Book Title: Mananiya Lekho ka Sankalan
Author(s): 
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004203/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mananIya lekhoM kA saMkalana For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mananIya lekhoM kA saMkalana anukramaNikA viSaya 1 | satya ke cazme ke ArapAra - Aiye, pichale 500 varSakA itihAsa phira se pddh'eN| krama 2 | nae saMvidhAna kI racanA kyoM huI ? 3 4 5 6 | bhAratIya prajA kI svataMtratA yA parataMtratA ? bhrama tor3o, satya pahacAno ! | nyAya -kAnUna - rAjyasattA nyAya kI pukAra Aja ke svarAjya kA saccA svarUpa 7 bhArata ko 'svarAja' milA ? banAma veTikana kI sattA kA vyApa dhArmika vaizvikaraNa ke pahale caraNa kI zuruAta jagata ke dharmAcArya yUno kI 8 zaraNa meM 9 vizva dharma pariSada | yUnAiTeDa nezansa ke tatvAvadhAna meM agasta 2000 meM Ayojita dhArmika va | AdhyAtmika netAoM kI sahastrAbdi vizva zAMti zikhara pariSada dvArA jArI .10 | udghoSaNA ke anucchedoM kA 'posTa maoNrTama' 11 vartamAna rAjya vyavasthA galata hai| 12 virodha veTikana kA, na kI IsAI dharma kA 13 apavyaya kA anartha kahA~ ? 14 pharTilAiz2ara sabasIDI : dhImA mIThA jahara 15 jillA kalekTara ke pada para videzI nAgarika kI niyukti ho sakegI For Personal & Private Use Only pRSTha kramAMka 1 9 12 . 15 20 23 25 27 28 33 38 39 43 49 .52 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya ke cazme ke ArapAra - Aiye, pichale 500 varSa kA itihAsa phira se par3heM / - rAjendra jozI 1997 kA varSa bIta calA hai| vyakti para, parivAra para, samAja para, rASTra para, vizva para; kitane hI ghAva chor3atA huA, samaya kI reta kA eka aura kaNa phisala rahA hai / bhaviSya AzA kI lAlimA nahIM, bhaya kI kAlimA kI ora saMketa karatA hai| hara vyakti saMdigdha manodazA meM eka hI prazna se jUjha rahA hai - kyoM aisA ho rahA hai ? isa prazna kI UMgalI pakar3a kara javAba ke lie itihAsa ke patroM ko eka eka kara pIche kI tarapha ulaTate jAyeM to yaha saphara rukatA hai varSa 1492 para ! ThIka Aja se 500 varSa pUrva kA samaya, jaba Ama taura se sukha aura amana kI jana-jIvana kI saritAne apanA pravAha mor3A- yA use mor3A gayA, aura saritA ke mur3ate pravAha ke sAtha jo vinAza kA daura AtA hai, vaha zuru huaa| paMdrahavIM zatAbdI ke anta taka yuropa ke bAhara kA sArA vizva yuropa ke do rASTroM kA-sena aura portugala kA - gulAma thaa| sAre vizva meM AvAgamana kA eka hI mArga thA - samudra; aura yuropa ke kaI sAhasika nAvika naye naye deza, nayI bhUmiyA~ khoja rahe the (Aja jaise tathAkathita rupa se maMgala va guru ke grahoM taka pahuMcane kI koziza ho rahI hai !) ina naye khoje jAnevAle dezoM ke bAre meM, inake svAmitva ke mudde para sena va poTuMgala ke bIca vivAda hotA thaa| . bhAratIya saMskRti meM hI nahIM, vizva kI anya saMskRtiyoM meM bhI una dinoM dharma-sattA sarvoparI hotI thI aura sAmAnya rupa se na sulajhane vAle vivAda - dharma-sattA ke pAsa le jAye jAte the| sena va poTuMgala kA vivAda bhI una dezoM kI (IsAI) dharmasattA ke pAsa pahu~cA / usa samaya chaThe popa sarvocca dharma sattA ke rupa meM AsIna the / isa vivAda kA sthAyI hala nikAlate hue unhoMne san 1492 meM eka Adeza yA pharamAna (jise aMgrejI meM Bull kahA jAtA hai) jArI kiyA ki pRthvI ke pUrva meM jitane naye pradeza khoje jAyeM unakA svAmitva poTuMgala kA ho tathA pRthvI ke pazcima meM jitane naye pradeza khoje jAyeM unakA svAmitva sena kA ho| . cUMki yaha Adeza nikalA san 1492 meM - yaha varSa sAre vizva ke itihAsa ko mor3a denevAlA varSa hai / isI Adeza ke sAtha eka phaisalA yaha bhI huA ki sAre vizva meM eka hI prajA ho - zveta prajA, va sAre vizva meM eka hI dharma ho - IsAI dharma / * aura isa lakSya ko hAsila karane ke lie vizva kI sArI azveta prajA kA vinAza ho - aura IsAI ke alAvA anya sabhI dharmoM kA vinAza ho / sAre vizva para apanA svAmitva mAnakara aura usa svAmitva ko pratyakSa karane ke lie uThAye gaye kadamoM para aba nayI dRSTi DAlane se isa nirNaya ke satya hone kA pramANa milegaa| svAmitva ke siddhAMta kA sarva prathama pratipAdana huA vizva ke naye dezoM ko spena va portugala ke bIca bA~Ta kara / anyathA kyA adhikAra thA IsAI dharma kI carca saMsthA ke pradhAna ko ki vaha Izvara kI banAyI isa dharatI va.usakI jIvasRSTi ko isa taraha 'bA~Ta sake? vizva ke do pradeza- vizAla dharatI ke pradeza, amarikA va bhArata, isa durbhAgyapUrNa phaisale ke bAda khoje gaye / san 1498 meM poTuMgala ke nAvika vAsko-DI-gAmAne bhArata kI khoja kI va usake pahale san 1492 meM hI krisTophara kolaMbasa ne amarikA kI khoja kI / amarikA ke mUla nivAsI reDa iMDiyana' jinakI AbAdI usa samaya karIba 19 karor3a thI. sena kI senA (1) For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI katleAma ke zikAra hue aura bIte 500 varSoM meM unakI janasaMkhyA ghaTa kara aba sirpha karIba 65,000 raha gayI hai / Aja amarikA kI sArI prajA mAIgreTeDa' logoM kI prajA hai, jo yuropa ke alaga alaga rASTroM se jA kara vahA~ basa gaye haiN| 200 varSa pUrva sena ki upinaveSa ke rupa meM amarikA 'Az2Ada' jarura huA, kiMtu kahA~ haiM usake mUla nivAsI - vahA~ ke reDa iMDiyansa ? bhArata kI prajA kI apanI yugoM purAnI saMskRti thI / sudRDha jar3oMvAlA sAmAjika, Arthika - rAjanaitika DhA~cA thA, jisa para dharma kA niyaMtraNa va saMrakSaNa thA |atH isa prajA ke sAtha esA salUka saMbhava nahIM thA jaisA amarikA kI mUla prajA ke sAtha huaa| ataH isa prajA ke tathA usake dharma ke vinAza ke lie alaga nIti kI AvazyakatA thI aura alaga yojanA kii| 'sAma - dAma - daMDa-bheda' kI nIti kI bhArata ke pariprekSya meM samIkSA huii| sAma', samajhAne para isa deza kI prajA kabhI nahIM mAnatI, kyoMki sarvotkRSTa sanAtana, vaidika va anya dharmoM ke Azraya meM sarvotkRSTa jIvana kA svAda yahA~ kI prajA yugoM se jAnatI thii| 'dAma' kA to koI artha hI na thA - yaha deza sone kI cir3iyA thA va samaya samaya para yahA~ kI samRddhi kI lAlaca meM luTere yahAM Ate the aura unakI moTI lUTa ke bAvajUda yahA~ kI Arthika samRddhi para koI asara nahIM hotA thaa| daMDa' bhI yahA~ bekAra thA / atula zaurya ke dhanI kSatriyoM ke alAvA yahA~ kI prajA mAnasika gaurava va zArIrika bala-sauSThava kI aisI dhanI thI, dezAbhimAna kI bhAvanA se itanI bharI thI ki prajA - vatsala - rAjAoM kI chatrachAyA meM sArA deza surakSita thA / 1492 ke pahale kitane hI mugala, maMgola aura anya AkramaNakArI yahA~ Aye to bhI kisI ke vaza meM yaha deza nahIM aayaa| aba bacA sirpha 'bheda' ! aura isa zastra ko AjamAne kA kArya sauMpA gayA bheda nIti meM nipuNa briTana ko / isa taraha cAhe bhArata kI khoja kI poTuMgala ne aura pahalI koThI banAI gayI govA meM, kiMtu bhArata meM mukhya khela khelane ke liye cunA gayA briTana ko| itane vizAla, susaMskRta deza kA vinAza reDa iMDiyansa' ke vinAza kI taraha sarala na thaa| isa kArya ko yojanabaddha tarIke se karane ke lie vizAla yojanA banAI gayI aura yojanA ke pratyeka caraNa ke lie karIba 100-100 varSoM kA kAryakAla taya kiyA gayA / bArIka se bArIka bAta taya kI gyii| kisI bhI AkramaNa meM prathama caraNa hotA hai duzmana kI chAvanI meM apane jAsUsa bhejanA, duzmana ke sAre pradeza kI jAnakArI lenA, usakI zaktiyoM tathA durbalatA ke chidroM ko jAnanA tathA hamale ke lie sarvathA upayukta samaya tayaM karanA / tadanusAra pUrI solahavIM zatAbdI meM briTana ke kaI 'jAsUsa' yAvikoM ke bheSa meM bhArata aaye| varSoM taka - dazakoM taka, bhArata meM rahe - ghUme, bhArata ke kone kone meM gaye tathA bhArata ke astitva ke hara pahalU ke bAre meM jAnakArI lekara usakA vyavasthita 'DokyumeMTezana' kiyaa| yahA~ kI varNa vyavasthA, vyaktigata stara para cAroM Azrama kI vyavasthA, parivAra va samAja vyavasthA, rAjakIya va artha vyavasthA, nyAya vyavasthA, zikSA vyavasthA, dharma vyavasthA, bhaugolika sthiti, Rtue~, khetI kI praNAlI, vyavasAya va udyoga, prAkRtika saMpadAyeM, rIti rivAja, mAnava va anya jIva-sRSTi kA ApasI saMbaMdha, pazusRSTi ItyAdi, ItyAdi - sabhI kucha unakI painI najara ke nIce AyA aura una pravAsiyoM kI DAyarI meM noTa hotA calA gayA / una sabhI muddoM para prazaMsA ke alAvA kucha nahIM thA aura Aja jo hameM itihAsa par3hAyA jAtA hai usameM ina DAyariyoM meM kI gaI prazaMsA ko par3hakara hama khuza hote haiN| vAstava meM 'Espionage' kA itanA bar3hA daura itihAsa meM aura koI nahIM hai| AkramaNa ke prathama caraNa - jAsUsI ke bAda, dUsarA caraNa hotA hai zatru ke dAyare meM ghusa kara hallA / kiMtu bheda-nIti meM catura aMgreja yaha jAnate the ki AkramaNakArI ke rupa meM yadi isa deza meM ghuse to burI mAra piTegI ! anya (mugala) AkramaNakArI aura sikaMdara isa taraha piTa cuke the / isaliye unhoMne bheSa banAyA vyApArI kA ! bina kI pArliyAmeMTa ne 'IsTa iMDiyA kaMpanI' ko 'cArTara' diyA, anujJApatra diyA ki jAo bhArata meM vyApAra kro| (2) For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka minaTa, briTana kI pArliyAmeMTa ko yaha adhikAra kahA~ se milA ki eka aise deza meM, jo usake adhikAra kSetra meM kisI taraha nahIM hai, vyApAra karane kA paravAnA de sake ? yadi Apako zahara meM koI dukAna kholanI ho to saMbaddha vaoNrDa kA adhikArI hI Apako paravAnA de sakatA hai, usI zahara ke kisI anya vaoNrDa ke adhikArI kA paravAnA nahIM cala sakatA / to phira yaha to sAta samandara pAra ke deza kI bAta hai| kiMtu yaha puSTi hai usa svAmitva ke adhikAra kI, jise svayaMbhU rupa se popa mahodaya ne apane Apa meM nihita kara liyA hai ! jaise hamArI saMskRti kA maMtra hai 'saba bhUmi gopAla kI', vaise pazcima kI saMskRti kA maMtra hai -'saba bhUmi.....' svaMyabhU svAmitva kA eka aura udAharaNa - 2 disaMbara 1964 ko tatkAlIna popa jaba pahalI bAra bhArata Aye taba binA kisI pAsaporTa ke Aye the|apne hI svAmitva ke deza meM jAne ke lie pAsaporTa kI bhalA kyA AvazyakatA?! khaira! 'cArTara' lekara AyI "IsTa iMDiyA kaMpanI" satrahavIM zatAbdI kI zuruAta meM bhArata AyI, baMgAla ke navAba ke darabAra meM cArTara peza kiyA, biTana ko muTThIbhara logoM kA garIba deza batAyA, bhArata kI samRddhi aura navAba sAhaba ke guNagAna kiye, kA~ca ke bane sAmAna kA tohaphA diyA aura - vyApAra ke lie koThI banAne kI ijAjata maaNgii| udAra va bhole navAba, kapaTI goroM kI bheda-nIti se anajAna, aMgrejoM ke prabhAva meM A gaye aura usake bAda kA itihAsa to sarvavidita hai| kucha hI varSoM meM koThiyoM ke AsapAsa kile bana gaye aura svarakSA ke bahAne senA kI choTI choTI Tukar3iyA~ bhI A gii| baMgAla (kalakattA) ke alAvA bambaI va madrAsa meM bhI koThiyA~ banI / - dvitIya caraNa meM duzmana kI chAvanI meM ghusa jAne kA kAma pUrA huA / aba bArI thI duzmana ke dAru-gole ke vinAza kI / bhArata kI zakti thI usakI hara kSetra meM sudrar3ha vyavasthAoM kI - yahI usakA dAru-golA thA / sabase pahalA lakSya banA varNa vyavasthA kA vidhvaMsa / brAhmaNa, kSatriya, vaizya va zUdra - ina cAroM se, zrama ke vibhAjana ke siddhAMta para banI pArasparika mela-milAva vAlI vyavasthA ke khaMbhoM ko eka eka karake tor3A gyaa| nayI zikSA nIti dvArA gurukula vyavasthA ko tor3a kara brAhmaNoM ko dIna-hIna banAyA gyaa| dhArmikatA ko andhavizvAsa kA raMga dekara prajA ko zanaiH zanaiH dharma ke bAre meM udAsIna banAkara bhI brAhmaNoM kI sthiti bigADI gaI aura aMtataH unheM sarakArI naukariyoM para nibhane ko majabUra kiyA gyaa| choTe - choTe rAjyoM, rAjAoM ko Apasa meM lar3avA kara hAre hue rAjA kA rAjya khAlasA karake usakI senA kA visarjana karavAyA / jIte hue rAjA ko bhI saMdhi karake, apanA mitra banAkara, apanI topa va bandUka se sajja senA kI sahAyatA kA AzvAsana dekara usakI senA kI saMkhyA bhI kama karavAyI aura isa taraha se kSatriyoM ko berojagAra va aMtataH sarakArI naukariyoM kA Azrita bnaayaa| vaizya varga ko sthAnika dhaMdhoM ko sahArA na dene kI zarta para briTana meM bane mAla kI ejensI U~ce kamizana para dekara, "vyApAra yAne vyaktigata munAphA, sAmAjika uttaradAyitva nahIM"- esI paTTI par3hAkara isa deza ke vizAla kArIgara aura gRha udyoga meM lage logoM se dUra kiyA aura yaha vizAla varga bhI berojagAra huaa| zUdroM ko anya tInoM vargoM ke prati bhar3akAyA aura dhana, zikSA, vaidakIya upacAra - sahAyatA vagairaha kA lAlaca dekara unakA dharmAtara kiyA aura varNa vyavasthA ke aMtargata samAja ke anya vargoM se unakA viccheda krvaayaa| (3) For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arthika kSetra meM kRSi aura vyavasAya donoM kSetroM meM kendra meM bhArata kA pazudhana thaa| isa pazudhana ko karor3oM kI saMkhyA meM katla kiyA aura usake sthAna para mazIna AdhArita udyogoM ko lAyA gyaa| bhArata kI prAkRtika saMpatti va kRSi kSetra ke utpAdana ko kor3iyoM ke mola biTana bhejA gayA aura usa kacce mAla se banI cIjeM bIsIyoM gunA dAmoM para vApasa bhArata maMgAI jAne lgii| artha vyavasthA kI AdhAra svarupa khAdI ko naSTa kiyA gayA aura vidhvaMsa kI isa paraMparA ne apane khappara meM kaI balI liye| sArI vyavasthAoM ke vinAza kA yaha kAryakrama calA san - 1857 taka aura yojanA ke isa caraNa ke aMta kA samaya AyA / 1857 kI lar3AI meM kAratUsoM para gAya va sUvara kI carabI lagAne kI aphavAha jAnabUjhakara phailAI gaI, tAki vidroha ho / ' yojanA ke anusAra vidroha huA aura usake damana meM kSatriyoM kA jo zreSTha yaulA varga bacA thA usakA sarvanAza ho gyaa| aba tIsarA caraNa zuru huA - 'kaMpanI sarakAra' kI bidAI kA aura rAnI sarakAra ke Agamana kA ! kaMpanI sarakAra ke damana va atyAcAra kI duhAI dekara usakA cArTara radda kiyA gayA aura usakI jagaha mahArAnI vikToriyAne san 1858 ke "kvInsa proklemezana" dvArA apanA rAjya ghoSita kara diyaa| kaise ? vahI svaMyabhU svAmitva ! 'kaMpanI sarakAra' ke damana para marahama lagAne tathA usakI tulanA meM 'rAnI sarakAra' kA rAjya acchA kahalavAne ke lie san 1858 ke bAda kaI racanAtmaka pratIta hone vAle kadama liye gaye / san 1858 ke AsapAsa hI bambaI, kalakattA va madrAsa meM presIDeMsI kaoNleja yA yunivarsiTI kI sthApanA huI / yojanA ke Age ke caraNoM ke lie jo sthAnika netA taiyAra karane the unakI. zikSA va pazcima parasta 'dIkSA' ke lie ina kaoNlejoM kI sthApanA huI / motIlAla neharu, abula kalAma AjAda, gokhale, tilaka, citaraMjana basu (dInabaMdhu) ityAdi ina kAlejoM me pddh'e-bddh'e| sadAkAla ke lie bAhara se Aye AtatAyI zAsaka ke svarupa meM aMgreja va unake sUtradhAra isa deza meM nahIM rahanA cAhate the- aisA karane para ve vizva meM niMdA va ghRNA ke pAtra banate / isalie Exit Policy banAnA bhI jarurI thA, jisameM bAhya svarupa se unakI Exit ho jAye, paraMtu zAzvata rAjya to unhIM kA cale / cale jAne ke lie esA mAhaula banAnI jarurI thA jisameM sthAnIya prajA svataMtratA kA AMdolana kare aura isa AMdolana ke lie eka netAgirI kI AvazyakatA thii| bhArata kI pAraMparika netAgirI - mahAjana saMsthA, unakI yojanA ke anukUla nahIM ho sakatI thI, isaliye kisI nayI vyavasthA ko banAne ke lie kAMgresa pakSa kI sthApanA 1885 meM kI gayI / sthApanA kI eka aMgreja ne aura usakI kamAna de dI gaI aMgrejoM kI yunivarsiTIyoM tathA vilAyata meM ucca (kAnUna kI hI to!) zikSA prApta logoM ke hAtha meM / saMsthA to bana gayI, kiMtu sAre deza ko sammohita karake ekajuTa banAne kI pratibhA jisameM ho vaisA netA nahIM milaa| tabhI aMgrejoM kI najara par3I dakSiNa aphrikA meM kAryarata gAMdhIjI para / dakSiNa aphrikA bhI briTena ke hI AdhIna thA aura gA~dhIjI briTiza damana ke khilApha vahA~ lar3a rahe the / gA~dhIjI meM usa pratibhA kA darzana hote hI, gA~dhIjI ke irda-girda jame unake briTiza mitroM (?) ne unheM bhArata Akara AjAdI kA saMgrAma zuru karane ke lie samajhAyA aura isa taraha san 1908 meM gAMdhIjI bhArata Aye / saMsthA ke rupa meM kAMgresa va rAhayogiyoM ke rupa meM briTiza zikSA saMsthAoM meM par3hAye hue anya netA aura sarvocca netA ke rupa meM gAMdhIjI ! yojanA kA itanA doSa rahita DhA~cA taiyAra ho gayA ki aba AyI agale kadama kI baarii| rAjAzAhI ke rahateM goroM kI bhaviSya kI yojanA saphala nahIM ho sakatI thI / ataH unakA AmUla viccheda Avazyaka thaa| isalie paryAyI zAsana vyavasthA jarurI thI - esI vyavasthA jo bhaviSya meM unake IzAroM para nAce aura vaha vyavasthA eka hI ho sakatI thI - cunAva paddhati para AdhArita prajAtaMtra / aba isa vyavasthA ke mUla DAlane kA samaya AyA aura prAyaH san 1919 meM pahalI bAra People's Representation Act banAyA gyaa| pahalI bAra prAyogika rupa meM cunAva karAye gaye aura vahIM para - use chor3a diyA gyaa| For Personal & Pavate Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMgresa ke netAoM ke mAdhyama se svataMtratA kI mAMga ko lekara AndolanoM kA silasilA zuru kiyA gayA / svataMtratA kI mAMga ko asvIkAra karake usakI tIvratA baDhAI gii| netAoM para damana karake prajA meM unakI chabI ubhArI gaI tAki mahAjana saMsthA ke sthAna para netAgirI kA yaha nayA svarupa puSTa hotA jAye / netAoM me phUTa DAlakara, alaga alaga vicAradhArAoM ko puSTa karake bhaviSya meM aneka rAjanaitika pakSa baneM, usakI nIMva rakhI gayI / bhaviSya meM sthAnIya logoM dvArA calAI jAne vAlI zAsana vyavasthA kI nIMva rakhane ke lie san 1935 meM Government of IndiaAct banAyA gayA / isI Act ko Age calakara bhArata ke naye saMvidhAna kA AdhAra banAyA gyaa| " san 1935 ke Govt. of India Act ke tahata 1937 meM cAra pradezoM meM prAyogika rupa se phira se cunAva hue aura dvitIya vizva yuddha zuru hone para ina pradezoM kI dhArA sabhAoM ko acAnaka bhaMga kara diyA gayA / san 1939 meM dvitIya vizvayuddha meM briTena kA sAtha dene kI zarta para svAdhInatA kA vacana diyA gayA jise 1942 meM yuddha samApta hone para na pAlane kI bAta kI gyii| svataMtratA kI mA~ga ko isa taraha aura tIvra banAyA gayA aura 'bhArata chor3o' AMdolana karavAyA gyaa| prathama vizva yuddha ke bAda sthApita 'lIga oNpha nezansa' ko bhaMga karake dvitIya vizva yuddha ke bAda san 1945 meM "yunAITeDa nezansa" kI sthApanA huI jo abhI apanI sthApanA ke 50 'saphala' varSa manA rahI hai!) bhArata svataMtra rASTra na hote hue bhI use yunAITeDa nezansa kA sadasya banA diyA gayA aura isa taraha eka piMjare se mukti ke pahale hI use dUsare piMjare meM praveza karA diyA gayA / bhAratIya saMskRti meM paramAtmA kA svarupa nirguNa, nirAkAra hai| yUno kA piMjarA bhI vaisA hI nirguNa, nirAkAra hai, aura jaise AtmA zAzvata hai, isa piMjare kI gulAmI bhI zAzvata hai ! 1942 aura 1947 ke bIca meM gauhatyA va anya mAmaloM para hinduoM aura musalamAnoM ke bIca bhaMyakara daMge karavA kara itanI ghRNA phailAyI ki eka hajAra varSoM se bhAIyoM kI taraha eka samAja meM sAtha sAtha rahane vAle hindu aura musalamAna, svataMtratA milane para eka rASTra meM sAtha rahane ko taiyAra nahIM the / bAharI taura para do rASTroM ke nirmANa kA virodha karate raha kara usa mAMga ko aura puSTa kiyA aura netAoM meM phUTa DAlane ke lie kAMgresa va muslima lIga se alaga alaga maMtraNAyeM kii| rAjanaitika kSetra meM hindu-musalamAna ke bIca phUTa to DAlI gayI thI san 1909 meM, jaba cunAva prakriyA ke lie muslimoM kI alaga Constituency banAyI gayI thI - 'maoNlI minTo sudhAra' ke tahata / yojanAbaddha kAryazailI kA aura kyA pramANa cAhiye? pramANa kI bAta para eka aura pramANa kI yAda aayii| hAlA~ki itihAsa ke kAlakrama meM yaha bAta kucha pIche kI hai| san 1661 meM poTuMgala ke rAjA ne apanI putrI kA vivAha briTana ke rAjakumAra se hone para bambaI kA TApU daheja meM diyA thA / bambaI ke TApU kA svAmitva porTUgala ke rAjA ke pAsa kaise AyA ? vahI svayaMbhU svAmitva !! yaha TApU bAda meM viTana ke rAjA ne IsTa iMDiyA kaMpanI ko 'lIjha' para de diyA ! khaira itihAsa ke kAlakrama meM vApasa cleN| " AjAdI dene ke pUrva san 1946 meM hI bhArata kA nayA saMvidhAna banAne ke lie saMvidhAna sabhA kA gaThana huaa| saMvidhAna banAne ke lie British Cabinet Mission ne mArgadarzaka rupa rekhA dI aura jise Steel Frame kahA jAtA hai vaisA saMvidhAna bnaayaa| kisane mA~gA thA yaha saMvidhAna, kaise pratinidhI the ve jinhoMne yaha saMvidhAna banAyA, kyA vaidhatA hai Independence of India Act 1947 kI, vagairaha mudde to eka vistRta nibaMdha kA viSaya bana sakate haiN| aMtataH15 agasta 1947 ko deza ko do Tukar3oM meM bA~Ta kara AjAdI dene ke nATaka ke sAtha isa Sar3ayaMtrakArI yojanA kA tIsarA caraNa pUrA huaa| For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba caleM cauthe aura vartamAna caraNa kI ora, jisakA kAryakAla haiM san 1947 se san 2047 yA agalI zatAbdI ke karIba madhyAhna tk| ... yadi svataMtratA Andolana ke phalasvarupa ImAnadArI se yahA~ kA rAjya chor3akara cale jAnA hotA to - "loM saMbhAle / apanA para, hama to yaha cale!" kahakara aMgreja yahA~ se cale jaate| kintu nahIM, rImoTa kanTrola' se unakA sadAkAla rAjya calatA rahe esI vyavasthA, ese kAnUna; esA saMvidhAna, esI cunAvI vyavasthA para AdhArita prajAtaMtra kI vyavasthA, nyAya vyavasthA daMgairaha . ... chor3a gaye / svataMtra bhArata ke garvanara janarala ke rupa meM laoNrDa mAuMTabeTana kucha samaya taka rahe tAki tathAkathita 'TrA~sIzana' ke samaya ke daurAna koI gar3abar3a na ho| saMvidhAna ke tahata prathama Ama cunAva to 1951 meM hue, kintu 1947 aura 1951 ke bIca kaI kAnUna pAsa kara liye gye| usa kAla ke daurAna kAnUna aura saMvidhAna ke kSetra meM jo dhAMdhalI huI usakI taha pAne ke lie kisI dezabhakta kAnUnavida dvArA gaharI khojabIna kI AvazyakatA hai / isake alAvA briTiza rAjyakAla ke daurAna bane darjanoM kAnUnoM ko svataMtra bhArata ne jyoM kA tyoM adopt kara liyA / kyA thA yaha, naye svataMtra rAjya kA udaya yA old wine in new bottle kI taraha briTIza rAja kA sAtatya ? . svarAjya dete samaya bhAratavAsI aura briTiza sattAdhIza donoM khuza the / bhole bhAratIya yaha samajha kara ki unheM svayAne svaMya kA rAja milA aura briTiza sattAdhIza yaha samajhakara ki unhoMne 'sva' yane svaMya kA.rAja bhArata ko diyaa| pichale .. varSoM meM yaha dUsarI vyAkhyA hI phalIbhUta hotI najara AtI hai| ... . vatA milate hI 'oNkTopasa' prANI ke anekoM TenTekalsa' kI taraha 'yUno' kI aneka bAhoM ne bhArata ke hara kSetra ko apanI cuMgAla meM lenA zuru kiyaa|kyii netAgirI ko pazcimI rASTroM kI tar3aka bhar3aka dikhA kara, bhArata ko bhI eka nayA amarikA banAne kA uddezya banAkara, pazcimI vikAsa kI DhA~cA apanAne ko samajhAyA gayA aura pazcima kI zikSA praNAlI (jo bhArata meM 100 varSoM ke abhyAsa se pukhtA ho gaI thI) se zikSita aphasarazAhI ne usa DhA~ce ko apanAnA aura usake anusAra paMcavarSIya yojanAyeM banAnA zuru kiyA, usakI upalabdhi yaha hai ki Aja bhArata para 7 lAkha karor3a rupaye kA videzI karja hai / lUTa ke.dAma para bhI bhArata se kaccA mAla le jAne vAlA briTana 1947 meM bhArata kA karjadAra thA / Aja bhArata meksiko aura brAjilaM ke bAda duniyA kA sabase bar3A karjadAra deza hai| ..... 1492 ke Sar3ayaMtra kI ora phira se caleM / dUsare dezoM se Aye nAgarikoM ko apane deza meM nAgarikatva dene ke liA amerikA ne 'grIna kArDa' kI paddhati banAkara isa siddhAMta ko prasthApita kiyA ki eka deza kA nAgarika dUsare deza kA nAgarika bhI bana sakatA hai| deza ko garIba banAkara, videzI sahAyatA para nirbhara banAkara, aba usa sahAyatA - pU~jI niveza ke sAtha "doharI nAgarikatA' kI zarta dhIre se jor3I jA rahI hai| kucha lAkha yA karor3a rupayoM kI pUMjI bhArata meM lagAne ke evaja meM esI pUMjI lagAne vAle ko bhArata kA nAgarikatva diyA jAyegA - hamAre (yA unake ?!) pradhAnamaMtrI esA vAdA pazcima ke dezoM ko kara Aye haiN| aba videzI pUMjI pati isa deza ke nAgarika bana jAyegeM aura cUMki saMvidhAna ke anusAra hara nAgarika ko prajAtaMtra kI prakriyA meM (khunAva meM) hissA lene kA adhikAra hai, ye.videzI (jo aba bhAratIya nAgarika hoMge) haka se hamArI nagarapAlikAoM, vidhAnasabhAoM, aura saMsada ke sadasya bana skegeN| cunAva paddhati jisa taraha se calatI hai usameM 'bhanI pAvara' va 'masala pAvara' hI mukhya hai aura 'manI pAvara' kI to ina videzIyoM ke pAsa koI kamI nahIM hai| san 1996 ke Ama cunAva zAyada deza ke AkharI Ama cunAva hoMge jisameM sabhI cune hue pratinidhi bhAratIya hoNge| usake bAda ke san 2001 ke cunAva meM kucheka gaura cahere vidhAnasabhAoM meM va lokasabhA meM najara AyegeM (bAkAyadA bhAratIya nAgarika (6) For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke rupa meM !) aura usake bAda ke yAne san 2006 ke cunAva meM kucheka hI bhAratIya cehare najara AyeMge ! dUsarI eka bAta yaha bhI hai ki san 2001 se IsAIyoM kA nayA sahasva yuga (mileniyama) zuru ho rahA hai aura bhArata meM pazcimAtyoM kA rAjya isa zubha (2) avasara para zuru na ho to kaba hogA? . maye sahasva yuga kI bAta para se eka aura gaura karane yogya bAta hai| isa yuga kA svAgata karane kI taiyArI pichale varSa se zuru ho gaI hai aura popa mahAzaya sAre vizva kA daurA karate hue IsAIyoM se lagAtAra kahate A rahe haiM ki isa avasara para carca saMsthA ko apane pApoM kI jagata se kSamA mAMganI cAhiye / kina pApoM kI kSamA ? kSamA mAga kara dila jItane kI acchI cAla hai, tAki pichalA hiMsAMba sApha karake yojanA ko binA kisI AtmavaMcanA ke bojha se Age bar3hAyA jaay| bhAratIya saMskRti meM jamIna, gAya va gAya kA dUdha -yeM tInoM cIjeM kraya-vikraya kI vastu nahIM thI / inakA AdAna pradAna yadi hotA thA to dAna ke rupa meM hI - mola-bhAva lagAkara nahIM / aMgrejoM ne apanA rAjya sthApita karake eka pAI yA paise prati gaja ke hisAba se jamIna becanA zuru kiyA / kImata kA mahatva nahIM thA, kiMtu jamIneM kharIdI aura becI jA sakatI haiM, yaha siddhAMta prasthApita karanA mahatva kA thaa| isa siddhAnta ko puSTa karane ke bAda aba udArIkaraNa va vaizvIkaraNa ke nAma para bhAratIya nAgarika hI nahIM, koI bhI jamIneM kharIda sakatA hai| jarmana TAUnazipa, jApAnI TAUnazipa. TekanolojI pArka Adi ke nAma para hajAroM ekaDa jamIneM videzI kharIda rahe haiM / yadi 100 ekar3a jamIna bika sakatI hai, to 1000 ekar3a bhI bika sakatI haiM, lAkha ekar3a bhI bika sakatI hai, sirpha paisA cAhiye jo hameM lUTa lUTa kara pazcima ke dezoM ne khUba ikaThThA kara liyA hai| yadi tarka ke lie mAna liyA bAya ki sArI jamIna videziyoM ne dAma dekara kharIda lI, to bhAratIya kisa haka se aura kauna sI jamIna para rahegeM ? yadi raha sakegeM to sirpha unakI meharabAnI para, unake gulAma banakara / " zAsanakartA ke rupa meM bhI vahI hoMge, alabattA aba bhAratIya ke rupa meM, hamArI aura ApakI taraha saMvidhAna se apanA haka pAkara, aura taba pUrA hogA eka naye amarikA kA nirmANa / isa dIrghakAlIna SaDayaMtra kA eka aura pahalU hai - isa deza kA nAmakaraNa / isa deza kA apanA mUla nAma hai 'bhArata' - bharata rAjA ke nAma para / hindu prajA kA deza hone ke nAte dUsarA nAma hai - hindustAna / kintu use bhI badala kara 'InDiyA' bana gayA, kaise ? nAma badalane kI sattA kaise AyI - vahI svayaMbhU svAmitva ! hamAre saMvidhAna meM pahalI hI paMkti meM do bAra 'inDiyA' zabda kA prayoga karake isa nAmakaraNa ko sadA ke lie puSTa kara liyA gayA hai| yadi hama sacamuca svataMtra hote to kyA apanA 'nAma'nizAna yU~ miTatA? ... itanA saba hone para bhI abhI mUla uddezya to sarvathA siddha nahIM huA hai - "eka prajA, zveta prajA, eka dharma, IsAI dharma" / prajA ke nAza ke lie use bhukhamarI, garIbI kI tarapha dhakelA jA rahA hai, tAki somAliyA aura ithiyopiyA kI taraha prajA kA eka bar3A hissA naSTa ho jAye / garIbI se bacane vAle sabhAMta hisse ko sAMskRtika rupa se itanA patita kiyA jA rahA hai ki mAnava ke rupa meM unakA astitva koI artha na rakhe / eka tarapha se carca saMsthA parivAra niyojana kA virodha karatI haiM - tAki zveta prajA kI niraMkuza vRddhi hotI rahe, jo bhArata jaise dezoM meM basa sake, aura dUsarI tarapha bhArata kI visphoTaka' janasaMkhyA kI duhAI dekara parivAra niyojana kA virATa kAryakrama 'yUnisepha', 'DablyU.eca.o.' vagairaha ke mAdhyama se calAyA jA rahA hai jisake lie karAr3oM kI dhanarAzi sahAyatA rupa meM dI jA rahI hai| yadi bhArata kI janasaMkhyA ke AMkar3oM kI samIkSA kI jAye to Ayu pramANa meM bar3I Ayu ke logoM kA pramANa niraMtara bar3hatA jA rahA hai aura yuvA logoM kA pramANa kama hotA jA rahA hai / kisI bhI anyAyI . paristhiti kA virodha - vidroha yuvA pIr3hI hI kara sakatI hai / isalie yojanA esI banAyI jA rahI hai ki jaba isa SaDayaMtra kA Final Assault ho taba deza meM yuvA pIr3hI bilkula kama ho aura deza para aMtima prahAra kiyA jA sake / parivAra niyojana ke pIche yaha bheda hai - anyathA parama karuNAmayI dharatI mAtA kI to yaha kSamatA hai ki Aja kI vizva kI kula AbAdI se duganI AbAdI (7) For Personal & Private Use Only www lainelibrary.org Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA bharaNapoSaNa karane kI bhI usameM kSamatA hai| prazna nyAyI vitaraNa vyavasthA kA hai, jo anyAyioM ke hAtha meM hai - jo karor3oM Tana anAja dariyA meM pheMka dete haiM, dUdha ke utpAdana ke niyaMtraNa ke lie lAkhoM gAyoM kI hatyA karate haiM, anAja godAmoM me sar3e aura garIba bhUkhoM gareM esI sthiti banAte haiM / goroM kI isa cAla meM khatarA thA bhArata kI rAjAzAhI vyavasthA kA / isalie svataMtratA ke bAda sabhI dezI rAjAoM ko bhAratIya gaNataMtra meM zAmila kara liyA gyaa| durbhAgya se saradAra paTela jaise buddhizAlI vyakti isa cAla ko nahIM samajha pAye aura dezI rAjAoM ke vilInIkaraNa kA yaha bhagIratha kArya apane hAthoM se kara gye| pahale rAjAoM ko unake nirvAha ke lie vArSika 'privIparsa' diyA gayA aura phira vizvAsaghAta karake prajAtaMtra aura saMsada kI sarvoparitA kA bahAnA banAkara vaha privIparsa bhI chIna liyaa| kauna thA isake pIche ? yadi yaha kharca bojha thA to phira Aja ke naye rAjAoM ke pIche jo kharca hotA hai, vaha kyA kama haiM ? kiMtu ye naye rAjA to cUMki 'unakA' rAjya calAte haiM isaliye yaha kharca jAyaja hai ! bhUkha aura garIbI se vinAza aura sAMskRtika rupa se adhaHpatana, ye donoM milakara Ane vAle dazakoM, zatakoM meM sthAnIya prajA kA pUrNa vinAza kareMgeM aura bace-khuce loga reDa-iMDiyansa' kI taraha deza ke kisI kone meM jIvana bitAyegeM / aba eka dharma - IsAI dharma kI bAta / zUdroM ke dharmAMtara se calA yaha silasilA gur3ha rupa se kiMtu bar3e paimAne para Aja - bhI cala rahA hai| zrI aruNa zaurI kI pustaka mizanarIsa ina iMDiyA' par3hane para roMgaTe khar3e ho jAte haiN| dalita IsAIyoMne ArakSaNa kI mAMga kI hai aura kaThaputalI kI taraha nAcatI yaha sarakAra esA ArakSaNa mAna bhI legii| ArakSaNa kI suvidhA ke lAlaca se aura jyAdA loga IsAI baneMge aura isa taraha se krama calatA rhegaa| dharmAMtara aupacArika rupa se nahIM karanevAlA varga bhI apane dainika jIvana, pahanAve, rIti-rivAja, socane kA DhaMga, vyavasAya, sAmAjika jIvana vagairaha meM hindU yA vaidika saMskRti se mIloM dUra jAkara IsAI saMskRti ke najadIka A gayA hai / mastaka aura chAtI para cAhe vaha kraoNsa na banAtA ho, abhI bhI rAma va ziva yA zakti ke maMdira meM jAtA ho, vaicArika rupa se to vaha IsAI saMskRti se karIba karIba ekarupa ho hI gayA hai| isa sAre SaDhayaMtra ke calate Aja deza kI unnati, prajA kI avanati; khetI kI unnati, kisAna kI avanati; udyogoM kI unnati, majadUra kI avanati; zikSA kI unnati, vidyArthI kI avanati, vagairaha vagairaha dekhane ko milatI hai. 1 eka bAta aura gaura karane lAyaka hai| vaha hai bhArata ke lie kAzmIra kA prazna / par3osI dezoM se saphala Takkara leM sakane kI kSamatA vAle deza meM kyA itanI kSamatA nahIM ki vaha isa prazna ko sulajhA le ? kiMtu gorI sattAyeM nahIM cAhatI ki yaha prazna sulajhe, isalie kaThaputaliyoM kI esI rassI khIMcI jA rahI hai ki yaha prazna jyoM kA tyoM banA rahe / sahI rahasya yaha hai ki 'gega plAna' ke mutAbika kAzmIra na bhArata ko denA hai na pAkistAna ko / vahA~ kI AbohavA yUropa kI AbohavA ke samAna hone ro vaha bhaviSya meM bhArata kI rAjadhAnI banAne ke lie surakSita rakhA gayA hai| vaha rAjadhAnI banegA goroM kI saMpUrNa sattA bhArata meM hone ke bAda / kAzmIra ke Annexation kA dastAveja kho gayA hai / kyoM, kaise ? - yahI kAraNa hai ki Ama bhAratIya kAzmIra meM jamIna, makAna nahIM kharIda sakatA, udyoga yA vyavasAya nahIM lagA sakatA, aura to aura saMvidhAna ke kaI hisse aura bhArata ke kaI kAnUna kAzmIra meM lAgU nahIM hote| yaha kaisA sArvabhaumatva hai aura kaise kAzmIra bhArata kA abhinna aMga hai ? SaDhayaMtra kI yaha paraMparA kAphI lambI hai| kaI pahalU haiM, kaI guptatAyeM haiM, kaI dhakke mahasUsa hone haiM aura zAyada isIliye jarurI hai - naI AjAdI kI, saccI AjAdI kI, "yadA yadA hI dharmasya..." kA vAdA karanevAle cakradhArI ko apanA vAdA yAda dilAne kI / // mahAjanam // : 403, vinItA, siddhAcala bATikA, rAmanagara, sAbaramatI, ahamadAbAda 380005 Te.naM. 7500073, 7506156 viniyoga parivAra: bI-2/104, vaibhava, jAMbalI galI, borIvalI (pazcima), muMbaI- 400092 Te. naM. : 8077781 TelI phekasa : 8020749 // mahAjanam // 510, prasAda cembarsa, operA hAusa, muMbaI 4. Te.naM. 3685220, 3619741 TelI phekasa : 3677409 // mahAjanam // 2-5 4harzana ileTa, bheya. 3. DoberI jAma, Azrama roDa, amAvAha 1: 85541-42 / / mahAjanam / / : 1584, bhanasujalAInI ghoNa, zAna pAse, DAsupura amAvAha- 1 Te. 2 : 2141818 382737 (8) For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naye saMvidhAna kI racanA kyoM huI ? sArA nayA saMvidhAna cAra puruSArthoM para AdhArita jIvanavyavasthA ko palaTa dene ke uddeza se briTizaroM ne banavA liyA hai| nayA saMvidhAna deza ke udaya (prajA ke nahIM!) kI dRSTi se aura bAhara se AnevAlI zveta prajA ke hita kI dRSTi se racavAyA gayA hai| yaha unake liye avazya hI AzirvAda samAna hai aura unake dRSTikoNa se prazaMsA pAtra tathA pragatizIla bhI hai| kiMtu hindu prajA ke hitoM kI rakSA ke dRSTikoNa se bahuta kucha vicArane yogya hai / bhArata meM hindU prajAjanoM ke hajAroM svataMtra hita ho sakate haiN| kintu "bhaulika adhikAroM" ke nAma se nika prajA ke kucheka sImita adhikAra hI naye saMvidhAna meM zAmila kiye gaye haiN| isakA artha yaha hotA hai ki anya jo koI bhI adhikAra hoM, ve sabhI radda mAne jAte haiN| jo bhI hindU ( hindustAna meM rahanevAle mUla prajAjana ) saMvidhAna dvArA mAnya naye hitoM se/adhikAroM se khuza haiM aura isa kAraNa saMvidhAna ke prati vaphAdArI bharI mamatA rakhate haiM, ve anya adhikAroM ke radda hone meM sahamata haiM aura isa taraha ve apane saha-prajAjanoM ke hita ke viruddha haiM, yaha svayameva nizcita ho jAtA hai| apane saha-prajAjanoM ke anekoM hita radda karAye unhe apane saha-prajAjanoM kA hitaiSI kaise mAnA jA sakatA hai ? hAlA~ki, naye saMvidhAna ko mAnane vAloM kA esA Azaya na hote hue bhI, videziyoM dvArA hindustAna kI mUla prajA ke adhikAroM kI maryAdA svIkAra lene meM ve Thage hI gaye haiM aura isa taraha svaMya para bhI anyAya kara rahe haiN| itanA hI nahIM, samasta hindu prajA tathA samasta azveta prajA ko bhI anyAya kA bhoga banAte haiN| videzoM meM unakI mahattA va prazaMsA kA mukhya kAraNa yahI hai / sarvaprathama to yaha samajha lenA Avazyaka hai ki bhArata kI prajA ko naye saMvidhAna kI AvazyakatA hI nahIM thii| Aja bhI nahIM hai| pAraMparika saMvidhAna va usase saMlagna kAnUna hindU prajA ke pAsa haiN| AvazyakatA ho vahA~ unhe ThIka-ThAka kiyA jA sakatA hai| nayA saMvidhAna banAne kI jarUrata hI nahIM thii| naye saMvidhAna kI racanA bhI `videziyoM ne paradezI saMvidhAnoM ke AdhAra para kI hai aura isa deza ke kAnUnavidoM kI sahAnubhUti se nayA saMvidhAna banavA liyA hai| vAstava meM saMvidhAna kA uddezya isa prakAra honA cAhiye " mAnavajAti ke liye dharma-artha- kAma aura mokSa ina cAra puruSArthoM kI ahiMsaka saMskRti kA jIvana hI Adarza hai aura hara taraha se isa Adarza ko TikAye rakhanA hai " itanA saMkSipta uddeza hI paryApta thA / - kiMtu usake badale nimnalikhita laMbA, saMdigdha aura bhrAmaka uddezya naye saMvidhAna meM likhA gayA : Amukha hama, bhAratIya prajAjana, bhArata ko eka sArvabhauma, samAjavAdI, dharma-nirapekSa, gaNataMtra ke rUpa meM sthApita karane kA tathA usake sabhI nAgarikoM ko : sAmAjika, Arthika aura rAjanaitika nyAya, vicAra, abhivyakti, mAnyatA, dharma va upAsanA kI svataMtratA, darajje va mauke kI samAnatA, prApta ho vaisA karane kA aura sabhI nAgarikoM meM vyakti kA gaurava, rASTra kI ekatA aura akhaMDatA sudR ho vaisA baMdhutva vikasita karane kA gaMbhIratApUrvaka saMkalpa karake hamArI saMvidhAna sabhA meM 26 navaMbara, 1949 ko yaha saMvidhAna aMgIkAra karake, use adhiniyamita karake, svayaM ko arpaNa karate haiN| (9) For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (hindI anuvAda : bhArata ke saMvidhAna se) prajA ke nAma se (We, the people of India) yaha saMkalpa liyA gayA hai aura 26 navaMbara 1949 ko saMvidhAna aMgIkAra kiyA gayA hai| ese kisI sthAna yA tithi kI koI jAnakArI nahIM hai jaba bhArata kI prajA yA usake nirvivAda rUpa se nirvAcita pratinidhi ekatra hue hoM aura uparokta prakAra se saMvidhAna ke mArga se jIvana jIyA jAya esA nirNaya liyA ho| . hA~, biTiza sarakAra ne hI isa ghaTanA ko janma diyA hai jisake pariNAma svarUpa yaha saMvidhAna banA aura usa para amala zurU huA aura saMvidhAna pUrI prajA kI bhAgIdArI se, prajA ke nAma se huA esA bhI kahA jAtA hai| ' sAmAnya taraha se jinhe vidhipUrvaka kahA jA sake ese cunAva to sarvaprathama bAra 1952 meM hue| usameM bhI matAdhikAra prApta logoM meM se bahuta kama ne matadAna kiyA thaa| to phira 1949 meM (yA 1946 se hI jaba saMvidhAna sabhA gaThita huI aura saMvidhAna banAne kI prakriyA zuru huI) sabhI prajAjanoM kA vidhivata pratinidhitva kaise mAna liyA jAya? yaha to saMvidhAna ke aMgIkAra karane kI bAra huii| saMvidhAna kI racanA meM bhI samasta prajA kA pratinidhitva kahA~ thA? Aja bhI jise pratinidhitva kahA jAtA hai vaha bhI nyAyasara hai kyA? yaha prazna bhI bilakula alaga hI hai| prajA ke vidhivata pratinidhi -- AgevAna, dharmagurU varga, mahAjana ke agraNI, rAjA, sAmAjika agraNI, Arthika/vyAvasAyika agraNI- yaha varga hI alaga hai| inhe dUra rakhane ke liye, eka IsAI pAdarI dvArA sthApita koMgresa nAma kI saMsthA ke hAtha meM sattA soMpane ke liye eka anya taraha se pratinidhi prApta karake saMvidhAna kI racanA videziyoM ne karavA lI hai; yahI satya hakIkata hai| to phira, hindU prajA ko isa saMvidhAna se nyAya kI dRSTi se kyA lenA-denA? paraMtu hindustAna kI prajA kA tathAkathita zikSita varga isa bhrama se bAhara nahIM nikala pAyA hai| isa sthiti meM hindU prajA ke isa deza meM usake hI mUlabhUta hitoM kI rakSA kI ummIda kaise kI jAye? yaha eka vikaTa prazna hai| vizAla aura bahusaMkhyaka hindU prajA kI apane hI deza meM jaba yaha sthiti hai to anya azveta prajAoM kI unake deza meM videziyoM ne kyA sthiti rakhI hogI? carca saMsthA ke mArgadarzana meM tad tad deza kI azveta prajA ke liye zveta prajA ne jo phaMde banAye haiM, unhe gale meM DAla kara sabhI ko ghUmanA par3atA hai| mohaka zabdoM- svarAjya, svataMtratA, lokataMtra- ke mAtra gIta gAne ke alAvA aura kyA hotA hai ? aura zveta prajAjana bhI isa taraha ke svarAjya, svataMtratA aura lokataMtra kI sthApanA hone para prasanna hone kA nATaka karane ke alAvA kyA karate haiM ? naye saMvidhAna kI racanA ke liye briTizaroM ne 1935 kA gavarnamenTa oNpha iMDiyA ekTa taiyAra rakhA thaa| taduparAMta pichale 450 varSoM meM ekatra kI gayI jAnakAriyAM bhI taiyAra rakhI thiiN| amarIkA, AyaralaiMDa vagairaha ke saMvidhAna taiyAra rakhe the| anya kaI yojanAoM tathA briTana ke "iMDiyA oNphisa'ne taiyAra kiye kaI viSayoM para kAnUnoM ke kacce prArUpa bhI taiyAra rakhe the| taduparAMta bhArata meM briTiza hukUmata ke sarakArI daphataroM meM bhaviSya kI yojanAoM ke anurUpa prArupa bhI taiyAra rakhe gaye the| ina sabhI ke AdhAra para hI loha-SakaTa (Steel-Frame) meM baMdhI rAjya-vyavasthA koMgresa ke netA calAte Aye haiM, calA rahe haiN| isake alAvA aura kyA hai? sArI salAha bAhara (videzoM) se lI jAtI hai| ullekhanIya hai ki kara-vyavasthA ke nirmANa ke liye mi. kAlDora eka varSa bhArata meM rUke the| (10) For Perschal Favate Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhAnasabhAoM/lokasabhA meM ho-hallA karane vAle zaukIna vakIloM kI samajha se yaha mAyAjAla pare hai| unako samajha na Aye, yaha svAbhAvika bhI hai| kyoMki bhArata kI prajA ke sacce hita-ciMtakoM tathA prajAvatsala mahApuruSoM ke sacce pratinidhiyoM ko dUra rakhakara Adhunika vakIloM vagairaha zikSitoM ko banAvaTI tarIke se prajA ke pratinidhi karAra dekara apane hita kA nayA saMvidhAna briTizaroM ne banavA liyA hai| ye bana-baiThe pratinidhi itanI caturAI se agrima paMktiyoM meM jama gaye haiM ki saccA hitasvI varga Age A hI na pAye aura hara pAMca varSoM meM isI varga kI sattA-vApasI kA punarAvartana huA kre| jabaki sAMskRtika saMvidhAna to samasta prajA ke hita kI dRSTi se parApUrva se hI pravartamAna hai| usameM naye AdarzoM kI khicar3I milAkara Aja prajA ke jIvana meM donoM kA mizra rUpa se amala cAlU hai| eka saMvidhAna ke cakra dAMyI tarapha se bAMyI tarapha ghUmate haiM to dUsare saMvidhAna ke cakra bAMyI tarapha se dAMyI tarapha ghumate haiN| donoM meM. samanvaya nahIM, apitu spardhA hai| isaliye, ina donoM cakroM meM jisa samaya jisa pakSa kA jora hotA hai vaha usa samaya dUsare pakSa ke cakra ke AroM ko tor3akara use dhArahIna banA sakatA hai| kiMtu khUbI yaha hai ki bahudhA navasarjana ke cakra ko hI Aja jyAdA dhAradAra banAyA gayA hai, aura usakA uddeza hI sAMskRtika jIvana ko naSTa karanA hai| use bahuta teja calAyA jAtA hai| isa naye cakra ke pIche carca saMsthA, zveta prajA, usakI balavAna sattAyeM, dharma, saMpattiyA~, Adhunika vijJAna, yaMtravAda, bauddhika va Arthika prabhAva va aNubama jaise bhayaMkara zastroM kA bala hai, jinheM dina-ba-dina adhika majabUta va adhika gatizIla kiyA jAtA hai| sAMskRtika cakra ke pIche raMgIna/azveta prajA kA puNya, prAcIna vizvavatsala pobala, isa bhUmi meM janme mahApuruSoM kI uttama preraNA ke aNu tathA jIvana meM virAsata meM milI kaI sAMskRtika jIvana-vyavasthAoM ke bala kAma karate haiN| navasarjana ke liye bhArata kI hI hindU prajA ke 'sudhAraka' vicAra ke tathAkathita krAMtikArI logoM dvArA banAye gaye mAdhyama kAma kara rahe haiN| sAMskRtika tAkatoM ko nukasAna pahu~cAkara prAgatika/sudhAraka tAkatoM ko sahAyaka ho isa taraha se carca saMsthA ke saMcAlakoM ne ina mAdhyamoM ko "phiTa' kara liyA hai, tAki hindu prajA kabhI eka mata para na A sake, svahita ke sacce mArga para na A ske| majabUta lohe kI pAToM kI bIca prajA pisa jAye esI dazA apane hI bhAIyoM kI ina logoM ne kara dI hai| yaha matabheda hindU prajA ko eka vicAra para Akara ekasaMpI (ekatA va eka-saMpI hone meM aMtara hai) karane de esA saMbhava nahIM hai| aura isa sthiti kA doSAropaNa hotA hai 'bhArata ke jAti-bhedoM aura dharma-bhedoM pr| saMskRti ke bAre meM sabhI ekamata haiM kintu bar3I phUTa DAlane vAlA hai . Adhunika saMvidhAna aura usake aadrsh| saMskRti ke Adarza aura anAtmavAdI/bhautika pragativAda ke AdarzoM kA mela kaise ho? arthAta pragativAdI Adarza prajA kI ekatA ke liye mukhya bAdhaka tAkata haiN| bhAratIya prajA khuda ke liye nahIM paraMtu samasta vizva ke bhale ke liye jItI AyI hai aura Aja bhI jInA cAhatI hai| usake saMta isa bAta ke sabase bar3e pramANa haiN| . prajA ke jIvana meM sAMskRtika tAkateM Aja bhI kisa taraha kAma kara rahI haiM? unako naSTa karane ke liye kyA vyavasthAyeM kI gayI haiM? itane pracaMDa prahAroM ke bAvajUda yaha prajA abhI bhI kaI aMzoM meM apane mala rUpa meM TikI huI hai, to usakI AMtarika tAkata kitanI hogI? kuna viSayoM para to svataMtra nibaMdha kI AvazyakatA hai| (noTa : yaha lekha san 1965 ke AsapAsa likhA gayA thA) - sva. paMDita prabhudAsa becaradAsa pArekha For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya - kAnUna - rAjyasattA nyAya, kAnUna aura rAjyasattA ina tInoM paribaloM kA AMtarika baMdha, eka dUsare kI apekSA se agratA krama aura prajA jIvana para ina tInoM kA prabhutva; ina sabakA gaMbhIratA se vicAra karanA jarurI hai| ___isa deza ke prAcIna saMto aura mahApuruSoM ne jagata ko pradAna kI huI vyavasthAoM ke antargata nyAya ko dharma kA paryAya mAnakara sarvocca sthAna para birAjita kiyA thaa| Aja nyAya aura kAnUna eka-dUsare ke paryAya mAne jA . rahe haiM, jo eka bhrama hai| ye donoM bhinna-bhinna haiN| kAnUna ke binA bhI nyAya ho sakatA hai, lekina nyAya ke binA kAnUna nahIM ho sktaa| ___ kAnUna kA Concept AyA kahA~ se? utkrAMtivAda ko mAnane vAle itihAsakAroM kI dRSTi meM isakA itihAsa kahanA ho, to isa taraha se kahanA cAhie ki - mAnava isa sRSTi meM akelA thA, kahIM bhI rahatA thA, kahIM bhI khAtA thA, kahIM bhI bhaTakatA thaa| lekina samaya ke sAtha-sAtha usane samudAya meM rahanA sIkha liyaa| isa prakAra ke choTe-choTe aneka samUhoM kI racanA huI, isase pArasparika vyavahAra evaM vartana ke niyama bne| ye niyama naitika the, isaliye inheM naitika kAnUna kahA jA sakatA hai| tatpazcAta logoM ko lagA ki unakI saMkhyA aura vyavahAra itane vyApaka ho gae haiM ki kAnUna kA amala karAne ke lie sattA kI jarurata hai, isalie unhoMne sattA kI sthApanA kii| sattA ko kAnUna kA amala bhI soMpA gayA evaM naye kAnUna banAne kA adhikAra bhI diyA gyaa| isa prakAra kAnUna aura sattA parasparAvalaMbI hue| phira bhI kAnUna banAne kI sattA mUlarupa se kahA~ se AI yaha prazna Aja bhI anuttara hI hai| Adhunika rAjyavyavasthA ne kAnUnoM kA jaMgala khar3A kiyaa| gaNataMtra rAjyapraNAlI ne una kAnUnoM ko banAne kI vicitra vyavasthA khar3I kii| bahumatavAda- aura jo bhraSTAcAra se bhI banAyA jA sake aise bahumatavAda - ke hAtha meM kAnUna banAne kI sattA AyI aura una kAnUnoM ko uphold karanA nyAyapAlikA kA kartavya mAnA gyaa| ina sArI vyavasthAoM meM nyAya kA sthAna to pAtAla meM calA gyaa| nyAyAdhIza kI kursI para baiThanevAlA vyakti sajjana ho, niSpakSapAtI ho, vivekI ho, dharma kI sarvoparitA svIkAratA ho, hetu aura anubandha kA santulana banAe rakhane kI dRSTivAlA ho, to kisI bhI kAnUna (Aja ke Codified laws) ke binA bhI nyAya de sakatA hai| dUsarI ora kitane hai codified laws hoM, phira bhI usameM nyAya kA tattva na ho to nyAya nahIM ho sktaa| nyAya aura kAnUna yaha donoM bhinna viSaya haiN| nyAya, kAnUna aura rAjyasattA ko eka trikoNa ke rupa meM kalpita kareM to tIna vikalpa saMbhavita haiM : (a) trikoNa ke zIrSa sthAna para nyAya ho aura trikoNa kI AdhAra rekhA ke donoM ora kAnUna tathA rAjyasattA hoN| (ba) trikoNa ke zIrSa sthAna para kAnUna ho aura trikoNa kI AdhAra rekhA ke donoM aura nyAya evaM rAjyasattA hoN| (ka) trikoNa ke zIrSa sthAna para rAjyasattA ho ora trikoNa kI AdhAra rekhA ke donoM ora nyAya tathA kAnUna hoN| sahI vyavasthA pahale vikalpa ke anusAra honI caahie| nyAya sarvopari honA cAhie, kAnUna aura rAjya vyavasthA unake sahAyaka hone cAhie, parantu vartamAna nyAyataMtra meM kAnUna sarvocca sthAna para hai| kAnUna matalaba (12) For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Codified laws. rAjyasattA bhI usake Age jhukatI hai evaM nyAya bhI nIce ke sthAna para hai| parantu, kAnUna jo dUsare vikalpa meM zIrSa para hai, use banAne kA adhikAra to rAjyasattA ko hai, isalie vAstavika rupa se rAjyasattA hI sarvopari hai, evaM nyAya aura kAnUna donoM usakI kaThapUtalI haiN| vartamAna meM jo sthiti pravRtta hai vaha tIsare vikalpa ke anusAra hai| apane deza kI nyAyapAlikA meM suprima korTa kA sarvocca sthAna hai| lekina suprima korTa ke dvArA die gae aneka phaisaloM ko rAjyasattA ne bAda meM saMsada meM viparIta kAnUna banAkara badala diye jAne ke kisse bhI haiN| isalie yaha bAta nirvivAda hai ki vartamAna vyavasthA meM rAjyasattA hI sarvopari hai| rAjyasattA ko kAnUna banAne kA adhikAra milA kahA~ se ? rAjyasattA vidhAnasabhAoM meM aura saMsada meM kAnUna banAtI hai, aura aise kAnUna banAne kI sattA ke mUla meM saMvidhAna ko Age kiyA jAtA hai| saMvidhAna kisane aura kisa sattA se banAyA ? saMvidhAna kI racanA kI saMvidhAna-sabhA ne aura saMvidhAna sabhA kI racanA huI IMglenDa kI pArlAmenTa ke dvArA nirmita kAnUna se, IMglenDa kI pArlAmenTa ko aise kAnUna banAne kI sattA kahA~ se milI ? zAyada isakA javAba yaha mile ki bhArata iMglenDa kA upaniveSa rASTra thA, isalie usake liye kAnUna IMglenDa banA skaa| parantu bhArata IMglenDa kA upaniveSa rASTra kaise banA ? yaha prazna una sabhI rASTroM ke saMdarbha meM ho sakatA hai jo eka samaya briTIza rAjya ke gulAma the, aura aba "komana veltha' (sAmuhika sampati) ke rupa meM parokSa rIti se briTana ke Aja bhI gulAma haiN| briTana kI isa sattA kA mUla 1493 meM jArI kiyA gayA popa kA phatavA hai| usakA lambA itihAsa hai jisameM jAne se viSayAntara hogaa| . phira se nyAya, kAnUna aura rAjyasattA ke trikoNa kI tarapha cleN| rAjyasattA kI kAnUna banAne kI sattA maryAdita hai yA amaryAdita? saMvidhAna meM tIna sUciyoM dvArA - kendra, rAjya aura mizra - aise kAnUna banAne ke viSaya darzAye gae haiM, lekina Residuary Powers dvArA isa sUci se bAhara rahane vAle sAre viSayoM ko bhI samA liyA gayA hai| arthAt kisI bhI viSaya para kAnUna banAne kI amaryAdita sattA rAjyataMtra apane pAsa rakhatA hai| prajA ke jIvana ke pratyeka aMgo ko apane niyantraNa meM rakhane kA kAnUna rAjyasattA banA sakatI hai| sAmAjika, dhArmika, . rAjakIya aura Arthika, hara eka viSaya ke lie rAjya kAnUna banA sakatA aura cAhe aise niyamoM ko lAda sakatA hai| prAkRtika sampadAoM ko rAjyasattA apanI mAlikI kA mAna ura ke lie kAnUna banA sakatI hai| .. isa taraha banAe gae kAnUnoM ko nyAya kI dRSTi se mUlyAMkita karane kI aura jA~cane - parakhane kI koI vyavasthA nahIM hai| inkama-Teksa kA kitanA dara nyAyI hai- 10%, 20%, 50%, 70%, 90%? to rAjyasattA ko ThIka lage vaha! koI vyakti gunAha karake pharAra ho jAe to usake nirdoSa parivArajanoM ko - putra ko, pitA ko, bhAI ko, pati ko, patnI ko lokaapa meM banda kiyA jA sakatA hai ? hA~, rAjyasattA ko jaisA ThIka lage ! sAmAnya prajA ke lie aura rAjanItijJoM / rAjyaadhikArIoM ke lie phaujadArI kAma calAne kI rIta alaga honI cAhie ? hA~, honI cAhie! kisa vastu para Teksa laganA cAhie - vyakti apane baiMka khAte se paise nikAle, usake upara ? eka sajjana mAlika apane naukaroM ko udAratA se kucheka sahuliyata de, usake upara ? mAMsa ke utpAdana ko sabasIDI dene ke lie zAkAhArI vyakti para ? prajA kI sahamati ke binA jitanA cAhe utanA virATa karja - bAhya va AMtarika - lene kA kAnUna yA karAra karanA cAhie ? ! dharmakSetra ko apane hastagata lene kA kAnUna banAnA cAhie ? ! tIrthoM/ maMdiroM ko rAjyasattA apane mana mutAbika, jaba cAhe taba, jo bhI kAraNa dekara apane hastagata kara sakatI hai ? / "janahita" kA lebala lagAkara koI bhI kadama uThAnA kyA munAsiba hai? (13) For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjyasattA ke agaNita vibhAga, sarakArI vibhAga, sAla meM seMkaDoM/ hajAroM kI saMkhyA meM noTiphikezansa nikAlate haiM, nae kAnUna banAte haiM, adhyAdeza lAte haiN| ina sArI bAbatoM kI khabara sAmAnya prajAjana ko hotI nahIM hai| phira bhI vaha sAre usake lie bandhanakartA ! punaH, ina sabake lie jo vistRta tantra banAyA gayA hai use nibhAne kA bojha bhI sAmAnya prajAjana para hI! yaha sArA bhAra vahana karake bhI sAmAnya prajAjana ko sahI nyAya milatA hai kyA? to phira kyA yaha saba dikhAvA mAtra? kisa heta se? rAjyasattA ke lie samasta prajA mAno kisI vidhavA kA kheta hai| isa kheta meM vaha ucchaMkhala sA~Dha kI taraha , saba tahasa-nahasa kara sakatI hai| usakI nAka meM nakela DAlakara use aMkuza meM rakhanevAlA nyAya kA tattva Aja aMstitvahIna hai| aisI sattA, rAkSasI sattA kA udbhava kahA~ se huA? sattA arthAt kyA? kisane kisako sattA dI; yA lI? sattA kauna bhoge? sattA kA sthAna aura adhikAra kAnUna taya karatA hai? yA phira sattA kAnUna ko apane adhikAra kA aMga samajhatI hai ? ina sabhI praznoM kA uttara mA~gA jAnA caahie| nyAya jo yugoM yugoM se matabhedoM va vivAdoM kA nipaTArA lAne vAlA tattva thA. vaha Aja svayaM matabhedoM - vivAdoM meM ghira gayA eka gairasAMvaidhAnika rupa se nirmita saMvidhAna ne apane aMtargata nirmita kAnUnoM ko saMvaidhAnikatA bakSI hai! kaisA virodhAbhApa! unaM kAnUnoM kA anusaraNa karane ke lie prajA bAdhya hai! kaisI majabUrI! isa sthiti meM se tAra sake aisA eka hI tattva hai aura vaha hai "vizuddha nyAya' kA tttv| kahA~ khojeM use? (14) For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya TippaNI bhArata ke saMvidhAna kI samIkSA kI bAta vartamAna sarakAra ne uThAI hai| usake lie eka samiti bhI banA dI hai| samIkSA ke prastAva kA ugra virodha bhI ho rahA hai| bhArata kI svataMtratA ke pahale hI jaba saMvidhAna kA hindI musaddA prakAzita huA to usake adhyayana ke bAda sva. paMDita prabhudAsa becaradAsa pArekha ne usa saMvidhAna kI anicchanIyatA ke bAre meM kaI lekha likhe| unameM se eka lekha (mUla lekha gujarAtI meM hai, jisakA yaha hindI anuvAda hai) nIce diyA gayA hai| dhyAna meM rahe ki yaha lekha 1947-48 ke kAla meM likhA gayA hai aura usameM vyakta kI gaI AzaMkAyeM Aja satya banakara sAmane A cukI hai| aise meM rASTra ko yaha taya karanA hai ki saMzodhita svarUpa meM bhI mAtra bhautika AdarzoM vAlA yaha saMvidhAna cAlu rahe yA ise pUrNatayA radda, karake usake sthAna para AdhyAtmika dhyeya vAlA, dharma - pradhAna, dharma-niyaMtrita, hamAre zAstroM; |purANoM, vedoM, smatiyoM, zrutiyoM AdhArita naye saMvidhAna kA gaThana ho? nyAya kI pukAra he deva! . maiM kisake Age zikAyata karU~? merA kisa kisa korTa meM dAkhila karU~? jagaha-jagaha para nyAya kI adAlateM baiThI hai| rAjyoM meM ucca nyAyAlaya hai, dillI meM sarvocca nyAyAlaya hai| iMglaiMDa meM privI kAuMsila hai| jagata ke madhya cauka meM nyAya kA ghaMTA bajAne vAle yunAiTeDa nezansa ke DaMke baja rahe haiN| . kyA ye sabhI nyAya kI adAlateM haiM? yA phira mAtra kAnUna kI adAlateM haiM? isa bAre meM mujhe pUrI jAnakArI nahIM hai| kahalAtI to hai ye nyAya kI adAlateM aura usake saMcAlaka bhI kahalAte to haiM nyaayaadhiish| . .paraMtu vahA~ taka kaise pahuMcA jAye ? binA paise ke vakIla kauna banegA? itane paise lAne kahA~ se? logoM kI najaroM meM priya hone kA bala kahA~ se Aye? akhabAroM ke tIkSNa kaTAkSa sahana karane kA bala bhI kahA~ se lAyA jAye? naSTa ho cuke tathA gupta sabUta kahA~ se ikaTThe kiye jAyeM? - he deva! kahA~ jAyeM ? kisakI zaraNa leM? kyA kare? kucha nahIM sUjhatA! - dillI meM banAye gaye bhArata ke naye saMvidhAna kA hindI bhASA meM prakAzita prArUpa par3hakara aMtarAtmA vyathita ho uThI hai| ____hindu, musalamAna aura cInI prajAyeM - ye jagata kI tIna mahAprajAyeM jo jagata kI azveta prajAoM kI agavA haiN| ye sabhI khatare meM paDa gayI haiM. usakA spaSTa pratibiMba isa saMvidhAna meM dikhAI detA hai| unakI saMskRti, unake dharma, usake vyavasAya, unake apane - apane dezoM kI jamInoM ke sAtha saMbaMdha aura kula milAkara eka viziSTa prajA ke vyaktitva ke rUpa meM dIrghakAla taka astitva meM rahane kI zakti bhI khatare meM par3a gayI ho aisA bhAsa hotA hai| samAnatA, nyAya, svataMtratA ityAdi jaise zabda mAtra bhrama phailAne vAle tathA ulTI rAha para le jAkara prajAoM ke lie khataranAka sAbita hone kA bhI bhAsa hotA hai| __ tathAkathita samAnatAoM meM alaga taraha kI kaI viSamatAyeM bunI gayI haiN| alpasaMkhyakoM ke vizeSAdhikAra aura unakI abAdhitatA samAnatA ke tattva kA hrAsa karatI hai| jagata kI zveta prajAoM ke jina logoM ko isa deza (15) For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM Ane ke bAda nAgarikatA ke adhikAra mileMge (aura isa uddezya se " alpasaMkhyakoM) ke hakoM kI rakSA ho) kyA yaha viSamatA nahIM hai? AMtararASTrIya AdarzoM - uddezoM ke anukUla kAnUna va nyAya vyavasthA gaThita huI hai| spardhA meM AMtararASTrIya tattva hI Age raheMge aura nyAya unake pakSa meM sarakatA jAyegA yaha svAbhAvika hai| inAmoM ke ghoSaNA to sabhI ke liye hotI hai, kintu jo zakti - saMpanna ho usI ko inAma milatA hai| zakti saMpanna va azakta ke bIca spardhA ke Ayojana meM hI anyAya hai| . aba se AMtararASTrIya mApadaMDa se mAnava jIvana yApana meM zveta prajA hai. Age AyegI yaha svAbhAvika hai| sthAnIya prajAyeM sthAnIya tarIke se pragati avazya kara sakatI hai, kiMtu jina tarIkoM se ve anabhijJa haiM una tarIkoM se to Age nahIM hI A sakatI, yaha bhI utanA hI svAbhAvika hai| koI apavAda svarUpa udAharaNa to mAtra bhrapaNA hI paidA karate haiM aura Adarza - bhedoM vAlI AMtararASTrIya saMskRti ke mRgajala ke pIche sthAnIya prajAyeM daur3AI jA rahI hai, jo antata: spardhA meM hAra jAtI hai| deza, jamIneM, vyavasAya, udyoga, dharma, jAti, sAmAjika vyavasthA, Arthika saMpatti jo alaga - alaga deza kI aura usakI prajA kI mAnya hoM, usake anurUpa ho, usI svarUpa meM use madada kI jAye, yahI nyAya hai| usake sthAna para ina sabhI tattvoM ko pUrI mAnavajAti ke liye eka samAna banAkara, vividha dezoM kI prajAoM ke apane svataMtra hakkoM se vihIna karanA, unheM anAvazyaka spardhA meM jotanA aura spardhA ke niyama bhI AMtararASTrIya rakhanA - yaha saba spaSTa rUpa se zveta prajAoM ko isa deza kA nivAsI banA dene ke lie hai| saMpatti, samRddhi ko nayI zikSA, kuzalatA aura prabhAva ke bala se unhIM ke hAthoM meM cale jAne denA aura isI ko samAnatA va nyAya, kI saMjJA denA kitanA Azcaryajanaka hai? jaba taka unakA apanA sthAna sadRDha nahIM ho jAtA, taba taka unako alpasaMkhyakoM ke taura para svataMtra haka denA, yaha mUla rUpa se hI kisa taraha nyAyapUrNa hai? hA~, alpasaMkhyakoM ke vizeSAdhikAra philahAla kaI anya alpasaMkhyakoM kI zreNI ko diye jAte haiN| kiMtu yaha to eka bhramaNA mAtra hai| usakA asalI lAbha to zveta varNIya alpasaMkhyakoM ko aMtata: mile yahI vyavasthA hai, kyoMki sAdhana saMpatti para niyaMtraNa unakA hai, isakA upayoga karane kI kuzalatA unakI hai| isaliye aMtima lAbha ve hI le jAyeMge yaha svAbhAvika hai| vanavAsiyoM, pichar3e vargoM, AdivAsiyoM tathA anya videzI (azveta) jAtiyoM ke alpasaMkhyakoM ke hakkoM kI rakSA kI jo vyavasthA kI gaI hai, vaha bhI dikhAvaTI hI hai| unake hitoM kI duhAI dekara isa deza kI kartavyaniSTa aura pragatizIla prajAoM aura jAtiyoM ko unake nAma para dabAne kI, unake hAtha se saMpatti, sattA vagairaha chIna lene kI ye vyavasthAyeM eka rAjamArga samAna banatI jAyeMgI aisI vizeSa saMbhAvanAyeM haiN| rAjAoM, dharmaguruoM, zeTha - sAhakAroM, jAgIradAroM ucca jAti ke prajAjanoM ke samAne isI deza ke eka samUha ko virodhI yA pratipakSI ke rUpa meM tainAta kara diyA gayA hai| ___ aMtata: to unakI bhI rakSA nahIM hogii| jaba gaurAMga prajAyeM hindustAna meM basa jAyeMgI aura unakA saMpUrNa "svarAjya' ho jAyegA taba AdivAsiyoM aura vanavAsiyoM yA dalitoM kI kyA dazA hogI yaha bhI vicAraNIya hai| hajAroM varSoM se ve yahA~ ke mUla sthAnIya va sAmAjika taMtra meM apanA astitva TikA pAye haiN| paraMtu isa naye saMvidhAna ke bAda to zAyada hI Ane vAlI kucha sadiyoM taka ve Tika paayeNge| Aja kI alpasaMkhyakoM ke vizeSa adhikAroM kI vyavasthA to mAtra lAlaca hai| . (16) For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArata kI ucca jAtiyA~ itanI saMskRtibaddha, zikSita tathA sAdhana saMpanna hote hue bhI isa naye saMvidhAna se khatare meM par3a gaI hai, to phira ina bicArI pichar3I jAtiyoM kI to visAta hI kyA hai ? sabhI sattAoM tathA saMpattiyoM aura inake mUla srotoM para niyaMtraNa prApta kara lene ke bAda vizva ke anya dezoM kI mUla prajAoM ke jo hAla havAla hue haiM, ve isa deza kI prajA ke nahIM hoMge isakI pratibaddhatA kauna de pAyegA ? nyAya kahAM rahegA ? "dhArmika svataMtratA " vagairaha bhI zabdoM kI bhUla bhUlaiyyA hai| dharma kA artha hai AdhyAtmika dhyey| unako chor3akara sArA saMvidhAna bhautika dhyeyoM para hI racA gayA hai| - kisI eka dharma kA anusaraNa karake rAjyataMtra nahIM racA jA sakatA, yaha sahI hai| kiMtu AdhyAtmika dhyeyoM kA anusaraNa kara rAjyataMtra yA prajAtaMtra racA jAnA caahiye| usake sthAna para bhautaka dhyeyoM kA anusaraNa karake rAjyataMtra nahIM, apitu prajAtaMtra racA gayA hai| prajA kA jAhira jIvana nyAya, kAnUna vagairaha AdhyAtmika dhyeyoM kA anusaraNa karatA thA isaliye svAbhAvika rUpa se dharma bhI svataMtra /nirbaMdha raha sakatA thA aura prajA kA jAhira jIvana hI nyAya aura kAnUna vyavasthA kA mApadaMDa bhI thaa| usake badale aba jaba dharma kI svataMtratA ke upara jAhira nIti, kAnUna, Arogya aura tathAkathita sudhare hue dezoM ke nyAya kA aMkuza rakhA gayA hai to dharma svataMtra kaise raha sakatA hai ? IsAI dharma pracAra ko parokSa rUpa se pUrA vega, mile aura yahA~ ke mUla dharma saMkucita hote jAyeM isaliye jAhira nIti, kAnUna, Arogya vagairaha maryAdAyeM dhArmika sahiSNutA ke nAma para DAlI gayI hai| ina sabhI baMdhanoM ke bAvajUda samAdhAna kA mArga apanAkara jaba taka aura jahA~ taka apane - apane dharma kI mAnyatAoM ko vaphAdAra rahane kI logoM kI bhAvanA ho taba taka vyaktigata jIvana meM loga bhale hI apane dharma kA anusaraNa kreN| itanI sI suvidhA mAtra ke alAvA dhArmika svataMtratA kI bAta meM anya koI vajUda nahIM hai| itanA hI nahIM, bhAratIya dharmoM se bhaviSya kA janasamAja kisa taraha se vimukha ho isa bAta ko vega mile aisI . bhI vyavasthAyeM isa saMvidhAna meM hai| bhArata kI prajA dharma kI svataMtratA cAhane vAlI hai| isaliye use saMtuSTa rakhane ke liye, dharma aura jAtIya vaimanasya, matabheda aura saMgharSoM ke kRtrima bhaya ko Age karake usa para alaga alaga aMkuza rakhane ke sAthasAtha 'dhArmika svataMtratA' kA zabda chala bhI kiyA jA rahA hai| briTiza adhikAriyoM ne bhI aisA hI kiyA thaa| usI logoM ko bhramaNA meM DAlane mAtra ke liye "dhArmika asalI phala ke bajAya phala kA khilaunA diyA jAye kA anusaraNa dUsare svarUpa meM kiyA gayA hai| bhArata ke svataMtratA " zabdoM kA upayoga hai| kisI bAlaka ke hAtha meM aura vaha use meM DAlakara cupa rahe, usa taraha se "svataMtratA" zabda kA upayoga kiyA gayA hai| vizva zAMti ke bAre meM bhI aisI hI vyavasthA hai| pUre vizva meM zveta prajA kA prabhutva sthAyI ho jAye, ve jyAdA se jyAdA saMkhyA meM sAre vizva meM aura azveta prajAoM ke dezoM meM basa jAyeM, bhaviSya meM una dezoM meM unakI prajAoM . kI vRddhi hokara ve bahumata meM A jAyeM taba una sabhI dezoM meM unakA "sva" rAja prApta ho jaayegaa| isa dhyeya kI siddhi ke liye prAthamika caraNoM meM niSNAtoM ke rUpa meM, nirvAsitoM ke rUpa meM, pUMjIpatiyoM ke rUpa meM, udyogapatiyoM ke rUpa meM, AMtararASTrIya yuddhoM ke samaya mArgadarzaka vaijJAnikoM, kuzala kAryakartAoM tathA salAhakAroM ke rUpa meM sabhI jagaha baseMge, una dezoM ke nAgarika bhI bana jAyeMge tathA kRSi va vyANara ke saMcAlana meM mukhya salAhakAra bhI bneNge| ina sabake daurAna unake bhaviSya ke hitoM ke liye jo bahuta bar3e paimAne para uthala-puthala honI hai, lar3AIyA~ hI hai aura unake dvArA sthAnIya prajAoM meM bar3e-bar3e parivartana karane haiM, unake ho jAne ke bAda jisa vizvazAMti (17) For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI kalpanA Adhunika AMtararASTrIya netAoM ne kI hai usakI sthApanA hogii| vaisI vizvazAMti kA pracAra kaI AMtararASTrIya netAoM dvArA ho rahA hai| usameM jagata ke zikSita mAne jAne vAle varga kA sAtha liyA jA rahA hai| jagata ko bhrama meM DAlane ke liye bhArata jaise zAMti ke paigaMbara deza kA sahakAra prApta karane ke lie janavarI san 1949 meM zAMti niketana meM AMtararASTrIya pariSada Ayojita karane kI bhI kAryavAhI cala rahI hai| yaha sabhI vizvazAMti ke sahI mArga se cyUta karake, vizeSakara raMgabheda ke gharSaNa dvArA mAnavajAti ko bhulAve meM DAlakara, tathAkathita vizvazAMti ke sUtra bhI gaurAMga prajA ke hI hAthoM meM sauMpa diye jAye, aisI tarakIba kI gaI hai| isa prakAra kI vizvazAMti ke pIche daur3ane kI, isa deza kI prajA ko daur3Ane kI aura isake sAtha - sAtha eziyA . kI anya raMgIna prajAoM ko bhI daur3Ane kA vyavasthA isa saMvidhAna meM dekhane meM AtI hai| saMvidhAna ke uddezya neharUjI ke jisa prastAva meM jAhira kiye gaye usameM "saccI vizvazAMti kI sthApanA meM bhArata vizva kI sahAyatA le' aise zabda nahIM hai, balki 'vizvazAMti meM sahAyatA kareM" isa Azaya ke zabda haiN| ye samAnatA - nyAya - svataMtratA aura vizvazAMti ke zabda bhI kitane chalanAmaya tarIke se saMjoye gaye haiM? isakA khyAla bahuta saralatA se nahIM aataa| eka jAti, eka dharma, eka vezabhUSA, eka bhASA, eka sI zikSA, eka rAjyataMtra, eka baiMka, eka senA, eka prajA vagairaha zabda AMtararASTrIya netA pracAra meM rakha rahe haiN| usake pIche kauna se dhyeya, kauna se Adarza haiM? tathA unakA pariNAma mAtra zveta prajA ke hita meM hI kaise haiM? isake viSaya meM to eka svataMtra lekha likhA jA sakatA hai| ina sabhI tattvoM ko parokSa rUpa se isa saMvidhAna meM isI prajA ke eka aise varga ke dvArA zAmila karavA liyA gayA hai jise videzI Adarza kI zikSA dekara taiyAra kiyA gayA thaa| isa taraha bhArata kI prajA ko anyAya karane kA kitanA bar3A SaDayaMtra kiyA gayA hai? isakA nyAya kisase mAMgA jAye? ___ do sau varSoM taka kiyA gayA zAsana, ikaThThI kI gaI jAnakAriyA~, bhArata ke nAma para calAye gaye Adarza, una AdarzoM ke pracAra kI saMsthAyeM, sabhAyeM. kAuMsileM, vidhAna sabhAyeM. saMvidhAna sabhAyeM, kAnUna vagairaha -vagairaha. nyAya ke vAstavika mApadaMDa se kitane kosoM dara haiM? isakA vicAra karake hRdaya kaMpita ho jAtA hai| ___kiMtu kSaNika prajAhita kI lAlaca, khokhale Adarza, bAhya ADambara, bhulAve meM DAlane vAle vacana, gupta aura svArtha bharI kiMtu bAhara se niSkapaTa dikhAI dene vAlI videzI sahAnubhUtiyA~ aura sahakAra se cakAcauMdha ho cuke hamAre dezabAMdhava jo kAnUnavida hote hue bhI rAjanaitika dRSTibiMdu se anabhijJa hone ke kAraNa isa bhUla-bhulaiyyA meM khIMce cale jA rahe haiM aura prajA ko bhI Dhakele cale jA rahe haiN| he deva! hama kahAM jAkara apanI duhAI deM? isa saMvidhAna ke bAre meM kahA jA rahA hai ki yaha sudhare hue rAjyataMtra kA saMvidhAna hai| kiMtu yaha saMvidhAna mAtra rAjyataMtra taka sImita saMvidhAna nahIM hai| samagra prajA ko aura prajA ke samagra aMgoM ko Adhunika AMtararASTrIya svArthoM kI paTarI para car3hA dene vAlA, prajA ke jIvana ke sabhI pahaluoM ke prabhAvita karane vAlA yaha saMvidhAna hai| usameM kaI bAteM spaSTa zabdoM meM hai, kaI bAteM gUr3ha zabdoM meM hai, kitanI hI bAteM abhI mAtra pratIka svarUpa meM hai| sarakArI rekaoNrDa tathA anya kAnUnoM se ye sUcita bAteM Ane vAle samaya meM apane Apa spaSTa ho hI jAyeMgI aura una viSayoM para prajA meM isa sA ya asaMtoSa na paidA ho jAye isaliye pratIkAtmaka zabdoM se hI kAma calAyA gayA hai| isa taraha se bhI yaha saMvidhAna prajA ko bhulAve meM DAlatA hai| kaI loga jAnate haiM ki rAjyataMtra kA saMvidhAna hai, jabaki use banAne vAle dezI saMvidhAna - kartAoM ke dvArA AMtararASTrIya zAjanayikoM ne samagra prajAjIvana ko samAviSTa kara lene vAlA va apane dhyeyoM aura AdarzoM ke anusaraNa vAlA saMvidhAna banavA liyA hai| "sArvabhauma, svataMtra, prajAkIya rAjya saMvidhAna'' vagairaha zabda to mAtra chalAvA hai| (18) For Personal & Private Use Only Jain Education Interational Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha to mAtra sAmAnya dhyAna AkarSita kiyA hai| pratyeka anuccheda kA vizleSaNa kareka upara kI sabhI bAteM samajhAyI jA sakatI hai| he deva! jisa saMvidhAna ne karor3oM varSoM se hamArI prajA kI rakSA kI vaha saMvidhAna ke lAgU hone para nirasta hotA hai| hamAre dharma, hamArI saMpattiyA~, saMskRti, samAja vyavasthA, samagra jIvana vyavahAra aura eka viziSTa prajA ke rUpa meM jagata meM bhaviSya meM hamArA u stitva - ye tamAma nirasta hotA hai| hamAre hI isa deza meM vizva kI dUsarI prajAoM kA hamAre jitanI hI haka prasthApita hokA hai aura unake AdarzoM, dharma, saMskRti, saMpatti, nyAya, kAnUna, bhASA, sattA, bala, Adi ko pUrA vega prApta hone kA mArga khulatA hai| ___aura ye saba ho rahA hai udAratA, sahiSNutA, ekatA, svataMtratA, baMdhutva, nyAya, samAnatA, vizvazAMti ke nAma para! ye sabhI siddhAMta hameM bhI abhISTa haiM, kintu chalAve ke rUpa meM nhiiN| hamAre pIche karor3oM azveta prajAjanoM kA vizvAsa samAhita hai| jagata kA sahI artha meM bhalA hotA ho to cAhe hamArA saba kucha calA jAye, jagata bhale hI sukhI ho, paraMtu aisI racanA meM to jagata kA vAstavika zreya nahIM hai, jagata kA aMtataH sukha nahIM hai| yaha pukAra, he deva! hama kisake Age kareM? dharma guruoM ke kAnoM taka yaha pukAra nahIM pahuMca rahA hai| popa to isa AMtararASTrIya paMDayaMtra meM zAmila pratIta hote haiN| cIna apane AMtarika jhagar3oM meM phaMsA hai aura bAhara se karja ke bojha tale dabane kI taiyArI meM hogaa| jApAna Adhunika vijJAna kA svAda cakhate hue usI kA bhoga bana gayA hai| islAmI rAjya aura turkistAna to pahale se phaMse hue haiM / bhArata ke musalamAna bhI pAkistAna kI lAlaca se do bhAgoM meM ba~Ta cuke haiN| bhArata kI hindu prajA kI bhI yahI dazA hai| ko na vi zaraNam? gAMdhIjI gaye, neharUjI iMglaiMDa ke pradhAnamaMtrI eTalI sAhaba kI dAkSiNyatA aura miThAsa se mukta nahIM ho pA rahe haiN| saradAra sAhaba aura bAbU rAjendra prasAdajI kI zakti anya kAryoM ke liye suyogya hogI kiMtu isa kAma kI ora unakA dhyAna jAye aisA lagatA nahIM hai| ___ mAvalaMkara dAdA bicAre lokataMtra kI jAla meM khuda buna gaye haiM aura jaba taka sacce lokataMtra kI jAnakArI unheM mile taba taka to saba khatma ho jaayegaa| lUTa jAne ke bAda nIMda khulane jaisA hogaa| berisTara AMbeDakara aura ka.mA. muMzI to prakhara vakIla haiM, isaliye unase to AzA hI kyA kI jAye? isa taraha se he deva! jagata kI samasta azveta prajAyeM cAroM tarapha se zaraNahIna bana cukI haiN| kisase nyAya mAMgA jAye? isa saMvidhAna ke pIche kuMDalI mArakara baiThe hue 200-250 varSa ke anyAya kA nirmUlana kaise kiyA jAya? ___- paM. prabhudAsa becaradAsa pArekha Jain Education Interational (19) For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja ke "svarAjya' kA saccA svarUpa svarAjya prApta karane ke liye bhArata ke aneka sapUtoM dvArA AtmasamarpaNa kara khuda kA balidAna dene kA itihAsa kAphI purAnA hai| 1857 ke viplava ke bAda videzI zAsakoM ko isa deza se bhagAne ke liye mAtRbhUmi ke aneka bhaktoM ne haMsate-haMsate apanA balidAna dekara isa deza ke Atmabhoga ke itihAsa ko jvalaMta rakhA hai| para jaise-jaise svarAjya kI mAMga bar3hatI gaI, vaise vaise videzI zAsaka jyAdA aura jyAdA AnaMdita hote gye| kyoMki logoM meM utpanna huI isa tamannA ko eka icchita dizA meM mor3ane meM ve saphala hue the| jaise-jaise krAMtikArI loga jora karate gaye, vaise-vaise aMgreja mutsaddI jyAdA se jyAdA saphala hote gye| bhAratIya prajA svayaM kI nirdiSTa jisa rAha para cala rahI thI, usI rAha para rAjya calAne kA vacana dekara usa samaya ke prajA ke AgevAnoM kI cAha briTizaroM ne prApta kara lI thii| aMgreja kevala rAjya karane, yA vyApAra karane, yA sirpha dhana kamAne, yA dharma phailAne ke lie hI isa deza meM nahIM Aye the| paraMtu 'upaniveSa' arthAta gorI prajA ke sthAI nivAsa ke lie sAnukUla sthAna sthApita karane Aye the| usa samaya bahuta se krAMtikArI paradezI rAjya ko haTA kara, svataMtra ho kara dezI rAjya sthApita karane ke lie saMgharSarata the aura isa prakAra khuda kI lupta hotI hui jIvana vyavasthA puna: prApta kara ke svataMtra honA cAhate the| briTiza mutsaddI svataMtra hone kI hamArI IcchA ko adhyApakoM ke mAdhyama se skUloM aura kaoNlejoM meM protsAhita kara rahe the| itanA hI nahIM, para loga jaise bane vaise svataMtra hone kI pukAra uThAyeM yaha dekhane ke liye ve Atura the| usI samaya dhIre-dhIre 'svataMtratA' kI vyAkhyA badalane kI zuruAta bhI ina mutsa rooM ne kara dI thii| upaniveSavAdI jIvana-vyavahAra ko 'svataMtratA' batAkara .. usakA pracAra jora-zora se karane lge| svayaM to prajA kI mUla rAha para calane kA vacana deM cuke the, isalie dezI rAjyoM aura khAsa kara unake maMtrIoM dvArA aisI svataMtratA ke sAmane damana zuru krvaayaa| aisA damana karAne ke lie dezI rAjyoM ko bahuta sI chuTachATa dI aura unake rAjya meM thor3I bhI dakhalaaMdAjI na karane kA, arthAta unake aura unakI prajA ke bIca ke gharSaNa meM rAjAoM ko madada dene kA vacana dekara dezI rAjyoM meM isa halacala ke sAmane damana bar3hAne ke liye cAhiye utanI sahUliyata kara dii| apanI hukumata tale ke pradezoM meM bAharI rUpa se isa halacala kA virodha darzAkara, usa halacala ke bahuta se vibhAga karAkara, alaga-alaga maMDaloM-saMsthAoM kI sthApanA kI tarapha mor3a diyaa| phalasvarupa svataMtratA, svarAjya jaise zabda jyAdA se jyAdA guMjane lge| usameM upaniveSavAdI dhyeya ke Adarza jur3ate gye| vaha isa hada taka ki "mUlabhUta sthiti ko TikAne ke lie svataMtratA aura svarAjya ke prayAsa the' yaha tathya dhIre-dhIre gauNa hotA gayA aura bhulA diyA gyaa| taduparAMta alaga-alaga dezanetAoM ke dvArA 'svarAjya' kI alaga alaga paribhASA karAkara usa prakAra ke Adarza sammilita karAte cale gye| san 1914 ke bAda isa kAryakrama meM gati aaii| taba taka svarAjya kI paribhASA pUrI taraha se badala gaI thii| usa paribhASA ke AdhAra para golameja pariSada ke samaya svarAjya kI mA~ga karanevAlA alaga hI varga khar3A huA, usI samaya hamako halkA sA khyAla A gayA ki isake pIche koI cAla khelI gaI hai| eka varga ko svarAjya cAhie thA aura vaha bhI upaniveSavAdI svarAjya kI paribhASA se raMgA huaa| dUsare varga ko svarAjya nahIM cAhie thA aisA nahIM thA, kiMtu unako svarAjya cAhie thA hakadAra kI taraha, aura vaha bhI mAtra svayaM ke haka abAdhita rupa se saMrakSita rahe usa tarIke se| unakI svarAjya kI vyAkhyA mAtra sthAnika svarAjya kI thii| paraMtu upaniveSavAdI svarAjya arthAta kyA? yaha to Upara kahA jA.cakA hai| isa taraha eka hI cIja kI donoM vargoM ke " (20) For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAsa mA~ga karA kara, svayaM khar3e kie hue varga ko uparI dikhAvA kara kama mahatva dete gye| pariNAma svarupa mUlabhUta varga jyAdA mahatva vAlA mAnA gyaa| isa taraha donoM vargoM ko svarAjya kI bheMTa de kara aMgreja yahA~ se vidA hue| para vAstavika rupa se dekhA jAe to mAtra yahAM se dUra jA baiThe, aura upaniveSavAdI svarAjya kI tamAma yojanA para 'svarAjya' kA lebala lagA kara hamAre hAtha meM taMtra kI kamAna sauMpa dii| hamane yaha samajhA ki hamane diye hue balidAnoM aura bhoga ke phalasvarupa, hamArI mehanata se hamane svarAjya prApta kiyaa| naye varga ko to jo bhI milA vaha phAyade meM hone se vaha bhI khuza huA, aura donoM kI mAnyatA kAyama rakha kara, aMgrejoM ne svayaM nizcita kiye hue mArga para donoM vargoM ko caDhA kara upaniveSavAdI svarAjya ko majabUta karane ke upAya hamAre hI hAthoM karavA lene kA takhtA sajA liyaa| hama khuza hue, kAraNa ki hame svarAjya milaa| naye hakadAra bhI isI mAnyatA ke AdhAra para khuza hue aura aMgreja bhI khuza hue| unakI maMzA hiMdustAna ko upaniveSavAdI arthAta gorI prajA ke rahane kI suvidhA vAlA deza banAne kI thI, vaha vAstava meM 15-81947 ko pUrI huii| ___ isa tarIke se jo mahattA bhArata kI 'prajA' kI thI, vaha bhulA kara bhArata 'deza' kI mahattA bar3hA dI gii| arthAta bhArata jo AdhyAtmikavAda ke dharAtala para khar3A thA, vaha aba bhautikavAda meM vizvAsa karane vAlA ho gyaa| hiMda deza kI bhUmi, usake vipula sAdhana, kudaratI khajAnoM ityAdi kI mahattA khUba gAkara hiMda kI prajA ke mahAna siddhAMtoM hiMda kI prajA kI bhavyatA, udAratA ityAdi tamAma bhulA diyA gyaa| isa tarIke se hiMda kI prajA ke mahattva kI balI caDhAkara hiMda kI bhUmi aura usake vipula sAdhanoM ko UMcAI para car3hA kara, unameM aura bhI ho sake utanA sudhAra kara khuda ke hI upayoga meM usakA lAbha le sakeM, isa tarIke kA 'svarAya' briTizoM me hamako diyA hai, aura hamane AMtarika prazAsana kI svataMtratA ke mohajAla meM cakAcauMdha hokara, jo svarAjya svIkAra kiyA hai, vaha upaniveSavAdI svarAjya hI Aja kA svarAjya hai| isa taraha se bhArata ko upaniveSavAdI svarAjya kI dizA meM mor3ane ke lie aMgrejoM ne 350 varSa yahAM 'bitaaye| prajA ke vAstavika svarAjya ke mUlabhUta pAMca tattvoM meM se pratyeka tattva ko eka ke bAda eka UMcAI para car3hA kara vApasa dhIre dhIre nIce paTaka kara lagabhaga khatma kara diyaa| ve pAMca tatva the:-1) dharmaguru, 2) rAjA, 3) mahAjana, 4) jJAtiyAM tathA 5) dhaMdhAdArI jaatiyaaN| Aja hama dekha sakate haiM ki prajA ke ina sabhI mUlabhUta tattvoM kI kyA dazA hai ? dharmaguruoM ko eka kinAre kara, unako mAtra bodha denevAleM bhikSukoM kI sthiti ke mAnavI mAna kara dharma se saMbaMdhita kAyade kAnUnoM meM se aisI yakti se haTA diyA hai ki Aja prajA aura sarakAra ke bIca ke kAyade kAnUnoM meM isa varga kI hastI hI nahIM hai| rAjA bhI aba astitva meM nahIM hai| mahAjana nAma-mAtra .. ko raha gaye haiN| unakI athAga sevA aura prajA kI sevA ke phalasvarupa utpanna honevAlA pUjyabhAva to Aja kahIM dikhatA hI nahIM hai| "jJAtiyA~ eka prakAra kA baMdhana hai aura ve deza ko nukasAna karanevAlI haiM, ata: jJAtiyA~ khatma kara denI cAhie" aisA mAnane vAle eka varga ne jJAtiyoM ko dUra kara kA~gresa- prAMtika samiti ityAdi ke baMdhana khar3e * kara purAne jJAtibaMdhanoM ko tor3a diyA hai| Aja jabaki kA~gresa bahumati ke siddhAMta para racI gaI hai aura mAtra apanI bahumati ke bala para mana cAhe jaisA kara, jisa prakAra kI aMdhI daur3a se Age bar3ha rahI hai, vaha jJAtiyoM se bhI jyAdA khataranAka sAbita huA hai| ___dhaMdhAdArI jAtiyA~! dhaMdhoM yA vyavasAyoM ke AdhAra para banAI huyI jAtiyoM ke badale aMgrejI DhaMga se racita esosiezanoM ko taiyAra kara, aMgrejI rIta-rasama ke kAyade svIkAra kara, hamAre tamAma vyApAra, pahale kI kArIgarI ke dhaMdhe, rojagAra vagairaha para paradezIoM kA varcasva sthApita kara diyA hai| isa tarIke ne hamArI jana-jana (21) For Personal & Private Use Only Jain Education Interational Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI rakSaka saMskRti aura vyavasthA ko tor3a kara, unakI jagaha upaniveSavAdI rIta-rasmeM ghusAI gaI haiN| isase jaba bhI gorI prajA ko bhArata meM puna: basanA ho, taba unakI rIta se saba kucha yahA~ taiyAra mile| saba jAnate haiM ki dariyApAra ke briTiza upaniveSoM ke samUharUpa 'komanaveltha' meM bhArata ke pradhAnamaMtrI ko samajhAkara bhArata ko usameM sammilita kara liyA gayA hai, aura isa tarIke se bhArata iMglaiMDa kA saMsthAna hai, yaha sunizcita karA liyA gayA hai| isa rIta se bhArata bhale hI usake AMtarika prazAsana meM svataMtra hai aisA mAna leM, to bhI upaniveSavAdI svarAjya prApta kara hama dUsare tarIke se jyAdA hI parataMtra hue haiN| upara batAyA vaise bhArata kI bhUmi ko (deza ko-prajA ko nahIM) unnata karane - jyAdA lAbhadAyI banAne kI siphAriza kara ke paradezI paisA karor3oM-araboM meM bhArata ko diyA gyaa| bar3I bar3I naharoM kI yojanAeM amala meM lAI gii| khetI ke lie upayogI hoM aise kemikala kArakhAne DAlane kI taiyAriyA~ kraayii| isameM se thor3A-bahuta' ve svayaM hI zuru kara gaye the| bAkI kA hamAre dvArA taiyAra kraayaa| aura usa dizA meM prerita hokara hama aisI yojanAeM jora-zora se amala meM lAyeM isalie bhArata ko khAdyAnna kI kamIvAlA deza dina ba dina banAte gye| Aja khAdyAnna kA prazna hameM jisa taraha se satA rahA hai, yaha dekhate hue 'yo mora phuDa' aura esI aneka skImoM ko . amala meM lAne aura naharoM ke nirmANakArya vagairaha zIghra karane ke lie hama tanator3a mahenata kara rahe haiM, yahI unakI / siddhI hai| jaba jamIna ke aise vikAsa (jo unake lie phaladAyI honA hai), kI tarapha hameM ghasITA jA sakatA hai, to isa taraha kA svarAjya denA kisako acchA nahIM lagegA? para hamArI prajA ke Adarza, jIvana praNAlikA upaniveSavAdI nIti se kAphI bhinna hai| donoM paraspara viparIta dizA meM haiM, aura isalie hI Aja kA rAjataMtra logoM ko anukUla nahIM hai| jisake pariNAma svarUpa hI itanA sArA asaMtoSa vyApta hai aura yaha pratidina bar3hatA hI jA rahA hai| Aja ke hamAre netA hameM kahate haiM ki, "agara sukhI honA ho to sthiticustatA chor3a do|" usake sAmane prajA kA yaha prazna yaha hai ki, "thor3e se sukha ke lie sthiticustatA chor3eMge to thor3e varSoM taka svataMtra raheMge, paraMtu AkhirakAra jaba upaniveSavAdI nIti zikhara para hogI, taba sarvathA nAza se kaise baca pAyeMge?'' isa tarIke se Aja jisa 'svarAjya' kA hama upabhoga kara rahe haiM vaha hamArI svataMtratA nahIM hai, balki : upaniveSavAdI nIti kI yojanAoM para 'svarAjya' kA lebala lagA huA saMsthAnika svarAjya hai| - paMDita prabhudAsa becaradAsa pArekha (jUna 1951 ke divya prakAza meM prakAzita mUla gujarAtI lekha kA hiMdI anuvAda) For P442 Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya prajA kI svataMtratA yA parataMtratA? bhrama tor3o, satya pahacAno! prajA ke alAvA bahuta se bhAratIya vidvAna bhI aisA hI samajhate haiM ki, 1) aMgreja bhArata meM vyApAra karane aura rAjya karane ke liye Aye the| 2) 'bhArata chor3o' ke AMdolana se ghabarA kara aMgreja yahA~ se cale gaye the| 3) bhArata ko svarAjya milA hai| uparokta samajha ke alAvA bhI bahuta sI aisI dhAraNAe~ kevala bhramaNA haiN| na to aMgreja bhArata meM IsTa iMDiyA kaMpanI ke mAdhyama se vyApAra karane hI Aye the; na hI rAjya karana hI Aye the; balki ve to IsA masIha kI AjJAoM ke viruddha jAkara veTikana carca dvArA saMpUrNa vizva ke prAkRtika padArthoM sahita sabhI sacarAcara padArthoM para svaMyabhU mAnI huI mAlikI ko vyavahArika svarUpa dene Aye the| bhAratIya prajA ke samagra jIvana ko veTikana carca kI AjJA tale lAne ke lie Aye the aura kramabaddha tarIke se usa yojanA kA amala ho aisI vyavasthA karane Aye the| aMgrejoM ko yaha adhikAra purtagAla kI tarapha se milA thA aura purtagAla ko aisA adhikAra veTikana carca dvArA 1493 meM jArI kiye gaye dastAveja dvArA milA thaa| tadanusAra; (1), san 1498 meM vAsko DI gAmA kA bhArata meM AnA, usa yojanA ke bhAga svarUpa thaa| (2) san 1600 meM IsTa iMDiyA kaMpanI kA bhArata AnA, yaha bhI usa yojanA kA bhAga thaa| (3) san 1757 meM sirAjuddaulA ko harA kara kaMpanI rAjya kI sthApanA, yaha bhI usa yojanA kA bhAga thaa| (4) san 1857 kA vidroha bhI usa yojanA kA bhAga thaa| (5) san 1858 meM IsTa iMDiyA kaMpanI kA briTiza pArliyAmeMTa meM visarjana, yaha bhI usa yojanA kA bhAga thaa| (6) dharmoM meM hastakSepa nahIM karane kA briTiza sarakAra kA AzvAsana bhI usa yojanA kA bhAga thaa| (7) san 1858 ke bAda kiye gaye racanAtmaka kAryoM meM, aMgrejI zikSA denevAlI yunivarsiTIoM kI sthApanA bhI usa yojanA kA bhAga thaa| (8) san 1880 meM cunAva kA kAnUna, yaha bhI usa yojanA kA bhAga thaa| (9) san 1885 meM mI. hyuma dvArA kAMgresa kI sthApanA bhI usa yojanA kA bhAga thaa| (10) kAMgresa kI janamAnasa meM pratiSThA khar3I karane ke lie hone vAle Ayojana bhI usa yojanA ke bhAga the| (11) san 1911 meM paMcama jaoNrja kA bhArata meM rAjyArohaNa kA prasaMga, yaha bhI usa yojanA kA bhAga thaa| (12) san 1914-15 meM mohanadAsa karamacaMda gAMdhI ko dakSiNa aphrikA se bhArata lAnA. unhe kAMgresa kI - sattA sauMpanA va unhe "mahAtmA gAMdhI'' banAnA usI yojanA kA bhAga th| (13) san 1919 meM pheDarala sarakAra kI racanA ke bIja boye gaye, yaha bhI usa yojanA kA bhAga thaa| (14) san 1935 kA 'gavarnameMTa oNpha iMDiyA ekTa', yaha bhI briTiza yojanA kA Age kA kadama thaa| (15) san 1942 kA 'bhArata chor3o' AMdolana bhI isa yojanA kA bhAga thaa| (16) san 1946 meM bhArata ko yuno kA sadasya banAnA, yaha bhI isa yojanA kA bhAga thaa| usake pahale 'komanaveltha' kA sadasyatva bhI isa yojanA ke aMtargata kaMdama thaa| (23) For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) san 1946 meM saMvidhAna sabhA kI sthApanA kara nayA saMvidhAna banAne kI prakriyA kI zuruAta bhI isa yojanA ke bhAga rUpa thii| (18) 15 agasta, 1947 ke dina bhArata ke do Tukar3e kara, dI gaI kathita AjhAdI, jo vAstava meM to mAtra 'sattA kA hastAMtaraNa' thA, yaha bhI usa yojanA kA bhAga hI thaa| (19) anAtmavAda aura bhautikavAda ke AdarzoM para nirmita nayA saMvidhAna jo ki cAra puruSArtha ke Adarza para nirmita RSimunioM ke saMvidhAna ko rad karane vAlA thA, isa deza .1950 meM apanAyA, vaha bhI usa yojanA ke bhAga svarUpa thaa| usI taraha bhAratIya prajA ke pratyeka aMga meM parivartana kI kramabaddha yojanAyeM bhI veTikana kI sattA sthApita karane kI yojanA ke bhAga svarUpa thii| usake bIja akabara bAdazAha ke samaya boye gaye the aura isIlie itihAsa kI pAThya-pustakoM meM akabara bAdazAha ko "akabara da greTa'' kahakara pratiSThita kiyA gayA hai| udAharaNa ke lie :(1) dhArmika kSetra meM - (a) 'dIna-e-ilAhI' dharma kI sthApanA bhI usa yojanA kA eka bhAga thaa| (A) 1892 kI zikAgo dharma-pariSada bhI usa yojanA kA bhAga thaa| (2) Arthika kSetra meM - (a) ToDaramala dvArA jamIna ko nApanA aura jamInoM ke paTTe banAnA bhI upa yojanA ke bhAga rUpa thaa| (A) bhArata ke zarAphoM ke viruddha pracAra yaha bhI usa yojanA ke aMtargata thaa| (3) sAmAjika kSetra meM - (a) sAmAjika rivAjoM ke viruddha aMgrejI par3he hue dezI vidvAnoM dvArA tiraskArayukta pracAra bhI usa yojanA ke aMtargata nihita thaa| (A) harijana maMdira praveza kA kAnUna bhI usa yojanA meM samAhita thaa| (4) rAjakIya kSetra meM - (a) rAjAoM aura rAjakumAroM ke AsapAsa yuropiyanoM kI gherAbaMdI, yaha bhI usa yojanA kA bhAga thaa| (A) rAjAoM ke sAtha kUTa saMdhiyA~ bhI usa yojanA ke bhAga rUpa thii| yaha eka sAmAnya saMkSipta rUparekhA hai| pratyeka mudde ko vistArita kara sakate haiM / isa tarIke se veTikana kI sattA sthApita karane kI vyavahArika vyavasthA ke lie bhArata meM purtagAla se prApta adhikAra ke tahata saMsthAna kI sthApanA briTena ne kii| aura Aja bhI IMgleMDa bhArata ko dariyApAra kA Dominiyana (Dominion) mAnatA hai| (Dominion) arthAta IMgleMDa kI rAnI ke kabje tale kA dariyApAra kA prdesh| aura jaba taka yuno kI dhusarI bhAratIya prajA ke samagra jIvana para na sthApita ho jAya taba taka bhArata Dominiyana (Dominion) ke rUpa meM parataMtra hI hai| briTiza pArliyAmeMTa ne khiMcI huI rekhA kI maryAdA meM hI hama svataMtra hai| usa rekhA ke bAhara na jAne ke liye baMdhe hue hai| utane parataMtra hai| usakI rUparekhA bhArata kA nayA saMvidhAna hai| (24) For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArata ko 'svarAja' milA ? banAma veTikana kI sattA kA vyApa pablika TrasTa aikTa ke eka hI kAnUna dvArA bhArata ke sabhI dharmazAsanoM kI dhArmika saMpatti rAtoM-rAta rAjyasattA kA svAmitva sthApita karake veTikana ne svaMya kI vizva vyApI sattA kA pramANa de diyA hai, vizva para apane svAmitva kA pramANa de diyA hai| hindU koDa bila ke eka hI kAnUna ke dvArA hindU prajA kI sAmAjika vyavasthA ko eka hI jhaTake meM chinna-bhinna karake veTikana ne apanI sattA ke vyApa ko ujAgara kara diyA hai| "privenzana oNpha kruelTisa TU enimalsa" nAmaka kAnUna dvArA bhArata ke tamAma pazuoM para veTikana ne apanA svAmitva pramANita kara diyA hai| "vizva ke tamAma sacarAcara padArthoM para svayaM kA svAmitva jAhira karane mAtra se, svayaM kA svAmitva mAna lene mAtra se kyA vizva para svAmitva ho jAtA hai ?' aise praznakartAoM ko mAna liyA gayA svAmitva prasthApita karake bhI veTikana ne cupa kara diyA hai| jo veTikana sattA pahale apane hukmoM kA pAlana briTiza sattA ke mAdhyama se karAtI thI, vaha veTikana aba 'yUno' ke mAdhyama se hukmoM kA pAlana karAtI hai| yUno kI sthApanA ke pahale alaga-alaga yUropIya rASTroM ke dvArA alaga-alaga dezoM pradezoM para veTikana sattA apanA Adhipatya calAtI thii| kiMtu bhinna-bhinna dezoM-pradezoM ko eka hI sattA kendra ke aMkuza tale lAne ke lie una pradezoM para hukUmata calAne vAlI yUropIya sattAoM kA 'svarAja' dene ke bahAne visarjana kiyA gayA aura una tamAma rASTroM ko 'yUno' ke majabUta kendra (khUMTe) ke sAtha jor3a diyA gyaa| jisase alaga-alaga yUropIya rASTroM ke mAdhyama se sattA calAne ke bajAya yUno ke eka hI kendra dvArA veTikana sattA ke hukmoM kA amala karAyA jA ske| 'svarAjya' dene kA yaha gUr3ha artha hai - alagaalaga yUropIya rASTroM ke dvArA sattA calAne ke bajAya eka majabUta kendra dvArA veTikana kI sattA lAgU karanA / IsTa iMDiyA kaMpanI kA visarjana briTiza sattA meM; briTiza sattA kA visarjana yUno ke kendra meM / veTikana ke 'bula' (popa kA Adeza) kI ghoSaNA ko majAka samajhane vAle yUno kI sthApanA ke pIche ke isa gUr3ha rahasya ko kabhI nahIM samajhegeM / vizvanetA jaise bhArata ke mahAsaMta bhI agara isa rahasya ko nahIM samajha pAe hai to auroM kI to bisAta hI kyA ? briTiza sattA kA lakSya mAtra bhArata thA; yUno kA lakSya to vizva ke tamAma rASTra haiN| duniyA ke karIba-karIba sabhI rASTroM ko yUno kA sadasya banA diyA gayA hai| veTikana bhI svataMtra deza hai kintu yUno kA sadasya nahIM banA hai use yUno kA sadasya nahIM banAyA gayA hai| yUno kI sattA vizva ke sabhI dezoM para calatI hai, kintu yUno para veTikana kI sattA calatI hai kyoMki yUno kA janmadAtA veTikana hai aura yUno vizva ke tamAma rASTroM para veTikana kA svAmitva sthApita / phalita karane kI dizA meM Age bar3hatA jA rahA hai| (25) For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArmika vaizvikaraNa ke pahale caraNa kI zuruAta jagata ke dharmAcArya yUno kI zaraNa meM tA. 28 agasta san 2000 se cAra dina taka yUnAITeDa nezansa ke tatvAvadhAna meM vizvadharma pariSada kA Ayojana huA thaa| saccI ahiMsA ke pAlana karane aura karavAne ke dvArA vizvabhara ke mAnavoM ko saccI ahiMsA ke yathAsaMbhava pAlana kI tarapha patha pradarzita karate hue jagata meM saccI ahiMsA ke saMdeza ko phailAne kI aura usake mAdhyama se saccI vizvazAMti phailAne kI aura use TikAye rakhane kI jo jokhamadArI aura jimmedArI Arya mahAsaMtoM ne unake pratinidhi svarupa bhArata ke dharmaguruoM - saMtoM para rakhI hai, usa jokhamadArI aura jimmedArI ko yUno (par3hiye - veTikana) dvArA Ayojita vizvadharma pariSada meM bhAga lekara aura yUno arthAt veTikana carca ke dvArA taiyAra kiye gaye nivedana para apane hastAkSara karake bhArata ke kaI dharmaguru yUno ke caraNoM meM bheMTa car3hA Aye aura ve aba mahAsaMtoM dvArA unake upara rakhe gaye vizvAsa se - jimmedArI se mukta ho gaye! __aba yUno nAma kA hiMsaka bAgha TIke-tilaka karake, dharmaguru kA svAMga racAkara jagata meM esI ahiMsA kA pracAra karegA aura esI vizvazAMti kI sthApanA kA prayAsa karegA jisake aMtargata jagata ke sabhI dharmoM kA yUno meM kendrIkaraNa hokara dharmoM kA vaizvikaraNa hogA; arthAt veTikana carca dvArA prerita eka hI dharma jagata meM phailegaa| usI . taraha eka raMga kI prajA ke alAvA anya tamAma raMgoM kI prajAoM kA astitva bhI khatare meM par3egA - unakA bhI vaizvikaraNa hogaa| yUno tathA usake bhinna-bhinna aMgoM jaise ki phAo, yUnisepha, hU, keyara, vizva baiMka vagairaha dvArA saMpUrNa jagata ke mAnavoM ke jIvana ke alaga alaga pahalUoM kA vaizvikaraNa karake una pahalUoM para veTikana carca kI sattA sthApita kara lene ke saphala prayAsoM ke bAda aba jagata ke mAnavoM ke dharmoM - dhArmika jIvana kA vaizvikaraNa karane ke liye veTikana carca yUno saMsthA ke mAdhyama se Age bar3ha rahA hai| veTikana carca jagata ke anya tamAma dharmoM ke nAza ke liye svayaM to maidAna meM nahIM A sakatA, isaliye usakI kaThaputalI samAna yUno saMsthA ko vaha kArya siddhi ke liye maidAna meM utAra rahA hai aura bhArata ke bholebhAle dharmaguru usa bAgha ke mu~ha meM apanA sira DAlane ke liye khuzIkhuzI daur3e cale jAte haiN| ___ pazcimI yUropIya sattAoM ke rAjyakartAoM ke hAthoM meM khelatI yUno saMsthA ne usake alaga alaga aMgoM ke dvArA jagata meM bhUkhamarI phailAI hai, bekArI phailAI hai, hiMsA kA tAMDava racA hai, mahaMgAI aura garIbI phailAI hai, yuddha karAye haiM, paryAvaraNa kA nAza kiyA hai| yaha saMsthA aba kisa muMha se jagata meM zAMti kI sthApanA karane, ahiMsA kA saMdeza phailAne aura paryAvaraNa kI rakSA karane ke liye Age AyI hai ? ... ..... jagata meM saccI ahiMsA phailAne kA, saccI vizvazAMti kI sthApanA karane kA kArya bhArata ke dharmaguru varga kA hai yUno ko unake kAryakSatra meM hastakSepa karane ko kyoM daur3a AnA cAhiye ? yadi unakI nIyata sahI ho to yUno ko bhArata ke dharmaguruoM kI zaraNa meM yaha kArya karane ke liye samarpita ho jAnA caahiye| bhArata ke dharmaguruoM ko apane caraNoM meM nahIM jhukAnA caahiye| (26) For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArata ke dharmaguruoM ko yUno kI tAkata pahacAna lenI caahiye| yUno vizva kI mahAsattA ke rUpa meM aura jagata ke tamAma rASTra usake mAtahata rAjyoM ke rUpa meM parivartita hote jA rahe haiN| isaliye apane Apako sArvabhauma rASTra mAnane kI bhramaNA meM ramate dezoM ko apane apane saMvidhAnoM meM parivartana karake bhI yUno ke AdezoM kA pAlana karanA par3atA hai| mAtahata rAjya cakravartI samrATa yUno ke AdezoM ke amala kA anAdara karane kI hiMmata kaise dikhA sakate haiM ? dharma kSetra meM bhI dhUMno mahAsattA ke AdezoM kA hI pAlana karanA pdd'egaa| yUno dvArA Ayojita vizvadharma pariSada meM upasthita rahakara jagata ke dharmaguruoM ne baisI svIkRti de hI dI hai| jagata meM saccI vizvazAMti tabhI sthApita hogI, saccI ahiMsA tabhI phailegI, kRtrima garIbI mahaMgAIbekArI bhUkhamarI hiMsA vagairaha dUSaNa tabhI dUra hoMgeM jaba yUno tathA usakI aMga rupa saMsthAoM kA jagata se visarjana hogaa| yUno nAma ke hiMsaka bAgha ko piMjare meM baMda karane kI cunautI bhArata ke dharmaguru svIkAra kara sakegeM ? - samAcAra paMjAba meM kisAnoM kI AtmahatyA ke lie TraikTara jimmedAra cNddiigddh'| abhI taka aisA mAnA jAtA hai ki deza meM sarvAdhika samRddha paMjAba ke kisAna haiN| haritakrAMti ke bAda deza meM sabase jyAdA khAdyAnna kA utpAdana karane vAle rAjya ke kisAna aba AtmahatyA karane ke lie majabUra ho rahe haiN| karjadAra bane kisAnoM ke lie aMtima mArga harita krAMti ke bAda paMjAba ke kisAnoM ne yAMtrikaraNa | para isa samaya 9, 314 karor3a ru. kA karja hai| ko tejI se svIkAra kiyA thA aura isI kAraNa se unakI kaThinAiyAM bar3hI hai| AtmahatyA kI ghaTanAoM kI jAMca karanevAlI paMjAba kRSi yUnivarsiTI kI eka samiti ne bhI svIkAra kiyA hai ki karja na cukA sakane ke kAraNa kisAna AtmahatyA kA mArga apanAte haiN| rAjya sarakAra kI riporTa ke anusAra hAla hI meM huI AtmahatyA kI ghaTanAoM ke lie kisAnoM dvArA TraikTara * kharIdane ke lie liyA gayA karja jimmedAra hai| paMjAba ke aneka kisAna yaha karja cukAne meM asamartha sAbita hote haiM aura AtmahatyA karane bAdhya ho jAte haiN| hAlAMki, sarakArI adhikAriyoM kA mAnanA hai ki AtmahatyA karanevAloM kI saMkhyA kAphI adhika hai, kyoMki kisAnoM dvArA kI gaI AtmahatyA kI aneka ghaTanAeM sarakArI pustikA meM darja hI nahIM kI jaatii| saMsada kI eka sthAI samiti ko bhejI gaI riporTa ke anusAra paMjAba ke kisAnoM kRSi kSetra se alpahiMsaka sAdhanoM dvArA khetI karane kI Arya vyavasthA TUTa jAne se, unake sAdhana khIMca lene se baila-bachar3oM aura sAMr3oM kI aMdhAdhuMdha katla ho jAne se, isakA asara mAnava hatyA taka pahuMcA hai, aisA uparyukta samAcAra se pratIta hotA hai| jo Arya vyavasthAeM hiMsA ke pracaMDa bAr3ha ke mArga meM abhedya dIvAra bana kara khar3I thI, usa Arya vyavasthAoM para AkramaNoM ko mAra kara haTAne ke upAya karane kI niSkriyatA ne apane abhedya divAroM ko bheda diyA aura isa Arya deza meM hiMsA kI bAr3ha cAroM tarapha A gii| 'hiMsA bar3hI hai|' aisA zora bhI hiMsA kI bAr3ha ko roka nahIM sakA, use rokane ke lie Arya jIvana vyavasthA kI alpa ahiMsaka suvyasthAoM kI rakSA karanI par3egI, rakSA karane ke upAyoM ko khojanA par3egA, dhana kA pravAha isa dizA meM mor3anA pdd'egaa| - saMgarUra jilA meM lagabhaga eka hajAra kisAno ne karja nahIM cukA sakane ke kAraNa AtmahatyA kara lii| hAlAMki, rAjya sarakAra ne Atma karanevAle kisAnoM ke parivAra ke logoM ko eka-eka lAkha rU. kA muAvajA dene kI / ghoSaNA kI hai| (divya bhAskara tA. 25-10-2004) samIkSA alpahiMsaka Arya vyavasthAeM aura usake sAdhanoM kI rakSA ke vAste prayAsa ke prati tiraskAra kI dRSTi se dekhane vAle jaba bhayaMkara hiMsaka anArya vyavasthAeM aura unake sAdhanoM ko premapUrvaka gale lagAte haiM to Azcarya hotA hai| pazu AdhArita vAhana vyavahAra vyavasthA aura usake pazurUpI sAdhanoM kI rakSA ke lie prayAsoM ko tiraskAra kara toDanevAle jaba anArya vyavasthA dvArA utpanna baiMka Apha paTiyAlA ke eka adhikArI ne batAyA kI baiMka kA lona cukAne meM logoM ko kAphI kaThinAI ho rahI hai| nae mADala kI mahaMgIkAra ke kAphiloM kA AnaMda lete haiM taba unake daMbha kA patA calatA hai| alpahiMsaka aisI Arya vsavasthA kI rakSA ke upadeza meM * hiMsA kA AropaNa karane ke upadezaka jaba anArya jIvana vyavasthA ke mahAhiMsaka sAdhanoM ko apane anuSThAnoM meM premapUrvaka sthAna dete hai, vaise sAdhana arthAta hiMsA kI dharma kI bhAvanA kA aMga mAnate haiM, taba Azcarya kI avadhi utpanna hotI hai| khullamakhullA itanA daMbha! udAharaNArtha- dhArmika anuSThAnoM kA AmaMtraNa denevAlI vartamAna kI eka eka AmaMtraNa patrikA ghora hiMsA kI anArya vyavasthA kI anAtmavAda kI poSaka patrikA hai, hiMsA kA sAdhana hai| alpa ahiMsaka AryajIvana vyavasthA aura usake sAdhanoM ko naSTa karake usakI jagaha para hiMsaka anArya jIvana-vyavasthA aura usake sAdhano kI sthApanA isa jIvana vyavasthA ko saMsAra meM phailAnevAle baloM ko iSTa hai, paraMtu unake aise prayAsoM meM jaba Arya jIvanavyavasthA ke rakSaka bala jur3ate hai, unakA sahayoga karate haiM yA to vaise sAdhanoM kI athavA unheM janma denevAlI vyavasthA ke sAmane bAdhA DAlane kI upekSA karate haiM athavA unheM harSapUrvaka apanAte haiM, taba vedanA kI cIkha uThatI hai| sazakta aura adhikRta rakSaka baloM dvArA hotI upekSA ko ananta saMsAra bhramaNa kA kAraNa batAyA hai| (27) For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vizva dharma pariSada "vizva dharma pariSada" zabda dviarthI hai| videziyoM ne jisa artha meM yaha zabda pracalita kiyA hai vaha hai - yogyatA ke AdhAra para nahIM, balki bahumata ke AdhAra para sAre vizva kA eka hI dharma ho; aura yaha artha sthApita karane ke liye vizva ke anya sabhI dharmoM ke kRtrima pratinidhiyoM kI banAI gaI eka pariSada, jo isa vizva dharma kA pracAra kre| yaha hai "vizva dharma pariSada" kA vistRta vAcyArtha va lakSyArtha / popa ke netRtva meM jagata kI zveta prajAoM aura unake netAoM kA lakSya jagata meM "eka bhASA, eka veSabhUSA, eka khAna-pAna, rahana-sahana paddhati, eka zikSA, eka korTa, eka nyAya vyavasthA, eka arthavyavasthA ityAdi karane kA hai| usI ke sAtha sAtha eka hI dharma, eka hI Izvara tathA eka hI raMga (zveta raMga) kI prajA rakhane kA bhI hai| isake liye sabhI alpasaMkhyaka pakSoM ko bahumata ke pakSa meM zAmila (vilIna) kara denA hai; aura isa taraha jagata meM eka "vizva dharma" sthApita karanA hai aura isake liye isa pariSada kA Ayojana hai| isa bAta ko yuktipUrvaka saMjo kara 1892 meM zikAgo meM pahalI vizva dharma pariSada Ayojita kI gaI thii| paraMtu usa pariSada meM bhAga lene vAle anya dharmoM ke pratinidhiyoM ko isa kUTanIti kA khyAla usa samaya nahIM AyA thaa| pAzcAtya loga anya dharmoM ke rahasyoM ko jAnane ke liye una dharmoM ke pratinidhiyoM ko bulAte haiM aura 'hamAre dharmoM ke bAre meM videza ke loga suneM, usakI prazaMsA kareM', isa utsAha meM hareka dharma ke pratinidhi isa pariSada meM gye| dharma kI carcA ke liye tad-taddharma ke vidvAnoM kI AvazyakatA hotI hai, na ki kisI pratinidhi kii| paraMtu isa sUkSma bAta kI samajha va pAzcAtya prajA ke hetuoM para zaMkA - ye donoM hI bAteM usa samaya asaMbhava thiiN| "pratinidhiaura "niSNAta-vidvAna' ke bIca kyA aMtara hai? yaha bAta usa samaya khyAla meM na AyI ho, yaha usa samaya ke vAtAvaraNa ke mAna se saha ! saMbhavita hai / kiMtu aba kUTanIti se banAyA gayA unakA cakravyUha bhAratavAsiyoM ko ThIka se samajha lenA cAhiye / nahIM to 'sujJa' mAne jAne vAle loga bhI buddhi kI kamI, mUr3hatA va Thage jAne kI nirbalatA vAle siddha hoNge| anya dharmoM ke rahasyoM-tattvoM ko jAnane kI bAta to mAtra bAharI dikhAvA thaa| asalI bAta to jagata meM eka hI dharma kI sthApanA karane kI ghaTanA meM jagata ke anya dharma virodhI nahIM paraMtu sahayogI baneM, yaha cAla thii| yadi esA ho sake to hI bhaviSya meM unheM alpasaMkhyaka dharma kI zreNI meM rakhakara, bahumata ke AdhAra para eka hI vizva dharma (IsAI dharma) kI kabUlAta unase karavAI jA sakatI hai| kAlAMtara meM ina alpasaMkhyaka dharmoM kA jagata se astitva miTA dene ke liye Aja unakA sAtha liyA jA rahA hai| esA sAtha lene ke liye alaga alaga samaya para alaga alaga kAryakrama banAye jAte rahe haiN| 1892 meM to pratyeka dharmoM ke pratinidhiyoM ko isa vaizvika Ayojana ke prati AkarSita mAtra karane kA vyUha thaa| san 1933 meM laMdana meM sayAjI rAva gAyakavADa mahArAjA kI adhyakSatA meM vizva dharma pariSada kA Ayojana huaa| isameM ahiMsA kI eka nayI paribhASA banAkara, use mahatva dekara, ahiMsA kI paraMparAgata, mUla, satya aura vyApaka paribhASA ko haTAne kA kAryakrama zuru huaa| san 1936 meM phira se zikAgo meM "sarva-dharma pariSada' Ayojita huii| isameM sarva-dharma-samAnatA, samanvaya, sAmUhika prArthanA ityAdi kAryakramoM ko mukhyatA dI gii| taduparAMta bahusaMkhya ke alAvA ke (alpasaMkhya dharmoM ke) pratinidhiyoM ko na zAmila karane kA silasilA zuru kiyA gyaa| (28) For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake bAda jApAna meM vizva dharma ke uddezya ke eziyA meM pracAra ke liye pariSada Ayojita huii| bahudhA 1960 meM manIlA meM yUnesko saMsthA ne alpasaMkhyaka sabhI dharmoM ko "sarva-dharma'' kI ginatI se bAhara kara diyA aura sirpha pAMca dharmoM ke pratinidhiyoM ko bulAkara 'sarva-dharma' kI vizva-dharma pariSada Ayojita kii| pAMca dharmoM kI ginatI hI 'sarva-dharma' meM karake anya dharmoM ko dharma mAnane kI bAta hI miTA dene kI aura isa bAta ko prasthApita kara lene ke liye hI isa pariSada kA Ayojana huA thaa| usake bAda julAI 1965 meM sAna phrAMsisko meM vizvazAMti ke liye 'sarva-dharma-pariSada' kA Ayojana huA aura usameM bhI pAMca dharmoM ko hI sthAna diyA gyaa| isake bAda sitambara 1965 meM laMdana meM eka 'sarva-dharma-pariSada' kA Ayojana huA jisameM vibhinna dharmoM ke samAna tattvoM-siddhAMtoM kI carcA huii| isameM bhI inhI pAMca dharmoM ko zAmila kiyA gyaa| yaha yojanA kA kaisA khUbI pUrvaka Ayojana hai ! 1892 meM sabhI dharmoM ko sthAna diyaa| phira 'sarva-dharma' kI vyAkhyA meM 11 dharmoM ko zAmila kiyaa| phira unameM se mAtra 5 ko rakhakara 6 dharmoM ko nikAla bAhara kiyaa| phira bhI "sarva dharma pariSada", "vizva dharma pariSada", "sarva-dharma ke pratinidhi" vagairaha zabdoM kA sabhI aura pracAra jArI rakhakara esA bhrama banAye rakhA ki "apane dharma ko vizva-dharmoM kI ginatI se bAhara kara diyA gayA hai" isakA kisI ko bhI khyAla nahIM aayaa| loga ye samajhate rahe ki 'sarva-dharma' arthAt unake dharma ko zAmila rakhakara sarva-dharma; aura pAzcAtya mutsaddI yaha samajhate rahe ke unake taya kiye gaye pAMca dharma arthAt sarva-dharma aura isa bhrama ko kAyama rakhate hue ve apanI yojanAnusAra kAma karate rhe| sabhI dharmoM ke prathama caraNa se bAda meM chaMTanI hokara jo gyAraha dharma rakhe gaye, ve the - (1) vaidika (2) jaina (3) sikkha (4) pArasI (5) bauddha (6) islAma (7) IsAI (8) ziMto (9) tAo (10) kanphyUziyasa . .(11) yhuudii| dUsare tabake meM jaba 5 dharmoM ko hI sarva-dharma kI paribhASA meM rakhA gayA to ina 6 dharmoM ko nikAla diyA gayA - (1) jaina (2) sikkha (3) pArasI (4) ziMto (5) tAo aura (6) kanphyUziyasa / ina cha dharmoM ko sarva-dharma yA dharma kI gaNanA se hI bAhara kara dene kA adhikAra kisane diya? ___taduparAMta isa taraha kI vizva dharma pariSada ke Ayojana kA nirNaya vizva ke sarva dharma ke sacce pratinidhiyoM tathA tad-taddharma ke dharmaguruoM kI ekatra-ApasI salAha, pUrva sahamati ke binA hI yaha nirNaya isAI dharmaguruoM ne svecchA se hI le liyaa| itanA hI nahIM, sacce pratinidhiyoM yA adhikRta pratinidhiyoM ko na bulAkara kRtrima/ svayaMbhU/svayaM adhikRta pratinidhi ke rupa meM tad-taddharma ke kucha vidvAnoM ko bulAkara unake sAtha se apanI yojanA kriyAnvita kii| isa 'taraha pratyeka dharma ko bhI do bhAgoM meM bA~Ta diyA - paraMparAgata pratinidhiyoM dvaar| Acarita va pracArita dharma aura naye astitva meM Aye pratinidhiyoM dvArA pracArita dharma / __ svAmI vivekAnaMda vaidika dharma ke tathA vIracaMda rAghavajI gAMdhI jaina dharma ke isa taraha ke naye svarupa ke pratinidhi the| bhArata ke tad-taddharmoM meM usa samaya pravartamAna sthiti meM donoM meM se kisI kA bhI mahatva na thaa| kiMta pAzcAtyoM dvArA, isa deza kI tatkAlIna sarakAra dvArA tathA anyoM dvArA unake vyaktitva ko mahAna svarupa diyA gyaa| (29) For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to ye thA vizva dharma pariSadoM kA saMkSepa meM itihAsa, usake uddezya aura una uddezyoM meM aba taka kI kAryavAhI aura saphalatA kA itihaas| isI zrRMkhalA meM eka vizva dharma kI sthApanA hetu calI gaI eka cAla para dhyAna deN| IsAI dharma ke eka bizapa ko svapna AtA hai ki vizva ke sabhI dharma eka hoN| TAImsa oNpha iMDiyA meM chapI eka khabara, (jisakA hindI anuvAda nIce diyA hai) ko dhyAna se pddh'eN| "bizapa kA svapna, vizva ke dharma eka hoM" (pI. pI. mathAI dvArA) TAimsa oNpha iMDiyA kI samAcAra sevA koTTAyama, 22 pharavarI 1996 keliphorniyA ke episkopala carca ke bizapa viliyama I. svIMga ne 'yUnAiTeDa nezansa' saMsthA kI hI taraha 'yunAiTeDa rilijiyansa oNrgenAijhezana' nAmaka saMsthA kI racanA kA sujhAva diyA hai| eziyA ke IsAIyoM ke sabase bar3e sammelana - 101 vAM 'mArAmona kanvezana' - jisakI pUrNAhuti hAla hI meM huI, meM bolate samaya bizapa viliyama ne vizva ke sabhI dharmoM ko eka chatra ke nIce lAne kI apane svapna kI ghoSaNA kii| unhoMne kahA ki mArca mahIne ke madhya taka ve bhArata meM rahegeM va bhArata ke vividha dharmaguruoM kA isa mudde para . sAtha va sahakAra prApta kreNge| ve kAMcI kAmakoTI pITha ke jagadguru zaMkarAcArya, dalAI lAmA, madara TeresA, DaoN. karaNasiMha tathA jaina va sikha dharma ke dharmaguruoM se milegeN| bizapa sviMga ne, jo isa svapna ko sAkAra karane ke viSaya meM kRta saMkalpa haiM, isa bAta ko 'IzvarI saMketa' batalAyA hai, jisakI preraNA unheM lagabhaga DhAI varSa pUrva huii| yuno ke cArTara para dastakhata kiye jAne kI 50 vIM varSagAMTha ko manAne ke avasara para 'yUnAiTeDa nezansa' ke padAdhikAriyoM ko diye jA rahe rAtri bhoja kI sabhA ke daurAna unheM isa bAta kI preraNA huii| unake isa vicAra ko ronAlDa rIgana (tatkAlIna amarIkI rASTrapati) tathA mikhAIla gorbAceva (tatkAlIna raziyana rASTrapati) ne bhI samarthana diyA thaa| abhI taka ve karIba 40 vividha dharmoM ke pratinidhiyoM se bAtacIta kara cuke haiN| isa vicAra ke mUla meM vizva ke sabhI dharmoM kA sahaastitva hai| mAnava adhikAroM va mAnavoM ke bIca kI asamAnatAoM ke praznoM kI carcA dharma kI paridhI meM raha kara honI caahiye| apane isa vicAra para aura spaSTIkaraNa dete hue bizapa ne batAyA ki vicAroM kA AdAna-pradAna honA cAhiye taH, vikAsa, zikSA, svAsthya ke kSetroM meM sahakAra honA caahiye| bizapa pAkistAna, khAr3I ke dezoM tathA yUropa ke dezoM ke pravAsa kI yojanA banA rahe haiN| unhoMne vizvAsa vyakta kiyA ki agale varSa ke aMta taka ve 'yUnAiTeDa rilijiyansa' ke cArTara kA masaudA taiyAra kara legeN| isa viSaya para ve popa tathA enTIoka ke pitAmaha kA sahakAra bhI prApta karegeM / unhoMne AzA vyakta kI ki 'yUnAiTeDa rilijiyansa' kI chatrachAyA meM sabhI dharma eka dUsare ke prati AdarabhAva rakhate hue bhAI-cAre kI bhAvanA se vyavahAra kregeN|" uparokta samAcAra ke garbha meM kyA hai ? yaha samajhanA jarurI hai| (30) For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaga alaga dezoM kI bhinna bhinna rAjakIya, sAmAjika, Arthika vyavasthAyeM, una prajAoM kI poSAkeM, rahana-sahana, bhASA, khAna-pAna, tyauhAra ityAdi kA nAza karake, usake sthAna para IsU ke upadezoM ke viruddha kAma karanevAlI aura pichale 500 varSoM se astitva meM AyI veTikana kI carca saMsthA dvArA nirdhArita siddhAMto para banI vyavasthAyeM dRDha karane ke lie Aja se 50 varSa pUrva 'yUno' (yUnAiTeDa nezansa) kI sthApanA kI gaI thii| isa saMsthA kI sthApanA meM tatkAlIna briTiza pradhAnamaMtrI tathA amarIkI rASTrapati ne mahatvapUrNa bhUmikA nibhAI thI aura raziyA ke rASTrapati kI bhI isameM sahamati thii| yUno kI sthApanA ke bAda eka eka karake aneka rASTroM ko usakA sadasya banA diyA gayA, tAki yUno ke mAdhyama se una dezoM kI prajAoM ke jIvana meM AmUla parivartana kiye jA sake / udAharaNa ke taura para, 'phAo' (phUDa eMDa egrIkalcara oNragenAijhezana) dvArA taya kI gaI anna nIti vizva ke sabhI rASTroM meM una rASTroM ke kRSi vibhAgoM dvArA lAgU kI jA rahI hai| isI taraha se 'yUno' kI arthAta pazcima ke zveta mutsaddIoM dvArA vizva ke sabhI baccoM ke lie banAI gaI nIti- 'yUnisepha' saMsthA ke dvArA sabhI rASTroM meM kriyAnvita kI jA rahI hai| isI taraha 'yUno' kI 'varlDa heltha oNragenAijhezana' dvArA taiyAra kI gayI svAsthya nIti tathA "inTaranezanala lebara oNragenAIjhezana' dvArA taiyAra kI gayI zramika nIti kA pAlana bhI sadasya rASTroM ko karanA hI par3atA hai| Aja 50 varSoM meM yUno kI saMsthA kitanI zaktizAlI bana cukI hai, isakA anubhava kiyA jA sakatA hai| azveta prajAoM ke dezoM para yUno kI saMsthA gaharA dabAva DAla sakatI hai| usake AdezoM kI avagaNanA karane vAloM para Arthika nAkebaMdI biThAyI jAtI hai| ___alaga alaga rASTroM ke rAjanaitika vaizvIkaraNa ke uddezya ko saphala banAne ke bAda 'yUno' aba AI.ema.epha. tathA varlDa baiMka jaisI saMsthAoM ke mAdhyama se Arthika vaizvIkaraNa kI dizA meM tejI se Age bar3ha rahI hai| jisake phalasvarUpa samasta vizva meM eka hI prakAra kI nApa-taula paddhati dAkhila kI gayI hai| isI prakAra samasta vizva meM eka hI mudrA kA pracalana ho to isameM koI Azcarya kI bAta nahIM hogI (yaha mudrA zAyada DaoNlara bhI ho sakatI hai) / isake sAtha hI sAtha vizva ke sabhI rASTroM meM hAla meM pravartamAna vibhinna sAmAjika vyavasthAoM ke sthAna para 'yUno' dvArA taya kI gaI sAmAjika vyavasthA lAgU ho jaayeNgii| isake bAda kA kadama hogA vizva ke dharmoM ke vaizvIkaraNa kaa| isake liye yUno jaisI hI 'yUnAiTeDa rilijiyansa' (URs) nAmaka saMsthA kI sthApanA karane ke cakra gatimAna ho cuke haiN| vibhinna dezoM meM pravartamAna dharma ke siddhAtoM, hiMsA-ahiMsA kI paribhASAoM, dhArmika anuSThAnoM, dhArmika vidhiyoM Adi kA vinAza karake, usake sthAna para veTikana saMsthA dvArA taya kI jAne vAlI dharma kI paribhASA, dhArmika vidhiyA~, dharmagraMtha Adi prasthApita karane ke lie. 'yUnAiTeDa rilijiyansa' nAmaka isa naI saMsthA kA upayoga karane kI gUr3ha yojanA hai| isa hetu ko phalita karane ke lie vizva ke sabhI dharmoM ko eka chatra ke nIce lAne ke lie aba prayAsa hoNgeN| jisa taraha se rASTroM ko yUno kA sadasya banAyA, usI taraha pratyeka dharma ko 'yUnAiTeDa rilijiyansa' saMsthA ke sIdhe yA parokSa rupa se sadasya banA liye jAyegeM, jisase usa saMsthA ke dvArA taya siddhAMta sadasya dharmoM ko svIkAra karane hI pddegeN| aisA hone se hAla ke dharmoM ke alaga alaga astitva kA vinAza ho jaayegaa| ___ ataH bhArata ke sabhI dharmaguruoM se namratApUrvaka vinaMtI hai ki 'yUnAiTeDa rilijiyansa' nAmaka saMsthA kI sthApanA kA tIvra virodha kreN| isa saMsthA kI sthApanA ke lie amarIkA tathA raziyA ke rASTrapatiyoM arthAta rAjanaitika netAoM ne harI jhaMDI dikhAyI hai| iMglaiMDa ke pradhAna maMtrI kI bhI isa viSaya meM sahamatI hai| dhArmika svarupa kI saMsthA kI sthApanA ke lie rAjanaitika netAoM kI sahamati aura anumodana kyoM liyA jA rahA hai ? sammohita (31) For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane vAle zabdachala meM pha~sa kara isa saMsthA kA sadasya na bananA hI hitAvaha hai, anyathA hamAre dharmoM kA svataMtra astitva vinaSTa hue binA nahIM rhegaa| - parde ke pIche eka vizva rma karane kI jo taiyAriyAM cala rahI haiM isakI pariNati aba dharmAcAryoM kI 'sahAstrAbdi vizva-zAMti pariSada meM ho rahI hai, jisakA Ayojana agasta 2000 meM yUnAITeDa nezansa ke tattvAdhAna meM hogA / isa viSaya meM TAImsa oNpha iMDiyA meM chapI di. 26-5-2000 kI saMlagna riporTa pddh'eN| duniyA ke sabhI dharmoM ko eka chatra ke nIce lAne kI bAta isameM kahI gaI hai| chatra kA nAma garbhita rakhA gayA hai kiMtu . SaDayaMtra kI taha taka pahu~cane vAle samajha hI jAyeMge ki yaha chatra veTikana kA hai| "samiTa' kI taiyArI joroM para hai| pazcimI vizva kI sArI tAkateM isake pIche lagI haiM, kiMtu bali vedI para caMr3hane vAle dharma ke dharmAcAryoM aura dharma kA pAlana-AcaraNa karane vAloM ko isa bAta kI koI ciMtA - ciMtA to bAda kI bAta hai, zAyada pUrI jAnakArI aura bhayaMkaratA kA ahasAsa bhI nahIM hai| dharma kSetra meM Ane vAle AmUlacUla parivartana aura vidhvaMsa kI cetAvanI dene kA yaha namra prayAsa hai aura vinaMtI hai dharmAcAryoM se ki ve jAgeM aura ise rokeN| (32) For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yunAITeDa nezansa ke tattvAvadhAna meM agasta 2000 meM Ayojita dhArmika va AdhyAtmika netAoM kI sahastrAbdi vizva zAMti zikhara pariSada dvArA jArI udghoSaNA ke anucchedoM kA "posTa maoNrTama" isa vizva zAMti zikhara pariSada kI udghoSaNA ke anucchedoM kA 'posTa maoNrTama' karane se pahale isa pariSada upasthita rahane vAle dharmaguruoM se nimnalikhita prazno ke uttara mAMgeM jAyeM; 1) isa zikhara pariSada kA utthAna kisane kiyA thA ? jagata ke dharmaguruoM, aura vizeSata: AdhyAtmika vizva meM netA ke sthAna para Arur3ha bhArata ke dharmaguruoM ne isa pariSada kA utthAna kiyA thA ? yA kisI anya vyakti yA vyaktiyoM ne yA kinhI saMsthAoM ne isa pariSada kA utthAna kiyA thA ? aise vyakti ko, vyaktioM ko yA saMsthA ko esI pariSada Ayojita karane kA adhikAra thA ? esA adhikAra unheM kahA~ se milA ? 2) bhArata ke dharmaguruoM ko isa pariSada meM zAmila hone kA nimaMtraNaM kisane kiyA ? nimaMtraNa dene vAloM ko vaisA adhikAra thA ? aura kyA tad tad dharma ke adhikRta dharmaguruoM ko nimaMtraNa bhejA gayA thA ? yA phira pariSada AyojakoM ko abhISTa ese dharmaguruoM ko nimaMtraNa diyA gayA thA ? yA phira bhArata ke dharmaguru svaMya isa pariSada meM zAmila hue ? * 3) kisa prakAra kI vizva zAMti ke liye isa zikhara pariSada kA Ayojana huA thA ? bhAratIya Adarza kI vizva zAMti ke liye ? yA yUno ke Adarza ke vizva zAMti ke liye ? donoM ke vizva zAMti ke AdarzoM meM jamInaAsamAna kA aMtara hai| bhAratIya Adarza kI vizvazAMti meM sabhI jAtiyA kA, sabhI prajAoM kA, sabhI dharmoM kA, sabhI raMgoM kI prajAoM kA astitva jagata meM Tika sake esA avakAza hai| yUno ke Adarza kI vizva zAMti meM sabhI prakAra ke bhedoM kI nAbUdI ISTa hai| jagata meM mAtra eka hI dharma (IsAI dharma) aura eka hI raMga (zveta) kI prajA ko TikAye rakhane kA usakA Adarza hai| kisa Adarza kI vizva zAMti kI sthApanA ke liye isa pariSada ko Ayojita kiyA gayA isakA prAmANika khulAsA pariSada ke AyojakoM se bhArata ke dharmaguruoM ko prApta kara lenA caahie| 4) isa pariSada kI udghoSaNA kisane taiyAra kI thI ? kyA jagata bhara ke dharmaguruoM ne ikaThThe hokara yaha udghoSaNA taiyAra kI thI ? yA yaha udghoSaNA pahale se hI taiyAra thI ? aura jagata ke dharmaguruoM ne isa para apane hastAkSara karake apanI svIkRti de dI ? . pariSada meM sammilita dharmaguruoM kI ora se unake anuyAyIoM ko uparokta praznoM ke sahI uttara mileM to ve apane apane dharmaguruoM ke isa zikhara pariSada meM upasthita rahane ke nirNaya kA samarthana bhI kara sakegeM / dviarthI zabdoM aura kapaTa se bharapUra isa udghoSaNaNA kI bhASA ko samajhane kA aba hama prayAsa kreN| upara darzAyA hai vaise vizva zAMti zabda dviarthI hai| isa pariSada ko Ayojita karane vAle kisa Adarza kI vizva zAMti kI ora vizva ko le jAnA cAhate haiM usakA spaSTIkaraNa nahIM kiyA gayA hai, ulTA use chupA kara rakhA gayA hai| isa udghoSaNA kI zuruAta meM kahA gayA hai. 'Humanity stands at a critical juncture in history' arthAt'"mAnavajAti Aja saMkaTapUrNa sthiti meM A par3I hai"| esA kyoM huA ? (33) For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'mAnavajAti Aja saMkaTapUrNa sthiti meM A par3I hai' - yaha vidhAna vartamAna paristhiti kI jAnakArI to detAM hai| paraMtu isa paristhiti ko janma dene vAle kAraNa kyA haiM ? ye kAraNa satya haiM yA jhUThe? isakI pUrI jA~ca kiye binA aMgale kadamoM ke bAre meM kaise vicAra ho? jina kAraNoM se yaha paristhiti nirmita huI hai una kAraNoM ko dUra karane se kyA pUrvavat susthiti kI sthApanA nahIM ho sakatI? kyoM nahIM ho sakatI? bhUtakAla meM mAnavajAti esI saMkaTapUrNa sthiti meM AyI thI? kyoM nahIM AyI thI? aura agara AyI thI to usa sthiti se bAhara nikalane ke liye kyA upAya kiye gaye the? vahI upAya kyA Aja nahIM kiye jA sakate? kyoM nahIM kiye jA sakate? ___"mAnavajAti Aja saMkaTapUrNa sthiti meM hai" - yaha vidhAna hI prAmANita karatA hai ki mAnavajAti esI vikaTa sthiti meM pahale kabhI nahIM AyI thii| isakA kAraNa thA- bhArata ke mahAsaMtoM dvArA mokSa ke lakSa ke sAtha racI. " gayo cAra puruSArthoM kI nIMva para AdhArita jIvana vyavasthA - saMskRti, jo sAre vizva meM thor3e yA adhika aMzoM meM sarvatra lAgU thii| yUropiyana rAjanaitika vidvAnoM dvArA phailAye gaye jhUTha ke anusAra yaha saMskRti mAtra 5000 varSa pUrAnI nahIM hai| lAkhoM varSa pUrva isa saMskRti kI racanA huI hai aura lAkhoM varSoM se usakA astitva TikA huA hai, yahI tathya isa saMskRti kI vizva kalyANakAritA ko sAbita karatA hai| satya vAta to yaha hai ki pichale 5.00 varSoM se veTikana carca dvArA IsA aura zoSaNa kI nIMva para TikI anArya jIvana vyavasthA utpanna kI gayI hai aura usake vizva vyApI amalIkaraNa dvArA Arya jIvana vyavasthA ke amala meM gaMbhIra gaDDhe par3ane lage haiN| isake phalasvarupa hI mAnavajAti Aja vikaTa paristhiti meM Ana par3I hai| isa. DakIkata ko chupA kara mAnavajAti ke liye "navI dizA" taya karane ke prayAsa meM sahAyaka banane ke liye dhArmika. va AdhyAtmika netAgirI kI AvazyakatA batAI jA rahI hai| pyA artha hai isa "nayI dizA'' kA? vAstava meM nayI dizA taya karane kI koI AvazyakatA hI nahIM hai| veTiksana dArA phailAyI gayI anArya jIvana vyavasthA kA amalIkaraNa jagata bhara meM samApta karavA kara mAnavajAti. ko samaya kI kasauTI para kharI utarane vAlI vizva kalyANakara Arya jIvana vyavasthA ke amala kI ora le jAne kI AvazyakatA hai aura isa bhagIratha kArya kI jimmedArI bhArata ke dharmaguru tatkAla nibhAnA zuru kara deM, yaha jArI hai| jagata bhara ke dharmaguruoM ko nayI dizA nizcita karane kI yA kisI anya dvArA taya kI gayI dizA-zUnya nayo dizA kI aura jagata ko le jAne kI jimmedArI uThAne kI koI AvazyakatA nahIM hai| unakI jimmedArI to adhyAtmavAda kI nIMva para khar3I vizva kalyANakara Arya jIvana vyavasthA kI puna: pratiSThA karane kI hai| isa udghoSaNA kI zuruAta meM "dhArmika aura AdhyAtmika netA" aise do vibhAga kyoM kiye gaye haiM? kyA dhArmika netA AdhyAtmika netA nahIM haiM ? mAnava ke AdhyAtmika vikAsa ke liye hI to dharma kI utpatti huI hai| dharmaguru isa vikAsa meM sahAyaka vanate haiM, mArgadarzaka banate haiN| ata: dharmaguru hI AdhyAtmika netA bhI haiN| to phira "AdhyAtmika netA" zabda prayoga karane ke pIche udghoSaNA taiyAra karane vAloM kA kyA prayojana hai ? isa bAta . kA spaSTIkaraNa honA caahie| ava udghoSaNA kI carcA kareM ...udghoSaNA kI prastAvanA ke pahale anuccheda meM likhA hai 'whereas the United Nations and the religions of the World have a common concern for human dignity, justice and peace' . (34) For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yunAITeDa nezansa nAma kI saMsthA ko mAnava jAti ke (sabhI mAnavoM ke) gaurava kI rakSA meM, nyAya kI rakSA meM, jagata meM saccI zAMti kI sthApanA meM koI rasa hai hI nhiiN| ulTe ina tInoM cIjoM kA astitva khatare meM par3eM isI Azaya se isa saMsthA kI utpatti san 19.45 meM yUropiyana rAjanaitika netAoM ne (dhArmika netAoM ne nahIM) kI hai, aura usI dizA meM Aja taka ke usake sAre prayAsa rahe haiN| bhArata ke dharmaguruoM ko adhyAtmavAda para AdhArita tattvoM kI rakSA meM jimmeMdArIpUrvaka kA rasa hai; jabaki yUno ko hiMsA va zoSaNa para AdhArita bhautikavAdI tattvoM aura vyavasthAoM ko sAre jagata meM phailAne meM rasa hai| alabatta isa bAta ko Aja gupta rakhA jA rahA haiM, kyoMki bhautikavAda ke AdhAra kA nyAya, mAnava gauravaM tathA zAMti phailAne meM adhyAtmavAda ko samarpita bhArata ke dharmaguruoM ke sahakAra kI yUno ko abhI darakAra hai| ... ..yUno bhautikatAvAdI bala hai, bhArata ke dharmaguru adhyAtmavAdI bala haiN| isa donoM baloM kA mela asaMbhava hai| ye donoM bala eka maMca para sAtha baiTha kara kAma kara hI nahIM skte| ... .. taduparAMta yUno zuddha dhArmika saMsthA nahIM hai| bhArata kI dharmaguru-saMsthA zuddha dhArmika saMsthA hai| isaliye bhI ina donoM kA eka maMca para ikaTThe AnA saMbhava nhiiN| .. ..... ... bhArata aura jagata ke sabhI dharmaguruoM ko yUno ke sacce svarupa ko pahacAna lenA caahiye| usake mIThe aura pakedAra vANI-vilAsa se yA ADaMbara bharI pariSadoM ke Ayojana se prabhAvita nahIM ho jAnA caahie| adhyAtmavAda kI nIMva para raMcI gayI dhArmika, Arthika, sAmAjika va rAjakIya vyavasthAoM ko naSTa karake, bhautikavAda kI nIMva para raMcI gayo dhArmikaM Adi vyavasthAoM ko jagatabhara meM phailAne ke liye yaha saMsthA kArya kara rahI hai| "nayI dizA'' kA artha hai bhautikavAda kI nIMva para banAI gaI.jIvana vyvsthaa| ..... .. - prastAvanA ke anuccheda tIna va cAra meM kahA gayA hai. 'whereas.religions have contributed to the peace of the world, but have also been used to create division and fuel hostilities' . "Whereas our world is plagued by violence, war and destruction, which are sometimes perpetrated in the name of religion. i . kisI vyakti ne, vyaktioM ke samUha ne dharma kA yA usake saMsthApaka kA upayoga mAnavajAti ko vibhakta * karane meM, yA atyAcAra karane meM kiyA ho to usameM usa vyakti kA yA vyaktioM ke samUha kA doSa hai| inake 'kukRtyoM ke lie dharma ko doSI nahIM ThaharAyA jA sktaa| vizva kA antatogatvA kalyANa hI ho ese upAya batAne " nAlI dharmasaMtA para vyaktiyoM ke doSoM kA AropaNa karanA yaha to.dharma mahAsattA para hI atyAcAra karanA huaa| * AtmA ke vikAsa meM sahAyaka dharma mahAsattA ke prabhAva se hI hiMsA va yuddhoM se ghera liye gaye vartamAna vizva meM Aja." bhI paropakAra vRtti, dayA, anukaMpA, kSamA vagairaha sadguNa ubhara rahe haiN| ..... .... jisa vyakti yA vyaktioM ke samUhoM ne dharma ke nAma kA upayoga jagata kI mAnavajAtiyoM ke vibhAjana karane ke liye hI nahIM, apitu mAnavoM ki jAtiyoM kI jAtiyoM kA nAza karane meM, mAnavajAti para julma va - atyAcAra kI jhaMr3iyA~ barasAne meM kiyA ho, usameM veTikana carca kA nAma mukhya rUpa se ubhara kara AtA hai| .. ... IsA masIha ne yA unake dvArA sthApita IsAI dharma ne mAnavajAti ko nukasAna nahIM pahu~cAyA hai| hA~, IsA 'masIha ke nAma para, unake Adeza ke viruddha jAkara, veTikana nAmaka carca saMsthA ne pichale pAMca sau varSoM meM mAnava * jAtiyoM ke nikaMdana kA, una para julma aura atyAcAra kI. jhaMr3iyA~ barasAne kA pizAcI kRtya kiyA hai, jisake liye veTikana carca ko sAre vizva kI-kSamA bhI mA~ganI par3I hai| veTikana carca ke isa pApa kA bojha IsA masIha para, IsAI dharma para yA jagata ke anya dharmoM para nahIM DAlA jA sktaa| __(35) For Personal Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upara anuccheda tIna meM prayukta zabda but have been used adhika se adhika to veTikana carca saMsthA ko aura usake IzAroM para calatI yUno saMsthA ko lAgU par3ate haiN| udaghoSaNA kI prastAvanA ke anuccheda 6 meM kahA gayA hai 'whereas no individual, group or nation can any longer live as an isolated microcosm in our interdependent world, .......... emerging global community.'. ___ yaha satya to bhArata ke mahAsaMtoM ko yugoM pUrva se samajha meM AyA hI thaa| tabhI to unhoMne jagata ko "vasudhaiva' kuTumbakam'' nAmaka sUtra dekara usa para calane kA upadeza diyaa| itanA hI nahIM "Atmavat sarva bhUtaSu'' - svaMya ke samAna hI sabhI jIvoM ko mAnane kA upadeza dekara jIva mAtra kI hiMsA se saMpUrNatayA yA jitanA adhikAdhika ho sake, nivRtta hone kA Adeza diyA, aura usake upAya bhI btaaye| paraMtu veTikana carca ke IzAre para nAcatI yuno saMsthA ne bhArata ke mahAsaMtoM ke AdezoM/upadezoM kA pAlana na ho sake itanI hada taka, ina AdezoM ke pAlana meM sahAyaka banatI cAra puruSArtha kI nIMva para khar3I Arya jIvana vyavasthA ko aura usake aMgo ko tor3aphor3a diyA hai| 'all must realise' yaha realise karane kI jarurata to yuno aura usake sarjako ko hai| _ 'Emerging Global Community' isameM 'Emerging' zabda kyA iMgita karatA hai ? 'Global Community' ke siddhAMta ko to bhArata ke saMto ne sadiyoM se svIkArA hai| to yaha kauna sI naI vaizvika komyuniTI ubhara rahI hai ? astitva meM A rahI hai ? prastAvanA ke anuccheda 7 meM kahA gayA hai: 'Whereas in an interdependent world peace. requires agreement on fundamental ethical values'. ye mUlabhUta naitika mUlya kauna se hai ? aura ve kisane taya kiye haiM ? unakI jAnakArI prApta kiye binA hI vizvazAMti zikhara pariSada meM ekatrita dharmaguruo ne yaha udghoSaNA patra taiyAra kiyA hogA ? aura usa para hastAkSara kiye hoMge ? kyAM naitika mUlyoM ko AdhyAtmika mUlyoM se bhI mahAna mAnA gayA hai ? naitika mUlya AdhyAtmika mUlyoM se U~ce haiM yA nIce ? kyA mAtra naitika mUlyoM se jagata meM vAstavika vizva zAMti kI sthApanA ho sakegI ? yA phira adhyAtmavAda kI buniyAda para khar3e AdhyAtmika mUlyoM se jagata meM vAstavika zAMti kI sthApanA hogI ? kyA naitika mUlya adhyAtmavAda kI buniyAda para khar3e hoMge ? yA phira bhautikavAda kI buniyAda para khar3e hoMge ? prastAvanA ke anuccheda 8 meM kahA gayA hai: 'Whereas there can be no real peace until all groups and communities acknowledge the cultural anc religious diversity...' kyA yaha bAta yuno ko mAnya hai ? yuno ne to vizva meM se raMgabheda khatma karane kA arthAta alaga alaga raMga kI prajAoM kA bheda miTAne kA prastAva kiyA hai| aura aba vaha dharmabheda khatma karane kA prastAva rakha sake usa dizA meM pahale se nirdhArita kAryakramoM ke anusaMdhAna meM Age bar3ha rahA hai| yuno ko alaga alaga raMga kI prajAoM kA aura alaga alaga dharmoM kA astitva mAnya nahIM hai, yaha bAta sAbita ho sakatI hai| agara yaha bAta sAbita ho jAya to kyA isa pariSada meM upasthita dharmaguru, yuno ke netRtva meM vAstavika zAMti kI sthApanA ho sakatI hai, aisI bhramaNA se bAhara AyeMge ? prastAvanA ke anuccheda 9 meM kahA gayA hai: 'Whereas building peace requires an attitude of reverence for life, freedom and justice, the eradication of poverty, and the protection of the environment...' (36) For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba yuno aura usakI aneka zAkhAyeM jagata kI azveta prajAoM ke AsapAsa gulAmI kA phaMdA jyAdA se jyAdA kasane kI nItiyA~ banA rahe haiM, aura use amala meM lA rahe haiM, prAkRtika siddhAMtoM ke AdhAra para banAye huye nyAya kA sareAma bhaMga kara rahe haiM, garIbI aura bhUkhamarI bar3hAne kI nItiyA~ amala meM lA rahe haiM, vAyu-jala-jamIna dUSita ho aisI audyogika Adi nItiyA~ banA rahe haiM, taba isa pariSada meM zAmila dharmaguru usI yuno ke sAtha hAtha milA kara jagata meM se ina dUSaNoM ko kisa prakAra dUra kareMge ? vizva meM philahAla kauna sI paristhiti vidyamAna hai usakI uparokta asAra jAnakArI dene ke bAda pariSada ke dharmaguru aba AghAtajanaka kadama uThA rahe haiN| Upara prastAvanA meM jo aspaSTatAe~ hai, usakA yuno se khulAsA mAMge binA pariSada ke dharmaguru kisa tarIke se yuno jaisI rAjakIya saMsthA ke sAtha hAtha milAne kI vacanabaddhatA prakaTa kara rahe haiM? kyA jagata ke dharmaguru jagata meM vAstavika vizva zAMti sthApita karane meM sakSama nahIM hai ? kisalie unako jagata meM azAMti phailAnevAlI yuno saM thA ke sahAre zAMti sthApita karane ke svapna dekhane cAhie ? yuno ke netRtva tale zAMti sthApita karanI ho to jagata meM se dharmabheda (alaga alaga dharma) aura raMgabheda (alaga alaga raMgoM kI prajA) ko khatma karanA hogaa| kyA pariSada ke dharmaguruoM ko yaha mAnya hai ? ___ udghoSaNA ke sabhI anuccheda mAtra zabdoM kI zobhA bar3hAnevAlI - ADaMbarayukta bhASA hai, jo mAtra kAna ko sunane meM mIThI lage vaisI hai| yuno ke netRtva tale mAnava samAja ke prati koI bhI jimmedArI jagata ke dharmaguru nibhA hI nahIM skte| mAnava samAja ke prati dharmaguruoM ko yadi apanI jimmedArI nibhAnA ho to jagata meM cAra puruSArtha kI nIMva para khar3I saMskRti ko lAgU karavAne meM yuno kA sahakAra mAMganA caahie| yuno ko cAra puruSArtha kI saMskRti ke vinAza kI yojanAyeM banAne aura use lAgU karavAne ke kAryakramoM ko chor3ane ke liye bAdhya karanA caahie| yadi esA ho jAya to phira jagata ke dharmaguruoM ko aura kucha bhI karane ko nahIM rahegA kyoMki cAra puruSArtha kI Arya jIvana vyavasthA hI mAnavaprajA kA rakSaNa karane meM aura usako sanmArga kI tarapha le jAne meM sakSama hai| yuno dvArA nirmita anArya jIvana vyavasthA ke amala se aura usako sahArA dene se vizva zAMti prasthApita hone kI bajAya azAMti hI bar3hegI, garIbI bar3hegI, mahaMgAI bar3hegI, bhUkhamarI bar3hegI aura aneka prakAra ke julmoM kI jhar3I azveta prajA para bar3hatI hI jaayegii| __bhArata ke mahAsaMtoM dvArA jagata ko bheMTa dI huyI cAra puruSArtha kI nIMva para khar3I Arya jIvana-vyavasthA hI vizva meM vAstavika zAMti sthApita karane kA amogha aura ekamAtra sAdhana hai| isa vyavasthA ke amalIkaraNa meM AnevAle avarodhoM ko dUra kara usakA acUka amalIkaraNa yahI jagata ke dharmaguruoM kA aura khAsa karake bhArata ke dharmaguruoM kA mAnavajAti ke prati pavitra kartavya hai| mAnavajAti ke prati unako yaha kartavya nibhAne ke liye kaTibaddha honA cAhie, na ki yuno jaisI saMskRtibhakSI saMsthA ke sAtha colloborate karane kA svapna meM bhI vicAra karanA caahiye| (37) For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna rAja vyavasthA galata hai Arya prajA ko bacAne ke lio prAcIna vyavasthA punarjivita kareM bhAratIya prajA kA jIvana, saMskRti aura dharma bhArI khatare meM hai| .. zveta prajA ke gupta AkramaNa se raMgIna prajAkA sarvanAza ho rahA hai| aMtararASTriya rAjakAraNane raMgIna pranA ko barabAda karane ke lie SaDayaMtra banA dIyA hai| zveta prajA ke pratinidhi Arya saMskRti evam AryaprajA ke vinAza ke lie aneka varSoM se kaTibaddha ho , rahe hai / apanI usa yojanA ke anusAra ve jaba bhArata para zAsana calAte the taba bhI jo na karaH zake vahI anda kara rahe haiM / sthAnika svarAjya dekara bhArata ke sAtha banAvaTa kI haiM, kyoMki hamArI purAnI. rAjya vyavasthA naSTa kara dI gaI haiN| aura apane zAsana kAlina rAjya paddhati aura zikSA paddhati ko draDha karake, usake dvArA dezI aMgrejo ko pedA kara diyA haiM / zveta prajA ke una murAdiyoM kA pratikAra kevala vahI bhAratIya kara sakatA hai jo duradarzI dezapremI ho / usako Arya saMskRti evam AryaprajA ko vinAza kI AMdhI meM se bacAne kA pracaMDa puruSArtha karanA hogA / taba hI unakI ukta yojanA naSTa hogI / kintu usa kArya ke lie bhArata ko phasAnevAlI AbhAsI AjhAyo prApta karane meM jitanA kaSTa uThAnA par3A usase kahIM adhika kaSTa uThAnA par3egA / hamAre mahAna bhArata kI saMskRti evam prajA ke saMskAro ko samApta karane ke lie zveta prajAne kyA kyA nahIM kiyaa| 1. rAjya vyavasthA evam rAjya paddhati meM parivartana kiyA jo bhArata kI praNAli aura saMskRti ke khilApha haiN| 2. rAjya para se niHsvArtha saMta puruSo kA varcasva naSTa kara diyA aura bahumata vAda kI vicAradhArA meM phasA diyA / 3. Arya prajA ke hitaciMtaka mAjanoM ko balahIna karake unako nAmazeSa kiyA / 4. saMgreja mutsadI bhekole ne aisI zikSaNa praNAli prasthApita kI jisako Aja taka koI badala nahIM zakA | usane jo AgAhI, kI thI vaha satya siddha huI haiM, usakI zikSA paddhati ke kAraNa bhArata ke loga apanI saMskRti, : dharma evam apanI uttama samAja vyavasthA se Apa hI Apa vimukta ho gae hai / deza meM Aja aneka dezI aMgreja pedA ho rahe hai, jo ki zveta prajA ke mutsadIyoM ke hAtha ke khilaune bana gae haiN| unhoMne bhArata ke sukhI grAmajanoM kI tAkata naSTa karane ke lie khetI ko madhyati bhI badala dI hai / aura .. khetI ke AdhAra rupa pazudhana ko balahIna banAne ke lie carAgAhoM ko dhIre dhIre kama kara diyA haiM / pazuoM ko nirbala banAkara unakI kala ke yogya ThaharAyA / hamAre deza meM upayogI aura binaupayogI pazudhana jaisA koI khyAlaM pahele nahIM thA / aMgrejone A kara ina zabdoM ke prayoga dvArA bhAratIya pazudhana ko naSTa karane kI yojanA saphalatA purvaka banAI : kintu bhAratIya prajA to mAnatI haiM ki pazuoM ke vinAza kA tAtparya hai, "unakA apanA vinaash"| 6. bhAratIya prajA ko nirbala banAne ke aneka prayala zveta mutsadIyoMne saphalatA purvaka kiyeM hai| 7. go-vaMza AdhArita ahiMsaka arthataMtra ke sthAna para zoSaNayukta pAzcAtya hiMsAtmaka arthataMtra apanAyA / isu ke 1857 sAla taka bhArata kA arthataMtra purNataH go-vaMza para AdhArita thA / isake dvArA khetI ke lie Avazyaka govara khAtara paryApta mAtrA meM vinA kisI kharca ke prApta hotA thA / ataH 'kheta pedAMza binA kharca ko prApta hotI thI / kisAna svAvalaMbI thA / logoM ko anAja, ghI, dUdha, AdI sahaja meM hI milatA thaa| pAzcAtya hiMsAtmaka arthataMtra padhdhati se deza ko garIva banA diyA hai / unhoMne bhArata ke karoDoM mAnava evam pazuoM ko jIte jI asthipaMjara banA rakhA hai| 8. zveta prajA ne bhArata meM krizciyana mizanarIo ko dunIyAde isa prakAra DAlI haiM jisase abataka bhI dharma parIvartana pravRtti cAlu rahI haiM / ve hinduoM ko. kizcayana banA rahe haiM, ataH krizcayanoM kI. AbAdI dina pratidina bar3ha rahI hai| .. ye videzI loga aMtararASTrIya saMsthAo ke dvArA vikAsa ke nAma para sahAyatA pradAna karake Arya saMskRti ko khatma kara rahe haiM, aura sAmAjika vyavasthA ko chinnabhinna kara rahe haiN| (38) ' For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virodha veTikana kA, na ki isAI dharma kA IsA masIha kA paMtha zuru hone ke pazcAt san 1491 taka IsAI dharma ke saMtoM ne apane dharma ke pAlana va pracAra karane ke liye vizva meM calI AtI praNAlikAoM meM kisI taraha kI ar3acane paidA nahIM kI thii| AtmA va janakalyANa ke hita kI dRSTi se IsA masIha dvArA nirupita dayA mArga kA hI unhoMne avalaMbana liyA thA aura usakA pracAra karane ke liye yUropa meM jagaha-jagaha para prArthanA karane ke sthAna - carca sthApita kiye the| veTikana carca bhI esA hI eka carca thA / paraMtu I. sa. 1492 ke bAda usa carca ke dharmaguru ke rupa meM niyukta hue popa ailekjheMDara (chaThe ) ne usa dharmasthala ko rAjanaitika aDDe meM badala ddaalaa| IsAI dharma ke anya dharma-sthaloM (carcoM) ke pramukha dharmaguruoM kI maMDalI se apane Apa ko alaga karake, veTikana carca ke usa dharmaguru ne samasta vizva ko apanI sattA ke nIce lAne kI AsurI lAlasA se veTikana carca kA rAjakIya kendra meM rupAMtara kiyaa| bAhara se unhoMne dharmaguru hone kA dikhAvA cAlU rakhA, paraMtu AMtarika rupa se ve rAjanaitika netA bana gaye / taduparAMta, taba taka ve sirpha veTikana carca pramukha the, paraMtu I. sa. 1492 ke bAda ve svaMya ko IsAI dharma ke sabhI carcoM ke pramukha ke rupa meM tathA IsAI dharma ke sabhI anuyAyIoM ke pramukha ke rupa meM mAnane lage aura usa mAnyatA ko puSTa karane ke vyavahAra zuru kiye| arthAt san 1492 ke pazcAta IsA masIha ke paMtha ke sthAna para veTikana paMtha zuru huA / paraMtu yorapa kI prajA 'ekAeka to veTikana paMtha kA svIkAra nahIM karatI, isaliye unako chalane ke liye IsA kA nAma lenA to unhoMne cAlU hI rkhaa| IsA ke nAma para unhoMne yUropa ke logoM ko veTikana kI ora khIMcanA zuru kiyA / pUre vizva ko veTikana kI sattA ke nIce lAne kI duSTa lAlasA pUrI karane ke liye unhoMne spena va portugala ke rAjAoM kA sahayoga mAMgA aura esA sahayoga milane kI lAlaca meM unhoMne AdhA vizva spena ke rAjA ke caraNoM aura AdhA vizva portugala ke rAjA ke caraNoM meM eka jAhira 'bula' ke mAdhyama se bheMTa kara diyaa| isake bAda spena rAjA ke pratinidhi ke rupa meM kolaMbasa ne pazcima ke dezoM meM tathA portugala ke rAjA ke pratinidhi ke rupa meM vAsko. DI gAmA ne pUrva ke dezoM meM kaisA bhaMyakara narasaMhAra kiyA yaha to itihAsa prasiddha hai| yadi popa ailekjhAMDara (chaThe) sacce dharmaguru hote to unhoMne vizva meM esA narasaMhAra zuru kiyA hotA ? sacce dharmaguru to vizva meM zAMti phailAne vAle hote haiN| paraMtu 1492 meM veTikana ke pramukha dharmaguru ke rupa meM sthApita popa dharmaguru na rahakara sattA pipAsU rAjakIya netA bana gaye the / ataH bhArata A rahe popa se yaha spaSTIkaraNa mAMganA cAhiye ki - 1) ve veTikana carca ke pramukha dharmaguru ke rUpa meM bhArata A rahe haiM ? yA 2) veTikana rAjya ke rAja- pramukha ke rupa meM bhArata A rahe haiM ? kaha denA cAhiye ki jo uthalaputhala macAI yadi ve veTikana carca ke dharmaguru ke rupa meM bhArata A rahe hoM to hameM unheM spaSTa rupa I. sa. 1492 ke pazcAt veTikana ke rAja-pramukhoM ne dharmaguru ke AvaraNa ke nIce vizva meM hai usake liye una popa ke uttarAdhikArI ke rupa meM Apako samasta vizva kI prajAoM kI kSamA mAMganI cAhiye aura zveta/azveta prajAoM ne jo asAdhAraNa vinAza sahA hai usakI bharapAI karanI caahiye| itanA hI nahIM, Apako eka jAhira nivedana dvArA yaha ghoSaNA bhI karanI cAhiye ki Apa veTikana ke rAja-pramukha na raha kara aba eka sacce dharmaguru bana gaye ho aura aba se veTikana ke rAjakIya svarupa ko khatma kara jagata meM ulkApAta macAnA baMda kara diyA hai| aura isake pramANa svarupa I. saM. 1493 ke anyAyI 'bula' ko tathA usake anusaMdhAna meM bane sabhI kAnUnoM/saMdhiyoM ko nirasta jAhira karanA caahiye| ApakI isa ghoSaNA ke bAda eka dharmaguru ke rupa meM bhArata meM ApakA satkAra karane meM hameM AnaMda AyegA / (39) For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraMtu yadi Apa veTikana rAjya ke rAja-pramukha ke rupa meM bhArata A.rahe hoM, to Apako dharmaguru kA veza tyAga kara bhArata AnA cAhiye, tAki bhArata ke bhole loga Apako dharmaguru mAnakara Apake paMtha ke anuyAyI banane ke pralobhana meM na pdde| vizva kI azveta prajA ke mAnava samUhoM ko IsAI dharmI banane ke liye jo pralobhana Apa de rahe ho usakA garbhita uddezya una mAnavasamUhoM ko IsA masIha kI mAnyatAnusAra adhyAtmika vikAsa hAsila karavAnA nahIM haiM paraMtu bahumata ke AdhAra para jagata meM eka hI dharma ko sthAyI karane ke prayAsoM meM saphalatA prApta karanA hai| bhArata kI prajA aura unakI pratinidhi saMsthAoM kI ora se yadi uparokta sthiti lI jAyegI to hI popa ke bhArata Agamana ke avasara para vizva kA dhyAna sArI mAnava jAti jisa bhaMyakara paristhiti meM A pahu~cI hai, usakI tarapha khIMcA jA sakegA aura popa ke Agamana ke virodha ke sahI kAraNoM para prakAza par3egA / iTalI sthita veTikana carca ke pramukha popa jhaoNna paoNla yadi (dvitIya) eka dharmaguru ke rupa meM bhArata A rahe hoM to unake Agamana kA virodha karane ke kAraNa nimnalikhita haiM; AdhyAtmika vikAsa kI sIDhI car3anA cAhane vAle yUropIya pradezoM kI prajA ko usa pradeza ke saMtoM tathA una saMtoM kI AjJA zirodhArya karane vAle dharmaguru sahAyaka ho sakate haiN| kiMtu ina dharmaguruoM ko anya pradezoM meM jAkara vahA~ ke mAnavoM ke AdhyAtmika vikAsa meM sahAyaka banane kA prayAsa nahIM karanA cAhiye kyoMki ese anya pradezoM meM una pradezoM ke AdhyAtmika vikAsa meM sahAyaka dharmapuruSa birAjamAna hote hI haiN| anya pradezoM meM jAne se AdhyAtmika jagata ke anuzAsana kA bhaMga hotA hai| IsA masIha aura usakI AjJA meM rahane vAle saMtoM ne AdhyAtmika jagata ke isa anuzAsana kA I. sa. 1491 taka custatA se pAlana kiyA thaa| ___paraMtu I. sa. 1492 ke pazcAt veTikana carca ke pramukha dharmaguru ke rupa meM Aye popa elekjhAMDara (chaThe) ne .. AdhyAtmika jagata ke isa anuzAsana kA bhaMga karanA zuru kiyaa| unhoMne anya pradezoM meM apane ziSya pAdariyoM ko bheja kara vahA~ ke logoM meM IsU ke nAma para svaMya kA prabhAva bar3hAnA zuru kiyA aura isake liye unhoMne bhaMyakara hiMsA aura atyAcAra kA sahArA liyA / yaha kArya IsU ke AdezoM-sIkha ke viruddha thaa| saMto- mahaMtoM kI bahulatA vAle bhArata deza meM bhI veTikana carca ke pAdarI Ane lge| kisI eka vidyAlaya ke zikSaka ko kisI anya vidyAlaya ke vidyArthiyoM ko par3hAne kI IcchA ho taba bhI esA karane ke liye use dUsare vidyAlaya ke prAcArya kI anujJA lenI par3atI hai| esI anujJA prApta kiye binA sIdhe hI ve dUsare vidyAlaya ke vidyArthiyoM ko par3hAnA nahIM zuru kara skte| veTikana ke pramukha dharmaguru ne bhArata ke AdhyAtmika kSetra ke anuzAsana ko bhI bhaMga kiyaa| bhArata ke dharmaguruoM kI anujJA prApta kiye binA hI unhoMne isa deza ke logoM ko upadeza denA zuru kara diyaa| itanA hI nahIM, kaI taraha ke pralobhana dekara logoM ko veTikana paMtha kI tarapha AkarSita kiyaa| itanA hI nahIM, veTikana ke pramukha dharmaguru ne anya dezoM kI hI taraha bhArata meM apane ziSya - pAdariyoM ko bhArata ke logoM ke AdhyAtmika vikAsa meM sahAyaka hone kI garaja se nahIM bhejA thA, apitu vizva meM bahamata ke AdhAra para eka mAtra veTikana paMtha kA astitva TikA raha sake isaliye veTikana saMpradAya kA bahumata nirmANa karane ke liye anya dezoM kI taraha unheM bhArata meM bhI bhejaa| ___ bhArata ke dharmaguru veTikana kI isa kuTila cAla ko aba jAna cuke haiM aura isI liye veTikana pramukha ke dharmaguru ke rupa meM bhArata Agamana kA virodha kara rahe haiN| - yadi veTikana carca ke pramukha ko bhArata AnA ho to unheM bhArata ke dharmaguru varga kI anujJA lenI cAhiye (jisa taraha aupacArika yAtrA ke liye eka rAjya ke rAjanayika dUsare rAjya ke rAjanayika kI anujJA prApta karate haiN)| itanA hI nahIM, unheM bhArata ke dharmaguru varga ko yaha vizvAsa dilAnA hogA ki ve isa deza ke mAnavoM ke (40) For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika vikAsa meM sahAyaka honA cAhate haiM - isake alAvA unakA koI uddezya nahIM hai| isake bAda hI ve bhArata meM dharmaguru ke rupa meM praveza kara sakate haiN| aura uparokta zartoM ke AdhIna yadi veTikana ke pramukha dharmaguru ke rupa meM popa bhArata AnA cAheM to bhArata kA dharmaguru varga unheM yahA~ Ane kA nimaMtraNa de sakatA hai, bhArata kI rAjya sattA esA nimaMtraNa yA esI anujJA nahIM de sktii| sekyUlara kahalAne vAlI bhArata kI rAjya sattA anya pradezoM ke dharmaguru ko kaise nimaMtraNa de sakatI hai ? unakA svAgata bhI kaise kara sakatI hai ? __veTikana ke prabhAva meM pUrNatayA gulAma aMgrejI presa popa Agamana ke samaya hindU saMgaThanoM ke virodha ko jisa nakArAtmaka DhaMga se riporTa kara rahI hai use cupa karAne ke liye uparokta dalIloM ke sAtha hindU saMgaThanoM kA pratyutara presa meM AnA caahiye| vizvabhara meM veTikana carca kI sattA sthApita karane nikale ___goroM ke kAle kukarmoM kI kahAnI bhArata meM yA eziyA - aphrikA ke kisI bhI pradeza meM kisI khristI sAdhvI ke sAtha meM hone vAle durvyavahAra kA yA kisI khristI dharmapracAraka ke prANa lene kI ikkA-dukkA ghaTanA ghaTe to pazcima ke pracAra mAdhyama tathA pazcima ke rAjanitijJa aura unakI saMsthAeM vizvabhara meM hAhAkAra macA dete haiN| ___ paraMtu jaba jagata meM eka hI dharma aura eka hI prajA kA astitva TikAne ke liye veTikana carca dArA zurU kiye gaye kAryakrama ke aMtargata eziyA, aphrikA Adi ke pradezoM kI kitanI hI jAtiyoM ke sAmUhika nAza ke 'liye I. sa. 1492 se zurU kiye gaye kAryakrama Aja bhI amala meM haiM, taba pazcima ke ye pracAra mAdhyama aura pazcima ke rAjadvArI puruSa mauna rakhate haiM aura aise ghAtakI atyAcAroM ko chupAne kA prayAsa karate haiN| . pazcima ke rAjadvArI puruSoM ke garbhita izAroM aura AdezoM ke anusAra tI varlDa baiMka aura AI. ema. epha. jaisI Arthika saMsthAoM ne azveta prajA ke dezoM meM kaisA hAhAkAra macAyA hai usakA pardAphAza varlDa baiMka ke hI eka gore aphasara ne kiyA hai| DevIsana buddha nAma ke isa varlDa baiMka ke aphasara ne apane tyAgapatra meM likhA hai ki __ "Aja maiMne aMtararASTrIya vitta koSa ke sTApha ke pada se 1-2 sAla kI sevA ke bAda tyAgapatra diyA hai| usameM se 1000 dina koSa ke aupacArika kArya ke liye phIlDa meM bhI kAma kiyA hai| leTina amerikA, kerebiyana aura aphrikA ke dezoM ko tathA logoM ko tumhAre batAye huye upAya aura tumhAre batAye haye hathakaMDe bece haiN| mere liye yaha tyAgapatra eka amUlya mukti hai, kyoMki isa tyAgapatra ke sAtha maiMne usa nayI dizA meM kadama bar3hAyA hai, jahA~ maiM karoDoM garIba aura bhUkhe logoM ke khUna se bhare mere hAtha dhone kI AzA rakhatA huN| mi. kemaDesasa, yaha khUna itanA sArA hai, aura Apa bhI yaha jAnate ho, ki isa khUna kI nadiyA~ baha sakatI haiN| yaha khUna sUkha gayA hai, isakI parata mere pUre astitva para jama gayI hai| kitanI hI bAra mujhe lagatA hai ki pUre vizva meM jitanA bhI sAbuna hai vaha bhI mere pApoM ko dhone ke liye kama hai| ve pApa, jo maiMne Apake nAma se kiye haiM, Apake pahale ke adhikAriyoM ke nAma se kiye haiM, ApakI sIla-mahora lagA kara kiye haiN|'' . . pUre vizva para apanI sattA sthApita karane ke dhyeya se I. sa. 1493 meM veTikana dvArA ghoSita kiye huye 'bula' (Adeza) ke AdhAra para kolaMbasa ke netRtva meM amerikA pahu~ce goroM ne vahAM kI sthAnika prajA - reDa inDiyana- ke Upara kaise kaise ghAtaka julma kiye haiM, isakA vistRta varNana DevIDa sTenArDa nAmaka lekhaka ne unakI pustaka "amerikana haoNlokAsTa' meM kiyA hai| isa julmoM ke varNana par3hate royeM kA~pa uThate haiN| krUratA bharA vyavahAra (41) For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane meM AnaMda kA anubhava karane vAle, veTikana carca kI sattA vizvabhara meM sthApita karane nikale ina goroM ke ghAtaka parAkramoM ke kucha prasaMga nIce diye haiN| (1) speniyArDa reDa inDiyana logoM ke hAtha isa taraha kATate the ki kaTA huA hAtha camar3I se laTakatA rahe / ve loga apane hathiyAroM kI dhAra kI tIkSNatA jAMcane ke liye pakar3e huye reDa inDiyana logoM ke peTa cIra dete the aura apanI zArIrika tAkAta batAne ke liye eka hI vAra meM gardana ur3Ane kI yA zarIra ke eka vAra se do Tukar3e karane kI zarta lagAte the| reDa inDiyanoM ke saradAra ko jindA jalA diyA jAtA thA yA to use phAMsI dI jAtI thii| . (2) reDa inDiyanoM ke samUha para zikArI kutte chor3e jAte, jo baccoM ko, striyoM ko, bUr3hoM vagairaha ko phAr3a DAlate the| (3) dUdha pIte baccoM ko unakI mA~ kI chAtI para se donoM paira pakaDakara khIMca lete the aura unake sira pattharoM para paTaka kara unako mAra diyA jAtA thaa| (4) ve loga khaDDA khoDakara usameM reDa inDiyana baccoM ko striyoM ko, DhUMsa DhUMsa kara jIvita dabA dete the aura khaDDoM meM na samA sakane vAloM ko bhAloM se yA kuttoM dvArA maravA diyA jAtA thaa| (5) tAjA hI prasUtA striyoM ke pAsa se ye khristI apanA sAmAna uThavAte the jisase ki ve apane navajAta baccoM ko uThA na sakeM aura ese kitane hI navajAta bacce rAstoM kI donoM aura mare huye pAye jAte the| royeM kA~pa uThe aise kruratA bhare vyavahAroM ke varNana se yaha pustaka bharI par3I hai| solahavIM sadI ke aMta meM vesTa inDija, meksiko aura madhya amerikA meM 6 se 8 karor3a loga isa kruratA ke zikAra hokara mara cuke the| kevala panAmA ke pradeza meM I. sa. 1514 se 1530 taka arthAt kevala 16 sgaloM meM 20 lAkha loMgoM kI katla kI gayI thI aura isa katleAma kA aMta abhI taka nahIM AyA thaa| eka aura mahatvapUrNa bAta gaura karane lAyaka hai ki bhArata meM ghaTita ikkA-dukkA prasaMgoM ke pIche kisI dharmaguru kI preraNA yA ukasAhaTa nahIM thI, paraMtu jagata meM azveta / binakhristI prajA para hote julma, katla, zoSaNa, atyAcAra veTikana ke Adeza se, preraNA se aura pratyakSa aura apratyakSa sahAyatA se hote rahe haiM, jisa ke asaMkhya pramANa haiN| ___aise hI parAkrama poTugIja goroM ne pUrvI dezoM meM kiye haiN| kyA Aja aise kukarmoM kA aMta A gayA hai ? nahIM, azveta prajA kA saphAyA karane kA kAryakrama Aja bhI cAlU hai| inTaraneTa kI vebasAITa puujH|gmhepdn.mds/ 500.pssse prApta yaha jAnakArI par3hiye; "1950-1957 ke bIca brAjila kI mUla prajA rabara kI bar3hatI huI khetI, kaTate huye jaMgaloM aura bar3hatI huye khAnoM ke bIca 10 lAkha se ghaTakara 2 lAkha ho gii| 1964 meM amerikA, varlDa baiMka aura AIamaepha dvArA prerita rAjakIya sattA palaTa ke bAda videzI pUMjI niveza bar3hA, logoM kI jamIneM chInI gaI, mUla prajA kA nAza bar3hatA gyaa| mUla prajA para bama visphoTa huye, unake katleAma iye, unake bIca iMjekzanoM tathA roga ke kiTANu vAlI kaMbaloM se mahAmArI phailAI gayI / 1960 taka eka mUla jAti ke 19000 meM se (san 1930 meM) mAtra 1200 loga bce| aisA hI kitanI hI anya jAtiyoM ke sAtha huaa| aisI hI eka jAti 'tapAIyUnAsa" to bheMTa dI gaI Arasenika (jahara) yukta zakkara ke upayoga se saMpUrNarUpa se naSTa ho gyii|" bahurASTrIya kaMpaniyoM ke isa deza meM praveza ke sAmane yadi prajA virodha nahIM karegI to brAjila kI taraha isa deza meM bhI katla cAlu ho jAyeMge aura jAtiyoM kI jAtiyoM kA saphAyA kara deNge| (42) For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apavyaya kA anartha kahA~ ? "itane adhika jinAlayoM, maMdiroM, upAzrayoM va utsavoM ke pIche dhana kA apavyaya karane ke sthAna para devadravya jaise dhArmika dravyoM ko udyogoM va kArakhAnoM meM lagA kara deza kA vikAsa karanA cAhiye / " yaha kathana 60-70 varSa pUrva dezI grejyueToM kA priya gIta thA / neharu yuga meM to yaha gIta mAno saptama svara meM gAyA gayA thA / Aja bhI zAlAoM meM bhUgola ke vidyArthI bhAkharA nAMgala va bhilAI bokAroM ke pATha ko "Adhunika bhArata ke tIrtha sthAna" ke rupa meM totA raTanta kara parIkSA ke liye punarAvRti karate haiN| "DiskavarI oNpha inDiyA meM vyakta paMDitajI kI aMtima icchA ke anusAra gaMgA yamunA jaisI nadiyoM meM visarjita unakI rAkha meM se ve punaH uTha khar3e hoM, to ve bhI aba isa pATha kI punarAvRti kA sAhasa nahIM kara pAyeMge | yuga aba badala cukA hai| neharu Aja jIvita hote to bhopAla vAlI ghaTanA hone ke bAda 'Tempals ora Tomba" ke lekhaka Derila Di monTe dvArA ina tathAkathita 'maMdiroM' ko 'kabristAna' kI saMjJA dene para salAmI Thoka dete / audyogIkaraNa kA yaha bhUta neharU ke manomastiSka para isa burI taraha se savAra thA ki ve tIrthayAtrA para jAne vAle logoM ko bhAkharA-nAMgala kI ora dhakela dete the| tIna battI, navayuga niketana ke zrI zAMtilAla mehatA ne svayaM mujhe batAyA ki ve svajanoM ke sAtha sammetazikharajI kI dharmayAtrA ke liye nikale the / mArga meM ve dillI ruke| yAtrA hetu nikale yAtrI dillI pahu~cane para pradhAnamaMtrIjI ke sAtha grupa phoTo ke liye Atura rahate the / yaha usa yuga kA phaizana thaa| phoTo saizana meM neharUjI ko jJAta huA ki ve loga zikharajI kI yAtrA ke liye nikale haiN| "sacce tIrtha to bhAkharA nAMgala haiM" kahakara zrI neharu ne apane pI.e. ko AjJA dekara unake liye bhAkharA nAMgala jAne ke lie basa kI vyavasthA karavA dii| aisA pratIta huA ki una yAtriyoM ko bhAkharA nAMgala kI ora jabaradastI dhakela diyA gayA ho / yaha prasaMga TeknolaoNjikala unmAda kI parAkASThA kA pramANa hai / usake pazcAt to gaMgA meM bahuta jala baha cukA hai / isa pravAha ke sAtha aba to neharu kI rAkha .bhI.. baMgAla ke upa sAgara ke gahare tala meM jA paiThI hai / yuga parivartana ke sAtha isa gIta ke gAyakoM ne bhI dhruva paMkti ko hI badala diyA hai / kArakhAnoM ke sthAna para skUla, kaoNleja va aspatAla zabda rakhakara usI gIta ko punaH gatimAna kiyA hai| 'jaba nirdhana bhUkha se mara rahe hoM to maMdiroM * jinAlayoM ke liye dhana ke apavyaya kA aucitya hI kyA hai ?' yaha saMpUrNa carcA kA sAra hai| mujhe samajha meM nahIM A rahA hai ki jaba sampUrNa saMsAra meM bhArata ke zilpa, sthApatya kalA kA dhvaja laharA rahA hai taba pazcima kI ubA dene vAlI zailI kI Aga se jalate lAkhoM logoM ke hRdaya meM thor3I dera zAMti amRta kA siMcana karane vAle ye maMdira kyA dhana kA apavyaya hai ? yA hara varSa karor3oM kI kImata ke "riala basarA motI" kA araba dezoM meM niryAta kara usake badale meM peTrola - proDakTsa prApta karanA aura unheM jalAkara dhuA~ uDAnA, yaha dhana kA apavyaya hai ? ina tuccha vicAroM ke mUla meM chichalI prajJA hai jo sAre vizva kI samasyAoM kA samAdhAna "gaTIriala varlDa" meM DhUMDhatI hai / ye loga zekha cillI ciMtana meM race-pace hote haiM / ve deva-dravya va dharmArtha rAzi ko garIboM meM vitaraNa athavA usake upayoga se skUla - aspatAla khar3e karane meM samasyAoM kA samAdhAna mAnate haiN| aise logoM ko mUrkha ziromaNi kahane se yadi unheM burA lagatA ho to unheM 'galibala" (bhole-bhaTake) kahanA cAhiye / ve loga sukha ko artha kAma ke sAtha, rUpayA-rUpa, kaMcana-kAminI yA dhana va tana ke sAtha ikveTa karate haiM aura dukha ko artha- kAma ke abhAva ke sAtha / unakI mAnyatA hai ki vastu kraya ke liye dhana kA abhAva hI dukha kA kAraNa hai| yadi yaha satya hotA to cIja vastuoM ke aMbAra 'ke madhya jIvana jIne vAle dhanika sukhI hI hote aura nirdhana mAtra dukhI / hama aise dhanikoM se bhI paricita haiM jo araboM kI sampatti ke bIca meM apane dagdha hRdaya ke sAtha jI rahe haiM, jo nIMda kI golI ke binA so bhI nahIM sakate / gAMva ke gobara-' mATI se lipe jhopar3oM meM prasannatA se jIvana vyatIta karate nirdhanoM ko bhI Apa jAnate hoMge / sukha kA yaha samIkaraNa hI galata hai / isa bhUla bharI avadhAraNA ke AdhAra para khaDA bhavana galata dizA kI ora iMgita karatA hai / triloka guru paramAtmA mahAvIra se lekara zaMkarAcArya taka ke tatvadRSTAoM ke liye "prANInAm ArtinAzanam " eka mizana thA / unakI pAradarzI prajJA yaha dekhane meM samartha thI ki dukha - dagdha prANiyoM ke dukha kA nAza do rUpaye kilo anAja vikraya meM athavA bhIkha se bhare paradezI vAhanoM dvArA lAye vastra vitaraNa meM nahIM hai 1 (43) For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "dukha" nAmaka prazna kA Arthika parimANa ke uparAMta bhI eka anya pahalU hai / usakA nAma hai - mAnava mana kI asIma icchAeM / ina icchAoM kA urvIkaraNa na kiyA jAye to 'phaoNcyU~na' patrikA ke sarvocca dhanikoM 'phAIva haMDreDa' kI lisTa meM dvitIya krama para Ane vAlA dhanika bhI prathama krama para Ane kI icchA meM dukhI hone vAlA hI hai / icchAoM kI gulAmI se aMza para bhI mukti prApta kara le to vaoNyasarAya ke sAtha mITiMga meM potaDI pahana kara baiThA koI ardha nagna phakIra bhI prasatra raha sakatA hai| Arthika UparI kriyAoM ke satahI parivartana se saMtuSTa vikAsa - maoNDala aura usake samarthaka loga isa maoNDala ke Arthika pariNAma ke atirikta eka anya sUkSma pariNAma ko dekha nahIM sakate / elopethI kI goliyA~ esIDITI miTAne kI saccI auSadhi nahIM hai| usake liye to rogI ke AhAra - vihAra aura manovyApAra meM AmUla - nUla . parivartana lAne kI AvazyakatA hotI hai / dukha bhI aisA hI hai / mAtra roTI kapaDe aura makAna mila jAne mAtra se dukha dUra nahIM hotA / dhanavAna yA nirdhana kisI bhI dukhI mAnava kI dRSTi (darzana) ke Age par3A mithyA mAnyatA kA pardA jhaTaka-paTaka kara sApha karane se hI dukha dUra hotA hai / bhautika jagata meM hI dukha va dukha nivAraNa ke upAya DhU~Dhane meM abhyasta mAnava ko mana ke bhItara jhAMkanA sIkhakara svAyatta sukha ke AnaMda kA upabhoga karane meM siddhahasta honA par3atA hai| kA~Te ke nubhane ke bhaya se sArI pRthvI ko camar3e se mar3ha dene kI AjJA dene vAle rAjA ko buddhimAna maMtrI ne pUro pahAnA sikhAyA thaa| usI taraha vartamAna rAjakumAroM kI asIma icchAyeM dina dUnI aura rAta caugunI gati se bar3hatI jA rahI haiN| unheM icchA mRga - tRSNA ke baMdhana se mukta karane ke liye phAIva sTAra hoTala ke eara kaNDIzanDa kAkensa haoNla meM pravanana yA bAjArU patra patrikAoM ke kaoNlama meM prakAzita upadeza kAma nahIM Ate / unake liye sarvaprathama svayaM hI . phakIrI cAdara or3ha kara udAharaNa bana kara batAnA par3atA hai / TeknolaoNjI indrajAla meM avasthita mAyA nagarI ke prAMta sukha meM sukha kI anubhUti karane vAloM ko saMtopa kA pATha par3hAnA durUha kArya hai / unheM ApakI buddhimatA meM vizvAsa nahIM hai| jaba sArA saMsAra "heva mora" 'kalcara kI ora drutagati se daur3a rahA hai taba 'saMtoSI mAtA kI upAsanA karane kI kathA meM ve usI samaya zAmila hone kI soceMge yadi koI svayaM udAharaNa bana kara upasthita ho / vizvAsa kI kasauTI para kharA utarane ke liye "rola-maoNDala" bananA par3atA hai| "sIiMga ija biliviMga" / isa cUhA daur3a se yadi zrImaMta va dhImaMta haTa jAyeM, to yaha vidhaDaoNala' anekoM spardhakoM ke liye dhakkA bana punaH vicAra kA preraNA srota bana jAyegA / paramAtmA mahAvIra se lekara vividha darzanoM ke janaka rAjyapATa tyAga kara sAdhutA ke cole svIkAra kara lete the| isa abhigama ke pIche ye hI kAraNa vidyamAna the / aise krAMtidarzI manISiyoM ke rirvANa ke pazcAt unakA va unake mUlabhUta saMdezoM kA smaraNa-kArya unakI AkRti, citra yA mUrtiyA~ karAtI haiM / jinAlayoM va maMdiroM kA yahI mahattva hai / sAmAnya jvara meM bhI jaharI maleriyA kI galata riporTa dene vAlA kamIzana lAlacI petholojisTa athavA blU philma kI keseTa kirAye para dekara peTa-pAlane vAlA kevala TI.vI. vAlA, cAhe eka ruTina rivAja kA anusaraNa kara darzanArtha maMdira calA jAtA hai| bhAgyavaza kisI dina use apane iSTadeva kI mUrti ke pRSTha-meM uparidhata usa virATa vyaktitva kI AbhA kI yAda A jAtI hai| usa nirmala vyaktitva ke darpaNa-meM-use apane apakRtyoM ke. dAga dikhAI de jAte haiN| vahIM usake jIvana meM parivartana kI saMbhAvanA prakaTa ho jAtI hai| kuMe ke jisa meMDhaka ko skUla bhautika jagata ke pAra kucha bhI dikhAI nahIM detA, aise logoM ke liye to maMdirajinAlayoM ke liye kiyA gayA vyaya dhana kA dhuMAdhAra apavyaya mAtra hI hai, para jinheM mAnava ke manojagata meM ghara banA baiThI visaMgatiyoM meM vaizvika samasyAoM kA eka viziSTa paribala dikhAI detA hai unakI dRSTi meM maMdira va jinAlaya mAnasa nikitsAlaya (oToTrITamenTa senTara) hI pratIta hote haiM / carakhA bArasa (gAMdhIjI ke janmadina) ke dina yadi kisI-kisI ko rAjaghATa kI samAdhi athavA Azrama roDa ke madhya khar3I gAMdhI-mUrti, gAMdhIjI ke jIvana aura saMdeza kI yAda tAjI karAne kA nimitta bana sakatI hai, to jagata pUjya mahAvIra adhavA kRSNa maMdira ke liye bhinna mApadaNDa kyoM ? kitane hI le bhAgU rAjanItijJoM ne to bApU kI samAdhi para caDhAye jAne vAle puSpahAroM ko apanI durgandha bharI bhraSTatA ko Dhakane kA sAdhana banA liyA hai / doSa una le-bhAgUoM kA hai, na ki gAMdhI samAdhi, arpita puSpahAra aura bApU kI pratimA kA / kaI le-bhAgU bhakta maMdiroM meM pUjA, darzana aura kapAla para TIke-tilaka kara usakI oTa meM saba prakAra ke apakRtyoM ke AcaraNa bhI karate hoNge| loMkana unake pApoM ke liye maMdiroM aura mUrtiyoM para zabda-cAbuka ke prahAra to "maMdiramUrti-darzana' nAmaka eka udAtta sAiko-AdhyAtmika anusaMdhAna ke prati ghora anyAya hogaa| kisI bhI vyakti kA rUpa (citra, AkRti, mUrti Adi) usa nAma va rUpa ke sAtha saMbaMdhita sabhI paTanAcakroM ko zrotA yA.darzaka kI smRti meM sAkAra kara dete _ (44) For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| bAjArU hindI philma kI abhinetrI kA nAma va rUpa zrotA-darzaka ke mana meM eka vizeSa prakAra kI kRti ko jAgRta karatA hai, usI taraha lokottama mahApuruSoM ke nAma-rUpa kA prabhAva bhI hotA hai| pUrA deza satata ema.TI.vI. aura jho.TI.vI. para azlIla zabdoM va dRzyoM kA zravaNa-darzana karatA rahe to samAja kA kyA hogA, hama sabako usake pariNAma kA vyaktigata anubhava hai / isa prakriyA ko parivartita karanA ho aura saMskArI prajA kA nirmANa karanA ho to usake A~khaM-kaoNna aura hRdaya ko eka bhinna stara ke nAma-rUpa kA sparza hotA rahe, aisA prayatna karanA cAhiye / gA~va-gA~va meM khar3e devAlaya aise hI prayatna ke aMga hai| parantu deza kI sarvottama svara sAmAjJiyoM ke mukha se gAye jAte prAmaka gIta 'yA karor3oM DaoNlara ke vyaya se bane DijanIleNDa yA karor3oM rupayoM ke vyaya se bane esela varlDa jaise upabhoktA saMskRti ke pratIkoM se logoM ko lauTA lAnA sarala kArya nahIM hai| yadi devAlaya aura mUtiyA~ ahiMsA, satya, anaurya aura aparigraha ke svara ko sabala karane vAle lokotara mahApurUSoM ke pratIka haiM, to hila sTezanoM ke paMcatArA hoTala upabhoga pradhAna saMskRti ke pratIka hai / pratIkoM se adhika mahatA to donoM vicAradhArAoM kI hai / samagra vizva meM saMtoSa kI paramparAgata pUraba kI saMskRti aura rakta pyAsI yakSiNI (jarmana vinAraka vulphagAMga ke anusAra) pazcimI saMskRti ke madhya khUkhAra. yuddha dala rahA ho to hameM kisa jIvanazailI aura usake pratIkoM ke pRSTha meM khar3A rahanA cAhiye, usakA nizcaya kara lenA cAhie / maMdira jAne ke pazcAt bhI kaI vyakti ahiMsA va aparigraha kA Adarza nahIM sIkha pAte haiM, to "dheTa ija noTa bikojha oNpha hija goiMga Tu TeMpala, dheTa ina inassAITa oNpha hoja goiMga Tu TeMpala / " jaba videzI cainala dekhakara samagra samAja bher3iye kI taraha bhUkha-lolupa bana jAtA ho to "dheTa ija bikoja oNpha hija sIiMga dha cenalsa" / yaha aMtara avazya samajha lenA hogA / apane nitana meM aMtarnihita aise "selphakonTeDikazaMsa" ko parakhane aura unase Upara uThane kI kalA bhI hameM : sIkhanI par3egI / eka ora hama kahate haiM ki mekaoNle kI zikSA paddhati ko hanumAna - bhakti kI taraha saMbhAla kara baiThe skUla kAlejoM ne deza kA satyanAza kara diyA hai, aura dUsarI ora usI zvAsa meM maMdira ke badale skUla-kAlejoM meM dhana vyaya karane kI preraNA bhI dete hai| aisA lagatA hai ki itane satyAnAza se hama saMtuSTa na ho pAye haiN| elopethI kI cikitsA ne jitane rogoM ko miTAyA hai usase bhI kaI adhika gunA rogoM ko janma diyA hai, esI zikAyata hama karate haiM tathA dUsarI aura ina rogotpAdaka phekTriyoM ko khar3A karane meM hama janasevA mAnate haiM / ina aMtara - virodhoM ko kauna sAmane lAyegA? .. gujarAta ke zikSA jagata kI prasiddha zikSAvida zrImatI iMdumatI bahana kATadare se milane kA avasara prApta huaa| sa. samaya use eka sarasa carcA huI thii| unake hI zabdoM meM -"adhikatara loga zikAyata karate haiM ki Ajakala skUloM va kaoNlejoM meM anuzAsana nahIM hai, bhraSTAcAra aura anucita rItiyA~ pracalita haiM / zikSaka gaMbhIratA se par3hAte nahIM hai aura vidyArthI par3hate nahIM hai"| mujhe to pratIta hotA hai ki yahI zreyaskara hai| koI niSThApUrvaka par3hatA nahIM hai aura na koI par3hAtA hai / yadi pUrNatayA sar3I-galI zikSA ko saba gaMbhIratA se par3hate aura par3hAte hote to deza bahuta pahale hI rasAtala meM calA gayA hotaa| karor3oM rupayoM ke vyaya se saMgamaramara se banI elopethika aspatAla kA nirmANa prabhusevA hai yA mAnava kI sabase bar3I kusevA hai, usakA nirNaya karane ke liye kucha varSa pUrva prakAzita eka aMgrejI pustaka par3ha lenA paryApta hogaa| isa lekhaka ne saMpUrNa elopethI paddhati kA sArAMza isa pustaka ke TAITala meM hI samAhita kara diyA hai / isa pustaka kA zIrSaka hai - "DuiMga beTara eMDa phIliMga varsa" | maikaoNla kI zikSA aura elopethI kI cikitsA ke sau-Der3ha sau varSoM kA vizleSaNa, vizAla hAni kA hisAba prastuta karatA hai / lauMga kI lakaDI ko dhIre-dhIre thapathapAne se zreyaskara to use niHsaMkoca kacare 'kI TokarI meM hI pheMka denA cAhiye / kacare kI TokarI-ke yogya kaoNleja-aspatAloM meM deva-dravya ke upayoga kA prazna hI nahIM uThatA / vicAraka to yahAM taka kahate haiM ki aisI ghAtaka zikSA va cikitsA paddhati ke protsAhana ke liye dhana kA vyaya karane ke badale use araba sAgara meM visarjita karanA zreSTha haiM | dhana vyartha hI jAyegA, vivAda va hAni to paidA nahIM kregaa| gA~va-gA~va meM sAkSaratA abhiyAna calAte bhole bhAmA sAkSaratA ko zikSA ke sAtha ikveTa karate haiN| ve mAnate haiM ki akSara jJAna kara lene mAtra se vyakti sAkSara ho jAtA hai| unheM jJAta nahIM hai ki "ejyukezana ija maca mora dhena liTaresI" paMTAgona meM baiThe-baiThe hI pRthvI ko sAta sau bAra mAnavarahita banAyA jA sake, aise zastroM kI nirantara khoja kara rahe vaijJAnika hAvarDa ke pI.eca.DI. to ho sakate hai, kiMtu ve sAkSara nahIM apitu rAkSasa kahe jA sakate haiM / samagra jIvasRSTi ke sAtha (45) Jain Education Interational For Personal & Private Use Only www ainelibrary.org Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAdAtmya se jIne kA bodha hI sannI zikSA hai, to isa prakAra kI zikSA dene vAle maMdira va dharmasthAna vayA dAstavika artha meM zikSaNa saMsthA yA vizvavidyAlaya nahIM hai ? tejasvI sAdhu-sanyAsiyoM ke vyAkhyAna, pradana se pradatta saMskAra arpaNa "eplAiDa naoNleja" hai| skUla-bhAsTara to jagadIzacandra basu ke havAle se vanaspati meM jIvana pramANita karake aTaka jAtA hai / phalataH prayogazAlA meM banaspati kI sajIvatA ko pramANita karake nikalA vAlaka zAlA parisara ke nava aMkuroM ke patte tor3atA ghara pahu~ca jAtA hai / upAzrayoM kI kociMga klAsa (vyAkhyAna) kA zrotA sAdhu unase kaI kadama Age rahatA hai / ve bhagavAna mahAvIra ke darzana kI vanaspati meM prANa hone kI carcA karake hI itizrI nahIM karate / vanaspati meM apane jaisA hI jIva vidyamAna hai to use pIr3A pahuMcAne se yathAsaMbhava bacane kA upadeza svayaM hI grahaNa kara lete haiM / ye sAdhu ina upadezoM . ko AtmasAt kara una para carcA karate haiM to zrotAoM kI risepTiviTi bar3ha jAtI hai| unake vyAkhyAnoM ko sunakara Ane vAlA zrotA ghAsa para calane ke badale saMbhala-saMbhala kara pagaDaMDiyoM para calanA sIkha jAtA hai / skUla, kaoNleja, lekcara / pIriyaDa ko pragatizIlatA kA nAma diyA jAtA hai / upAzraya-pAThazAlA, vyAkhyAna-pravacana ko rUDhinustatA kahA jAtA hai| chor3a (aMkura) meM rahe raNachor3a (AtmA) kI bAta karane vAle pANDuraMgazAptI ne jitane logoM ko vRkSoM kA vinAza karane se rokA hai, utane logoM ko gujarAta ke aThAraha hajAra skUloM ke adhyApaka bhI nahIM roka pAge haiM / kyoreTiva kArya meM hI jIvana pUrA karane vAle dhanagata bhUSaNoM ko prinTiva kAryoM kI mahattA samajhAnA kaThina hai| priveriva kArya inavijivala (adRzya) hotA hai| inameM phor3A paidA karake usako cIrane ke badale phor3A hone se rokane jaisI bhAvanA hotI hai| IsAI mizanariyoM ke anAthAzrama va vRddhAzrama kI prazasti ke gIta gAne vAloM ko kauna samajhAye ki prAcIna - kAla se "mAtRdevo bhavaH", "pitRdevo bhataH" ke saMskAra-dAtA saMtoM ke puNya prabhAva se bhArata ke ghara-ghara meM vRddhoM kA apanA priya ghara thA / yahAM to vRddha pazuoM ko bhI mA~-bApa kI taraha saMbhAla kara rakhane kI prathA thii| ataH vRddhajanoM ke liye vRddhAzramoM kI AvazyakatA kahA~ thI? ina tathAkathita olDa eja homoM kI AvazyakatA to una sthAnoM para hotI hai jahAM mA~-bApa ko pazuoM kI taraha TrITa karate haiN| bhoga sukhoM kI saMpUrNa maryAdA tyAgane ke phalasvarUpa utpanna bAlakoM ko rAste meM bhaTakanA chor3ane ke vAraNa iMga prakAra kA samAja paidA ho rahA hai / unake poSaNa ke liye anAthAzrama khole jA rahe haiM / kyA ye anAthAzrama svastha samAja ke lakSaNa haiM yA zIla, sadAcAra, va pavitratA ke saMskAra ghuTTI meM pilAkara sahaja saMyama dvArA anAtha bAlakoM kI utpatti rokane vAle dharmasthAna svastha samAja ke lakSaNa haiM ? kahA jAtA hai ki saMsAra ke Adhe loga paryApta bhojana ke abhAva meM marate haiM, aura zeSa Adhe adhika bhojana ke kAraNa / isa kathana kI gaharAI taka jAyeM to kahanA par3egA ki paraMparAgata dharmasthAna mAnasa parivartana dvAsa bhojana bhaTToM ke AhAra saMbaMdhI atibhogoM ko aMkuza meM lAne hetu privevi meDisina ke kAryarata heldha-seMTara hai| hIrA-bAjAra ke bar3e . vyApAriyoM dvArA nirmita bAndrA ke aspatAla ke zilAropaNa ke prasaMga para zrI vijaya marcanTa ne kahA thA ki jaba taka logoM ke khAna-pAna kI AdateM badalane meM nahIM AtI, taba taka bAMdrA se narimAna pvAInTa ke mArga para donoM ora isa prakAra ke aspatAloM kI katAra khar3I karane para bhI AvazyakatA pUrti ke liye paryApta nahIM hogii| suvijJa vAcaka jAnate haiM ki sale dharmagurUoM ke upadeza meM khAne ke liye jIne ke badale svayaM apane aura jagata kI bhalAI ke liye jIne aura jIne ke liye khAne kI bAta nizcita rUpa se mAnya hai / aspatAla khar3e karane ke tathAkathita racanAtmaka kArya ke badale aspatAloM meM rogiyoM kI bharapUra saplAya karane vAle jaMka phUDa ke kreja kI gati meM pIDa-nekarsa khar3e karane kA kathita khaNDanAtmaka kArya adhika mahatvapUrNa hai / dharmasthAnoM dvArA ghoSita niSedhoM ke pariNAmasvarUpa paraMparAgata dharmiyoM ke rasoIghara Aja bhI jaMka-phUDa ke praveza ke liye abhedya durga bane hue haiN| Arogya ke tIna AdhAra stambhoM ke rUpa meM Ayurveda, AhAra-vihAra ke pazcAt manovyApAra ko bhI prastuta karatA hai / videzI aspatAla sTresa, Tenzana, Diprezana jaise zuddha mAnasika aura hArTa eTeka, blaDaprezara jaise dUpita manovyApAra janita rogoM se uphana rahe haiM / jIvana mukta AtmA kI zuddha avasthA kI prApti ke liye eka sAdhana ke rUpa meM devAlayoM ko dekhane kI sUkSma prajJA to samakAlIna yuga meM virala ho gaI hai / jinAlayoM ke badale aspatAloM ke nirmANa kA bhoMpU bajAne vAle ye bhI nahIM dekha pAte ki subaha-zAma maMdira meM vyatIta pAMca-pandraha miniTa sAmAnya manuSya ke ubAU rAta-dina ke do DibdoM ke bIca baphara kA kArya kara aspAtAloM kI bhIr3a kama rakhate haiN| (46) For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kosTa beniphiTa ke enelesirA mAtra rUpaye, Ane, pAI meM ginakara.deharAsara ke nirmANa kI AjJA to bhagavAna mahmavIra bhI pradAna nahIM karate / unake zAstroM kA saSTa Adeza hai ki maMdira nirmANa ke samaya manuSya yA pazu to kyA choTe se choTe kauTa se lekara vanaspati taka kI yathAsaMbhava jayaNA honI cAhiye / maMdira ke liye jamIna kraya se lekara pratiSThA kA kalaza car3hane taka, jamIna ke svAmI se lekara zramika taka kA kisI prakAra se zoSaNa na ho, usakA pUrNa dhyAna rakhane kA Adeza hai| maMdira nirmANa se saMbaMdhita saba logoM ko prasanna rakhane ke sabhI ucita upAya dharma zAstra meM "masTa" haiN| mahA-AmAtya vimala zAha gujarAta ke sarvesarvA hone ke nAte jamIna adhigrahita bhI kara lete, para unhoMne AbU kI jamIna prApta karane ke liye rokar3a dhana rAzi dekara, kImata kI anucita mA~ga ko bhI svIkAra kiyA / tatkAlIna rAjataMtra ke gola sikke jamIna para bichAne para do sikkoM ke bIca kI jamIna muphta meM hI le lI jAyegI esA mAnakara adharma se banane ke liye apanI TakasAla meM vizeSa caukora sikkoM kA nirmANa karAyA / unheM jamIna para bichAkara jamIna prApta karane kI prAmANikatA kI kiMvadantI itihAsa ke pRSThoM meM aMkita karAI / vastupAla-tejapAla kI kathA to zAyada purAnI pratIta ho, abhI hAla meM hI motIzAha zeThane bhAyakhalA ke vikhyAta jaina maMdira kA nirmANa karAyA usa samaya usakA nirmANa karane vAle mahuA ke rAmajI salATa ko prANa-pratiSThA ke prasaMga para TokarI bharakara sone ke AbhUpaNa diye / bApa-dAdAoM kA Na cukAne ke liye umajI ne ye AbhUpaNa beca diye / usakI jAnakArI hote hI zeTha ne salATa ko bulAkara ulAhanA dete hue kahA ki "maiMne ye AbhUSaNa tumheM pahanane ke liye diye the, becane ke liye nahIM / karja thA to mujhe khte|'' itanA kahakara unhoMne munima ko dUsarI TokarI bharakara AbhUSaNa dene kA Adeza diyaa| kisI bhI dharmasthAna nirmANa aura dharmaanuSThAna sampanna karAne meM jaina loga jayaNA pAlana ko anivArya aMga mAnate haiM / isaliye ve choTe-bar3e jIvoM kI hatyA hotI ho aise vizAlakAya yaMtroM ke upayoga ko bhI varjita mAnate haiM / unakA godara nirmANa lebara (hayumana eja vela eja enimala) inTensiva ho jAtA hai| una tathyoM ko dhyAna meM rakhakara soceM ki yadi dasa karor3a rUpayoM ke kharna se bhI jinAlaya vidhipUrvaka bane to ye dasa karor3a vibhinna staroM para majadUrI ke rUpa meM garIba kArIgaroM va pazuoM ke peTa meM pahu~nate haiM / aura zilpa sthApatya ke anupama namUne jaisA maMdira bonasa rUpa meM bana jAtA hai| hara dUsare varga akAla meM gejI dene kA vyartha prayArA karatI sarakAra thA kA dhuMA uDAtI hai, yA maMdira nirmANa meM prayukta araboM rUpayoM kI rAzi, jisakI pAI-pAI garIva salATa zramikoM ko kAma dekara mAnapUrvaka unakI beva taka pahuMcAne vAle bhavata dhana kA apavyaya karate haiM, usakA nirNaya karanA bahuta hI sarala hai| . - pazcima kA vaicArika sArvabhaumatva (hejImanI Apha thaoNTa) nasa nasa meM isa sImA taka pahu~ca gayA hai ki koI bhI vicAra, zabda yA prati yuropiyana yA amerikana veza-bhUSA pahanakara prastuta ho to suMdara, rUpavatI lagane lagatI hai| bhAratIya pariveza meM ye hI pravRtiyA~ jaMgalI, pichaDI huI, 'ArthoDaksa', rUDhicusta pratIta hotI hai| bhAratIya zilpa-sthApatya kalA ke rakSaNa, saMvardhana ke liye insTITyuTa yA myujiyama nirmANa ke liye karor3oM kA vyaya kareM. to "aho aho" kA nAda sarvatra gUMja uThegA, kyoMki aise myujiyama-insTITyuTsa to briTiza ligesI hai / dezabhara meM banate maMdira jIvana ke udAtta mUlyoM ko lokajIvana meM TikAye rakhane ke sAtha-sAtha 'sAiDa bAya sAiDa' zilpa sthApatya kalA ko prekTikala implImenTezana' dvArA TikAye rakhane kA kAma karate haiM, to durvyaya hai, kyoMki yaha bhAratIya paddhati hai ! ajAgRta mana meM ghusI huI vaicArika vikRtiyA~ dUra na hogI taba taka ina dohare mAnakoM ko dUra karanA saMbhava nahIM hogaa| yadi gAMdhI dvArA pracalita jIvana mUlya prastuta va upayogI hai aura gAMdhIjI kA putalA sabhI ko ina jIvana mUlyoM kI yAda karAne kA nimitta banane meM kAraNabhUta ho jAye to usa putale ke nirmANa ke liye kiyA gayA vyaya vasUla mAnA jAyegA / usI prakAra se lokottama tIrthaMkaroM va rAma-kRSNa ke jIvana mUlya prastuta va hitakArI hoM to una jIvana mUlyoM ko 'smRti patha para lAne ke nimitta rUpa banatI mUrtiyA~ yA maMdiroM kI ora adhika se adhika logoM ko lAne hetu unheM AkarSaka svarUpa dene hetu prayukta dhana bhI upayogI hI hai| koI yaha mAna lene kI bhUla jarA bhI na kareM ki mUrti ke darzana yA maMdira jAne mAtra se kisI kA jIvana parivartita ho jAtA hai / isa nAta meM koI tathya nahIM hai / paraMparA se bichuDe par3he-likhe logoM ko zreSTha pustakoM kA vAcana jisa taraha hilA detA hai, usI taraha paraMparA se jur3A vizAla janasamAja roja nahIM to kabhI-kabhI maMdira yA mUrti se nayenaye svapa prApta kara lauTatA hai / bhagavAna kI mUrti meM sAkSAt bhagavAna kA nirUpaNa kara unameM hI kho jAne vAle mANDavagar3ha ke mahA-AmAtya yA kRSNa divAnI mIrA kI bAteM jinhe mAvaM daMtakathA pratIta hotI hoM, unheM bhI bhagavAna ke nahIM to bhaktoM (47) Jain Education Iglemational For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke darzana ke liye hI kabhI-kabhI maMdira kA cakkara mAranA caahie| AsapAsa kI duniyA ko bhUla kara palakoM ke bAMdha chalakA kara bahate A~sU kI dhAra ke darzana unheM isa bAta kI pratIti kraayeNge| alpatama vastroM meM ucchRMkhalatA kA pradarzana karatI abhinetrI kA phoTo vikRta manobhAva paidA kara sakatA hai, to prazamarasanigagna vItarAga kI mUrti darzaka ke bhAva jagata ko avazya hI AMdolita kara skegii| yadi vyakti para unake darzana kA koI 'empekTa' na hotA ho to DAka TikaToM para tathAkathita mahApuruSoM ke phoTo chapavAne se lekara zAlA-kaoNleja va sarakArI kanahariyoM meM gAMdhI, neharu, subhASa, saradAra, vivekAnaMda ke phoTo lagAne yA caurAhe para deza- netAoM ke putale khar3e karavAne kA drAviDa- vyAyAma baMda kara denA cAhie | trilokagurU tIrthaMkaroM se lekara rAma kRSNa taka vyakti vizeSa ke Adarza kacarATokarI ke yogya nahIM haiN| unakI mUrti una AdarzoM ke aMgAroM para chAI rAkha ko haTAne meM samartha / to aisI mUrtiyoM, maMdiroM ko ucita sthAna para banavAnA, unakI ora adhika se adhika logoM ko AkarSita karane ke liye sarvottama kalA-kArIgarI se alaMkRta karanA, usake liye dhanavyaya karanA aura yaha dhana-pUMjI tathAkathita loka-kalyANa kAryoM meM naSTa na ho jAye usakA bhI khyAla rakhanA sujanoM kA dharma bana jAtA hai| dharmasthAnoM meM praviSTa vikRtiyoM kI Ar3a lekara ina saMsthAoM, usake saMcAlakoM, dharmagurUoM, ina saMsthAoM kI hitapUrti kA dravya aura ina saMsthAoM ke vidhAna svarUpa dharma zAstroM kI pratAr3anA karane meM kaI logoM ko AnaMda AtA hai| aMgrejI meM "phevarITa vhIpIMga vyAya" nAmaka eka zabda samUha kA prayoga hotA hai| gujarAtI meM bhI "halakA lahU havAladAra kA" eka kahAvata hai / mUlyoM ke hrAsa ke saMkaTa kI carcA rahane deN| yadi mAtra Arthika samasyAoM ko hI sparza kareM, to usake mUla meM maikaoNle kI zikSA, bhautika sukhalakSI vijJAna aura yaMtravAda ke unmAda kI tripuTI hai| garIbI kA kAraNa devAlaya bhaMDAroM kA saMgrahita dhana nahIM hai, para vyApaka bekArI hai| bekArI ke utpAdaka maMdira nahIM apitu kArakhAne haiM, 'vikAsa' vaga ke nAma para prANI vyApAra karane vAloM ke sthApita hita saMpUrNa deza ko malTInezanala kaMpaniyoM ke khAte meM giravI rakhane ke kAle karatUta karate haiM / yaha vikAsa kI nirlajja aura dhRSTaM vibhAvanA pUre deza ko dhArAvI kI jhoMpaDapaTTI meM parivartita kara 'detI hai / 'vikAsa' kI yaha rakta pyAsA bakSiNI (kyulA) samagra deza ko asthi-kaMkAla meM badala detI hai / taba isa bhayAnaka "jenosAIDa" ke aparAdha kA TokarA kisI na kisI ke gale pahanAne ke liye "skepa goTa" (bali ke bakare ) kI khoja anivArya ho jAtI hai| maMdira, bhUrtiyA~, deva-dravya, dharmagurU jaise nira-upadravI nikaTastha bakare anyatra kahAM milate ? jahAM taka isa 'vikAsa' kI nuDaila ke paMje se mukti nahIM milatI, vahAM taka deza ke samasta dharmasthAnoM kI saMpatti garIboM meM bAMTa dI jAye to bhI garIbI dUra nahIM ho pAyegI / garIdI ke mUla kAraNa kucha aura hI haiN| jahAja meM hue chidra ko baMda kiye binA jahAja meM bhare pAnI ko ulecane ke liye bahAyA pasInA, jahAja ko DUbane se bacA nahIM sakatA / vAstava meM maMdira, devAlaya, va dharmasthAnoM kA nirmANa skUla, kaoNleja, aspatAla, anAthAzrama aura vRddhoM ke . AvAsa kI, aura unameM lage kArIgaroM kI rojI-roTI kI pUrti jaise uddezyoM ke liye nahIM hotA / usakA Azaya to. una saba samasyAoM ke mUla meM sthita aSTa jagata ko saMtulita karanA hai| phira bhI isakI racanA meM aisI vizeSatA hai ki eka malTIparapaz2a projekTa ke bAya proDakTa kI taraha uparyukta sabhI kAryoM meM bhI sahAyaka hote haiM / jo skUla, kaoNleja, aspatAla aura udyogoM kI vakAlata karate haiM, ve svayaM apane sImita uddezya pUre karane meM bhI pUrNatayA niSphala rahe haiN| hama ardha apavyaya kise kaheM ? maMdira va devAlayoM ko ? yA skUla va kaoNlejoM, aspatAloM va phaikTriyoM ko ? paramapUjya munirAja zrI hitaruci vijayajI mahArAja sAhaba ke mUla gujarAtI nibaMdha " ghalo ghumAr3o kayAM che ?" kA hindI anuvAda anuvAda : zrI manoharalAlajI siMghI sirohI (rAjasthAna) saMparka : viniyoga parivAra "bI / 2 - 104, vaibhava apArTamenTa, jAMbalI galI, borIvalI (pazcima), muMbaI- 92. TelI 8020749 / 8077781 (48) For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ''pharTilAiz2ara sabasIDI: dhImA mIThA jahara" patra-patrikAoM ke saMpAdaka apane saMpAdakIya lekhoM meM pharTilAijara para deya sabasIDI ko "kupAtradAna' kahakara isa taraha kI sabhI sabasIDI ko turaMta baMda karane kA anurodha eka svara meM kareM athavA vizvabhara ke paryAvaraNavAdI haritakrAMti kI jimmedAra kRtrima khAda se vAMjha bana rahI bhUmi ke saMbaMdha meM cetAvanI ke sAyarana bajAne ke liye sira paTaka-paTaka kara mara jAyeM to bhI sabasIDI samApta karane kI bAta to dUra rahI, para zarma hayA binA, behicaka sabasIDI kI vRddhi kI sarakArI ghoSaNA nirantara gatizIla hai| yaha sthiti hamArI svIkRta kalyANa rAjya kI vibhAvanA meM vidyamAna anekoM mUlabhUta kSatiyoM kI ora aMgulI-nirdeza karatI hai / pharTilAijaroM ke rUpa meM bhUmi ko davA ke adhika "Doz2a" dekara usase adhikatama kArya-adhikatama utpAdana lene kA lobha-sone ke aNDe dene vAlI murgI jaisI phaladrupa bhUmi ko smazAna banAkara samApta karane kA AtmaghAtI prayAsa mAtra hai| aisI sIdhI-sAdI bAta ko patra kA sampAdaka athavA atula zAha samajha sakatA hai to madhu daNDavate (tatkAlIna vittamaMtrI) yA anya maMtriyoM ke dimAga meM na utare yaha saMbhava nahIM hai| vAstava meM 1947ke pazcAta jIdA ke hara kSetra kI taraha rAjya vyavasthA meM bhI neharU, unakI maMDalI va anuyAyiyoM ne videzI "vesTaminsTara maoNDala" sAMgopAMga svIkAra kara liyA hai| jisake pApa se cunAva meM bahumata prApta karane ke liye kucha logoM ko prasanna rakhane ke jana-raMjanAtmaka dhyeya ne vI. pI. va daNDavate jaise prAmANika va niSThAvAna gine jAne vAle rAjanItijJoM ko bhI popyuliraMTa - poliTiksa (lokapriyatA ke rAjakAraNa) kI nikRSTa nItiyA~ grahaNa karane ke liye vivaza kiyA hai / prajA kA vAstavika kalyANa cAhane vAle jAgarUka vicAraka aise samaya meM unheM do-cAra gAliyA~ dekara athavA idhara-udhara thor3I dhamAcaukar3I mazaMkara baiThe rahane meM AtmasaMtoSa kA anubhava karane ke bajAya pazcima-catu neharU ke velapheyara sTeTa, jise vinobA apanI vyaMgyAtmaka zailI meM "ilapheyara sTeTa" kahate the - kI udhAra lI huI viSakanyA ko araba sAgara meM visarjita karanI hogI / para jaba taka lokazAhI, bahumatavAda, cunAva-prathA jaisI ina biSa kanyAoM ko pavitra gAya mAnakara unheM chUne meM bhI pApa mAnane vAle aura isa lauha caukaTha meM kaida, idhara-udhara paibaMda lagAkara kRta-kRtyatA kA anubhava karane vAle lallU lAlAoM kA patrakAritA se lekara samAjasevA ke sabhI kSetroM meM varcasva hai, vahAM taka to parivartana nikaTa bhaviSya meM saMbhava pratIta nahIM hotaa| phalasvarUpa svataH svIkRta rASTrIya behAlI ko jo na dekha pA rahe haiM aise vicArakoM ko to ina paristhitiyoM meM jaba bhI avasara prApta ho taba vittamaMtrI athavA pradhAnamaMtrI para cAroM ora se vicAroM kA nirantara AkramaNa karanA cAhiye / kar3avI davA pilAne ke kartavya se cyuta pitA ku-pitA bane to aulAda' . unheM kar3avI davA ke lAbhoM ko batAkara aisI davA pilAne ke liye vivaza kara sakatI hai| : : Age pharTilAijara kI carcA kareM / sabasIDI aura sarakArI pracAra ke pracaNDa pApa se isa deza meM san 1961 meM . 53000 Tana va 22000 Tana kI alpamAtrA meM upayoga meM A rahe phospheTika va nAiTrojana pharTilAijaroM kA prayoga 27 varSa meM bar3hakara san 1987-88 meM kramazaH 22,59,000 Tana va 58,36,000 Tana ke bhayajanaka stara para pahu~ca gayA hai / durbhAgya to yaha hai ki mekaoNle ke samaya se pragati ke bhrAmaka ciMtana meM prasanna-magna apanA mUrkha zikSA vibhAga apane * pAThyakramoM meM ise pragati kA mApadaMDa kahakara garva karatA hai, jabaki saMpUrNa vizva ke buddhijIvI pharTilAijara ke isa baDhate hue upayoga ko bhaya va ciMtA kI dRSTi se dekhate haiM / isa pragati (!) ke phalasvarUpa hamAre deza kI kRSi bhUmi meM 1960 se 1990 ke tIsa varSa kI avadhi meM 21,68,555 Tana ke karIba phlorina va 5532 Tana yureniyama gaharAI taka aDDA jamA kara baiTha gayA hai| hama jo anAja Aja khA rahe hai usameM 2575 pI.pI.ema. phlorina bhI khAnA par3a rahA hai| hara eka kilo anAja ke sAtha 243 vikaverilsa (ikAI) bhI peTa meM pahuMcAnI par3a rahI hai / zrI Ara. azokakumAra dvArA janavarI 1990 meM taiyAra menyuskrIpTa ke anusAra to apane deza kI siMcAI ke antargata bhUmi ke garbhajala meM nAiTreDa kA pramANa 320 pI.pI.ema. ho gayA hai| vastutaH adhikatama surakSA maryAdA mAtra 45 pI.pI.ema. hI hai| (49) For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAiTrojanayudata kRtima khAda ke duyabhAna ne apanI bhUmi, khAdyAnoM aura pIne ke pAnI taka kI vArSika AvazyakatAoM ko bhI bhayajanaka rUpa se pradUSita kara diyA hai / mukharjI pI. nejA aura suzIla e. ke jaise logoM ke abhyAsa ke niSkarSa batAte haiM ki bar3e bAMdhoM ke vistAra kSetra meM bhUgarbha jala meM phlorina kI mAtrA bhayajanaka rUpa se bar3ha gaI hai| mahesANA jile ke prabhAvita kSetra ke do gAMvo meM kiye gaye zodha ke AMkaDe peya jala meM phlorIna kI mAtrA 3.2 pI.pI.ema. se 3.8 pI.pI.ema. batAte haiN| nAgArjuna sAgara kSetra meM ye gAvA 3 se 13 pI.pI.ema. va tuMgabhadrA bAMdha parisara / meM 5.4 se 12.8 pI.pI.ema. taka hai| pharTilAijaroM kA upayoga yadi isI gati se bar3hatA rahA to san 2000 taka bhUgarbha jala meM palorina kI mAtrA 11.85 se 50 pI.pI.ema. taka va san 2050 taka 83 se 350 pI.pI.ema. taka ho jAyegI / AMkaDoM ke indrajAla meM jinhe rasa va jJAna na ho to unakI jAnakArI ke liya prastuta hai ki ucita mAtrA se adhika pramANa meM dUSita phlorina vAlA jala pIne se joDoM meM jakaDana par3a jAtI hai va takalIpha itanI bar3ha jAtI hai ki aise pradUSita jala vAle gAMva ke loga rAtri ko sote samaya bistara ke Upara chata meM moTA rassA laTakA kara rakhate haiM tAki sahArA lekara prAtaH uTha sakeM .' / baila aisA pAnI pIye to unheM khar3A karane meM sahAyatA karanI par3atI hai| baila jaise zaktizAlI jIva kI aisI avasthA ." ke sAmane manuSya kI to visAta hI kyA hai? . ..... vyApAra-udyoga se saMbaMdhita patra-patrikAoM ke saMpAdaka naye-2 pharTilAiz2ara prakalpoM ke samAcAra sautsAha prastuta karate haiM / usa samaya kadhita kRpaka netA pharTilAiz2ara kI kImatoM meM sabasIDI prApta karane hetu apane varcasva kA upayoga karate haiM / kyA ve socane ke liye kucha dera rUka sakeMge, ki ve prajA ke hita-mitra hai athavA hita-zatru ? . mahAbhArata kI siriyala ko dekhakara jJAna bodha kI isa adbhuta virAsata ko manoraMjana kA sAdhana mAtra mAna lene vAlI isa pIDhI ko to khyAla bhI nahIM AyegA ki mahAbhArata kA 'zAMtiparva' Adarza rAjya saMcAlana kI sacoTa nirUpaNA karatA hai / Adhunika vijJAna ke aMdhazraddhAluoM ko usameM vahama aura purANa ke sivAya kucha dikhAI nahIM detaa| para vAstava meM yaha mahAkAvya to kitanI hI pratIkAtmaka kathAoM dvArA suMdara sandeza deM jAtA hai| aisI hI.eka laghukathA meM gAya ke aMga-pratyaMgoM meM devatAoM ke AvAsa kI carcA hai| dera se AI huI lakSmI bhI kisI eka aMga meM AvAsa kI AjJA mAyatI hai / gAya kahatI hai ki mere hara aMga meM rahane kA adhikAra kisI na kisI devatA ne prApta kara liyA hai, kahIM bhI sthAna riktaM nahIM hai / yadi rahanA hai to mere mala-mUtra meM raha sakatI ho / (zakRnmUtre nivaseta) lakSmI ne kathana ko svIkAra karaliyA na usa samaya se vaha gobara-maMtra meM nivAsa karatI hai| bar3e-bar3e nirarthaka viSayoM para sahasroM Tana kAgaja homane ke pazcAt va risarca ke nAma para prajA ke gAr3he pasIne kI kamAI ke araboM rUpaye vyaya karane ke bAda bhI kathita arthazAstrI jo bAta nahIM samajha pAyeM, usa mahAsatya ko mahAbhArata ke kathAkAra ne kathA ke upanaya dvArA kisa taraha saMhaja meM hI samajhA diyA hai| pazuoM ke gobara-mUtra meM lakSmI kA vAsa hai, yaha tathya yadi rAjanItijJa va unake saciva jAnate hote to pazuoM kA bRhata stara para katla karavAkara unake camar3e va mA~sa ke niryAta dvArA kamAI videzI mudrA se pharTilAiz2ara kA AyAta kara ke aura usake upayoga ke liye sabasIDI dene kI, 'gAya dohakara kuttoM ko dUdha pilAne kI' mUrkhatA nahIM karate / . pharTilAiz2ara kI kImata meM sabasIDI, TrekTara kraya ke liye saMste byAja para RNa, anAja ke poSaNakSama bhAva, siMcAI va bijalI dara meM rAhata, Adi vividha mAMga dvArA jagata kA tAta kRSaka dina ugate hI kaTorA lekara sarakAra se bhIkha mAMgane lagatA hai / jaga tAta kisAna ko bhikhamaMga ke rUpa meM parivartita karane vAle kisAna netAoM ke hRdaya meM kisAna (50) Jain Education Interational For Personal Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke prati yadi saccA hitabhAva hotA to ve harita krAMti kI bhA~ti kA zIghra hI niSedha karate aura AsamAna chUte kRSiM vyaya . ko dharatI para utArane kA prayAsa karateM / bApa-dAdAoM se virAsata meM milI bhUmi, paramparA se calatI A rahI baila jor3I aura aujAra, pichale varSa kA surakSita bIja, svayaM va parivAra kA zrama puruSArtha, ghara ke pazuoM se prApta muphta gobara, khAda va nizulka bapautI se prApta kuMe ke jala ke kAraNa eka jamAne meM khetI kI "ina puTa kaoNsTa" jIro thii| jo kucha utpanna hotA thA vaha pUrNa vizuddha lAbha hI thA / kRSi vizvavidyAlaya aura kRSi vibhAga dvArA sikhAI gaI 'sudharI khetI' ke puNya pratApa se pharTilAijara, jaMtunAzaka davAyeM, saMkara bIja, TrekTara se lekara DIjala iMjana taka ke kharca ne kisAna kI nanhI kamara para asahya bojha DAla diyA hai| varSa meM sirpha eka phasala letA kisAna 50 varSa pUrva jitanA sukhI thA, utanA sukhI varSa meM tIna tIna phasala prApta karake bArahoM mAsa begAra DhotA Aja kA paMjAba-hariyANA kA kisAna bhI hai athavA nahIM, yaha yakSa prazna hai 1 bambaI ke gujarAtI buddhijIviyoM meM madhu daNDavate ke aneka mitra paricita haiN| bajaTa sabasIDI kI arjI para phAinalAijezana kI mohara lagAI jAye usake pUrva kyA unake mitra unheM sastI lokapriyatA ke rAjakAraNa kI pIr3A se bAhara Akara guTTI UMce mAnava siddha hone kA avasara jhaDapane ke liye samajha sakeMge ? sabasIDI kA zahada-mIThA jahara pilAne vAle 'madhu' se kar3avI davA pIne ke daMDa dene vAle 'daMDavate' bhaviSya ke vitta maMtriyoM ke liye eka ujjavala Adarza prastuta kara paayeNge| (yaha lekha janavarI 1991 meM likhA gayA) anuvAda : zrI manohara lAlajI siMdhI sirohI (rAjasthAna) zrI atula zAha (hAla meM paramapUjya munirAja zrI hitaruci vijayajI mahArAja sAhaba) ke mUla gujarAtI (51) "sTIsAIara rAjasIDI - dhIbhuM bhIhUM ora" kA hindI anuvAda saMparka : viniyoga parivAra bI / 2 - 104, vaibhava apArTamenTa, jAMbalI galI, borIvalI (pazcima), muMbaI- 92. TelI 8020749 / 8077781 For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcAra jillA kalekTara ke pada para videzI nAgarika kI niyukti ho sakegI naI dillii| kendra kI yojanA yadi maMjUra hogI | ko sarakArI sevAoM meM niyukta kiyA jA skegaa| to jillA majisTreTa, jillA kalekTara ke rUpa meM yaha kahane bhI AvazyakatA nahIM ki zAlAoM koI amerikana nAgarika hogA aura isa bAre meM meM praveza se zuru karake peTrolapaMpa ke vitaraNa meM sarakAra Azcaryacakita nahIM hoNge| vaizvikIkaraNa ke nAma se yaha | aise vizeSAdhikAroM kA kaise sadupayoga karatI hai| sabakucha karane kI taiyArI ho rahI hai| yaha yojanA maMjUra pradhAnamaMtrI ke AdhIna kArmika maMtrAlAya ne vidheyaka, hogI to kendra ke naukarazAhI meM videzI nAgarikoM ko DrAphTa kiyA hai| lekina isa vibhAga ke sahAyaka saciva 'cora daravAje se' praveza diyA jaaegaa| kala amerikI je. sI. pAMDeya ne yaha kaha kara bacAva kiyA thA ki nAgarika bhArata saMrakSaNa saciva bana jAe yA vitta saciva inakA masaudA prazAsanika vibhAga ne taiyAra kiyA hai| pada para vizva baiMka kA koI adhikArI ho to Azcarya | sucAra kI dizA meM yaha nayA AiDiyA nhiiN| naukarazAhI jimmedAra banAne ke lie kendra ne prazAsana sudhAra vibhAga ke adhikArI narasiMhana . pablika sarvisa bila kA masaudA taiyAra kiyA hai, usameM kA kahanA hai ki vidheyaka kaibineTa saciva kI adhyakSatA naukarazAhI meM videzI nAgarikoM kI niyukti kA sarakAra meM eka kora grupa ne DrAphTa kiyA hai| videzI nAgarikoM ko vizeSAdhikAra homaa| isa vidheyaka ke bAre meM janatA ko sarakArI pada para niyukta karane saMbaMdhI prAvadhAna ke kI pratikriyA mAMgI gaI hai| | bAre meM unakI aisI dalIla hai ki prazAsanika sudhAra jimmedArI ke bAre meM paryApta upAya nahIM kI dizA meM yaha naI yukti hai| isake bAre meM janatA ke masaudA par3hA jAe to prazAsana sudhAra ke bAre meM sujhAva kI pratIkSA kI jA rahI hai| yaha to sirpha masaudA aura eka riporTa jaisA lagatA hai| naukarazAhI ko kaise hai| kAnUna nahIM bnaa| to isameM galata kyA hai? jimmedAra banAyA jAe isa bAre meM usameM paryApta upAya | globalAijezana ke isa daura meM kAbila videzIadhikAriyoM nahIM hai usake caipTara 10 ke klAja 3 meM eka | kI sarakArI sevAoM meM niyukta karane meM AkhirakAra cintAjanaka bAta hai ki viziSTa paristhitiyoM meM kyA Apatti hai? sarakAra kI likhita maMjUrI meM videzI nAgarikoM (AdhAra : sAMja samAcAra, 11-2-2007) - samIkSA uparokta samAcAra ke anusAra yadi jillA | nAgarikatA paddhati kA lAbha uThAkara videzI bhI bhArata kalekTara ke pada para videzI nAgarika niyukta kie ke saMvidhAna sabhA Adi meM cune jA sakate hai yA jA sakeMge, to philahAla jo lAla battiyoM kI gAr3I meM nahIM? cune jA sake to rAjya ke mukhyamaMtrI Adi phira rahe haiM, sarakArI AlIzAna nivAsa sthAna kI bana sakeMge yA nahIM? kyA punaH yUropiyana sAmrAjya suvidhA le rahe haiM 'sAhaba' kA biruda prApta kara janatA kI deza meM sthApanA hogI? itihAsa kA punarAvartana ko dhamakA rahe haiM, ina dezI naukarazAhoM kA kyA hogA? | hogA? dezI vidhAyaka - maMtrI Adi asthAI AdhAra unakI sarakArI naukarI aura pada cAlU rahegA? yA | para niyukta hue the unakA upayoga kara unake dvArA. unheM ghara baiThane kI naubata AegI? janatA ke jIvana ke tamAma aMgoM para svarAjya ke sirpha kalekTara jaise UMce pada para hI videzI | nAma para jo Thosa lohe kA caukaTa phira karanA thA niyukta kie jAeMge? yA mukhyamaMtrI ke pada para bhI | vaha phiTa ho gayA hogA? isalie aba unheM nivRtta zveta pramukha virAjamAna hoMge? virAja sakeMge? pichale karanA hogA? bharibhya ke garbha meM kyA chipA hogA? kucha varSoM se deza meM lAgU cunAva paddhati tathA doharI | koI bhaviSya vettA kaha sakegA? Fop v ate Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3hatI pazu-hatyA ke sAtha bar3ha rahA hai AMtarika va videzI karja aura A rahI hai zAzvata Arthika gulAmI hiMsA aura zoSaNa kI nIMva para AdhArita pazcimI kRSi vijJAna dUra karo pazupAlana vijJAna dUra karo ! khetI koI dhaMdhA, vyavasAya yA udyoga nahIM ! vaha to hai vizva-kalyANa kA mUlabhUta 'yajJa' ! usakI pavitratA ko mata naSTa karo ! For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetAvanI pazuo aura mAnavoM koAdhe bhUkhe rakhane kI yojanAyeM kahA~ banatI hai ? kRSi bhavana banAma kasAI bhavanameM !! nAma !! paMcavarSIya yojanAoM ke kendra se - daityAkAra mazIna haTAo - pazu AdhArita khetI, udyoga va vyavasAyeM prasthApita karo aura phira dekho camatkAra !!! rAsAyanika khAda varasAtI hai - - jahara - sabasIDI kA bhraSTAcAra - maha~gAI - asahya karja kA bojha - Atma-hatyAe~ - akAla kRSi bhavana thopa rahA hai pazcimI khetI vijJAna bhAratIya kisAna mAMge bhAratIya kRSi vijJAna ! For Personal & Private Use Only