra 76 mIla raha jAtA hai / uttara-pazcima goA / yahAM 3945 varga mIla bhUmi hai / zaravatI nadI - honAvarase pUrva 35 mIlake karIba 825 phuTa UMcI caTTAna ke Uparase giratI hai / yahI prasiddha jarasoppA phAla Gorsoppa Fall kahalAtA hai / 130 ] itihAsa - yahAM san I0 ke pahale tIsarI zatAbdI meM rAjA azokane banavAsIko apanA dUta bhejA thaa| yahAM jo bahutase zilAlekha mile haiM unase pragaTa hai ki yahAM vanavAsa ke kAdamboMne, phira rAhoMne phira pazcimIya cAlukyoMne phira yAdavane kramase rAjya kiyA / yaha bahuta kAla taka jaina dharmakA dRr3ha sthAna raha cukA hai| It was for long a stronghold of Jain religion. san 1600 meM yaha vijayanagarake rAjAoMke AdhIna thaa| purAtatva - isa jilemeM vizeSa mahatvake sthAna vanavAsI jarasappA, aura bhaTakalake jaina maMdira haiM / vanavAsIkA maMdira jisake liye yaha prasiddha hai ki yaha jAkhanAcAryakA banAyA huA hai, bahuta bar3A hai| isameM bahuta sundara mUrtiyAM ca citrAdi kore hue haiM / isake AMgana meM eka khulA patthara par3A hai jisameM dUsarI zatAbdIkA lekha hai / vartamAna jarasappA nagarake pAsa nagara vastIkerI meM kaI jaina maMdira haiM jo isa bAtako batAte haiM ki yaha eka purAnA nagara thA /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara kanar3A jilaa| [ 131 yadyapi samayake pherase ye bahuta naSTa hogae haiM, parantu inameM 23 veM aura 24 veM tIrthaMkaroMkI mUrtiyAM abhItaka ThIka haiM / bar3e sundara kRSNa pASANakI haiN| bhaTakalameM abhI taka 14 jaina maMdira maujUda haiM jo paMdrahavIM zatAbdImeM prasiddha cannabhaikhadevIke rAjyake samayase haiN| bhaTakala-jarasappA aura vanavAsImeM bahuta lekha kanar3I bhASAmeM pAe gae haiM:... mukhya sthaan| (1) banavAsI ( banavAsI ) grAma tAlu0 sirasI, baradA nadIke taTapara, sirasIse. 14 mIla / yaha prAcInakAlameM bar3e mahatvakA sthAna thaa| yahAM kAdamba rAjAoMkI rAjyadhAnI raha cukI hai| jo jaina maMdira pazcimakI tarapha bar3A hai usameM 12 zilAlekha dUsarI zatAbdIse 17vIM zatAbdI takake haiN| Ftolemy TolamI ne isakA varNana kiyA hai / san I0 se tIsarI zatAbdI pahale bauDa pustakoMmeM bhI isakA nAma AyA hai / banavAsI (12000) ko terahavIM zatAbdImeM devagiri yAdavoMne le liyA / isakA prAcIna nAma jayantIpura thaa| pAMcavIM zatAbdImeM kAdamba vaMzakA rAjA mayUrakarmA bahuta prasiddha huA / usane cAlukya rAjAoMse mitratA kara lI thii| san 1075 meM yaha jilA bhuvanaikamallake senApati udayaMdisake AdhIna thA, usa samaya vikramAdityane 1076 meM usapara adhikAra kiyaa| isane isa nileko apane bhAI jayasiMhako de diyaa| usane jhagar3A kiyA taba yaha jilA varmadevako diyA gayA tathA 1157 meM kalacUrI logoMne cAlukyoMkA virodha kiyA taba cAlukyoMne apanA .
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / adhikAra sthira rakkhA yahAM bahutase zilAlekha vibhu vikrama dhavalaparamAdideva tathA kAdamba sardAra kIrtivarmadeva zAkA 990 ke haiM / ( India Antiquary IV Vol 205-6 ) bhaTakala yA susagaDI yA maNipura - yaha eka nagara tAlukA honAvara meM haiM jo honAvarase 24 mIla dakSiNa haiM, yaha eka nadIke mukha para basA hai jo araba samudra meM giratI hai| kAravAra se dakSiNa pUrva 64 mIla hai / caudahavIM aura solahavIM zatAbdimeM yaha vyApArakA sthAna thA / kaptAna haumilaTana (1690 se 1720) ke kahane ke anusAra yahAM eka bhArI nagarake avazeSa the / tathA 18 vIM zatAbdike prAraMbha meM yahAM bahutase jaina aura brAhmaNoMke maMdira the / una maMdiroMmeMse jAnane yogya mahatvake jaina maMdira nIce bhAMti haiM / jaina maMdiroMkI racanA bahuta prAcIna kAla kI hai| unameM agrasAlA hai, maMdira hai, dhvajA staMbha hai / (1) jattapA nAyaka caMdranAthezvara vastI - yaha yahAM sabase bar3A jaina maMdira hai / eka eka khule maidAnameM haiN| cAroM tarapha purAnA koTa hai / isameM agrasAlA, bhogamaMDapa tathA khAsa maMdira hai / maMdira meM do khana haiN| haraeka khanameM tIna 2 kamare haiM, jinameM zrI araha, malli, munisuvrata, nami, nemi tathA pArzvanAthakI mUrtiyAM haiN| parantu ye saba prAyaH khaMDita haiM / isa maMdirake pazcima bhogamaNDapakI dIvAloM meM sundara khiDakiyAM lagI haiM / agrazAlAkA maMdira bhI do khanakA hai haraeka do kamare haiM jinameM zrI RSabha, ajita, saMbhava, abhinandana, tathA cadranAthezvarakI pratimAeM haiM / dvArapara dvArapAla bhI haiM / isakI kula laMbAI 112 phuTa hai, Age maMdirakI caur3AI
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara kanar3A jilaa| [133 40 phuTa hai| tathA bhItara maMdirakI cauDAI 50 phuTa hai| dhvajA daMDa-eka bahuta sundara staMbha hai jo 14 varga phuTa cabUtarepara khaDA hai / isakA staMbha eka pASANakA 21 phuTa UMcA hai Upara caukora guMbaja hai / vastIse pIche eka choTA staMbha hai jisako yakSa brahma khaMbhA kahate haiM / isakA khaMbhA 19 phuTa lambA hai| yaha eka cabUtarepara haiM jisake Upara cAra konemeM cAra choTe khaMbhe haiM unapara Ale haiM / jattapA nAyakane isa maMdirakI rakSAke liye bahutasI jamIneM dI thIM parantu unako TIpU sulatAnane leliyA / yaha maMdira bhaTakalameM sabase sundara purAnA maMdira hai tathA isakI rakSA acchI taraha karanI cAhiye / grAmavAle apanI maraz2Ise yahAMke sundara pASANoMko uThA le jAte haiM / (2) zrI pArzvanAtha bastI-58 phuTa lambI va 18 phuTa cauDI hai / zilAlekhake anusAra yaha zAkA 1465 meM banA thA / dhvanA staMbha-eka UMce TIle para sundara staMbha hai / Upara eka choTA maMDapa hai jisameM cautarapha mUrtiyAM haiN| (3) zAMtezvara bastI-yaha karIba 2 caMdrezvara bastIke samAna hai| ___ tathA thetavAla nArAyaNa devasthAna jo sundara kArIgarIke sAtha kAle pASANakA banA hai tathA zAMtappA nAyaka tirumala devasthAna aura raghunAtha devasthAna bhI dekhane yogya hai / yahAM bahutase zilAlekha haiM jaise (1) candranAbha bastImeM 70 lAinakA, (2) vahIM 79 lAinakA, isake pIche 63 lAinakA, tA0 1479 nala saMvatsara, (3) isIke AMganake dakSiNa pUrvakone meM jisameM jaina cinha haiM, (4) pArzvanAtha bastImeM zAkA 1468
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / vizvavasu saMvatsara, (5) usImeM, (6) usImeM zA0 1465 plava saM0, (7-8) usIke pIche, (9) zAMtezvara maMdirake AMgana meM isameM bahuta sundara virATa kSetrapAla aMkita haiM Upara lekha zA0 1465, (10) eka choTA, (11) vahIM do patthara bar3e jo dava gae haiM, (18) caturmukha bamtImeM jisake pattharoMko gAMvavAle uThA le gae haiN| eka jhAr3ImeM eka sundara baDA zAsana hai jinameM jaina cinha haiM, (19) usIke pAsa bhATa kalase dakSiNa pazcima Adha mIlapara eka pASANakA pula hai jisako jaina rAjakumArI cannabhairavadevIne 1450 meM banavAyA thA / pahADIke Upara eka rozanI ghara hai jo 8 mIlase dikhatA hai| (3) citakula-grAma tA0 kaarbaar| yahAMse uttara 4 mIla yaha samudra taTapara hai / eka bar3A sthAna raha cukA hai| isakA nAma siMdhapura, ciMtapura, siMtabura siMtakula, siMtakorasa, cittIkula, citikula bhI prasiddha haiN| araba yAtrI masaudI (900 ke lagabhaga)se lekara iMgreja bhUgola vettA ogilavI (1660 ke lagabhaga) taka isakA varNana karate haiM / ( yahAM jaina cinhoMko talAza karanA cAhiye ) / (4) jarasappA nAma-tAlu0 honAvara / yahAMse pUrva 18 mIla zarAvatI nadIpara / jarasappA jharanese bhI itanI dUra hai| isa grAmase 1 // mIla nagaravastIkerIke bahuta bar3e jIrNa makAna haiM / yaha jarasappAke jaina rAjAoM (1409-1610) kA rAjya sthAna thA / sthAnIya loga aisA vizvAsa karate haiM ki apane mahatvake dinoMmeM yahAM 1 eka lAkha ghara tathA 84 caurAsI maMdira the| sabase bar3e mahatvakA maMdira eka caumukhA jaina maMdira hai jisake cAra dvAra haiM
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara kanar3A jilA / [ 135 va unameM cAra pratimAeM haiN| pAMca aura jIrNa jaina maMdira haiM jinameM mUrtiyeM va zilAlekha haiM / zrI varddhamAna yA mahAvIrasvAmIke maMdirameM eka sundara kRSNa pASANakI mUrti zrI mahAvIrasvAmI caubIsaveM tIrthaMkarakI hai / isameM 4 zilAlekha haiM / yaha kimvadantI hai ke vijayanagarake rAjAoM (1336-1961) ne jarasappAke jaina vaMzako kanar3AmeM unnata kiyA / bucAnana sAhaba kahate haiM ki harihara ke vaMzake rAjA pratApadevarAya trilociyAkI AjJAse jarasappAke saradAra icappA baudiyAru pratinIne san 1409 meM manakIke pAsa guNavaMtIke jaina maMdirako dAna kiyA thA / icappA saradArakI potI vijayanagara rAjAoMse karIba 2 svataMtra ho gaI / tabase yahAMkA rAjatva prAyaH striyoM ke hAthameM rahA hai, kyoMki karIba 2 sarva hI 16 vIM va 17 vIM zatAbdIke prathama bhAgake lekhaka jarasappA yA bhaTakala kI mahArAnIkA nAma lete haiM / 17 vIM zatAbdIke zurU meM jarasappAkI aMtima mahArAnI bhairavadevI para vedanUrake rAjA veMkaTappA nAyakane hamalA kiyA aura harA diyA / sthAnIya samAcArake anusAra vaha san 1608 meM marI / san 1623 meM iTalIkA yAtrI DelAvaile Dellavalle isa sthAnako prasiddha nagara likhatA hai / tathA usa samaya nagara va rAjamahala dhvaMza ho gayA thA, unapara vRkSa uga Ae the / yaha nagara kAlI mirca pepper ke liye itanA prasiddha thA ki purtagAloMne jarasappAkI rAnIko "Rainbada Pirnanta' arthAt pepper queen likhA hai / Upara likhita cartumukha maMdirakA vizeSa varNana yaha hai ki yaha bAharake dvArase bhItarake dvArataka 63 phuTa lambA hai| maMdira 22 phuTa
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / varga hai / bAhara 24 phuTa hai| cAra baDe moTe gola khaMbhe haiM, unapara TAMDeM laTaka rahI haiM / maMDapa va maMdirake dvAroMpara haratarapha dvArapAla mukuTa sahita haiN| bhUre pASANakA maMdira hai| isake ziSarake pASANoMko honAvarake mAmalatadArane dUsare maMdirameM le liyA hai / yahAM neminAthakA maMdira bhI acchA hai / mUrti baDI suMdara va baDI avagAhanA kI hai| Asana gola hai| usake pIche zilpakArI acchI hai Asanake kinAre kanar3I akSaroM meM do zloka haiN| zrI pArzvanAthake maMdirameM bahutasI mUrtiyAM dUsare maMdirase lAI gaI haiN| unameM eka pAMca dhAtukI bar3I hI mundara hai| isake pazcima eka bar3A pASANakA makAna hai usameM 12 di. jaina mUrtiyeM khar3agAsana virAjamAna haiN| kAMdevastIke maMdirameM chata nahIM rahI paraMtu kRSNavarNa 1pArzvanAthakI mUrti 4 / phuTa UMcI hai usa para zeSaphaNa bahuta hI sundara kArIgarIke haiN| __ zilAlekhoMkA varNana-zrI varddhamAna svAmIke maMdirameM (1) pASANa 6 phuTa Upara jinamUrti hai, do pUjaka haiM / nIce gAya va bachaDA hai va lambA lekha hai, (2) 1 pASANa 4 phuTa laMbA Upara zrI jinendra camarendra sahita, bIcameM do samudAya pUnakoke haiN| hara tarapha 1 UMcI caukI hai|niice hara tarapha striyAM pUjaka haiN| vaisI hI caukI hai / (3) 1 pASANa 5 phuTa laMbA dUsareke samAna karIba 2 (4) maMdirake pIche bhUmimeM dabI zrI pArzvanAtha maMdirake pUrvakoMnemeM tIna pASANa khude hue uparake samAna haiN| kAdevastIkI bhItake bAhara eka lekha 4 phuTakA hai / jarasappAse ghATakI tarapha jAte hue 5 yA 6 mIlapara eka
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara kanar3A jilaa| [137 purAnA kanar3I zilAlekha hai jo sar3aka kinAre khar3A hai| (5) manakI-grAma, tA0 honAvara, yahAM bahutase jaina maMdiroMke avazeSa haiM jo isa bAtako batAte haiM ki kisI samaya yahAM jaunayoMkA baDA jora thA ! bahutase zilAlekhoMse yahAMkA mahatva jhalaka rahA hai| (6) sonaDA-grAma, tA0 sirasI, yahAMse uttara 10 mIla yahAMkA purAnA kilA baDe mahatvakA hai| yahAM smArta, vaiSNava aura jainake maTha haiN| soMDAke rAjA vijaya nagarake rAjAoMkI zAkhA thI jo soMDAmeM (1970-80)meM vse| soMDA pTezanase 3 mIla pazcima trivikramakA maMdira hai| sAmane lambA dhvajAstaMbha hai| yaha bAta prasiddha hai ki dakSiNa kanar3Ake ur3apI maThake ATha sAdhuoMmese eka zrI vAdirAja svAmI bar3e prasiddha the-unhoMne apane tapake balase nArAyaNa bhUtakI sahAyatAse isa maMdirako badrikAzramase soMDAmeM uThA maMgAyA aura Apa svayaM usameM sthApita hogae / unakA nAma trivikrama deva huaa| (noTa-yaha vAdirAjasvAmI avazya jainAcArya vidita hote hai| isa maMdirako dekhakara isa kathAkA bhAva samajhanA caahiye| saM0) yahAM jainiyoMkA maTha AThavIM zatAbdIkA hai / eka purAne AdIzvara bhagavAnake jaina maMdirameM bahuta hI purAnA zilAlekha hai| isameM yaha lekha hai ki rAjA imodI sadAzivarAyane zAkA 722 va san 799 meM dAna diyaa| dUsarA lekha san 804kA jaina maThameM thA / jo cAmuMDarAya rAjAke rAjyakA thA, jo cAmuMDarAya dakSiNake saba rAjAoMkA mukhya thaa| yaha eka jaina rAjA thaa| dAnapatrameM
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / lekha hai ki isa rAjA puruSAoMne arthAt sadAziva aura vallAlane bauddhoM ko parAsta kiyA / tIsarA lekha san 1998 kA jaina maThameM suddhipura ke sadAziva rAjAkA hai / (7) ulavI - grAma tA0 haliyala / yahAM bahuta prAcInakAlake kucha maMdira haiM / (8) vidarakannI yA vedakaranI - vilagI se siddhApurako jAte hue sar3akapara eka choTA jaina maMdira hai jisameM bahutase pASANa nakAzIke haiM / (9) vilagI - siddhapurase pazcima pAMca mIla | yahAM mahatvakI vastu zrI pArzvanAthajIkA jaina maMdira hai| isakA jIrNoddhAra san 1650 meM rAjhapparAjAke putra jainakumAra ghaMTevAdiyAne karAyA thA / isameM zrI neminAtha, pArzvanAtha aura zrI mahAvIrajI kI mUrtiyeM sthApita kIM / yaha maMdira bahuta bar3hiyA nakkAzIkA hai / tathA drAviDI DhaMgakA hai| jaisA pazcima maisUrake haleviDa yA dvAra samudra meM hoyasAla vallAla maMdira viSNukA hai / do zilAlekhoM meM varNana hai ki nau grAma tathA cAvala dAna kiye gae / vilagIkA prAcIna nAma zvetapura thaa| aisA kahA jAtA hai ki isako jaina rAjA narasiMhake putrane sthApita kiyA thA jo vilagIse pUrva 4 mIla hosUrameM 1593 ke anumAna rAjya karatA thA / kahate haiM zrI pArzvanAtha maMdirako nagara vasAnevAle jaina rAjAne banAyA thA / zrI pArzvanAtha maMdirake dvArake bhItara do bar3e zilAlekha 6 phuTa zAkA 1510 va 6 || phuTa zAkA 1950 ke haiM / (10) hAdavallI - bhaTakalase uttara pUrva miil| yahAM 11
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara kanar3A jilaa| { 136 purAne makAnoMke dhvaMza haiN| pahale yaha bar3A samRddhizAlI jaina nagara thaa| yahAM tIna jaina maMdira bhaTakalake samAna haiM unameMse doto grAmameM haiM va eka candragiri parvatapara jIrNa hai| (11) honAvara-eka vyApArakA prAcIna sthAna / yaha zirAvatI yA jarasappA nadIke taTase do mIla hai| yahI hanuruhadvIpa hai| jisakA varNana pampa ( 902-43) ne jaina rAmAyaNameM kiyA hai / yUnAna logoMne isako naburake nAmase kahA hai / (12) kalaTIguDaDa-eka parvata 2500 phuTa UMcA honAvarase uttara pUrva 10 mIla yaha sthAna jarasappAke jaina rAjAoM (14091610) ke AdhipatyameM eka mahatva pUrNa hAviga saMsthAna thA / (13) kumtA-rUIko jahAjapara lAdanekA khAsa baMdara / yaha yAdrI nadIse 3 mIla hai / yaha jainavaMzakA mukhya sthAna thA jinake hAthameM dakSiNa honAvara taka sthAna thA / ( Buchanan Mysore and Canara 111 53 ) (14) murdezvara-honAvarase dakSiNa 13 mIla / va vaillUrase dakSiNa 3 mIla / eka kaMdugiri nAmakI choTI pahAr3Ipara eka jaina maMdira hai jisako kahA jAtA hai ki kaikurIke jaina rAjAoMne banavAyA thaa| yahAM bahutase pASANoMpara acchI nakkAsI banI haiM / phasalI 1221 meM sarkAra isa maMdirako 1440) vArSika detI thii| yahAM 31 zilAlekha zAkA 1336 aura 1381 ke haiM / skUlake pazcima 50 gajapara 1 jaina lekha 54 lAinakA hai haraekameM 50 akSara haiM / baMgaloMse uttara pazcima do mola eka jIrNa jaina maMdira vastI makIke nAmase haiN| yahAM bahuta sundara lekha yukta pASANa haiN|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / ''" (15) kuleTAra - tA0 sirasI grAma, vanavAsIse 9 mIla / yahAM purAnA jaina maMdira hai / isameM 4 pASANa haiM haraeka jinendrakI mUrti camarendra sahita hai Upara sUrya aura caMdra hai / do bar3e pASANoMmeM bahuta lekha haiM / tathA kRSNa pASANakI 4 jaina mUrtiyAM haiM nIce Asanapara lekha haiM /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ kolAbA jilA | (25) kolAbA jilA / isakI cauhaddI isa prakAra hai- uttarameM bambaI bandara, kalyANa / pUrvameM pazcimI ghATa, mora rAjya va pUnA, satArA / dakSiNa pazcima ratnAgirI / pazcimameM jaMjIrA rAjya va araba samudra / [ 141 yahAM 2131 vargamIla sthAna hai itihAsa - kolAbA meM bar3e mahatvakI bAta yaha hai ki isakA vyApArI saMbaMdha videzI jAtiyoMse rahA hai / bhAratIya samudra hokara mArgathA / itihAsake pahalese arava aura AphrikAse vyApAra thA / mizra aura phainIziyA (2500 se 500 varSa san I0 se pahale) se mukhya saMbandha thA / grIka aura paithiyana logoMke sAtha (200 san I0 se pahalese 200 san taka) musalmAna araboM ke sAtha mitrake samAna vyavahAra thA jo yahAM (san 700 - 1200) meM Ate rahe the / kolAbA meM sarvase purAne itihAsake sthAna ciula, pAla, kola mahAr3ake pAsa, kur3A rAjapurIke pAsa jinameM pahalI zatAbdIkI buddha guphAeM haiN| kolAbA meM bauddhoMkA bahuta nivAsa rahA hai, unakA mahatva thA / cIna yAtrI huinasAMga (640) ne yahAM cimoloke pUrva kucha mIlapara rAjA azokakA staMbha dekhA thA (san I0 se 225 varSa pahale) / yahAM andhra bhRtyoMne bhI rAjya kiyA hai / san 160 meM jaba vahAM yajJazrI yA gautamI putra dvi0 rAjya karate the taba inakA bahuta prAbalya thA / zatakarNI rAjyake nIce konkanakA vyApAra pazcimase bahuta unnata para thA jaba roma logoMne mizrako le liyA thA (san I0 se 30 varSa pahale ) / TolimI, yUnAnI bhUgola vettAko ( san 135 -- 150 ) koMkanakA jJAna thA / kanherI, nAzika, karalI
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / aura junnata guphAoMmeM jo yAdavoMne dAna kiye haiM unase patA calatA hai ki kucha yUnAnI loga yahAM basa gae the aura unhoMne bauddhadharma svIkAra kiyA thaa| (See Hough's chris to anity in India P. 51). pahalI zatAbdImeM yUnAnI buddhimAna DisamAisa mizrase bhAratako vyApAra kendroMko dekhane AyA thA-alekaneMDriyAse panTenasa IsAI pAdarI hokara san 138 meM AyA thA, vaha kahatA hai ki yahAM usane zramaNa (jaina sAdhu), brAhmaNa va bauddha guruoMko dekhA jinako bhAratavAsI bahuta pUjate the kyoMki unakA jIvana pavitra thaa| aisA bhI mAlUma hotA hai ki usa samaya bhAratavAsI aleka DriyAmeM mae bhI the| san I 0 se 200 varSa pUrvase 200 I0 taka mizra nivAsI lAla jAtise tathA bhItara paithAna aura TAgorase baMgAlakI khAr3I va aura pUrvI kinAroMtaka khAsa vyApAra calatA thaa| jo vastu bhAratase bhejI jAtI thIM ve ye thIM / bhojana, zakkara, cAvala, kapar3e ruIke, rezamakA sUta, hIre, panne, motI, lohA, suvarNa / bhAratIya phaulAda (Steel) bahuta prasiddha thA / phArasakI khAr3Ise pailamairAtaka bahuta vyApAra thA / koMkanake vyApAriyoMne san 1878meM bahutase sundara maTha banavAe the| ye unakI udAratAke namUne haiM, gujarAtake kSatrapa rAjAoMmeM sabase bar3e rAjA ramanane zatakarNI logoMko do daphe harAyA aura uttarakoMkaNa le liyA-- (Indian Ant: VII 262 ). masalIpaTanake mahIna kapar3e bahuta prasiddha the| yaha bar3A bhArI bAjAra thA avIsIniyAkI rAjyadhAnI adulIse bhI vyApAra
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ kolAbA jilaa| [143 thaa| bhAratIya jahAja kapar3A, lohA, ruI le jAte the va vahAMse hAthIdAMta va sIMga lAte the| chaThI zatAbdImeM mauryya loga yA nala sardAra rAjya karate the| cAlukyoMkA prathama rAjA kIrtivarmA (san 550se 567)-jisane koMkaNameM car3hAI kI thI-nala aura mauryoMke liye yamake samAna varNana kiyA gayA hai| kIrtivarmAkA potA pulakezI dvi0 (610--640) thA / jisane konkanako vijaya kiyA / isane likhA hai ki usakA sardAra caMDa-DaMDa mauryoko bhagAneke liye samudrakI taraMga thA (Arch S. R. III 26.) thAnA nileke vADase lAe hue eka lekhayukta pASANa (pAMcavI yA chaTThI zatAbdI)se mAlUma hotA thA ki usa samaya koMkaNameM suketuvarmA rAjya kara rahA thA / isa cAlukya sardAra caMDa-daMDane mauryokI rAjyadhAnI purI (ajJAta) para hamalA kiyA thA / yaha nagara pazcimIya bhAratakI lakSmIdevIkA sthAna thaa| vIsa zilAhAroMne thAnA aura kolAbAmeM san I0 810 se 1260 taka rAjya kiyA thaa| pAMcavAM rAjA jhaMjhA thA jisakA varNana araba itihAsajJa mamUdIne likhA hai ki vaha san 916 meM civalameM rAjya karatA thA / tathA caudahavAM rAjA anantapAla yA anantadeva thA (san 1096) jisane do maMtriyoM kI gAr3iyoMpara kara mApha kara diyA thA jo civala baMdarapara AtI thiiN| terahavIM zatAbdImeM devagirike yAdavoMne rAjya kiyA / san 1377 meM vijayanagarake yA AneguMDIke rAnAoMne koMkaNake kucha baMdara leliye / musalmAnoMke pahale dakSiNa koMkaNa jisameM vartamAna kolAbA hai liMgAyatavaMzI rAjAoMke hAthameM thA jinako kanar3A rAjA kahate the jinakA mukhyasthAna AneguMDI thaa|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| mukhya sthAna / (1) civala yA revaDaMDa-bambaIse dakSiNa 30 mIla, kuMDalikA nadIke uttara taTapara / yaha bahuta hI prAcIna sthAna hai| kanherI guphAoMmeM (san 130-500) meM isakA nAma cemulA likhA hai| huinasAMgane cimolo likhA hai| paurANika samayameM - isako caMpAvatI yA revatIkSetra kahate the / 915 meM araba yAtrI masUdIne isakA nAma saimUra diyA hai-usa samaya yahAM rAjA jhaMjhA thaa| san 942 meM yahAMkA varNana yaha prasiddha hai ki yahAMke loga mAMsa, matsya va aMDe nahIM khAte the / san 1398 meM vahamanI bAdazAha phIrojane yahAMse jahAja duniyAMkI sundara vastuoMko lAneke liye bheje the / sana 1586 meM yahAM bhAratIya taTase nAriyala, masAle, auSadhi, cIna va purtagAlase candana, rezama Adi tathA yahAMse malakkA, cIna, urmana, pUrva aphrikA, purtagAlako lohA, anna, nIla, aphIma, rezama, aneka prakArake ruIke kapar3e, sapheda, raMgIna, chape hue bheje jAte the| There would seem to have been ( about 1584 A. D.) a strong Jain and Gujrati Wani clement among the merchants of Cheul as Fitch English inan describes, the gentiles as having a very strange order among them. They killed nothing, they ate no flesh, but lived on roots, rice and milk In Cambay they had hospitals to keep lame dogs and cats and for the birds. They would give food to ants ( Fitch in Hakluyt's Voyage 384 ) bhAvArtha-san 1584 ke anumAna yahAM bahutase jaina aura gujarAtI baniye vyApArI the / jaise phica iMgreja likhatA hai ki jo kisIkI hiMsA nahIM karate the, vanaspati, cAvala va dUdha khAte the|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ kolAbA jilaa| [145 mAMsa nahIM lete the, tathA ina logoMmeM bahuta AzcaryakAraka niyama haiN| kaMbe (khabhAta) meM inhoMne laMgaDe kune va billiyoMke liye va cir3iyoMke liye aspatAla banAdiye the ye loga cIMTiyoM takako bhojana dete the| phreMca yAtrI phaeNbkana pairarDa (1601-1608) ne yahAMkA hAla dekhakara likhA hai ( Bruce's Anal I 125 ) ki yahAM bunanekA bahuta bar3A zilpa hai, bahuta sundara ruIke suta milate haiN| cInake rezamase bhI bar3hiyA rezamakA sAmAna banatA hai| govAmeM yahAMkA mAla bahuta khapatA hai / uttara pUrvako bauddha guphAeM haiM / (2) goregAMva-managAMva taTameM bandara-dAsagAMvake uttara pazcima 6 mIla bauddha guphAeM haiN| (3) kur3A guphAeM-mAnagAMvake uttara-pazcima 13 mIla kur3A grAma hai| rAjapurI taTase uttarapUrva 2 mIla / yahAM bauddhoMkI 26 guphAeM haiN| chaThI guphAmeM 5 lekha 5vIM yA 6ThI zatAbdIke haiM zeSa guphAeM pahalI zatAbdI kI haiN| sabase purAnI guphA lekha yaha hai| ___" eka guphA banAnekA dAna kiyA sivamAne jo lekhaka zivabhUtakA choTAbhAI thA jo sulAzadattake putroMmeM the usakI strI uttaradattA thii| ye mahAmoja mAndava khaMDapalItAke sevaka haiM jo mahA bhoja sadAgiri vijayakA putra hai / caTTAnapara khudAI karAI zivamAkI strI vijayAne aura usake putra sulAsadata, zivapAlitA, zivadatta, sapilane, khabhe banavAe usakI kanyAoMne sapA, zivapalitA, zivadattA aura sulaasdttaane|" (4) mahADa-sAvitrI nadIke dAhane taTapara, bAMkaTase pUrva 34 mIla / yaha dAsagAMvase ( mIla eka baMdara hai / prAcIna nAma
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / mahikAvatI hai - yahAM pAle pahAr3Ipara bauddha guphA hai / (5) pAle - mahAr3a se 2 mIla grAma / holimI ( 14 veM ) ne ise vAla pATanA likhA hai tathA zilAhara vaMzake 14 veM rAjA anantadeva ( san 1094 ) ke tAmrapatra meM isakA nAma valipaTTana hai, bauddhaguphAeM haiM / (6) kola guphAeM - mahAr3a se dakSiNapUrva 1 mIla | yahAM bhI samUha bauddhoMkI guphAoMkA hai| (7) rAyagar3ha - rAjyakilA - prAcIna nAma rAyarI mahAr3ase uttara 16 mIla | yaha 1 pahAr3I 2250 phuTa UMcI hai| zivAathI rAjyadhAnI thI / bAMDIse car3hane meM tIna ghaMTe lagate haiM / 1 (8) rAmadharaNa parvata - alIbAga meM- alIbAgame uttarapUrva 5 mIla | kArle pAsase uttara / yaha purAnI caTTAna hai / guphAeM 12 khudI haiM, patA nahIM calatA hai, kisa dharmakI haiM / ( noTa- yahAM jainiyoM ko khojanA cAhiye ) kArle pAsase pazcima sukha pazcimakI tarapha se jAnekA mArga hai /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnAgirI jilA | [ 147 (26) ratnAgirI jilA / isakI cauhaddI isaprakAra hai- uttara meM jaMjIrA kolAbA, pUrvasatArA, kolhApura, dakSiNa - sAvatavAr3I, goA / pazcima - araba samudra / itihAsa - yahAM cipatUna aura kola guphAeM yaha pragaTa karatI haiM ki sana I0 se 200 varSa pUrva se 50 san I0 taka yahAM 'bauddhoMkA jora thA / pIche yahAM cAlukya rAjAoMkA bahuta bala rahA / san 1312meM musa0 ne kabaz2A kiyA / mukhyasthAna | (1) dAmala - samudrase 6 mIla, bambaI se dakSiNa pUrva 85 mIla | aMjanavela yA viziSTa nadIke uttara taTapara yaha bar3A prAcIna sthAna hai / bahutase dhvaMza sthAna haiN| yahAM eka caMDikA bAIkA maMdira nIce bhaura meM haiM, yaha usI samayakA hai jisa samaya bAdAmI (bIjApura jilA ) kI guphAoMke maMdira banAe gae the / baravAra nAmakA sthAnIya itihAsa hai / usameM kahA hai ki gyArahavIM zatAbdI meM dAmala balavAna jaina rAjAkA sthAna thA aura eka pASANakA lekha zAlivAhana 1078 kA pAyA gayA hai| yahAMke logoM kA kahanA hai ki isakA prAcIna nAma amarAvatI thA / (2) khArepATana - tA0 devagar3ha - isa nagarake madhya meM karanATaka jainI rahate haiM / eka jaina maMdira hai, maMdira meM eka choTI pASANakI kRSNamUrti hai jo eka nadI kI khAr3I meM pAI gaI thI / rASTrakUTa vaMzake tAmrapatra bhI yahAM mile haiN| ( Indian Ant:Val II 321 and IX 33 ).
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / M (27) siMdha praat| uttara-balUcistAna, bahAvalapura / pUrva-rAjapUtAnA rAjya jaisalamera aura jodhpur| dakSiNa-kacchakhADI araba samudra / pazcima-jAmakolAta, balUcistAna / yahAM 53116 vargamIla sthAna hai| itihAsa-maurya rAjyake pIche yUnAniyoMne paAbapara san I0 se 200 pUrva hamalA kiyA / apolodAtasa va menandara yUnAniyoMne san I0 ke 100 varSa pUrva taka siMdhumeM rAjya kiyA / phira madhyaesiyAse bahutase hamale hue / sapheda hana loga yahAM basa gae aura rAyavaMzako sthApita kiyA / alora aura brAhmaNAbAdameM dakSiNameM bauddhoMkA jora rahA / purAtatva-indasa nadIkI khADImeM bahutase dhvaMza nagaroMke sthAna haiM jaise lAhorI, kAkarabukerA, samuI, phatahabAga, koTavAMbhana, juna, tharI, vadinatUra, thara aura pArakara jilemeM virAvaha grAmake pAsa pArInagara nAmake eka bar3e mahatvazAlI nagarake dhvaMza sthAna haiM / isa nagarako kahA jAtA hai ki san 456meM bAlamIrake jasoparamArane sthApita kiyA thaa| jisako musalmAnoMne dhvaMza kiyA aisA mAnA jAtA hai| inhIM dhvaMza sthAnoMmeM bahutase jaina maMdiroMke khaMDa haiN| mukhysthaan| (1) bhAmbora-( karAMcI jilA ) yaha prAcIna nagara hai / prAcIna nAma devala hai va maMsAvara hai| yahAM jo sikke va dhvaMza mile haiM unase pragaTa hai ki yaha pahale bahuta mahatvakA sthAna thaa|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ siMdha prAMta / [146 thAra aura pArkara jilA-uttarameM khairapura, pUrvameM-jaisalamera rAjya, matAnI, jodhapura, kacchakhAr3I; dakSiNa kacchakhAr3I; pazcima haidraabaad| (2) gorI-isa jileke pArkara bhAgameM kaI prAcIna maMdira dikhalAI par3ate haiM unameM eka jaina maMdira virAvahase 14 mIla uttara hai / isa jaina maMdirameM eka bar3I pavitra aura prasiddha mUrti hai jisakA nAma gorI prasiddha hai| yaha jaina maMdira 125 phuTase 50 phuTa hai| saMgamarnarakA banA hai / yaha kahA jAtA hai ki 500 varSa hue eka maMgA osavAla pArInagarakA pATana mAla kharIdane gayA thA / usako svapna huA ki eka musalmAnake gharameM 1 mUrti hai / vaha use pArInagara le aayaa| gAr3Ipara rakha lI thii| jahAM gAr3I Thahara gaI Age na calI, vahIM usako svapna huA ki bahuta dhana va saMgamarmara jar3A hai / usane nikAlakara saMvata 1432meM gaurIke nAmase isa maMdirako bnvaayaa| isameM bar3I bar3hiyA khudAI hai / man 1835 meM mUrti gAyava hogii| maMdirameM zilA lekha san 1715 kA hai. jaba jIrNoddhAra huA thaa| ___ isI jaina maMdirake pAsa pArInagara nAmake purAne nagarake dhvaMzasthAna haiM jo 6 vargamIla taka sthAnameM haiN| jisameM bahuta saMgamarmarake stambha phaile par3e haiN| yaha nagara kisI samaya bahuta dhanazAlI aura janasaMkhyAse pUrNa thaa| isakA dhvaMza 16 vIM zatAbdImeM huA thA / abhI bhI yahAM pAMca yA chaH purAne maMdiroMke dhvaMza mojUda haiM jinameM bahuta hI bar3hiyA zilpa va khudAI hai| ( noTa-kisI jainIko yahAM jAkara dekhanA cAhiye )-dUsarA dhvaMza nagara yahAM ratakoTa hai| jo rAnAhU
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 ] maMbaIprAnta ke prAcIna jaina smAraka / grAmase 20 mIla dUra khipa nagarase dakSiNa nAra nadIpara hai / mIrapura khAsake pAsa kahasI nagarake dhvaMza haiM jo pahale brAhmaNAvAda kahalAtA thA isakA nAza 8 vIM zatAbdImeM huA / yahAM bahuta prAcIna dhvaMza haiM / ( R. J A S Gf India 734 ) (3) nagarapArkara - tA0 nagara | amarakoTa se dakSiNa 120 mIla | prAcIna nagara | nagarapArkarane uttara pazcima bhodezvara hai vahAM tIna prAcIna jaina makAnoMke haiM jo kahA jAtA hai ki sana 1379 aura 1449 meM banAe gae the / C (4) virAha - ke vaMzo jo jaina maMdiroMke zeSAMza haiM unameM se mi gila bahuta se khude hue pASANa karAcI ajAyaba gharameM le gae haiN| yahAM bahuta prAcIna va mahatvakI racanAeM haiM 1 grAmameM dUsarA jaina maMdira hai jo hAlakA banA hai /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ kolhApura rAjya / ( 28 ) kolhApura rAjya / isake mukhyasthAna nIce prakAra haiM (1) aTalA - grAma, kolhApura zaharase uttarapUrva 12 mIla, varaNa nadI dakSiNa cha mIla | yahAM rAmaliMgakA jo guphA maMdira hai vaha vAstava bauddha yA jainakA hogaa| aba vahAM brAhmaNa pUjA hotI hai| (2) kolhApura zahara - yaha bahuta prAcIna sthAna hai| yahAM pAsameM sana 1880 ke lagabhaga eka bar3e stUpake bhItara eka prAcIna piTArA milA thA jisameM sana I0 kI tIsarI zatAbdI ke rAjA azoka ke samaya akSara haiN| yahAM abAbAI maMdira maMdira. sezAsAyI maMdira jo inake pASANa nagarake dUsare bahuta acchI hai / nakala hai ve jaina maMdiro bhAga haiM / sthAnoMse lAe gae haiM unameM khudAI [ 151 nagArakhAnA- isameM jaina maMdiroM lAe hue khudAIke pASANa hai| jaina vastI - hemadapaMtI DhaMgakA eka prAcIna jaina yaha 73 phuTa 13 phuTa haiN| maMdirajIke pAsa do lekhake pASANa zAkA 1098 aura 1066 ke haiM / maMdira yaha zilAhAra (3) pAvala guphAeM - jotibAkI pahAr3Ike pAsa kolhApurase 5 mIla | yahAM eka bar3I guphA 34 phuTa caukora hai jisameM 14 svambhe haiM | alaTAke pAsa pUrvakI tarapha eka prAcIna jaina kAlija (old jvin coll go ) hai jisapara brAhmaNoMne adhikAra kara liyA hai| (4) rAyabAga - kolhApura se dakSiNa pUrva 20 mIla, cikoise uttara pUrva 24 mIla | kahA jAtA hai ki yaha jaina rAjAoMkI rAjyadhAnI gyArahavIM zadImeM thii| vaise hI berUda khelanA, zaMkhe
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / zvarameM bhI thii| yahAM jainamandira sabase purAnA makAna hai / yaha kAle pASANakA hai, 76 phuTa lambA 30 phuTa caur3A, isameM bahuta baDe khambhe haiM | do pASANoMpara lekha zAkA 1124 ke haiM / (5) khedrApura - yA kRSNa | kolhApurase pUrva 30 mIla aura kurundavAr3a se pUrva 7 mIla / grAmameM eka choTAsA jaina maMdira hai / (6) viDa yA berada - paMca gaMgA nadIpara | kolhApurase dakSiNa pazcima 9 mIla / yaha eka rAjAkI rAjyadhAnI thI jo kolhApura aura panAlAkA svAmI thA / prAcIna dhvaMza bahuta haiM / suvarNakI purAnI mohareM milatI hai / eka prAcIna pASANakA maMdira sana 1200 ke karIbakA hai| ( noTa- vahAM jaina cinhoMko indanA cAhiye ) / (7) herale - kolhApurase uttarapUrva 7 miil| mIrajakI sar3aka para yahAM eka zilAhAra rAjAkA zilAlekha purAnI kanaDImeM zAkA 1040kA hai jisameM eka jaina maMdirako dAna denekI bAta hai| (8) sAvagAMva-kAgalase pUrva 3 miil| yahAM eka jaina maMdi rameM zrI pArzvanAthajI kI mUrtikA Asana hai / (9) vamanI - midamolI ke pAsa, kAgalase dakSiNa pazcima 4 mIla | yahAM eka jaina maMdirameM zAkA 1073 kA zilAlekha hai / (10) karavIra - kolhApurake rAjyakI prAcIna rAjyadhAnI / (11) badagAMva-kolhApurase uttara 10 mIla eka nagara / yahAM eka jaina maMdira hai jisako AdappA bhagaseTIne 1696 meM 40000) kharcakara banavAyA thaa| (12) kuMDala - sardana marahaTA relaveke kuMDala sTezanase 2
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ kolhApura jilA / [153 mIla | grAma nikaTa pahAr3Ipara do prAcIna jaina maMdira, inameM zrI pArzvanAthakI mUrtiyeM hai jo zrI girIpArzvanAtha aura jharI pAcanAthake nAmame prasiddha haiN| (13) kuMbhoja-bAhubalI pahADa-hAthakalaMgar3A pTe se 5 mIla | pahAr3I // mIla UMcI hai, yahAM bAhubali nAmake di0 jaina muni hogae haiM, va bAhubali munikI caraNapAdukA haiN| isase parvata prasiddha hai / yahAM 16 khaMbhokA jaina maMdira hai| (14) stavanidhi-kolhApurame va cikor3I pTezanase karIba 30 mIla | yahAMpara prAcIna jaina maMdira haiN| pahAr3I muniyoMke dhyAnake yogya hai| kolhApUra zaharake jaina maMdirameM jo zilAhArI zilAlekha zAkA 1065 kA hai usakA bhAva yaha hai / zukravArapeTameM yaha jaina maMdira hai| zilAlekha saMskRta bhASA purAnI kanar3I lipimeM hai| zilAhAra baMgake mahAmaMDalezvara vijayadiyadevane mAgha sudI 16 zAkA 1065 ko eka kheta aura 1 makAna 12 hamta Ajira gekholA mileke hAvina hIrilage grAmameMme vahIM sthApita zrI pArzvanAthajIke jaina maMdirameM aSTadravya pRjAke liye diyA / isa maMdirako mUlasaMgha dezIyagaNa pustaka gacchake adhipati mAghanaMdi siddhAMtadevake zipya sAmaMta kAmadevake AdhInastha vAsudevane banavAyA thaa| tathA usa dAnase kSullakapurameM pavitra rUpanArAyaNake jaina maMdirakI marammata bhI vahAMke punArIke hArA ho yaha bhI lekha hai, yaha dAtAra vijayAdasadeva tagAra nagarake rAjA jAtigake putra gokula usake putra mArasiMha usake putra gaMdhAradityadevakA putra thaa|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / dAnake samaya rAjAne zrI mAghanaMdi siddhAMtadevake ziSya mANakanaMdi paMDitake caraNa dhoe the / isa dAnako sarva karase mukta kara diyA gayA | noTa - yahAM ke donoM lekhoM kI nakala di0 jaina DAirekTarImeM r3hI huI hai | noTa - kSullakapura - kolhApurakA dUsarA nAma hai / manI grAmameM jo zAkA 1073lA lekha zilAhAra rAjA vijayAdityakA hai usakA bhAva yaha hai jaina maMdirake dvArapara lekha hai| saMskRta bhASA purAnI kanar3I hai| 44 lAina haiM / isameM likhA hai ki rAjAne cohora - kAnagAvunDa ke pAsa grAmake zrI pArzvanAtha bhagavAnake jaina maMdirakI aSTadravya pUjA va marammata ke liye nAka gegolA jileke bhudaragrAmameM eka kheta aura ghara dAna kiyA / zrI kuMdakuMdAnvayI zrI kulacaMdra munike ziSya zrI mAghanaMdi siddhAMtadeva ke ziSya zrI arhanaMdi siddhAMtadevake caraNa dhokara ( Epigraphics Indica III ) kolhApura rAjyameM yaha bar3e mahattvakI bAta hai ki vahAM jaina kisAna 36000 haiM / ye bahuta prAcIna kAlake base hue haiM / pahale yahAM jainoMkA bahuta prabhAva thA isake ye cinha haiM / ye bar3e zAMtapriya va parizramI haiM / Kolhapur is remarkable in large number of Jain Cultivators ( 36000 ) who are cvisidence of former predominance of Jain relic in scuth Marhatta country They are peaceful and Industrious peasentry. (P. 51) Infi. Gaz, 1908 Vol 11 Bombay. kolhApura - gajeTiyara meM likhA hai ki yahAMke jaina baDe niya -
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ kolhApura jilaa| moMke pAvanda va AjJAnuvartI haiM ve bahuta kama adAlatoMmeM Ate haiN| yahAMke mena jamIdAra apanI striyoMke sAtha khetakA kAma karate haiN| jana mRtiya-kolhApura zahara aura AsapAsa bahutamI khaMDita jaina mUrtiyAM milatI haiN| mumalamAnoMne 13vIM va vIM zatAbdI meM jaina maMdira tor3a DAle the| jaba janaloga brahmapurI parvatapara aMbAbAIkA maMdira banavA rahe the taba rAjA jayasiMhane kilA banavAyA thaa| yaha rAjA apanI mabhA kolhApugne pazcima 9 mIla bIDapara kiyA karatA thaa| 2vIM zatAbdI meM kolhApurama kalacUriyoMke mAtha--jinhoMne kalyANake cATukyoMko jIta liyA thA aura dakSiNake svAmI ho gA the- cAlukyoMke AdhInastha kolhApurake zilAhAgekA yuddha huA thaa| taba bhoja rAjA dvi0 (1178-1209) zilAhAra rAnAne kolhApurako rAjyadhAnI banAI aura bahamanI rAjAoMke Anetaka rAjya kiyaa| yahAM kula 25.2.maMdira haiM unameM aMbAbAIkA maMdira sabase bar3A aura sabase mahatvakA aura sabase purAnA zaharake madhyameM hai / yaha kAle pASANakA do khanA hai / jainaloga kahate haiM ki yaha maMdira padmAvatI devIke liye banavAyA gayA thaa| isa imAratakI kArIgarI pramANita karatI hai ki jainaloga isake mUla adhikArI haiM (Jains to the orijiual prostessors) jaise hara ka brAhmaNa maMdirameM gaNapatikI mUrti hotI hai so yahAM nahIM hai / bhIta aura guMbajoM para bahutamI padmAsana jaina mUrtiyAM haiM jo bahutamI nagna haiM / isase yaha jaina maMdira thA aisA pramANita hotA hai / isameM 4 zilAlekha zAkA 1140 aura 1158 ke haiN|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 156 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / khidrApura-kRSNa nadI taTa ser3havAla sTezanase 4 mIla / prAcIna maMdira zrIRSabhadeva bar3I mUrti hai| yahAM kopezvaramahAdevakA maMdira hai vaha jainiyoMkA vidita hotA hai| (di. jaina DA0 ) kolhApurake AjarikA sthAnameM tribhuvanatilaka caityAlayameM zrI vizAlakIrti paMDitadeva zipya zilAhArakulatilaka vIra bhojadeva rAjye zAkA 1127meM zrI somadeva AcAryane zabdArNava caMdrikA vyAkaraNa livI (dekho ma0prati iTAvA di jaina maMdira paMsArITolA) . .
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ RAwan mIraja raajy| [150 (29) mIraja rAjya / yahAM mukhya sthAna haiN| (1) mudaula-kalAdagIse pUrva uttara 16 mIla / do prAcIna maMdira jainiyoMke DhaMgake haiM / aba ziva sthApita haiN| (2) paMdagAMva-belagAvase kalAdagIkI sar3akapara grAmake pazcima 4-5 mIla / sar3akake kinAre eka choTA jaina maMdira hai / (30) sAMgalI sttett| yahAM mukhya sthAna haiN| (1) negdAla-yahAM bar3e mahatvakA eka jaina maMdira zrI neminAtha bhagavAnakA hai no 118 7meM banA thaa| (31) goA (purtagAla) isakI cauhaddI yaha hai / uttarameM mAvaMtavAr3I sTeTa, pUrvameM pazcimIya ghATa, belagAma, uttara kanar3A, dakSiNa uttara kanar3A, pUrvameM araba samudra yahAM 1 470 varga mIla sthAna hai| isakA prAcIna nAma gomanacala hai| yahAMke kucha zilAlekha yaha batAte haiM ki goAmeM vanavAmIke kAdamboMkA rAjya thA jinakA prathama rAjA zrI trilocana kAdaMva sana I0 119 va 120 ke karIba huA hai / isa vaMzane ( sa0 noTa-yaha jena vaMza thA ) yahAM musa0 ke Ane taka sana 1312 taka rAjya kiyaa| -
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (32) haidarAbAda rAjya / isakI cauhaddI isa prakAra hai: uttara--barAra / uttara pUrva - khAnadeza / dakSiNa- kRSNA nadI aura tuGgabhadrA nadI / pazcima - ahamadanagara, zolApura, bIjApura, dhAravAr3a / pUrva meM varSA aura godAvarI nadI / yahAM sthAna 8 2698 vargamIla hai / yahAM andhoMne sana I0 se 220 pUrvase rAjya kiyA / phira cAlukyoMne, 150 I0 ke karIba taka unakI rAjyadhAnI kalyANI rahI / pulakezI dri0 (608- 642 ) ne prAyaH sarva bhAratameM narvadA dakSiNa taka rAjya kiyA tathA yaha kannauja ke harSavanase bhI milA thA / malakher3a ke rASTrakUToMne AThavIM sadImeM phira karIba 903 ke cAlukya vaMzane pIche 1189 ke anumAna yAdavoMne rAjya kiyA / rAjyadhAnI devagiri yA daulatAbAda | sana 1398 meM devagiri kA rAjA harapAla mArA gayA / muhammada tughalaka dihalI ne rAjya kiyA / yahAM jainiyoM kI vastI 20340 hai / (haMTara gajaTiyara 1008 ) mukhyasthAna / (1) Atana - ( caMdranAtha ) dudhanIse 5 mIla | grAma bAhara jaina maMdira prAcIna hai| pratimA zrI pandraprabhu 2 hAtha padmAsana hai 1 pApANa 24 pratimAkA tIna pratimA kAyotsarga 1 || phuTa i UMcI haiM / M 7 (2) ASTe - AlaMDase 16 mIla | mArgameM acalara grAmameM prAcIna jaina maMdira hai / vartamAnameM mahAdeva padharA diye gae haiM /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ haidarAbAda rAjya / [ 156 ASTA zrI pArzvanAthajIkA jaina maMdira zAkA 528 kA banA hai / kRSNa varNA 2 phuTa padmA0 mUrti cauthe kAlakI hai / inako vighnahara pArzvanAtha kahate haiM / (3) ukhalada - ji0 parabhaNI kigelI sTezaname 4 mIla | pUrNA nadIpara prAcIna pASANakA jaina maMdira pratimA zrI neminAtha bar3e AkAra / (4) kacanera - aura GgAbAdase 20 mIla / vizAla jaina maMdira zrI pArzvanAthajIkA hai / (5) kunthalagirI - vArasI TAunase 16-17 mIla / yaha jaina siddhakSetra hai / parvatapara bahuta se jaina maMdira haiM, saba di0 jaina haiN| zrI dezabhUSaNa kulabhUSaNa muni yahAMne mokSa padhAre haiM unake caraNa cinha haiM / digambara jainoMmeM prasiddha nirvANakAMDameM isa kSetrakA isa taraha varNana hai gAthA - vaMsatthalavaraNiyare pacchimabhAyammi kunthugirisihare / kula desabhUSaNamaNI piyA mo tesiM // 17 // ( prAkRta nirvANa kAMDa ) bhASA vaMzasthala banake Dhiga hoya, pazcima dizA kaMthagiri soya / kulabhUSaNa dezabhUSaNa nAma, tinake caraNAM karoM praNAma // 18 // ( nirvANakAMDa bhagavatIdAsa ) (6) kulapAka - (vanavAdA lAina) alare sTezanase 4 mIla / prAcIna jaina maMdira, pratimA zrI AdinAthajIkI jinako mANaka svAmI kahate haiM: ( 9 ) taDakatva - ( G. I. P. Ry . ) gANagApurase 12 mIla /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| jaina maMdira pratimA zrI zAMtinAthanIkI kRSNa varNa 6 phuTa UMcI korI huI hai| (8) tera-dhArAzivase ( mIla / yahAM prAcIna jaina maMdira hai jisameM eka padmAsana mUrti zrI mahAvIrasvAmIkI unhIMke mUla AkArameM virAjita hai anya mUrtiyAM hai va lekha hai jo par3hA nahIM jAtA hai / yaha grAma prAcIna kAlameM tagara nAmakA nagara thA aura dakSiNameM vyApArakA mukhya sthAna thA aimA yUnAnI lekhakoMne likhA hai pahalI zatAbdI taka isa mukhya nagarakA patA hai / tathA 10 vIM yA 11vIM zatAbdImeM bhI yaha eka bar3A mahattvakA sthAna thA aisA dezI rAjyoMke lekhoMse patA calatA hai| yaha bArasIse pUrva 30 mIla hai / tarNA nadIke pazcima taTapara hai| yahAM jo uttarezvarakA maMdira hai vaha mUlameM jaina maMdira thaa| usakI kAranizake nIce jaina mUrti hai / yahAM bahuta prAcIna aura bhI jaina mUrtiyAM milatI haiN| eka punArI rahatA hai| prabandha dhArAzivake di0 jana paMcoMke AdhIna hai / mukhya bhAI seTa nAnacanda nemacanda vAlacandanI haiN| (9) dhArAziva-isako aba ummAnAbAda kahate haiN| vAramI lAinake eDamI sTezaname 14 mIlake karIba / yahAM nagarame 2-3 mIlapara bahuta purAnI 5 guphAeM haiN| eka guphA bahuta bar3I hai jisameM zrI pArzvanAthajIkI mUla avagAhanAkI mUrti baTe Asana bahuta sundara sAta phaNake chatra sahita virAjamAna hai| dUsarA guphAmeM bhI aisI hI mUrti hai / eka guphAmeM mUrti khaMDita hogaI hai / ye guphAeM darzanIya haiM / inako rAjA karakaMDune banavAyA thaa| ArAdhanAkathAkoSameM 113 vIM kathA rAjA karakaMDukI hai| usameM tera
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ haidarAbAda jilaa| nagara va dhArAzivakA varNana hai va guphAoMmeM zrI pArzvanAtha sthApanakA kathana hai pramANaatraiva bharate kSetre deze kuntalasaMjJake / pure terapure nIlamahAnIlau narezvarau / / 4 / / asmAtterapurAdasti dakSiNasyAM dizi prabho / gavya'ti kAntarecAruparvatosyopari sthitam / / 144 // dhArAzivapuraM cAsti sahasrastaMbhasaMbhavam / zrI majjinendradevasya bhavanaM mumanoharama / / 14 // karakaMDazca bhUpAlo jndhrmdhurNdhurH| svasya mAtustathA vAladevasyoccaiH munAmanaH / / 116 // kArayitvA mudhIstatra layaNatrayamuttamam / tatpraniSThAM mahAbhRtyA zIghra nirmApya sAdagat / / 197 / / arthAt karakaMDa rAnAne dhArAzivameM apane, apanI mAM va baladevake nAmame tIna guphAoMke maMdira banavAkara banI vibhUtise pranizA kraaii| (10) baMkura-ni0 gulavargA-zAhAbAda (G. ! P.) me 2 mIla / jaina maMdira pASANakA hai-cAra garbhAlaya haiN| aMtargarbhameM pratimA 6 phuTa kAyotmarga / bAhara--pArzvanAtha. AdinAtha aadi| (11) malagver3a-vAr3Ike pAsa citApurase 4 mIla-malakher3a roDa Tezana / prAcIna nAma maliyAdrI yahAM pahale 15 di. jaina maMdira the| aba eka maMdira sthira hai kaI maMdira kile meM bace haiN| yahI vaha mAnyagveDa hai jo rAgA amogha varSa jana samrATakIrAjyadhAnI thI / yahIM zrI jinasenAcAryane pArthAbhudayakAvya pUrNa
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / kiyA thaa| jo maMdira aba cAlU hai isameM bahuta prAcIna tathA manojJa di. jaina mUrtiyeM haiN| yahI vaha mAnyakheDa hai jahAM jainiyoMke prasiddha AcArya zrI rAjavArtikake kartA zrI akalaMkadeva hue haiN| rAnA zubhatuMgake maMtrI puruSottama bhAryA padmAvatIke yaha putra the / pramANaatraiva bhArate mAnyagveTAkhyanagare vare / rAjA'mRcchabhatuMgAkhyastanmaMtrI purussottmH|| bhAryA padmAvatI tasya tayoH putrau manaH priyau / saMjAtAvakalaMkAkhya niSkalaMkI gunnojvlau||||| inhoMne hI kaliMga dezake ratnamaMcayapurake rAnA himazItalakI sabhAmeM bauDoMke guru saMghazrIme vAda karake unako parAsta kiyA thaa| yaha rAjA zubhatuMga akAlavarSa san 867 meM yahAM rAjya karane the| jaisA rASTrakUTa vaMzakI paTTAvalIme pragaTa hai| (12) sAMvaragAMva-(ni0 umamAnAbAda) vArasIye 24 mIla / zolApurase 14 miil| hemADapaMthI di0 jaina maMdira zrI pAzvanAtha 3 // hAtha kRSNavarNa hai| (13) honasalagI-ni0 gulbgaa| honamalagI mTezana hai / sAvalajI (G. I. P.)me 2 mIla-prAcIna jaina maMdirameM zrIpArzvanAtha 4 phuTa kAryotsarga va zAMtinAtha 4 phutt| zilAlegya kanaDImeM haiN| (14) elugakI jaina guphAeM-daulatAbAda sTezaname 12 mIlake karIba darzanIya / yahAM 32-33 guphAeM haiM jinameM 5 jaina guphAeM bahuta bar3I haiN| jinameM bar3I manojJa di. jaina pratimAeM haiM
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ haidarAbAda jilaa| [163 va bar3I sundara kArIgarI hai tathA hajAroM AdamiyoMke baiThanekA sthAna hai| hama dekhaneko gae the apUrva kAma kiyA huA hai| Arch S. of W. India Vol V Report of Elura by Pur. gess 1880). nAma pustakameM jo varNana diyA huA hai vaha nIce likhe bhAMti hai| indrsbhaa| yahAM do bahuta bar3I jaina guphAe~ haiN| do khanakI haiN| ekakA nAma indra guphA dUsarIkA nAma jagannAtha guphA / ina guphAoMkA samaya bauddha aura brAhmaNa guphAoMke pIche mAlUma par3atA hai| kyoMki rAThor3a vaMzake naSTa honeke pIche rASTrakUToMkA rAjya goviMda tRtIyake samayameM baTa gayA thA jaba usake choTe bhAI indrane AThavIM zatAbdIke antameM gujarAtameM bhinna rAjya sthApita kiyA thaa| jainiyoMne isa sthAnapara adhikAra kara liyA thA aura taba unhoMne apane dharmakA mahatva yahAMpara sthApita kiyaa| nimakI unhoMne anya do dharmoke mukAbale meM AvazyaktA samajhI thii| indrasabhA-kailAza guphAke samAna guphAoMkA samUha hai / bIcameM do khanakI guphA hai| sAmane sabhA hai / haraeka tarapha choTI 2 guphAeM haiN| guphAkA muMha dakSiNa ora hai / sabhAke bAhara haratarapha eka choTA kamarA 19 phuTame 13 phuTa hai, jisameM eka choTI bhIta paradeke taurapara hai / mAmane do khaMbhe haiM, jo nIce caukora haiM Upara gumbana haiN| isa kamareke antameM zrI pArzvanAtha bhagavAnakI aura tapasyA karate hue gomaTTasvAmI yA bAhubAlekI mUrtiyeM haiM / sabhAke dakSiNa tarapha eka bhIta hai aura eka dvAra hai| yaha sabhAkA kamarA
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 ] maMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / 56 phuTa lambA dakSiNase uttara hai va 48 phuTa pUrva pazcima hai / isameM dAhanI tarapha eka hAthI Asanako chor3akara 15 phuTa UMcA hai / jo gira gayA hai / eka sundara stambha 27 phuTa 4 iMca UMcA hai isake Upara caturamukha pratimA hai aura eka choTA maMDapa sAmane zivamaMDapake samAna hai / yaha ATha phuTa 4 iMca caukora hai / sabhAse 8 sIr3hiyAM haiM, hara tarapha dvAra hai / car3hAI uttara va dakSiNa donoM tarapha se hai haraeka dvAra meM do stambha haiM / isa kamare ke bhItara eka caukora pASANakI vedI hai jisake hara tarapha siMhAsana para zrI mahAvIrasvAmIkI mUrti korI huI hai / barAmade ko choDakara nIce kA kamarA 72 phuTa 48 phuTa hai| jisake Age do staMbha haiM aura do staMbha usa maMdirake kamare ke sAmane haiM jo 40 phuTa 15 phuTa hai / yaha maMdirakA kamarA 17 || phuTase 13 phuTa hai / isameM zrI mahAvIrasvAmI siMhAsanapara birAjamAna haiN| sAmane dharmacakra hai / ina cinhoMse yaha pragaTa hotA hai ki ye guphAoMke maMdira digambara jainoMke haiM / barAmadeko sIr3hI gaI hai jo Upara baDe kamarekI pUrva tarapha hai / yaha UparakA kamarA barAmadeko choDakara jisake madhyameM eka nIcImI bhIta hai 55 phuTa 78 phuTa hai / varamadA 14 phuTase 10 phuTa hai / isake hara taraha indra aura indrANI virAjamAna haiM- pUrva ora indra hAthIpara aura pazcima aura indrANI siMhAsanapara hai (noTa-ye bar3e hI sundara susajjita haiM) / kamare kI bagalase jAkara ina mUrtiyoM ke pIle eka choTA kamarA 9 se 11 phuTa hai / isameM hokara una maMdi - roMmeM jAnA hotA hai jo sAmaneke maMdirake haratarapha bagalameM haiM /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ haidarAbAda jilA | [ 165 kucha dUra jAkara haraeka bagalake kamarese eka choTe kamare meM pahuMcanA hotA hai jahAM saba tarapha jaina tIrthaMkaroMkI mUrtiyAM korI huI haiM / ye kamare bagalake kamaroMke varAmadeke antameM haiN| pUrva ora varAmademeM do khaMbhe sAmane va do pIche haiN| dvArake sAmane dakSiNa tarapha aMbikA devI hai / dAhanI tarapha iMdra haiN| bAeM hAthameM eka thailI va dAhanemeM nAriyala hai / ye 1 mukhya jaina mUrtiyoMke sAmane haiM / kamarA 25 phuTase 23 || phuTa hai / chatakA AdhAra 4 caukora khaMbhoMse hai| jisameM gola gumbaja haiN| isameM dAhanI tarapha zrI gommaTasvAmIkI mUrti hai jo digambara jainoMko bahuta pyArI hai, kanar3A dezameM aisI kaI bar3e AkAra kI mUrtiyAM sthApita haiM / bAI tarapha bhI zrI pArzvanAtha bhagavAnakI nagna mUrti camarendra sahita haiN| choTI vediyoM meM padmAsana zrI mahAvIrasvAmI kI mUrtiyeM haiN| kamarekI hara taraphakI bhItoMke sahAre bahutasI nagna jaina mUrtiyAM haiM va bIcameM idharaudhara bahutasI choTI mUrtiyAM haiN| bhItara siMhAsanapara padmAsana zrI mahAvIra svAmI virAjamAna haiM / isa bar3e kamare ke dakSiNa pazcima kone meM dUsarA dvAra hai jisa para cAra hAtha kI devI dAhanI tarapha hai va nIce bAI tarapha eka mor3apara ATha hAthavAlI devI sarasvatI hai| eka choTe kamarese hokara kucha kadama calakara hama eka barAmade meM Ate haiM phira eka choTe kamaremeM jaisA pahale kaha cuke haiM yahAM bhI aMbikA dAhanI ora hai aura usake sAmane cAra hAthakI devI hai, jisake uThe hue hAthoMmeM do gola phUla haiM aura jo hAtha ghuTanepara hai usameM vajra hai / varAmadeke pazcima ora dvArake sAmane indrakI mUrti hai / bhItara vedIke
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ www 166 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| kamaremeM zrI mahAvIrasvAmI hai, bhItoMme kaI kamare haiN| isa kamareke vAI tarapha zrI pArzvanAtha bhagavAna aura dAhanI tarapha zrI gommaTasvAmI pUrva orake samAna virAmita hai| yahAM no cAra madhyake khaMbhe haiM unameM khudAI bahuta mahIna hai| isa pahAr3I caTTAnake dAhane AdhemeM do khana haiM jaba ki bAI tarapha eka khana hai| dAhane do khanoMmeMse Uparake khana aura bAI taraphake khanake madhyameM bar3hiyA khudAI hai| nIcalI tarapha eka yuddhakA citra hai jisameM tIna leTe hue zarIgeMke upara cAra zarIra paDe lar3a rahe haiM / isake Upara eka AlA hai jisameM eka cabutarekI bAI tarapha do striyAM aura dAhanI tarapha do puruSa ghuTanoMkebala jhuke hue haiM tathA isake upara zrI pArzvanAthakI mUrti padmAsana mihAmanapara hai / sAmane cakra hai| dAhanI tarapha eka pUjaka hai| haratarapha mukuTa sahita camarendra haiM / pIche mAta phaNakA mapa chatra kiye hue hai / upara bAI tarapha eka citra maMdirakA hai / dAhanI tarapha jo mabase nIcekA khana hai vaha hAlameM hI maTTIse sApha kiyA gayA hai jisameM sAmane do svaccha khaMbhe haiN| dIvAlake pIche indra aura ambikAkI mUrtiye haiM jo bahana mundara va surakSita haiN| isameM bAI tarapha zrI pArzvanAtha aura dAhanI tarapha zrI gomaTTasvAmI haiM jinake caraNoMpara hiraNa aura kutte baiThe hue haiM aura pIche jAkara padmAsana tIrthaMkara birAjamAna haiN| bhItara vedImeM zrI mahAvIrasvAmI camarendra chatra tIna, aura azoka vRkSa mahita haiM / imake Age eka dUsarA kamarA hai jisameM zrI pArzvanAtha bAI tarapha va dAhanI taraphake Adhe Uparake bhAgameM do choTI padmAsana mUrtiyAM hai| maMdira dvArake haratarapha
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ haidarAbAda jilaa| [167 indra aura ambikA ( indrANI) hai aura mAmane siMhAsanapara padmAsana camarendra sahita tIrthakara virAjamAna haiN| isa maMdirameM zrI gomaTasvAmIkI mUrti khAsa guphA aura ima maMdirake madhya sAmane korI huI hai| ina donoMkI bAI tarapha aura karIba 2 itanA U~cA-jitane ye donoM haiM-eka kamarA karIba 30 phuTa caur3A va 25 phuTa gaharA hai / sAmane eka bhIta hai nimake upara dvArake haratarapha eka khaMbhA hai| bhItake UparI bhAgapara bahutase kamalAdi kore hue haiM tathA hAthI bane hue haiM jinakA mukha pupyoMpara hai| bhItara cAra babhe haiM jinakI jada caukora hai, Upara gumbaja haiN| mAmanake vApara bahuta citrakArI hai / pazcimakI tarapha bIcake kamare meM zrI pArzvanAtha virAjamAna haiN| phaNake chatra mahita va camarendra mahita hai / pagameM do nAganiyAM haiM aura do sundara vastra mahita pujArI haiM / jabaki unake cAroM ora devatAgaNa dhyAna meM upamarga kara rahe haiM / ( noTa--yaha kamaThake jIva dvArA upasargakA citra hai)| pAsavAle dUsare kamareme pahalekI bhAMti racanA choTe mApameM hai tathA eka padmAsana tIrthaMkara virAjamAna hai| pUrvakI bhItakI tarapha madhya kamaremeM zrI gomaTasvAmI haiM jinake caraNoMpara hiraNa aura katte aura kucha striyAM beTI huI haiM / inake upara gaMdharva Adi deva haiM jo vAnA, phUlAdi liye hue haiN| isake dAhanI tarapha kamaremeM eka choTI mUrti zrI pArzvanAthajIkI hai| vAI tarapha eka khar3I mUrti hai, jo AdhI tar3aka gaI hai, jinake pAsa mRga, makara, hastI, zUkara Adike cinha haiN|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / isake Upara eka padmAsana jinakI mUrti hai aura bhItake pIche indra aura indrANI the jo aba miTa gae haiN| maMdira dvArapara do jaina dvArapAla haiM / bhItara siMhAsanapara jinendra haiM tIna chatra va devoMdvArA dubhi Adi sahita haiN| tIna kamaroMke Upara dIvAlake sAmane eka kamarA bIcameM hai jisameM eka strI puruSa kore hue haiM / jinako sevAmeM guppa liye do choTI striyAM haiN| bagalameM makara toraNa liye hue haiN| bhItoMkI tarapha hAthI puSpoMpara ramate va sArdUla eka choTe hAthIpara car3hA huA hai - isake Upara pAnIke ghar3e haiM / kamare ke Upara mAlAeM laTaka rahI haiM / pAsameM jo racanA hai usameM kaI pazu bane haiM / isake Upara choTera maMdira haiM haraeka mUrti hai / bIcameM bAI tarapha indra hai. dAnI tarapha indrANI hai| zeSa AloMmeM zrI gosvAmI. zrI pArzvanAtha tathA dUsare tIrthakara haiM / madhyabhAgameM eka makAna charita hai jisase cAra jhukatI huI mUrtiyAM zrAM haiN| eka tarapha zrI jinendradeva padmAsana virAjita haiM usIke upara eka caityako vikImeM dUsare jinendra haiM / isake upara kucha Age Akara isakI rakSAkA upAya hai| I aar alert chatako bhanevAle sabhoMmeM bhinna 2 prakArake mRne haiM tathA bhItoMpara citrakArI hai| madhya kamare meM pAMca bhinna 2 namUnoMke sAMbha haiN| haraeka bagalakI bhItake madhyameM jo bar3e kamare meM haiM unameM siMhAsanapara eka padmAsana jina hai, sAmane cakra, hAthI va siMha khude haiM, nIce do hAthI haiM, bhAmaMDala, chatra va azoka vRkSa va camarendra haiM / dUsare do sthAnoM para siMhAsanapara do choTI jaina mUrtiyAM haiN| maMdirake sAmane haraeka khaMbheke sAmane tathA
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ haidarAbAda jilaa| haraeka tarapha bhItapara bhI lambI nagna mUrtiyAM haiM jinameM kucha hAni AgaI hai / chatameM bar3A kamala madhyameM hai tathA bahuta kucha raMgAvejI hai yadyapi dhUAM chA gayA hai| jagannAtha sabhA / dUsarI bar3I guphA isa jaina samudAyameM jagannAtha guphA hai jo indra sabhAke pAma hai / isa guphAkA sabhAmthAna 38 phuTa caukora hai / isameM jo racanA hai vaha bilakula naSTa hogaI hai| sabhAsthAnase eka jInA bar3e kamare ke dAhane konekI tarapha gayA hai / yaha kamarA 57 phuTa caur3A va 44 phuTa gahaga hai| karIba 14 phuTa uMcA hai| 12 bar3e 2 khaMbhe chatako saMbhAlane haiM tathA do khaMbhe mAmane haiN| bAhara haraeka konepara eka bar3e hAtha kA mastaka hai / hAka khaMbheke sAmane bIcameM manuSyoMke va idhara udhara pazuoMke citra haiM. upara choTe vRkSoMkI nAMde haiM unapara manuSyoMke va dRmare citra haiM / isake upara aura bhI citrakArI haiM / isakI nIce kI caTTAna indramabhAke namUnekI hai, paraMtu choTI hai / kamarA nIcekA 24 phuTa caukora va 13 / / phuTa UMcA hai | cAra khaMbhe chatako thAMbhe haiN| mAmane eka choTA varAmadA hai| bhItapara do caukora khaMbhe haiN| do khaMbhe varAmadese kamareko judA karate haiM / nimameM do bediyAM haiM bAI aura zrI pArzvanAtha bhagavAna haiM Upara marpaphaNa haiM va camereMdra Adi haiM tathA dAhanI tarapha zrI gommaTasvAmI haiM / bhItake chaH sthAnoMpara dUsarI padmAsana tIrthakarakI mUrtiyAM haiM / varAmademeM bAI tarapha iMdra hai va dAhanI tarapha indrANI haiM / bhItarake maMdirameM eka choTe kamareke dvArA jAnA hotA hai| dvArapara sundara toraNa hai| yaha kamarA 9 phuTase 7 phuTa va 10
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| phuTa 8 iMca UMcA hai / isameM padmAsana zrI mahAvIrasvAmI siMhAsanapara virAjamAna haiN| isa jagannAtha sabhAke bAI taraphakA haoNla 27 phuTa caukora va 12 phuTa U~cAI jisameM maMdira 9|| phuTase 8 // phuTa va 9 phuTa 1 // iMca U~cA hai hara tarapha isake koTarI hai / jisake bAIM tarapha pAmakI guphAmeM jAnekA mArga hai / isa sabhAkI dUsarI tarapha do choTe maMdira haiM jinameM jaina citrakArI hai| guphA naM0 34 vIM AkharI guphA jagannAtha sabhAke pAma hai / barAmadA naSTa ho gayA hai / isameM haoNla 200 phuTa caur3A, 22 phuTa gaharA va 9 phuTa 8 iMca U~cA hai, 4 khaMbhe haiN| bhItoMpara sundara citrakArI hai / choTA kailAsa-guphA yaha jainiyoMkI pahalI guphA hai| hAla 36 phuTa caukora hai / 16 khaMbhe haiM / kula guphA 80 phuTa caur3I va 101 phuTa lambI hai / yahAM khudAI karanepara kucha mUrtiyAM zAkA 1169 kI milI thiiN| elarA parvatako caraNAdri bhI kahate haiN| eTarA pahAr3akI guphAoMkA varNana bhinna 2 racanAke citroM sahita jinameM jaina mUrtiyoMke bhI va babhoMka bhI citra haiM ( Cuve tuple of Indiio by Fireussou and Buigi's 1880 ) meM diyA hai / umase jo vizeSa hAla mAlUma huA vaha yaha hai / ki indrasabhAke pazcima bIcake kamaremeM dakSiNa bhItapara zrI pArzvanAtha haiM va sAmane zrI gomaTasvAmI haiM / pIche bhItake iMdra, indrANI, bhItara maMdirameM siMhAsanapara zrI mahAvIrasvAmI haiM nIceke
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ haidarAbAda jilaa| [ 171 haoNlameM ghusate hI sAmane varAmadekI vAI tarapha do bar3I nagna mUrtiyAM zrI zAMtinAtha molahaveM tIrthakarakI haiN| nIce eka zilAlekha (vIM va 9mI zatAbdIke akSaroM meM hai, lekha hai " zrI sohila brahmacAriNA zAMti bhaTTAraka pranimeyama " athAt sohila brahmacArI dAga yaha zAMtinAtha bhagavAnakI pratimA / isake Age eka maMdira hai, isake hAlameM eka khaMbhA hai, jisa para eka nagna mUrti virAjita hai| usake nIce eka lAina haiM "zrI nAgavA kRta pratimA " arthAt nAgavarmA dvArA nirmita pratimA / jagannAtha guphA meM vizeSa kathana yaha hai ki isa guphAke kucha gyabhoMpara puganI kanaDImeM kula legva hai jo mana I . ( 00se 850 takake hoNge| ina guphAoMkI pahAr3IkI dRmarI tarapha kucha upara jAkara eka maMdirameM bahuta bar3I mUrti zrI pArzvanAtha bhagavAnakI hai jo 16 phuTa UMcI hai, isake Amanapara lekha hai minI phAlguNa mudI tIna maMvata 1156 hai jo tA0 21 pharvarI budhavAra sana 1233 ke barAbara hai / lekhameM hai ki zrI varddhamAnapura nivAmI reNugI the, unake putra gelugI the, unakI strI svarNA thii| jisake cAra putra the| cakrezvara Adi / usane cAraNoMse nivAmita isa pahAr3Ipara zrI pArzvanAthakI mUrti pratiThA kraaii| isake nIce bahutamI choTI 2 jena guphAeM haiM jo bahuta naSTa hogaI haiN| tathA coTIke pAma eka khAlI guphA hai jisameM sAmane do caukara khaMbhe haiN| eka zilAlekha-ellUrAmeM eka dazAvatAra lekha hai isameM
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| mahAna rASTrakUTa vaMzake do prAcIna rAjAoMkA varNana hai arthAt daMtivarmA aura indrarAjakA jo sAtavIM zatAbdike prArambhameM jarUra rAjya karate hoMge isameM vaMzAvalI dI hai jisameM nAma hai, goviMda prathama, karka, indra. daMtidurgA / daMtidugone pazcimIya cAlukya rAjA kIrtivarmA hi ko apane adhikArameM kiyA thA tathA aura bhI rAjAoMko vijaya kiyA thA isase isakA nAma vallabha prasiddha thaa| isa rAjAke prathama maMtrI morArajI mArvakI bhI prazaMsA likhI hai| yaha bhI pragaTa hotA hai ki yaha senA lekara yahAM AyA thA aura ThaharA thA / daMtidurgA mana 722se 725 taka rAjya karatA hogA aura isane yahAM yAtrA kii| isase pragaTa hai ki zAyada isane dazAvatAra maMdira banavAyA ho| isakA cAcA va uttarAdhikArI kRSNa prayA thaa| isake sambaMdhameM prasiddha hai ki isane elApurA pahAr3I para apane ko basAyA thaa| isa sthAnako jAMca nahIM huI hai zAyada yaha elTara guphAoMke uparakI pahAr3I hai| jahAM vartamAna rojA nagarake bAhara prAcIna hindu nagarake vaMza haiM / bodhAna-tA0 nijAmAbAda / yahAM eka devala mamajida hai jo mUla meM jaina maMdira thA kyoMki nArthakarakI beTI mUrtiyeM kaI pASANoMpara aMkita haiM / ( nijAmapurA riporTa 1914-15) pATanacesa-haMdagagadameM uttara pazcima 18 mIla / yaha sthAna jaina dharmakI pUjAkA bahuta pramiha mthAna thaa| yahAM nagarake kaI sthAnoMpara zrI mahAvIrambAmI aura dUsare tIrthakaroMkI bar3I2 mRrtiya 10 phuTase 14 phuTatakakI virAjamAna haiM--tathA hAlameM bhUmi khodanese aura bhI mUrtiyeM nikalI haiM / dakSiNake uttara bhAga, elorA,
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihAsa / [ 173 bodhAna, vAraMgala Adi sthAnoMke smArakoMse pragaTa hai ki ina bhAgoMke zAsaka rAjAgaNa sAtavIMseM dazavIM zatAbdI takake jainadharmase prema karate the aura yaha dharma bahuta unnatipara thA / pIche ziva tathA viSNu / bhaktoMne jaina maMdiroMko naSTa kiyaa| vahI dazA pATanacerUke maMdiroMkI huI hai / (haidarAbAda 1915-16 ) gujarAtakA itihAsa | bambaI gajeTiyara jilda ? bhAgameM gujarAtakA itihAsa san 1896 meM chapA thA / usameM se likhA gayA / paM0 bhagavAnalAla iMdrajIne prAcIna gujarAtakA itihAsa san I0 319 pahalese 1304 taka tayyAra kiyA thA jisako jaikasana sAhabane pUrNa kiyA thA / gujarAtakI cauhaddI hai -pazcima meM araba samudra, uttara pazcima kaccha khADI, uttara- mevADa, uttarapUrva AvR. pUrva - vindhyAkA vana, dakSiNameM tApatI nadI | isake do bhAga haiM gurjararASTra aura maurASTra yA kAThiyAvADa / gurjararASTra meM 45000 vargamIla va maurASTrameM 27000 vargamIla sthAna hai / yahAM sana 300 I0 pahalese 100 I0 taka samudradvArA yUnAnI, vaikaTIriyAvAle, pArthiyana aura skaithiyana Ate rahe / san 600 se 800 taka pArasI aura araba Ae / san 900 se 1200 taka saMgAnam luTere, san 1900 se 1600 taka purta
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / gAla aura turka, san 1600 se 1800 taka araba, Aphrikana, AramIniyana, phrAMsIsI, san 1750 se 1812 taka vRTiza Ae / tathA pRthvIdvArA uttarase san I0 se 200 varSa pUrva se san 500 taka skaithiyana aura hUna, san 400 se 600 taka gurjara, san 750 se 900 taka pUrvIya jAdava aura kAthI, san 1100 se 1200 taka aphagAna aura mugala, pUrvase san I0 300 varSa pUrva maurya loga, san 100 pUrvase 300 taka chatrapa aura ardha skaithiyama 300 meM gupta loga, san 400 se 600 taka gurjara, san 1530 meM mugala, sana 1750 meM marAThA / dakSiName man 100 meM zatakarNI, 650 se 990 meM cAlukya aura rASTra kUTa Ae / zilAlekhoMse yaha pragaTa hai ki gurjaroMkA prAcIna sthAna paMjAba va yukta prAnta thA ve mathurAmeM san I0 78 meM rAjA kaniSkake samayameM the vahAMse ve sana 300 ke anumAna rAjapUtAnA, mAlavA, khAnadeza aura gujarAtameM Ae jaba guptoMkA rAjya thA aura san 490 ke anumAna svataMtra rAjA hogae / sana 890 meM kAzmIrake rAjA zaMkara varmana ne gurjara rAjA alakhAnApara hamalA kiyA yaha hAra gayA taba alakhAnAne TakkAdeza yA paMjAba dekara saMdhi karalI | cIna yAtrI huInamAMga ke samaya meM san 620 meM gurjaroMke do svataMtra rAjya the / (2) uttarIya gurjara - jisako cInAne kyUcaloM likhA hai / isakI rAjyadhAnI pilomo yA bhinamAla yA zrImAla thI / yaha Ase uttara pUrva 30 mIla eka prAcIna nagara hai| eka jaina lekhaka
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 175 gujarAtakA itihaas| ( Indian Antiquary XIX 233 ) meM likhate haiM ki bhina mAla bhImasena rAjAkI rAjyadhAnI thI tathA vidyAkA mukhya kendra thA / ( rAjyamAlA bhAga 1 patra 56 ) ke anusAra isa zrImAlanagarakA rAjA mUlarAjasolakhI (san 942-997)ke sAtha usa hamale ne thA jo soraThake viruddha kiyA gayA thaa| yahAM bahuta bastI thI 2 dakSiNa-gujarAta-isakI rAjyadhAnI nAMdIpurI thI vartamAnameM nAMdoda jo rAjapIpalA rAjyakI rAjyadhAnI hai / san 589 se 735 taka yaha bahuta mahatvazAlI nagara thA jaisA prAcIna zilA- , legvase pragaTa hai| cauthIse AThavIM zatAbdI taka uttara aura dakSiNake madhyakA gujarAta deza vallabhiyoMke adhikArameM thA jo mUlameM gurjara the| isa gujarAtake prAcIna vibhAga-tIna the (1) Anana (2) saurASTra aura (3) lATa--Ana kI rAjyadhAnI AnaMdapura yA bar3anagara yA Anartapura thI jo nAma vallabhI rAjAoMne sana 500 se 700 takameM vyavahAra kiyA hai. (Id Ant: VII 73.m) rudrAmana kSatrapake giranArake lekha ( mana 150 ) meM Anana aura saurASTrako bhinna 2 prAMta ligvA hai / skaMdha guptake giranAra lekha san 450 meM bhI saurASTrakA nAma hai / nAmikake gautamIparAke lekhameM soraTha nAma prArutameM haiM (san 150) / 13 vI va 14 vIM zatAbdIke zrI jinaprabhamUri racita tIrthakalpameM surAyA nAma hai / videziyoMne bhI isakA nAma likhA hai jaise sTezanoM (50 san I0 pahalese 20 taka) ne va lpinI (san 70) ne va TolimI mizra
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| bhUgola vettAmeM (san 150) va yUnAnI lekhaka pairIplasane ( san 240) cInIhuInasAMgane bhI san 600 se 640 meM vallabhI aura saurASTrako bhinnara prAMta likhA hai| vallabhIko vartamAnameM gohilavADA kahate haiM isIko jinaprabhasUrine seva'naya kalpameM vallakavasAr3a likhA hai / (3) lATa prAMta mAhI nadIse tAptI taka hai| TolimIne ise lArikI kahA hai| tIsarI zatAbdIke vAtsthApana racita kAmasUtrameM mAlavAke pazcima lATa deza AyA hai| chaThI zatAbdImeM jyotiSI barAhamihirane bhI lATakA nAma liyA hai| anaMtAke 5 vIM zadIke lekhameM hai / maMdamorakA lekha (san 437) kahatA hai ki lATa dezameM rezamake bunanevAle the / lATa nivAsI rAjAoMko rASTrakUTa vaMzI kahate haiN| isa vaMzakA baDA rAnA mahArAjA amogha varSa thA (san 851-879) usane ise rATTa vaMza kahA hai / lATa TUra jo mauMdattI aura belagAmake rAThoMkA mUla nagara thA imI lATa dezameM hogA / bharuca aura mAlavAke dhArake madhyameM jo deza haiM jahAM mukhya nagara bAgha aura TAMga hai umako aba bhI rATha kahate haiM gujarAtameM giranAra parvatakI caTTAnakA lekha sabase purAnA san I0 se 240 varSa pahalekA hai dUsarA lekha vahIM kSatrapa ruMdrAdAmanakA san 139 kA hai / inameM maurya mahArAja candragupta (san 40 se 300 varSa pahale) kA varNana hai / hevaTa sAhabane gujarAtakA patA sana I0 se 6000 varSa pUrva taka lagAyA hai| mizra dezameM jo kaba khodI gaI haiM ve sana I0 se 1700 varSa pahalekI haiM unameM bhAratIya taMjeva va nIla pAI gaI hai (J. R. A. S. XX 206) san I0 se 4000
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihAsa / [ 177 varSa pahale taka bhAratakIM lakar3I tathA siMdhumeM arthAt bhAratIya tanjevoMmeM pazcimIya bhArata aura yuphraTIja nadIke mukha takake dezase vyApAra hotA thA / drAvir3a bhASA bolanevAle sumarI logoMkA saMbaMdha sinAI aura mizrase thA, jinakA sambandha pazcima bhAratase 6000 varSa sanke pUrva taka thA ( Compare Hibbert lectures J. R. AS XXI 326 ) hindU dharma zAstroMmeM gujarAtako mleccha deza likhA hai aura manA kiyA hai ki gujarAta meM na jAnA cAhiye / ( dekho mahAbhArata anuzAsana parva 2118-9 va a0 sAta 72 va viSNupurANa a0 dvi0 37) / bhAratake pazcimameM yavanoM kA nivAsa batAyA hai (JBRJS IV 468 ) prabodhacaMdrodayakA 87 vAM loka kahatA hai ki jo koI yAtrAke sivAya aMga, baMga, kaliMga, saurASTra tathA magadha meM jAyagA usako prAyazcita lekara zuddha honA hogA / (sa0 noTa - aisA samajhameM AtA hai ki ina dezoMmeM jaina rAjA the va jaina dharmakA bahuta prabhAva thA isIliye brAhmaNoMne manA kiyA hogA / ) mauke adhikArake samaya se gujarAtakA itihAsa brAhmaNa, bauddha tathA jaina lekhoM meM milatA hai / maurya loga bar3e udAra zAsaka the, aura inakI pratiSThita mitratA yUnAna va mizra dezake rAjAoMse va anyoMse thI / (Mauryas were beneficent rulers and had also honorable alliances with Gitek and Egyptian Kings etc.) ina kAraNoMse maurya vaMza eka bar3A balavAna va cirasmaraNIya vaMza thA / zilAlekhoMse yaha bAta vizvAsa kI jAtI hai ki maurya 12
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / vaMza saMsthApaka mahArAjA caMdragupta the (saM0 noTa-"yaha rAjA jainadharmAnuyAyI the va zrI bhadrabAhu zrutakevalIke zipya muni hogae the" yaha bAta zravaNa belagolA Adike zilAlekhoMse pramANita hai) ne ( san 319 varSa pUrva) apanA zAmana gujarAtapara bhI bar3hAyA thaa.| giranArakI caTTAnameM jo san 150kA rudradAmanakA lekha hai usase yaha pragaTa hotA hai / (dekho R. A. S..J. 191 P. 47 ) ki isa caTTAnake pAsa jo mudarzana jhIla hai usako mUlameM mahArAja caMdraguptake sAle vaizyajAtIya puppaguptane banavAyA thaa| ( rAjA azokane bhI eka seThakI kanyA devIko vivAhA thA / dekho Cunninghan Blilza Tipes 45 arto Turnouis maha. vansar G ) isa lekha kI bhASAme niHsaMdeha yaha pragaTa hotA hai ki caMdraguptakA rAjya giranArake dezapara thA tathA puSpagupta umakA rAjyAdhikArI (Goiterno:) thaa| yahI lekha kahatA hai ki mahAgana azokake rAjyameM umake rAjyAdhikArI yavanagaja tumpane isa jhIlako nAliyoMse bhUpita kiyA thaa| rAnA caMdragupta se lekara azoka taka maurya rAjya bahuta vistRta thaa| agokane apane bar3e gajyakI haddoMpara mtaMbha gar3avA diye the| jame uttara pazcimameM kapardigiri para yA vAkRke zAvAjagar3ha para. jo pAlI lipimeM haiM tathA uttarameM kAlasI para, pUrva meM dhaulI aura jaMgaThA para. pazcimameM giranAra aura nupArA para, dakSiNane maisara, ye saba maurya lipimeM haiM.... ___ mauryokI rAjyadhAnI gujarAtameM girinagara yA jUnAgar3ha thii| kSatrapoMke rAjya (san . 0 0 se 380 taka ) tathA guptoMke rAjya ( 380 se 460 taka ) meM yahI rAjyadhAnI thii| mauryokI
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihaas| [ 176 dakSiNI rAjyadhAnI sopArA thI jo vemInake pAsa hai / jahAjoMke liye baMdara hai| yaha koMkaNa va dakSiNa gujarAtakA mukhya vyApAra kendra thaa| bauddha aura jaina lekhoMse pragaTa hai ki azokake pIche usakI gaddIpara usakA aMdhA putra kuNAla nahIM baiThA thA kintu usake do potoMne arthAt dazaratha aura sampratine rAjya kiyA thaa| gayA nileke barAbara aura nAgArjuna pahAr3iyoMke lekhoMmeM dazarathakA nAma hai / jaina lekhoM meM sampratikI bahuta adhika prazaMsA hai ( dekho hemacaMdrakata pariziSTa parva va merutuMgaruta vicaarshrennii)| yaha kahA jAtA hai ki karIba 2 saba prAcIna jaina maMdira rAjA sampratike banavAe hue haiN| jinaprabhamUri jainAcAryane pATalIputra kalpagraMthameM pATalIputrakI kathAeM dI hai / unameM eka sthAnapara hai----- " kuNAlamanutrikhaMDabharatAdhipaH paramAhato anAryadezebapi pravartitazramaNavihAraH samprati mahArAjA'sau'bhavata / " isakA bhAva yaha hai ki kuNAlake putra samprati the jo tIna khaMDa bharatake rAjA the, parama ahaMta bhakta jana the| jinhoMne anArya dezoMmeM bhI muniyoMkA vihAra kraayaa| azokake pIche dazaratha to pUrva bhAratameM va samprati pazcima bhAratameM rAjya karate the, jahAM jana jAti aba bhI vizeSa phailI huI hai| yaha saMprati unakA bhI rAjA thaa| isake pIche maurya rAjAkA nAma nahIM suna par3atA hai| san 500 meM maurya rAjAoMkA nAma mAlavA aura uttarI koMkaNameM jhalakatA hai| saMpatine san I0 se 197 varSa pUrva taka rAjya kiyaa|
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ M 180] muMbaIprAntake prAcAna jaina smaark| isake pIche 17 varSakA itihAsa apragaTa hai| yUnAna logoMne gujarAta para san I0 se 180 varSa pUrvase 100 varSa pUrva taka rAjya kiyaa| unake do prasiddha rAjA hue, mInandara aura apolodotasa, inake sike pAe gae haiN| kSatrapoMkA rAjya-yahAM san I0 70 pUrvase san 398 taka rahA hai / isake vaMzako zAhavaMza bhI kahate the, jo siMha vaMzakA apabhraMza hai / inako sena mahArAja bhI kahate haiM / zilAlekhoMke aMtameM siMhakA cinha hai| kAThiyAvAr3ake kSatrapoMke vaMzakA vaMza cAsathanA (san 130 ) se hotA hai, jinake bar3e rAnA nahApana (san 120 ) aura unake jamAI zaka upabhadatta (riSabhadatta) ke nAma nAmikake zilAlekhoMmeM Ate haiM ki ve zaka, pahalavI aura yavanoMke mukhiyA the| kuzAna maMvata (man 78 ) ko pazcimI kSatrapoMke pahale do rAjA cazathamA prathama aura jayadamanane svIkAra nahIM kiyA hai jisase pragaTa hai ki ve kuzAnoMse pUrvake haiN| kSatrapoMke do vaMza the (1) uttarIya-jo kAbulase jamanA gaMgA taka rAjya karane the aura (2) pazcimIya-jo ajamerase uttara koMkaNa taka dakSiNameM aura pUrvameM mAlavAse pazcima araba samudra taka rAjya karate the| prAkRta mikoM meM nAma kSatrapa, kSatraya va khatapa milatA hai| ye loga vAstava meM vaikAdiyAne bhAratameM Ae the| yahAM bhAratIya dharma aura nAma dhAraNa kara liye| uttarIya kSatrapoMkA rAjya sana I0 se 70 varSa pUrva rAjA
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihaas| [ 181 manesase zurU hokara kuzAna rAjA kaniSka (san 78) taka samApta hojAtA hai / manesa skaithiyanake zAkA vaMzameM thaa| manesa kSatrapakA putra kSatrapa sudAsane mathurAmeM rAjya kiyA phira knisskne| pazcimI kSatrapoMke raajaa| (1) nahApAna-prathama gujarAtakA kSatrapA sikkepara hai / "rAjJo kSaharAtasa nahapAnasa / " uSabhadatta jamAI nahapAnakA isako nahapAnakI kanyA dahamitrA vivAhI gaI thii| nAmika aura karaleke zilAlekhoMme pragaTa hai ki upamadattane nahapAnake rAjyameM bahuta lAbhakArI kAma kiye the| yaha bar3A bhArI adhikArI thA / yaha hara varSa sannoM brAhmaNoMko bhojana detA thA / bhRgukaccha ( bharuca ) aura dazapura ( maMdasora ) meM dharmazAlA va dAnazAlAeM va govardhana tathA supArAmeM bAga aura kueM banavAye the / ambikA, tApatI. kAverI. dAhAna nadIpara muphtakI naukAeM jArI kI thIM va nadI naTapara sIr3hiyAM va ghATa banAe the| ina kAmoM meM brAhmaNa bhakti jhalakatI hai, parantu umane nAbhikameM bauddhaguphA bnvaaii| guphAoMmeM nivAsI sAdhuoMke liye 300 kAryapAna aura ( 000 nAriyalake vRkSa va eka grAma pUnAmeM kAraleke pAsa dAna kiyA / RSabhadatta brAhmaNadharmI jaba ki usakI strI bauddhadharmI mAlUma hote haiN| (2) kSatrapa casathAnA dvi0-(san 130 se 140), isakA pitA jannotika thA, jaisA usake zikkoMse pragaTa hai| (isa casathAnAkA potA rudradAmana thA no jUnAgar3ha lekhoMmeM hai /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 ] muMbaIprAnta ke prAcIna jaina smAraka | (3) kSatrapa tR0 jayadamana- sana 140 se 143 (4) kSatrapa ca0 rudradAmana san 143 se 198 sikkepara hai " rAjJo kSatrapa jayadAmaputra rAjJo mahAkSatrapasa rudradAmana / " isakA jo lekha sudarzana jhIla para hai usase pragaTa hotA hai ki rudradAmanakI rAjyadhAnI ujjainameM thI tathA ye nIce likhe sthAnoMke khAmI the (1) akarAvaMtI ( pUrva va pazcima mAlavA ), anUpa ( gujarAta ke pAsa), Anarta, surASTra, svAbhrA (uttara gujarAta), mAru (mAr3avAr3a), racchA, siMdhu sauvIra (siMdha aura mulatAna), kakura, aparAMta (uttara meM mAhI dakSiNa meM goA ) nipAda (deza-pUrva meM mAlavA, pazcimameM mizra, Ava uttarameM. uttara kokaNataka, dakSiNa meM kaccha aura kAThiyAvAr3a) | rudradAmanane do yuddha kiye the, eka yauddheyoMse, dUsarA dakSiNa pathake zatakaraNI / donoMmeM vijaya pAI / yauddheyoMke sikke tIsarI zatAbdIke yukta prAMta meM mile haiM / yaha rudradAmana bar3A vidvAna thA / vyAkaraNa, rAjyanIti, gAna, va nyAyazAstra meM nipuNa thA / rAjAoMke svayamvaroMmeM kaI kanyAoMne varamAlAeM DAlI thIM / usako yaha pratijJA thI ki mivAya yuddhake koI manuSya kisI manuSyako na mAre / usane sudarzana jhIlako apane hI khajAnese banavAI va kara nahIM lagAyA / 2 - kSatrapa paMcama dAmAjada yA dAmAjadastI mana- 158 se 168 taka | yaha rudradAmanakA putra thA / bIcameM rudradAmanake bhAI rudrasiMha ne bhI rAjya kiyA /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 - jIvadAmana - san 178 -rudrasiMha dvi0 - jIvadAmanakA cAcA- san 181-196 isake samayakA eka gaur3a zilAlekha uttara kAThiyAvAr3a ke hAlAra sthAnameM pAyA gayA hai | ( Indian Ant x 57) jisameM eka kapa khodanekA varNana hai| ?? (8) kSatrapa sena - rudrasiMha kA putra san 203 se 220 madhyakA varNana nahIM / (9) kSatrapa pRthvImena rudrasenakA putra san 202 (20) saMghadamana 222-226 (28) sena kA bhAI 226 - 236 (12) dAmAjadazrI putra rudrasena 236 (13) vIradamana dAmasenakA putra 236-238 (14) yazadamana bhrAtA vIradamana 239 "" ** "" gujarAtakA itihAsa / 13 "" (15) .. vijayasena dAmAjada zrI vR0 vijayamena 290-265 (16) (17) rudrasena dvi0 putra vIradamana 216-272 (18), vizvasiMha putra rudrasena 272-278 (19), bhartRdamana bhrAtA vizva0 278-294 (20), vizvamena putra bhartR 294 - 300 camthamA vaMzakA aMta 7 varSa pIche [ 183 15 ** 239-249 (21) kSa0 rudrasiMha putra jIvadamanakA sana 308-311 meM sikkA kahatA hai| svAmi jIvadAna putrasakSatrapasa rudrasiMhasa / (22) kSa0 yazadamana putra rudra0 sana 320
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (23), dAmazrI, bhrAtA yaza 320 phira 30 varSakA patA nahIM (24), svAmI rudrasena, putra rudradamana 348 - 376 (25) rudrasena ca 0 - putra satyasenakA 378-388 (26) siMhamena bhatIjA rudra (27) skaMdha isake pAsase rAjya guptoMke hAthameM gayA / baiTaka- isa vaMzakI rAjyadhAnI uttara pUnAmeM junnArameM thI / isakA saMsthApaka mahAkSatrapa Izvaradatta thA / sana 248 meM isako dAmajada zrIne harAyA, san 200 meM ina baikUTakoM ko jabalapura se pazcima 4 mIla tripurA aura kAlaMjara ( jabalapura se uttara 140 mIla ) san 256 meM bhagA diyA gayA thA / ina logoMne apane samvatakA nAma cedI samvata rakhakhA / traikUTaka loga haihayana vaMzake nAma se sana 199 meM samRddhiko prApta hue aura apanI zAkhA apane prAcIna nagara trikUTapara sthApita kI | tathA bambaI bandara bahuta bhAga dakSiNa tathA dakSiNa gujarAtapara rAjya kiyA / kSatrapoMke patana aura nAlukyoMke mahattva samayako ( san 410 se 100 ) inhoMne zAyada pUrNa kiyA / guptavaMga- kSatrapoMke pIche gujarAta para guptoMne 410 se 450 taka rAjya kiyA / ina guptAMgoM ke rAjA nIce pramANa hue haiMgupta saMvata mana I0 1-12 319-322 12-29 321-349 29-49 349-369 (1) eka choTA rAjA yukta prAMtameM (2) dhaToTakaca (3) caMdragupta prathama valazAlI " 77
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihaas| [185 (4) samudragupta bar3A , 50-75 370-395 (5) candragupta dvitIya , 76-96 396-415 yaha bar3A rAjA thaa| isane mAlavAko gupta saM0 80 va gujarAtako gupta maM0 90 va san I0 4 1 0 meM vijaya kiyA thaa| (6) kumAragupta-gujarAta va kAThiyAvAr3ameM rAjya kiyA thA / gupta saM0 91-133 / I0 sa0 416-453 (7) skaMdhagupta-gujarAta va kaccha meM rAjya kiyA thA / gupta saM0 133-149 / I0 sa0 454-470 isane bahuta dinoMse vismRta azvamedha yajJako kiyA thA / caMdragupta hi0, kumAragupta va madha brAhmaNadharma dhArI the| caMdragupta prathamane tirahutakI licchavIvaMzakI kanyAke mAtha vivAha kiyA thA / samudraguptane apanI mAnAkA nAma kumAradevI mikoMmeM liyA hai (dekho kaMdhagupta jUnAgar3ha lekha Iud. Ast. XIV) samudraguptakI prazaMmA alAhAbAda ke khabake lekhameM hai (dekho J. R. I. S. XXI lAina mAtameM hai ki imane acyuta nAgasenakI menAkA vidhvaMza kiyA / lA0 19-20 meM hai ki isane nIce ligve prAMtoMke ganAoM para vijaya pAI (1)kozalakA manendra, (2) mahAkAMtAra (rAyapura aura chattIsagar3hake madhya) kA vyAghrarAja, (3) kaurAhA (kerala) kA muMDarAga, (1) paipTapura, mahendragirI ausarakA rAjA svAmIdatta, (5) airaMga pallakakA damana, (6) kAMcIkA rAjA viSNu, (7) sAyAva muktakA ganA nIlarAja, (8) veMgIkA hastibarmana, (9) pAlakakA ugrasena (10) devarASTrakA kuvera, (11) kausthalapurakA dhanaMjaya /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / lAina 21 kahatI hai ki usane AryAvarttake 9 rAjAoMko naSTa kiyA / ve rAjA haiM-rudradeva, matila, nAgadatta, caMdravarmana, gaNapatinAga, nAgasena, acyuta, naMdina, baladarmana / inameM gaNapatinAga gvAliyarakA rAjA thA / lA0 22-23 kahatI hai ki nIceke rAjA usako kara dete the| mamatata, gaMgAkhAr3I, dAyaka (dakSiNa), kAmarUpa ( AsAma ), nepAla, kAtrika ( kaTaka ), mAlavA, arjunAyana, yauDeya, mAdaka, AmIra. prArjuna, sanakAnikA, kApha, kharaparika / nIceke rAnAoMne apanI kanyAeM dI thIM-zAka, muruNDa, maihalaka hIpoMke kuzAna rAjA deva putra, zAhava zAhAnuzAhIne / yaha lekha kahatA hai ki mamudraguptake rAjyameM mathurA, avadha, govapura, alAhAbAda, banArasa, vihAra, tirahuta, baMgAla, rAjapUtAnAkA pUrva bhAga zAmila thaa| imIkA putra candragupta hi0 thA / mAtA dalatAdevI thii| imIkA dUsarA nAma vikramAditya thaa| isane kSatrapoMse gujarAta aura kAThiyAvAr3a liyA thaa| yaha ujjanakA rAnA kahalAtA thA / usake kAThiyAvADI mikoMpara yaha lekha hai - "paramabhAgavata mahArAjAdhirAja zrIcaMdragupta vikramAditya imIne gupta saMvata calAyA / yaha maMvata mana 470 meM jAtA rahA, taba prAcIna mAlavAkA saMvata vikrama (mana I0 se 57 varSa pUrva) phira calane lgaa| ____ isakA potA skaMdhagupta thA, jisane saurASTradezakA adhipati parNadattako cunA thaa| isakA putra cakrapAlita thaa| parNadattake sama
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihAsa / [ 187 yameM sudarzanajhIla phira ThIka kIgaI thI (san 457) / yaha jhIla giranAra parvatake pazcima bhavanAthakI ghATIke pAsa hai| ( B. R. A.S. XVIII ! kaMdhaguptake rAjyakI tArIgvaM giranAra lekha para 136-137 haiM / kAhona gorakhapurake gvabhemeM 141 haiM, inDo-kher3A tAmrapatra meM 146 hai / zikkoMpara 144, 145, 149 hai| isake pIche guptoMkA prabhAva ghaTa gyaa| guptavaMzameM budhagupta mana 485meM huaa| isakA nAma mAgara jileke eganaka maMdirake babhemeM hai / imakA rAjya kAliMdI (jamanA) aura narvadAke madhyameM thaa| togamana-mana 497 budhaguptake pIche gvAliyarake mikkoMmeM nAma hai / isakA putra mihirakula thA (: A t. 111) ___bhAnugupta-mana 51 . yaha, mAlavAke kisI bhAga para rAjya karatA thaa| isake vaMzakA rAjya harSavardhana ( 607-650 ke mamaya taka calatA rahA / harSacaritameM rAjyavaInakA zatru mAlavA devagupta kahA gayA hai / pazcima bhAratameM jaba gupta gire taba guptoMkI eka zAkhA rAjA nAragupta bAlAdityake nIce magadhameM uThI thii| puSpamitra jaina vaMza-kaMdha guptakA lekha jo bhiTorIke staMbha hai usameM likhita hai ki isane puppamitrako vinaya kiyaa| yaha puSpamitra sana 455 meM thA / yaha vaMza sana 78 se 937 taka calatA rahA / rAnA kaniSkake samayameM yaha vaMza bulandazaharake pAsa basa gayA thA aura apaneko jaina dharmAnuyAyI kahatA thA / ( dekho-Bhitari Ins, corp. Ius. I. HI.) gupta-skaMdhaguptake pIche usake bhAI puruguptane, phira usake
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / putra narasiMhagupta, phira usake putra kumAragupta dvi0 ne rAjya kiyaa| __ yazodharmana-sana 533-34 maalvaakaa| isane mihirakulako harA diyA thA to bhI gvAliyarakA rAjA mihirakula rahA thA (yUnAnI vyApArI kosamasa iMDIkova bustene sana 520 meM uttara bhAratameM isakA rAjya mAlUma kiyA thA) yazodharmanakA rAjyasthAna maMdasora thaa| dekho - Fit et itorps Its. Ind III. isane brahmaputrame maheMdragiri taka va himAlayAse dakSiNamamudra taka vijaya kiyA thaa| chaTI zatAbdImeM ujjainameM eka prasiddha vaMza gajya karatA thA ! yagodharmana mvayaM mahAna vikramADhatya thaa| ballabhI vaMza-man 509-766)-gujarAtameM gumoMke pIche ballabhI baMzane rAjya kiyaa| inakA rAjyasthAna valeha yA vallabhI thA jo bhAvanagarale pazcima 20 mIla hai aura zaThaMjaya parvatame uttara 25 mIla hai| do mI minaprabhasArikRta saMjayakalpameM jo nerahavIM zatAbdI meM likhA gayA thA isakA nAma vallabhI AyA hai va prAMtakA nAma balAhaka hai| (ma0 noTa yahIM 9 : 0 vIra mambatameM ive0 AcArya devaDhigaNine nAMvarI logoMmeM pAe jAnevAle AcAgaMga Adi aMgoMkI racanA kI thI. isalie vartamAna pAe jAnevAle zvetAmbarI aMga prAcIna likhita mUla aMga nahIM hai|) cIna yAtrI huInamAMga mana 640 meM likhatA hai ki isa samaya yaha eka nagara bar3A dhanavAna va jana saMgvyAse pUrNa thA / karor3apati mau se Upara the (Over liuarrest merchant s owned 100 lack) / 6000 sAdhuoMke bahutase saMghAzrama the| rAjA yahAMkA kSatrI thA jo mAlavAke zilAdityakA
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihaas| bhatInA tathA kAnyakubjake rAjA zilAdityake lar3akekA jamAI thaa| nAma usakA dhruvapada thA / yaha bauddha dharmako mAnatA thaa| isane bauddhoMke liye arhatapracAra nAmakA maTha banavAdiyA thaa| jahAM bodhisattva sAdhu guNamati aura sthiramati rahate the| inhoMne zAstra banAe the| vallabhIke tAmrapatra pAe gae haiN| yahAM maMdira va makAna iMToM aura lakar3Ike hote the, parantu eka hI maMdirakA yahAM patA calA hai jo gopInAthapara hai| ( Eurges Kuthiawur and Kitch 18977. eka aisA lakar3I va iMToMkA maMdira zatrunaya parvata va eka momanAthapara thA aisA patA lagA hai / kahate haiM ki anahilavAr3Ake rAjA kumArapAla solaMkI ( sana 1 1 43-1 : 74) kA maMtrI zatruJjaya parvatapara zrI AdinAthajIke jaina maMdirameM pUjanako AyA thA taba taka cUhene dIvekI battIse maMdirameM agni lagA dI aura lakar3IkA maMdira bhamma hogayA / taba maMtrIne pASANake maMdira banAnekA irAdA kiyaa| ( kumArapAla caritra ) somanAthameM bhadrakAlIkA maMdira pahale lakar3IkA thA phira usako bhImadeva ( 1022-1 072 ) ne pASANakA banAyA, aisA lekhase pragaTa hai| ___ vallabhI vaMzake jo tAmrapatra haiM unameM vRSabhakA cinha hai tathA bhaTTAraka zabda AtA hai / ye saba saMskRtameM haiN| vamI saMvata san I0 319 meM zurU huA hai / vallabhI rAjAoMke prabaMdhameM isa bhAMti nAma prasiddha the| (1) Ayuktika yA viniyuktika-mukhya adhikArI /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 ] maMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (2) drAMgika-nagarakA adhikArI (3) mahattari-grAmapati (4) cATabhaTa-pulisa sipAhI (5) dhruva-grAmakA hisAba rakhanevAlA vaMzaja adhikArI talATI yA kulakaraNIke samAna (6) adhikaraNika-mukhya jana (7) DaMDapAsika-mukhya pulisa Aphisara / (8) caurorNika-cora pakar3anevAlA / (9) rAjasthAnIya--videzI rAnamaMtrI / (10) amaaty-mNtrii| (11) anutpannAdAna samudagrAhaka--pichalA kara vamala karanevAlA (12) zaulkika-cuMgI Aphisara Custom Officer (13) bhogika yA bhogorNika-AmadanI yA kara vasUla karanevAlA (14) varmapAla-mArga nirIkSaka savAra / (15) pratisaraka-kSetra aura grAmoMke nirIkSaka / (16) viSayapati-prAMtakA Aphimara / (17) rASTrapati-nilekA Aphisara / (18) grAmakUTa-grAmakA mukhiyA / viSayake nIce AhAra (nivAra pathaka (usakA bhAga) phira sthalI (usakA bhI bhAga) aise bhAga the / rAjyadharma adhikatara zaiva thaa| kevala dhruvamena (526 I0) paramabhAgavata vaiSNava thaa| isakA bhAI aura rAjyAdhikArI dharapatta--paramAdityabhakta tathA gRhasena buddhake upAsaka the| saba vallabhI rAnA paramamahezvara kahalAte the|
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtako itihAsa / [ 11 ye loga mAlavAse Aye aura apanA saMvata mAlavAke samAna kArtikase ginate the| guptaloga caitrase ginate the / vallabhIrAjAgaNa | (1) senApati bhaTTAraka san 109 - 120 / isane miharavaMzake mAdrika (470 - 509 ) ko haTAyA thA jinakA rAjya kAThiyAvADameM thA | aba bhI mihara loga kAThiyAvADake dakSiNa vardA pahAr3I meM pAe jAte haiN| porabaMdara ke jeThora sardAra mihara rAjA kahalAte haiN| san 470 meM guptoM aura miharoMse yuddha huA thA taba gupta hAra gae the| mihira aura guptoMke paMjAba vijaI mihira kula (912540 ) meM kucha sambandha thA / kAThiyAvAr3a ke uttara pUrva mihara loga 13vIM zadI taka rAjya karate rahe (rAmAyaNa) / senApati bhaTTArakake cAra putra the / dharasena, droNasiMha, roga aura dharatA 100 se 26 takakA patA nahIM / (2) dhruvasena prathama (196 - 239) 4 varSakA patA nahIM / (3) grahasena ( 139 -160 ) yaha bar3A rAjA thA / maMtrI skandhabhaTa thA / (4) dharasena dvi0 (169 189 ) grahasenakA putra / (5) zilAditya naM 0 1 (290-609) putra dhara 0 | isako dharmAditya bhI kahate the| maMtrI caMdrabhaTTI the / (6) saragraha - (610-619) bhAI zilA0 (7) gharamena tR0 (629-620 ) putra 0 kha0 (8) dhruvasena dvi0 yA bAlAditya (620 -- 640) bhrAtA dharasena (9) dharasena ca0 (640 - 649) putra dhruva 0 yaha bahuta balavAna
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| thaa| 649kA tAmrapatra kahatA hai ki yaha paramamAraka mahArAjAdhirAja paramezvara cakravartI the| bhaTTIkAvya ballabhImeM isIke rAjyameM likhA gayA thaa| jaisA vAkya hai "kAvyamidam racitam mayA valbhyAm zrI dharasena narendra pAlitAyAm " / (10) dhruvasena tR0 (650-656) dharasena ca0 ke dAdAke lar3ake derAbhaTakA putra / (11) kharagraha (656-665 ) bhrAtA dhruva / (12) zilAditya tR0 (666-675) kharagrahake bar3e bhAI zilAditya dvi0kA putr)| (noTa-zi0 dvi0kA nAma Upara nahIM hai) (13) zilAditya ca0 (675-691) putra zi0 tR. (14) zilAditya paM0 (691-722) putra zi0 ca0 (25) zilAditya cha0 (722-760) ,, zi0 paM0 (16) zilAditya saptama dhuvapada (760-666)putra zi0 ch| araba lekhakoMne balahAroMko, cAlukyoM (600-753)ko va rASTrakUToM (753-972)-ko jo pUrva dakSiNameM mAlagveDameM rAjya karate the-svIkAra kiyA hai| prophesara bhaMDArakara (D can listory 565) kahate haiM ki pUrvake kaI cAlukya va rASTrakUTa rAnA vallabha kahalAte the aura vallAroMke sambandhameM likhA hai ki ve karNATakameM rAjya karate the, unakI kanar3I rAjyadhAnI mAnakira yA mAnakheDapara thI jo samudra taTame 640 nIla hai / jainiyoMke lekha batAte haiM ki mevAr3ake gohila yA sezodiyA loga kAThiyAvAr3akI vAla yA vallabhIse Ae the tathA anahilavAr3AmeM (san 746) unhoMne apane gujarAta rAjyakA mukhya
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihAsa [193 sthAna bnaayaa| tathA inahI gohila logoMne mevAr3ameM vallInagara vasAyA jahAM ye san 968 taka rAjya karate rahe, jinakI upAdhi sesodiyA sardAra vallabhI zilAditya rahI / sesodiyA loga apanA nAma gohelATa honese apanI utpatti guphAmeM utpanna guhase batAte haiN| zAyada yaha guhasena (555-557)se utpanna hoN| ___ arabaloga kahate haiM ki vallabhIkI eka zAkhA balehameM usa samaya taka rAjya karatI rahI jabataka san 950 meM mRlarAja solaMkIne usako jIta na liyA / vAlA logoMkA purAnA rAjyasthAna jUnAgar3hase dakSiNa pazcima 9 mIla baMthalI thA / mesodiyA yA gohilA loga kahate haiM ki bAloMkA maMsthApaka kanakasena sana 150meM uttara bhAratase AyA aura gholakA tathA ghAMkameM vaza gyaa| cAlukyAMza (634-740)-cAlukyoMne dakSiNase Akara gujarAtako vijaya kiyA thaa| pahale inhoMne purI arthAta rAjUpurI, yA jaMjIrA yA elIpheMnTAke koMkaNa mauryoko jItA thA / pAMcavIM sadImeM prasiddha bAr3a rAjA muketuvarmanake rAjyase pramANita hai ki yaha mauryavaMza koMkaNameM rAjya kara rahA thaa| pIche kIrtivarmanake adhikArameM cAlukyoMne inako harAyA thaa| unakI aMtima vinaya pulakezI dvi0 (san 610-640) ke adhikArI caMDa DaMDane kI thI aura unakI rAjyadhAnI purI le lI thii| (Ind. Ant. VIII 243-4). phira yehI cAlukya uttarakI tarapha bar3hate gae / dakSiNa vIjApurake roholIke zilAlekhase pragaTa hai ki san
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| I0 634 taka lAr3a, mAlavA, aura gurnarake rAjA pulakezI dvi. ke AdhIna ho gae the| dakSiNa gujarAtameM cAlukya rAjyakI barAbara sthiti pulakezI dvi0 ke putra dhArAzraya jayasiMha varmanane--jo vikramAditya satyAzraya ( 670-680 ) kA choTA bhAI thA-kI thii| nausArImeM jayasiMha varmanake putra zilAdityake dAnakA lekha milA hai jisameM likhA hai ki jayasiMha varmanane apane bhAIse rAjya pAyA / (1) jayasiMha varmana parama bhaTTAraka ( 666-693 ) yaha svataMtra rAjA thA / isake pAMca putra naumArImeM rAjya karate the| isake eka putra zrAzrayane eka dAna kiyA thA nimakA lekha saranameM milA hai| isase pragaTa hai ki 691 meM jayasiMha apane putra yuvarAjake mAtha rAjyakara rahA thaa| (2) maMgalarAna-putra jayasiMhakA (69 8. 731) (3) pulakezI janAzraya-maMgalarAjakA choTA bhAI balamarameM vinayaditya maMgalarAna (73-738) va nImArI pulakezI janAzraya (mana 738) ke lekha mile haiN| pulakezI janAzrayake mamayameM aba khalIphA hAsamane hamalA kara kATa diyA thaa| isa vaMzakA nAza rASTravATavaMgakI gujagata zAkhAne kiyA no san 1757-58meM gujarAtameM rAjya kara rahI thii| jayasiMhake putra buddhavarmanane kegameM va tImare putra nAgavaInane pazima nAzikameM rAjya kiyA /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihaas| [ 165 gurjaravaMza-(580-808) vallabhI aura cAlukya vaMzakA jaba mahatva gujarAtameM thA taba eka choTA gurjara rAjya bharucake pAsa rAjya karatA thA / saMskRtake 9 tAmrapatra mile haiM Ind. Ant. v. VII. XIII. XVII ). inakI rAjyadhAnI nAndIpurI yA nAMdoda thI jo rAnapIpalA rAjyameM hai| bharucase pUrva 35 mIla / inakI upAdhi " samadhigata paMcamahAzabda " thI arthAt jinhoMne pAMca pada prApta kiye the| inakA raajyvNsh| (1) daddA prathama-(san 580-605) (2) jayabhaTTa prathama-(605-620) (3) daddA hi0 -(620 - 650) (4) jayabhaTTa hi0-(650-675) (5) daddA 40-(675-700) (6) jayabhaTTa tR0-(704-734) kheDAke dAna pAtroMmeM davA prathamake putra jayabhaTTa prathamako vinayI aura dharmAtmA rAnA likhA hai tathA usakI upAdhimeM vItarAga zabda hai / usake putra daddA hi0 kI upAdhi prazAMtarAga thI isane do dAna kiye the / (Ini. Ant. III). ina dAnoMmeM hai ki naMbUmara aura bharucake kucha brAhmagoMko akRrezvara (aMkalezvara) tAlukAmeM sirozapadaka (yA mimodrA) grAma dAna kiyA gayA thaa| 704-5ke dAnapatra (In!. Ant VIII ) meM daddAke sambandhameM likhA hai ki usane ballabhIke rAjAkI rakSA kI thI nisako prasiddha harSadevane harA diyA thaa| yaha vahI harSa hai jo kanno
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166] muMbaIprAntake prAcAna jaina smaark| jameM 607-8 meM rAjya karatA thA / pulakezI dvi0ne san 634 meM narmadApara harSako vijaya kiyA thaa| dahA tRko bAisahAyakahate the / jayabhaTTa tR0 ko mahAsAmaMtAdhipati kahate the| isake samaya meM araba logoMne hamalA kiyA thA jisako nausArIpara yuddha karake pulakezI janAzrayane parAsta kiyA thaa| 734 ke pIche inakA patA nahIM calatA hai| (saM0 noTa) isa vaMzake rAjAoMkI vItarAga AdikI upAghise anumAna hotA hai ki zAyada isa vaMzake rAnA jenI hoN| rASTrakUTavaMza-gujarAtameM ye loga dakSiNase sana 743 meM aae| ye apaneko caMdravaMzI yA yaduvaMzI kahate haiN| inakA mukhyasthAna mAnyakheDa (malakheDa) hai jo zolApurase dakSiNa pUrva 60 mIla hai| inakA sabase prAcIna zilAlekha san 450 kA milA hai, jisa samaya rAjA abhimanyu rAjya karate haiM usameM cAra rAjA diye hue haiN| mAnAnkera devarAja bhaviSya abhimanyu
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUTa vaMzakA vRkSa san 630 se isa bhAMti hai (1) daMtivarmana san 630 (2) indra prathama san 655 (3) govinda prathama san 680 (4) kakA prathama san 705 gujarAtakA itihaas| (5) indra dvi0 730 (7) kRSNa 765 (6) daMtidurga yA daMti govinda (8) govinda dvi0 780 varmana 7.3 (9) dhruva, dhArAvarSa, nirupama, ghora 795 kakkA dvi0747 . / ... (10) govinda tR0, prabhUtavarSa, vallabhanareMdra, jagatuMga, pRthvIvallabha 803 (1) indra-gujarAta zAkhAsthApaka 633 ]
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) indra 168] (10) govinda 40 (11) amoghavarSa, sArvadurlabha, zrI vallabha, lambIvallabha va vallabhaskaMdha zAkA 773-799 san 814-877 (2) karka 812 (3) govinda-prabhRtavarSa 827 daMtivarmana (4) dhruva, dhAgavarSa, nirupama 835 (5) akAla varSa-zubhatuMga 867 --- ___(7) akAla varSa-kRSNa 888 muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| (12) akAlavarSa kRSNa. kannara (6) dhruva dvi0 871 jagatuMga ( rAjya na kiyA ) (13) indra tR0 pRthvIvallabha. rattakaMdarpa, kIrtinArAyaNa nityaMvarSa. sana 914
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ (13) indra tR0 (14) amoghavarSa zA0 840 san 118 (15) goviMdarAja-sAhasAMka suvarNavarSa (16) vahiga (17) kRSNa 04-006 (18) koTiMga (19.) nimpama gujarAtakA itihaas| (20) kakkala yA karkarAja san 972
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 ] : muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / noTa- prasiddha nAgavarmanakI kanyA goviMdako vyAhI thI jisakA putra kakkA dvi0 san 747 meM thA / kakkA prathamakA potA daMtidurgA eka balavAna rAjA thA / usane mAhI aura narmadA madhyake gujarAtako vijaya kiyA thA va lATa tathA mAlavAkA bhI adhikArI thA / dakSiNako lauTate hue daMtidurgAke pIche 10 veM rAjA goviMda tR0 ne gujarAtadeza apane choTe bhAI indrako sauMpa diyA / jabase gujarAtakI zAkhA prAraMbha huI / 1 indrako lATezvara bhI kahate the isane 808 se 812 taka phira karka pra0 ne 812 se 821 taka rAjya kiyA thA / isako suvarNavarSa tathA pAtAlamalla bhI kahate the / karkakA sUratakA dAnapatra mana 821kA milA hai, jisase pragaTa hai ki karkane vekika nadI (balasarake pAsa bAMkI) ke taTapara apane rAjyasthAnase nausArIke eka jaina maMdirako nAgasArika ke pAsa ambApAtaka grAma bheTa kiyaa| isa dAnapatrakA lekhaka yuddha aura zAMtikA maMtrI nArAyaNa hai jo durgAbhaTTakA putra hai / tAptI nadI dakSiNa yaha pahalA hI bhUmidAna hai jo gujarAta rASTrakUTa rAjAne kiyA thA / isase yaha patA calatA hai ki rAjA amoghavarSane karkake rAjya meM uttara koMkaNakA bhAga de diyA thA jo aba tAptIke dakSiNa gujarAta kahalAtA hai| zAkA 832 va san 910 ke tAmrapatrase pragaTa hai ki ballabha arthAt amoghavarSa yA prasiddha mahAskaMdhane eka senA bhejakara kaMthika (bambaI aura khaMbhAtakA taTa) ko ghera liyaa| isa yuddhameM dhruva jakhamI hokara mara gayA / kanherI guphAkA lekha bhI
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihAsa [ 201 kahatA hai ki amoghavarSa zAkA 799 va san 877meM jIvita thaa| dhruvake pIche usake putra akAlavarSane rAjya kiyA / jisakA nAma zubhatuMga bhI thA phira usake putra dhruvahine phira daMtirvamanake putra akAlavarSa, kRSNane rAjya kiyA / isI samaya mAnyakheDameM rASTrakUTa amoghavarSa rAjya kara rahe the jinhoMne 63 varSa rAjya kiyA / aba gujarAta rASTrakUTa vaMza samApta huA, paraMtu mAnyakheDake mukhya vaMza rapTakUTane phira san 914meM dakSiNa gujarAtameM Adhipatya jamAyA / jaisA nausArIke do tAmrapatroMse pragaTa hai| jisameM yaha kathana hai ki kRSNa akAlavarSa ke pone va jagatuMgake putra gajA nityamarSa indrane lAr3a dezameM naumArgake pAsa kucha grAma dAna kiye / (B. R. A S. XVIII , mAnyakher3ake amoghavarSa ke pIche akAlava ne 88. me 9, taka rAjya kiyA / mAlama hotA hai ki isa dakSiNI raNane guna rAtako leliyA thA. kyoMki isa mamayase dakSiNa gujarAtako jo lADake nAmase kahalAtA thA dakSiNa rASTrakUTameM sadAke liye zAmila kara liyA gyaa| zAkA 832 kA kapar3avaMjakA eka dAnapatra milA hai (ED. IN ID: jisameM lekha hai ki mahA sAmaMta kRSNa akAlavarSa pracaMDake senApati caMdraguptake adhikArameM prAMtinake pAsa harSapura yA harmola para kher3A jilemeM 750 grAma the / san 972meM gujarAta pazcimI cAlukya rAjA tailappAke adhikArameM calA gayA jisane vArappA yA dvArappAko mauMpa diyA thA / isakA yuddha solaMkI mUlarAna anahilavAr3A (961-997) ke sAtha huA thaa|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ a n.hryana 202 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / wwwmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm ___anahilavAr3A rAjya-720 se 1300 tk| isakA varNana nIce likhe granthoMke AdhArapara isa gaz2aTiyarameM likhA hai| hemacaMdra kRta dvAzrayakAvya, merutuMga kRta prabandhaciMtAmaNi aura vicArazreNI, jinaprabhasUrikata tIrthakalpa, jinamaMDanopAdhyAyakRta kumArapAla caritra, kRSNarSikata kumArapAla caritra, kRSNabhaTTarata ratnamAlA, somezvarakata kIrtikaumudI, arimaMhakRta surutasaMkIrtana. rAjezvarakRta caturvizati prabandha, vastupAla caritra / cAvar3avaMza-san 720 se 961 taka / anahilavAr3AkI sthApanAke pahale cAvar3a sardAra paMcAsera grAmameM rAjya karate the, jo gujarAta aura kacchake madhya vadhiyArameM eka grAma hai / mana 696meM jayazekhara cAvar3ako kalyANakaTakake cAlukya rAjA bhuvar3ane mAra DAlA / umakI strI rUpamuMdarI garbhasthA thii| usIkA putra vanarAja thA jimane anahilavAr3Ako sthApita kiyaa| paMcAserako araba logoMne 720meM naSTa kiyaa| prabandha ciMtAmaNimeM likhA hai ki garbhasthA rUpasuMdarI banameM rahatI thii| vahAM usane eka putrako janma diyA taba eka jaina yati ( noTa-zve0 mAlUma hote haiN| ) zIlaguNamUrine usakI mAtAse putra lekara eka AryikA vIramatIko pAlaneke liye diyA / sAdhune usakA nAma vanarAja rakkhA / isake mAmA murapAlane ise bar3A kiyA / isane anahilavAr3A basAyA / san 746 me 780 taka rAjya kiyaa| isakI Ayu 109 varSakI thii| isa vanarAjane anahilavAr3AmeM paMcAsara pArzvanAthakA jaina maMdira banavAyA jisameM mUrti paMcAsarase lAkara virAjamAna kii| isI mUrtike sAmane vanarAjane namana karate hue apanI mUrti
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtako itihaas| [203 sthApita kI jo aba siddhapurameM hai| isakA citra rAjamAlAmeM diyA huA hai| isa maMdirakA varNana molaMkI aura bAghelake samayameM bhI milatA hai| cAvar3a gajA hue| (1) vanarAja 780 taka 26 varSakA patA nahIM phira bhAI (2) yogarAja (06 me 841. phira isakA putra (3) kSemarAna 841 me 88. phira isakA putra (4) cAmuMDa 880 me 208, phira imakA putra (5) ghaghaDa 908 me 937 (6) nAma apragaTa 93 7 me 961 taka / cAlukya yA solaMkI-(964 me 1242 taka ) cAvaToMka pIche solaMkiyoMne rAjya kiyA / ye loga jainadharma pAlane the imIse na lekhakoMne inakA varNana acchI taraha likhA hai / molaMkiyoMke sambandhameM sabase prathama legvaka zrI hemacandra AcArya (0 man 1089-1173) hai| inhoMne apane dvAzraya kAvyameM siddharAja (1143) taka varNana diyA hai / isa kAvyako hemacandrane san 1160 meM zurU kiyA thA, parantu isakI samApti abhaya tilakagaNi (zve. mAdhu) ne 1255meM kI thI l Aut: IV. 70 VI 131) ). aMtima adhyAyameM kevala rAjA kumArapAlakA varNana hai / aMtima cAvar3A rAjA bhRbhata huA thaa| usake pIche cAvar3A rAnAkI kanyAke putra mUlarAjane rAjya kiyA / (1) mUlarAja (961-996) bhUbhatakI bahanakA tathA mahArAjAdhirAja rAjI cAlukyakA putra thA / bahuta jaina lekhakoMne anahilavADAkA itihAsa mularAjase prAraMbha kiyA hai| yaha solaMkI
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| vaMzakA gaurava thA / isane apanA rAjya kAThiyAvADa aura kaccha para bar3hAyA thA / dakSiNa gujarAta yA lAr3ake rAjA bArappAse tathA anamerake rAjA vigraharAjase yuddha kiyA thaa| ajamerake rAjAoMko sapAdalakSa kahate the / ajamerakA nAma mehara logoMse paDA hai jinhoMne 5vIM va 6ThI zatAbdIke madhyameM vahAM rAjya kiyA thaa| hammIrakAvyameM prathama ajamerakA rAjA cauhAna vAsudeva san 780meM thaa| isase cauthA rAjA ajayapAla ( 1174-- 1177 ) va 10 vAM vigraha rAja thaa| mUlarAnane anahilavADAmeM eka jainamaMdira banavAyA jisako mUlavastikA kahate haiM / isane kucha zivamaMdira bhI banavAe the| mUlarAnane apanA bahutamA samaya sihapurake pavitra maMdirameM bitAyA thA jo anahilavAr3Ase uttarapUrva 15 mIla hai| (2) cAmur3a-mUlarAnakA putra (mana 997-- 1 0 1 0) dUsarA rAnA huA / yaha yAtrA karane banAramakI tarapha gayA thaa| mArgameM mAlavAke rAnA muMjane yuddha kiyA (san 1 0 1 1) aura isakA chatra leliyA taba yaha chatrarahita sAdhAraNa tyAgIke rUpameM yAtrAko gyaa| muMjake pIche mAlavAmeM rAjA bhojane (mana 1014) taka rAjya kiyaa| (3) durlabha-(1010-1 022) cAmuMDakA putra imako jagata jhaMpaka bhI kahate the / imane durlabha sagevara banavAyA thaa| (4) bhIma prathama-(san 1 022-1064) yaha durlabhakA bhatIjA thA / yaha bahuta balavAna thA / bhImane siMdha aura cedI yA bundelakhaNDake rAjApara hamalA kiyaa| usI samaya mAlavAke rAjA bhojake senApati kulacandrane anahilavAr3Apara hamalA kiyA aura
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihAsa / [ 205 jaya prApta kI ( dekho bhilasAke pAsa udayapurake maMdira meM eka lekha rAjA bhojake pIche udayAditya rAjAkA ), parantu bhIma rAjya karatA rahA / 1024 meM mahamUda gajanIne somanAtha mahAdeva ke maMdirapara hamalA kiyA | yaha maMdira vallabhI logoMne banavAyA thA (san 480 ) isameM mUlarAjane bhI dhana diyA thaa| isa maMdirake lakaDIke 56 khaMbhe the / mahamUdane 50000 hindU mAre va 20 lAkha dInAra dravya lUTA / mahamUdake jAneke pIche bhImane phirase somanAtha ke maMdira ko pASANakA banavA diyaa| kucha varSa pIche AcUke sadIra paramAra dhandhukAse bhImakI anabana ho gaI taba usane apane senApati vimalako use vaza karaneko bhejA / dhandhukA vazameM ho gayA, isane AcUkI citrakUTa pahAr3I bimalako de dI, jahAM vimalazAhane prasiddha jainamaMdira bana - vAyA jisako milavasahI kahate haiM / (5) karNa - (1064 - 1094 ) yaha bhImakA putra thA isa rAjAke tIna maMtrI the| muMjAla, sAMtu aura udaya / udaya mAravADake zrImAlI baniye the / sAMtune sAMtuvasahI nAmakA jainamaMdira banavAyA thA / udayane karNadvArA sthApita karuNAvatI (vartamAna amadAvAda) meM udayavarAha nAmakA jainamaMdira banavAkara usameM 72 mUrtiyeM tIrthaMkaroMkI sthApita kI thIM / udayake pAMca putra the - AhaDa, cAhaDa, bAhaDa, aMbaDa aura solA / pahale cArane kumArapAla rAjAkI sevA kI / sollA vyApArI ho gayA thA / (6) siddharAja jayasiMha - karNakA putra / (1094 - 1143 ) muMjAla aura sAMtu maMtrI isake bhI rhe|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / isake eka dUsare maMtrIne siddhapurameM prasiddha jaina maMdira mahArAja bhuvana banavAyA usI samaya siddharAjane rudramAlAkA maMdira siddhapurameM banavAyA / isako sadhAro jaisiMha kahate the / yaha bar3A balavAna, dhArmika va dAnI thA, somanAtha mahAdevakA bhI bhakta thA / yaha maMtra zAstra jAnatA thA isaliye isako siddha cakravartI kahate the / isane barddhamAnapura (vadhavAna) Akara saurASTra rAnA nodhanako vijaya kiyA tathA soraThadeza lekara sajjanako adhikArI niyata kiyA ( dekho giranAra lekha samvata 1176 ) / sajjanane zrI giranArameM neminAthajIkA jaina maMdira banavAyA (lekha san 1 120) / siddharAja jainadharmakA bhI bhakta thA / yaha brAhmaNoMke bhayase bheSa badalakara zrI seva'nayakI yAgako bhI gayA thA, vahAM zrI AdinAthanIkI bheTa 12 grAma kiye the| siddharAjane siMha saMvata calAyA thA jo san 1113se prabhAsa aura dakSiNa kAThiyAvAr3ake lekhoMmeM hai| usa samaya mAlavAkA rAjA navavarmana paramAra thA (1104-1133) aura usakA putra yuvarAna yazorvamana (1 1 43) thaa| middharAja 12 varSa taka mAlavAke rAjAse ldd'aa| aMtima vijaya mana ? 13 meM siddharAjane pAI tabase isakA nAma avantinAtha prasiddha huaa| (Ind. Ant. VI 114) dUsarA yuddha mahovAke caMdelarAnA sAyanase huA, usameM middharAjane bheTa pAkara sandhi karalI / janasvaka isako jainadharmI likhate haiM, paraMtu isakI bhakti mahAdevameM bhI thii| isane sihapurameM rudramahAlaya banavAyA tathA pATanameM sahazraliMga nAmakI jhIla banavAI thii| isI siddharAnake samayameM zve. jainAcArya hemacaMdra prasiddha hue the|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihAsa / [ 207 yaha bar3e vidvAn the / rAjA inakA bahuta sanmAna karatA thaa| inakI bahuta prasiddhi rAjA kumArapAlake samayameM huI thI / isa samaya dhArake rAjA bhojakI vidvanmAnyatA bahuta prasiddha thI / usakI sabhA meM paMDitagaNa baiThate the / rAjA bhojakA eka saMskRta vidyAlaya dhAra meM thA, jisake khaMbhe dhArakI masajidameM haiM / inameM saMskRta prAkRta vyAkaraNake 400 sUtra khude hue haiN| isI kAraNa aura rAjAoMne bhI vidyAkI mAnyatA kI thI gujarAta, sAMbhara va anya prAMtoMke rAjA bhI vidvAnoMkI kadara karate the| ajamera meM jo ar3hAI dinakA jhopar3A hai vaha bhI saMskRta vidyAlaya thA usake pASANoMpara pUrNa nATaka aMkita milA hai| siddharAja ke eka kavi zrIpAlane sahazraliMga jhIlapara eka prazasti likhI hai / isI samaya hemacaMdrAcAryane siddhama vyAkaraNa aura hAya kAvya likhA / digambara zvetAmbara bAda sabhA - rAjA siddharAjane eka bAda sabhA bulAI thI / karaNATakake eka digambara jainAcArya kumA / dacaMdra karaNAvatI yA ahamadAvAda meM Ae the / tatra zvetAmbara jaina AcArya devasUri ariSTanemike jaina maMdira meM rahate the| donoMkI vArtAlApa huI phira digambara jaina sAdhu anahilavAr3apATana nagnAvasthAmeM Ae / siddharAjane unakA bahuta sanmAna kiyA kyoMki ve usakI mAtAke dezase padhAre the / siddharAjane hemacaMdrase kahA ki Apa vAda kreN| hemacaMdrane kahA ki devasUriko vAdake liye bulAnA cAhiye | devasUri aura kumudacaMdrakA vAda sabhAmeM huA / digaMbaroMkI taraphase kahA gayA thA ki strI nirvANa nahIM pAsaktI tathA vastra sahita jaina nirvANa nahIM pAsaktA / ye donoM bAteM rAjAke zve 0
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / jaina maMtriyoMko mAnya na thIM isa liye vAda hote hote brAhmaNoMkI sabhAoMke samAna huchar3a maca gayA taba siddharAjane zAMti karAI / zve 0 lekhaka kahate haiM ki devasUrine vijaya prApta kI / devasUrI hemacaMdrakA guru thA / siddharAjake koI putra na thA / bhImadeva prathamakA par3apotA tribhuvanapAla siddharAjake nIce dahilathImeM adhikArI thA / usakI strI kAzmIradevI thI jisase tIna putra mahIpAla, kIrtipAla aura kumArapAla aura do kanyAeM premaladevI aura devaladevI hue / jyotiSazAstra se jAnakara ki kumArapAla rAjA hogA siddharAja usase asaMtuSTa ho gyaa| taba kumArapAla bhAga gyaa| eka mitrake sAtha kumArapAla khaMbhAta gayA vahAM hemacaMdrAcArya se milAhemane kahA ki tU avazya rAjA hogA / kumArapAlane AcAryakI zikSA ke anusAra calanA svIkAra kiyaa| yahAMse kumArapAla Tapadrapura (bar3audhA) AyA aura eka baniyese milA jisakA nAma kataka thA, kahate haiM isane bhune hue cane khilAkara kumArapAlakA sanmAna kiyaa| yahAMse vaha bhRgukaccha yA bharoMca gayA phira ujjaina jAkara apane kuTumbase milA, vahAMse vaha kolhApura bhAga gayA / vahAMse kAMcI yA kaMjIvaram gyaa| vahAMse kAlambapATana gayA / vahAMke rAjA pratApasiMhane use bar3e bhAI ke samAna rakkhA aura usake sanmAnameM eka maMdira banavAyA / nAma rakkhA " zivAnaMda kumAlapAlezvara tathA sikke meM kumArapAlakA nAma khudavAyA / yahAMse vaha citrakUTa ( cittaura) AyA phira ujjaina aayaa| yahAMse vaha apanA kuTumba lekara siddhapura Akara anahilavAr3A AyA va apane sAle kRSNadevase milA / 17
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtako itihaas| [206 usI samaya siddharAnakA maraNa san 1143meM ho gayA taba maMtriyoMne kumArapAlako rAnA usakI 50 varSakI umrameM banA diyaa| (7) kumArapAla (man 1143-1174) isakI paTarAnI bhRpAladevI thii| kumArapAlane udayanako maMtrI, udayanake putra bAhar3ako mahAmAtya va misa baniyene cane diye the usa katakako baDIdhA grAmakA rAjya diyA / jo mitra kumArapAlake sAtha gayA thA usa voparIko lATa maMDalakA rAjya diyA / sAMbharake rAjA AnAkase yuddha huaa| kumArapAlane vijaya pAI / usane mAlavAka rAjA vallAlako bhI harA diyaa| koMkaNake rAjA mallikArjuna para bhI ine vinaya paaii| aMbaDa senApatike isa kAryame pramanna ho kumArapAlane ume rAjapitAmahakA pada diyA / maura pTaka gAnA sumIgme bhI yuddha huaa| udayana maMtrIne yaha kAra vijaya pAI / udayana pAlIna nAmeM yAtrAko AyA / jaba vaha dargana kahA thA eka cUhe ne dIpakI bIme lakar3Ike maMdira meM ani lagAdI taba usane irAdA karaliyA ki isako pApANakA banA deNge| eka gujagatake yuddha meM jaina maMtrI vana ghAyala ho gayA aura vaha san / 493 maa| taba vaha apane putroMko kaha gayA thA ki me. jayapara AdIzvara maMdira, garucameM sayunikA vihAra tathA giranArakI pazcima aura sIr3hiyAM bana pAnA / tadanusAra usake donoM putra vAhar3a aura ambar3ane maMdirAdi kavAdi / jaba sukunikA vihArameM zrI munisuvratanAthakI pratimA hune laba rajA kumArapAla apanI sabhAmaMDI sahita padhAre the| hena kadAcArya bhI maujUda the / giranArane mIniyAM bhI ka.TI gaI thI mA sana 1966ke lekhase pragaTa hai| .
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 ] mubaIprAntake prAcIna jaina smAraka / isameM 63 lAkha drammA kharca hue the, (drammA = 1-) senunjayapara AdIzvara maMdira san 1956 meM banavAyA gayA thA / bAhaDane seMjayake pAsa bAhar3apura nAmakA nagara basAyA aura tribhuvanapAla nAmakA jainamaMdira banavAyA ( yaha pAlItAnAke pUrva ) hai / kumArapAlane padmapurakI padmAvatIko vivAhA thA va sAMbhara aura mAlavAke rAjAoMko jItA thA / somanAtha ke maMdirakA bhI jIrNoddhAra kiyA thA / khaMbhAta yA staMbhatIrthameM sAgalabasahikake jaina maMdirakA bhI jIrNodvAra karAyA thA jahAM hemacaMdrAcAryane dIkSA dhAraNa kI thii| isane pATanameM karambika vihAra, bhUpAlavihAra nAmake maMdira banavAe tathA hemacaMdra ke janmasthAna meM jholikAvihAra banavAyA | isake sivAya kahate haiM ki isane 1444 maMdira nvaae| isakI sabhA meM rAmacaMdra aura udayacaMdra dona paMDita rahate the| rAmacandra prabandhazataka banAyA thA | hemacaMdra cAnviMga nAnake mor3a baniyA va pAhinI mAtAkA putra sana sirAnake rAjyameM isane siddha he va anekA nAmamAlA race / tathA dvAyako hemacandrAcAryakI sammati kumArapAlane zrI zAMti 1089 meM phela huA thA / vyAkaraNa denAmAlA kiyA / mUrti thaa| isane rAjyameM sthApita kI thii| yaha mAMga nahIM apane rAjya zikAra khelane va pazuvaka manAI kara isane zikAriyoMse zirA dUsare kAmoMne isakI senA ke saba pazuoM ko banA huA pAnI diyA jAtA thA / putra maratA thA usI jAyadAda para bhI hamane apanA haka dI thI / diyA thA
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihaas| [ 211 chor3a diyA thaa| kumArapAlake samayameM hemacaMdrAcArya ne nIce ligve graMtha likhe-(1) AdhyAtmopaniSada yA yogazAstra 12000 zloka-12 adhyAyameM, (2) trizaSThi zalAkA puruSacaritra pariziSTa parva 3500 zloka, (3) zrI mahAvIrake pIche sthavira jIvananastri, (4) prArata zabdAnuzAsana, (5) dvAzraya prAratakAvya, (3) chandonuzAsana 6000 zloka, (7) liMgAnuzAsana, (8) prAkRta dezI nAmamAlA, (9) alaMkAra cUr3AmaNi / hemacaMdrAcArya 84 varSakI AyumeM san 1172meM kharga prAta hue| rAnA kumArapAlakA maraNa sana 1174meM huA / kumArapAlake koI putra na thaa| usake bAda usake bhAI mahIpAlakA putra ajayapAlane rAjya kiyA / (8) ajayapAla-(1175.1957; yaha jainadharmase dveSa rakhatA thaa| (9) mUlarAja di0 (1 : 59, yaha ajayapAlakA putra thA / (10) bhIna di0-: / 50, 42) bhImake pIche vAdheloMkA bala pAsa huaa| vATa vaMza-(219-1304) vAgheravaMza solaMkI vaMzakI eka zAkhA thI jo kumArapAlakI mAtAkI bahanake putra arNa rAjA yA ANakase pragaTa huii| (1) arNarAja (1170-1200) isane anahilavAr3Ake dakSiNa-pazcima 10 mIla vAghelA grAmakA rAjya pAyA thA / (2) lavaNaprasAda (1200-1233) isakA putra vIradhavala thA, inake yahAM vastupAla aura tejapAla do prasiddha jaina maMtrI the,
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / jinhoMne AbUke prasiddha jaina maMdira va zeva'jaya tathA giranArake jaina maMdira bnvaaye| (3) vIradhavala-(1233-1238) isakA maMtrI tejapAla jaina thaa| tejapAla bar3A vIra thA isane godharAke saradAra dhUdhalako kaida kara liyA thaa| vastupAla jaina bhI bar3A vIra thA, isane dihalIke sulatAna muhammada gorI (1191 1205) kI senAoMko vinaya kiyaa| tA usase maMdhi krlii| apanI mAtAkI tathA apanI strI lalitAdevIkI mammatise vastupAlane zrI AvUnIkA zrI neminAthakA maMdira san 123 meM, zrI seva'jayameM zrI pArzvanAthanIkA tathA giranAra meM zrI neminAthajIkA maMdira san 1232meM bnvaae| vastupAla sevajayakI yAtrAko jAtA thaa| mArgameM prANAnta huaa| taba usake bhAI tenapAla va usake putra jayaMtapAlane vastupAlake dehakI dAha pahAra para kI aura usakI yAdagArameM svargArohaNa pAsAda banavAyA / (4) vizAladeva (1243-126) isake samaya meM varSaloMkA adhikAra gujarAtameM hogayA thA / (5) arjunadeva (1262-- 1274)- yaha vizAladevake bhAI pratApamalakA putra thaa| (6) sAraMgadeva (1275-1296) yaha arjunadevakA putra thA / vastupAlake AbUnIke maMdirameM san 1294kA eka zilAlekha hai jo pragaTa karatA hai ki usa samaya anahilavAr3a pATanakA rAnA sAraGgadeva thA tathA kucha dAna jaina maMdiroMko kiyA gyaa| (7) karNadeva (1296-1304) isake samayameM gujarAtako
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihaas| [213 alAuddIna khilajIke bhAI alaphtakhAne nazaratakhAMka mAtha 1297 meM le liyA / alaphtakhAne bahutase jaina maMdiroMko tor3akara anahilavAr3AmeM masanideM bnvaaii| musalamAnaloga-(1297-1760) ahamada prayamane san 1413 meM vartamAna ahamadAbAda vasAyA va 1419 meM trimbakadAsase cAMpAnera nagara lekara dhvaMza kiyA tathA mahamadazAhane pAvAgar3hako san 1484 meM liyA / noTa-AbU parvatase 60 mIla pazcima bhinayAla-jo aitihAsika zrImAla hai-chaThIse naumI zatAbdI taka gujarAtakI rAjyadhAnI rahA / yahAM cAra jaina maMdira zrI pArzvanAthajIke haiN| yUnAna logoMko pazcima bhAratakA jJAna thA STaivo (san 63 I0 pUrvase 23 sana I0) likhatA hai ki sana 14meM porasake pAsase tIna bhAratIya elacI bheTa lekara AgaSTama bAdazAhake pAsa Ae the-unahIke sAtha bharucase eka jaina zramaNAcArya Ae the-- inhoMne athansanagarameM mamAdhimaraNa kiyA thaa| araba lekhakoMne gujarAtake sambandhameM likhA hai alavirunI (san 1030) vallabhavaMzake sambandhameM likhatA hai ki anahilavAr3Ake dakSiNa 90 mIla vallabhInagara thA jaina lekhaka likhate haiM ki vallabhIkA patana san 830 meM huaa| san 850se 1250 taka jitane gujarAtake zAsaka hue haiM una sabameM jisa vaMzakA prabhAva araboMpara par3A vaha mAnyakher3a vA balhAravaMza hai (san 630se 972) araboMne rASTrakUToMkI bahuta
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214] maprAntake prAcIna jaina smaark| prazaMsA likhI hai| ve govinda tR0 pRthvImaTha (803-814) ko vallabha tathA usake pIche amoghavarSa vallabhaskaMdha (915-944) ko paramavallama kahate the| eka vyApArI sulaimAna (815) ne mAnyakheDake rAnAko duniyAMke bar3e rAnAoMmeM cauthA naM diyA hai| arabalogoMne likhA hai * The Arabs found the Fastra Kutas kind and liberal rulers, there is ample evidence. In their territories property was secure; Theft or rubbery was unknown, Commerce was encouraged or Foreignes irere treated with consideration and respect The Rastrakutas dominion was Tast, well-peopled. commercial and fertile. The people lived nostly on vegetarian diet, rice, peas, beans etc their daily food, suleman represents the people of Gujrat as steady abestenious, and sober abstaining from Rive as well as from vinegar." "ki rASTrakUTa vaMzake rAjA bar3e dayAlu tathA udAra the / isa bAtake bahuta pramANa haiN| inake rAjyameM mAlako jokhama na thI, corI yA lUTakA patA na thA / vyApArakI bar3I uttejanA dI jAtI thii| paradezI logoMke sAtha bar3e vicAra va sanmAname vyavahAra kiyA nAtA thA / rASTrakUToMkA rAjya bahuta vizAla thaa| ghanI vastI thii| vyApArase bharapUra thA va upanAU thA / loga adhikatara zAkAhArapara rahate the| cAvala canA maTara Adi unakA nittyakA bhojana thA / mulemAna likhatA hai ki gujarAtake loga pakke saMyamI the madirA tathA tAr3I kAmameM nahIM lete the| san 1300ke aMtameM razIuddIna varNana karatA hai ki gujarAta bahuta aizvaryyayukta deza hai-jisameM 8000. grAma haiN| loga bar3e khuza haiM, pRthvI upanAU hai| tathA sabase bar3I bAta jo araba
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihAsa [215 logoMko pasaMda AI vaha rAnA aura pranAkA unake musalmAnI dhamakI tarapha mAdhyastha bhAva hai / san 916meM AbU naIda likhatA hai ki hindU logoMmeM paradekA rivAja na thaa| rAjAoMkI rAniyAM bhI svataMvratAse daravArameM AtIM va logoMse milatI thiiN| 11 vIM zadIke aMtameM alahadIsI likhatA hai ki bhAratavAsI bar3e nyAyazIla haiMapane kArovyavahArameM nItikA bahuta dhyAna rakhate haiN| inakI InAmadArI, macA vizvAsa va satyatAke kAraNa hI videzI unake deza meM bahuta maLyAmeM Ate haiM aura vANijya kI unnati karate haiN| ------ --
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyukta prAMtakeprAcIna jaina smaark| yaha apUrva smAraka bhI pUjya ba. zItalaprasAdanIne hI bar3e parizramase purAne sarakArI gaijeTiyaraparase taiyAra kiyA hai| isameM saMyukta prAntake sabhI jiloMkA varNana hai / pratyeka grAmakA varNana usake jile paragane mahita spaSTa diyA gayA hai / isameM kI bhUmikA 32 eSThoMmeM bAhIrAlAlajIne mahatvapUrNa aneka prAcIna udAharaNoM sahita likhakara isakI mahatvatA aura bhI bar3hA dI hai| isameM : jiloMkA varNana hai aura akArAdi kramame pratyeka grAmako sUrca na dI hai| nimame kima grAmameM kauna prAcIna sthAna hai yaha turata nikala saktA hai| saMyukta prAntake bhAiyoM ko isakI 1-1 prati maMgAkara apane yahAMke prAcIna sthAnoMkI khona kara apanI prAcInatA prakaTa karanI caahie| ilAhAbAdakI sundara chapAI va acchA kAgaja tathA TaSTha karIba 16. hone duga mUlya mirpha ) hai / aura bhI maba jagahake chape mara prakArake jaina grantha hamAre yahAM hamezA taiyAra rahate haiN| kamIzana bhI dete haiN| mainejara, digambara jaina pustakAlaya, candAvAr3I-mUrata / -MRAK
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 akSaravAra suucii| akalaMka deva . 162 ahamadAbAda nilA 4 anahilavAr3ArAjya 202 , nagara | araba lekha 213 ajita brahmacArI arasanapura aMkalezvara asIragar3ha amaranAtha arhanaMdI anahilavAr3A pATana akAlavarSa yA amIjharA pArzvanAtha 39 rAjA ruSNa 125--198 amarakoTa avinIti 128 aMbhAra azoka 178 ahamadanagara jilA abhimanyu 196 ajanTA guphA 55 ajayapAla 211 ajanerI akaI takaI 58 anadeva amIbIr3I alamelI 1.07 arAMta 182 ovavarSa 117...2.1.1 8--- 161 --172-128 bhAdara guMgI aminabhavI aratalU 122 thAraTAla 127 aTalA grAma 151 / bAnU 212 125 158
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) 158 / 129 ASTe - AdityavarmA Anana Aryapura yA Ayyavale AsArya 16 79 eragaMga nItimArga 175 eraMDola elurA 121 eraga elAcArya eka deva muni 162 117 aivallI-aiholI indrasabhA indrarAja indrarAjA pra0 di. indrakIrti svAmI imodI sadAzivarAya auppArA IDara nagara ir umareTa unjhA ujjayaMta siddhakSetra uttara kanaDA milA ur3apI jaina maTha lavI gAma karaNavatI kapar3avaMja kalyANa kanherI guphAeM kaccha rAjya 43 kantha koTa 130 pharAda nagara 13.7 kaDarolI 138 kalahole 159 kar3I mAma 180- kalI jaina maMtra ukhalada uSamadatta
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) 18 120 180 kallukerI 122) karNadeva 212 karagudrIkopa 123 kalAdagI jilA kalaTI guDara kavirAja mArga kar3A guphAeM 145 Rtuka karavIra 152 kacanera 159 kAbI karakaMDu pArzvanAtha | kAThiyAvADa rAjya kSatrapoMkA rAjya kAralI katta prathama kAdamba vaMzAvalI 78 va 112 kalakaira prathama 72 kAgavAda ___72 kArtavidyA prathama hi0 tR* ca0 12 katta hi kAlamaina pra0 hi0 , kAreya jaina jAti kRSNavarmA 78 kAmadeva kanakaprabha siddhAMta traivedyadeva 85 kAkuSTa baMzI 126 kRSNavallabha rAnA 120 kAMcIpura kaccheyagaMga rAjamalla 129 skaMdha gupta 185 kIrtivarmApra0 dvi0 yA kIrtideva kakA prathama dvi. 78-79 kRSNa 197 karka 198 kummariyA kakala yA karkarAna 99 kunTonI 110 205 kumatA baMdara karNa
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) P 08 129 11 185 140 kuMDala 152 khambhAta rAjya kumbhoja 153 kharagraha kuMthalagiri siddhakSetra 159 khA kulapAka khAnadeza milA kumArapAla rAjA khArepATana kumAra vedeMga kSullakapura 155 kheDA jilA kulacaMda muni 154 / khedApura 112-156 kumAra gupta kulacaMdra |gajapantha siddhakSetra kundura jaina jAti gaMgavaMzI mAnasiMha jaina 124 kumAra senAcArya gaMga vaMza grahasena kSemarAja gaNakIrti svAmI konnura gAndhAra kokatanUra kolAbA jilA giranAra kola guphAeM kolhApura rAjya 151 guNabhadrAcArya 151 gujarAtakA itihAsa 173 jA naMdira va lekha 124 gupta vaMza 184 koguNIvarmana 128+ guNacaMdra muni 86-117 koTTiga 199+ guNadattaraMga khuTuga 129 121 127
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ gedI (5) caraNAdri 162-170 caTTapa, caTTayA, candrakIrti caMdrArya vaizya canna bhairava devI caMdragupta mahArAna 176-178 cazthamA vaMza caMdragupta prathama 149 godhA dvIpa godarA --- golazrRMgAra nAti gorakha mar3hI goregAMva 120 & com 183 gorI .. hi. goA govinda rAnA , prathama dvi0 gohilavADA gohila 197 59 176 193 192 cAmpAnera cAMdor3a nagara cAlukya vaMza cAvaDa vaMza cATuMga cAmuMDarAya cAmuMDa 202 ghaTotkaca ghaghar3a 203 203 204 cAmuMDa ghoTAna ghora 144 candrAvatI cambhAra lenA citakula cibala cilaketana vaMza 61 ciMtapura 121 cittIkula 131
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) | jainapura 33 jaina kisAna canAsAmA 44 151 cedI samvat 184 TolimI timbA jagattuMga tar3akala jayabhaTTa pra. hi0 tR0 194 jayadatta raMga 129 tArApura jarasappA 34 tAraMgA jagannAtha sabhA 169 tAvandI jakhanAcArya 70 tAlIkoTA jayavarmA pra. di. yA jayasiMha 78 jayasiMha pra0 triMgalavAr3I jayasiMha varmana 194 jAnhavI vaMza tribhuvanamala rAnA trikUTa jinasenAcArya 117-161 tIrthakarasa jinaprabhasUri 175 turanamAla nIva dAmana kSatrapa telumAkI guphAeM jUnAgar3ha 80-81 nainazilpapara phargusana menoMkA mahatva ..kayA telapadi. 9
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ tailanasiMha traikUTaka .. 184 DizA torAmana digambara zvetAmbara bAdasabhA 207 divalambA rAnI dI dImA taulamana thAnA jilA dubinIta durlabha desAra degulavallI devagiri dahIgAMva dambala dabArI dazarathaguru daMtivarmA daMtidurgA dazapura ( maMdasora ) dahA pra0 hi0 tR. 117 172-197devavarmAkamAra devarAja devendra bhaTTAraka 181 vAhoda dAha dvArakApurI dAmala dhandhUkA | dhavalAdi grantha dhanUra 108 48 gharasena di0, 10, ca0 19 // dhA 72 dhAr3avAr3a jilA 112 118 dAmasena dAmAdazrI " pArAziva
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) dhArAzraya jayasiMha varman 194 / nAgadeva paMDita dhArAvarSa 197 nAndIpurI, nAMdoda 175 . dhruvasena pra0, dvi0 191 nijAmapura dhruva 197 nidaguMDI nityavarSa yA indra cauthA dhUmalavAr3I niSAda nirupama dholakA nesI naDiyAda nevacaTa najara navamArI 2 nemicandra naMdurabAra nagara pArkara 50 paMcamahAla jilA nanna nayanandi nahApAna panAlAkA kilA pRthvI varmA nAsika jilA 57 paraminabhavanaMdana naina kavi / , nagara 60 prabhAcaMdra deva ,, ,, kI prAcInatA 63 paramezvara gaMgavaMzI 81 prabodha candrodaya nAraigala nagara 121 ethvIsena kSatrapa 183 nAgavarmA pra0, hi. 78 prabhUta varSa 72 paMcAsura nAndIgar3ha
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 191 - pRthvIvallabha 197 / puSpamitra jaina vaMza padmalAdevI pulakezI janAva , padmaprabha muni "pUnA jilA pallavabaMza praznottara ratnamAlA 118 posInA savalI pratApadevarAya trilociyA 135 per3agAMva pAvAgar3ha siddhakSetra pAdhImyudaya kAvya 161 parIpsa pAla pAlanapura ejanmI 40 phalaTana ,, nagara pAlItAnA 45 bambaI prAnta pATana yA pItalakhorA __,, zahara pAMDulenA 60 bajAbAI pAle baDaudhA rAjya pAvala guphAeM 151 bar3anagara pATana ceru 62 bAMkApura pAnuMgala banavAsI bamanI piTuga badagAMva pulikerI pulikesI pra.di. 93 barddhamAnapura puSpagupta vaizya 178 vanarAja 115 152 20 123 baMkura 2.3
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAmacaMdra guphA bAI bAdagI bAdAmI bAgalakoTa bAvAnagara bAhubali deva vAsupUjya biDa bIjApura jaina mUrti "" bIra bedeMga vi mu buTuga rAjA gaMgavaMzI belApura belagAMva nikA " zahara va kilA bela hoMgala merada vairamyA (10) 65 borIvalI 66 bodhAna 67 103 | bharuca jilA 86 / 86 105 " zahara bhadrezvara-bhadrAvatI 111 152 | bhaviSya bhavasArI bhaTakala bhartRdamana 88 bhAmera 107 bhAMjA 129 bhAmbora bhAnugupta 127 bhilor3A 68 bhinamAka 69 miTorA 73 bhIma prathama hi0 2 bhuvanaikama 192 bo "1 bha bhA mi bhI 30 172 19 11 49. 65 132 183 196 14 65 148 187 17 174 187 104 111 86
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUvikrama bhairavagar3ha bhairavadevI bhojapura bhojarAjA Di. matAra mahudhA mahamadAvAda manolI manakI bhU bhai bho mahuA mahIkAMThA ejansI madarasA rAjA mRgezvara varmA ma mahAr3a malakher3a mallikArjuna mayUrabhaMja pra0 mRgavarmA maMgalIza yA maMgalIzvara (11) 128 | maMgalarAja 123 135 ''' masalI paTama 12 malapAla muni maliyAdri mANDavI mAMgItuMgI siddhakSetra mArasiMha jaina mAdhava koMganIvarmA mAdhava pra0 mAdhava dvi0 mAghanaMdi siddhAMta deva mANakanaMdi paMDita mAnAnkera ?? 33 37 83 mirI 137 149 | mIraja rAjya 161 72 mudde vihAla mA 78 muttUra 78 muMdezvara 93 muzkara 120 126 | muMjapura mi mI 142 194 - 86 161 62 124 ** " 153 114 196 11 157 123 139 128 31
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa 121 (12) mUlaguMDanagara 120 mUlarAja solaMkI 176-203 rattIhallI , hi0 211 ratnAgirI jilA rakhiyAla mehekarI 52+ ravicaMdrasvAmI meghutI jaina maMdira . ravikIrti merAr3a 72 raNarAga maurya candragupta mailApa tIrtha rAndera modherA nagara 36 rAjapIpalA rAjya rAho 21 / rAnavArtika mauryokI prazaMsA 177 - rAhavaMzI maunI deva 86 : , kulavaMza rAyabAga yalabattI 122 rAyagar3ha yazodharmana 188 rAmadharaNa parvata yazadamana 183 rAmabAga rASTakUTa vaMzAvalI yAvala nagara 54 : rAmacandra AcArya yAdava rAjAoMkI vaMzAvalI 78 rAjamala yAvanIya saMgha 126 yogarAja 2.3 rudrAmana kSatrapa 125
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ rudrasiMha rudrasena rUpasundarI re revaDaMDa revatIdvIpa, revatAcala ro lavaNaprasAda lalitakIrti lAkaDI lATa ronanagara lakkI guMDI 119 lakSyamezvara 123 lakSmaNa yA lakSmIdeva pra0 dvi0 72 laMbI vallabha 198 211 liMgAyata lpinI la lokAdittya lokasena lA li sTe lendeyarAra sAmanta lo (13) 183 8 bazAlI bar3AlI 144 | vadhavAna 98 | vallabhIpura 121 vastupAla tejapAla vajjAla kalacurI ballabha narendra vallabha skaMdha vaTTiga 119 175-176 114 175 vallabhI vaMza 99 vAvar3iyAvAr3a vAla bAgavAr3I vA vAsukoDa vAtApipurI vAdirAja svAmI vAghela vaMza vi, vI vidarakanI vilagI 126 virAvaha 117 virATakoTa, virATanagarI viSNuvarddhana yA viTTideva 32 39 47 48 188 211 <* 197 198 198 47 48 107 10 07 97 137 211 138 138 150 119 69
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSNuvarmA vizAla deva vimalazAha vizvasiMha vijayasena viSNu gopa vijayadeva paMDitAcArya vijaya varmA vinayadittya vijaya dittva vinayasena vIrasena vIradamana vIravala yukkuMDa vRlA vikramAditya cAlukya 80-84 116 113-128 beDasA veNu grAma bu, vR zramaNa zabdArNava caMdrikA 212 zAhAbAda 275 | zAMtidAsa seTha zAMtivarmA 183 183 128 ! zrAzraya 125 78 " (14) 11 19 183 212 zAMtivarmA pra. hi. yA zAMta yA zAMtapa zi zivanera ziggAMva zivamAra rAjA zilAditya zrIdharAcArya zrIdharadeva zrI vikrama zrI zA zrImAla 81 zrIvallabha 48 zI 142 zvetapura 156 | zena prathama zu zukalatIrtha 64 | zubhacaMdra bhaTTAraka 69 | zubhatuMga rAjA 24 ze 72 78 128 puruSa koMgaNI varman 128 174 198 194 121 128 191-2 kuru 13 21 86. 162 1.38 72
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
_