Book Title: Jain Vidya 25
Author(s): Kamalchand Sogani & Others
Publisher: Jain Vidya Samsthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/524770/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMja ahi NANu jjIvo jovo jainavidyA saMsthAna zrI mahAvIrajI mahAvIra jayantI 2610 jainavidyA AcArya zivArya vizeSAMka jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI rAjasthAna 25 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA jainavidyA saMsthAna, zrI mahAvIrajI dvArA prakAzita vArSika zodha-patrikA apraila, 2011-2012 sampAdaka maNDala zrI nagendrakumAra jaina zrI mahendrakumAra pATanI DaoN. jinezvaradAsa jaina DaoN. premacanda rA~vakA DaoN. anila jaina zrI nirmalakumAra jaina prabandha sampAdaka zrI prakAzacandra jaina maMtrI, prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI prakAzaka sampAdaka DaoN. kamalacanda sogANI sahAyaka sampAdaka suzrI prIti jaina jainavidyA saMsthAna prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI ( rAjasthAna ) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArSika mUlya 30.00 ru. sAmAnyataH 60.00 ru. pustakAlaya hetu mudraka jayapura priTarsa prA. li. jayapura 302001 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra.saM. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. viSaya-sUcI viSaya prakAzakIya sampAdakIya 'bhagavatI ArAdhanA' ke racanAkAra AcArya zivakoTi bhagavatI ArAdhanA aura zivAryakRta bhagavatI ArAdhanA meM citrita 'samAhita citta' kA svarUpa evaM upayoga : sallekhanA ke pariprekSya meM lekhaka kA nAma jo jArisIya mettI kerai bhagavatI ArAdhanA meM pratipAdita maraNa-samAdhi - sallekhanA metti khamidavvaM paravartI jaina hindI kAvya para 'bhagavatI ArAdhanA' kA prabhAva so Dajjhadi va Na vA paro zrI ramAkAnta jaina saMvega raMgazAlA bhagavatI ArAdhanA meM varNita dvAdaza bhAvanAoM kA svarUpa appapasaMsaM pariharaha AcArya zivArya-kRta 'bhagavatI ArAdhanA' meM samAdhimaraNa 'bhagavatI ArAdhanA' meM samAdhimaraNa DaoN. bhAgacandra 'bhAskara' kI ArAdhanA vidhi pro. (DaoN.) zrImatI puSpalatA jaina 5 DaoN. rAjendrakumAra baMsala AcArya zivArya DaoN. premacandra vA DaoN. pI. sI. jaina AcArya zivArya DaoN. kastUracandra 'sumana' AcArya zivArya DaoN. vIrasAgara jaina pR.saM. (v) (vii) 1 AcArya zivArya 17 35354 133 43 59 223 72 73 3388 84 85 92 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA (zodha-patrikA) | 1. 2. sUcanAe~ patrikA sAmAnyataH varSa meM eka bAra, mahAvIra jayantI ke avasara para prakAzita hogii| patrikA meM zodha-khoja, adhyayana-anusandhAna sambandhI maulika aprakAzita racanAoM ko hI sthAna milegaa| racanAe~ jisa rUpa meM prApta hoMgI unheM prAyaH usI rUpa meM prakAzita kiyA jaaegaa| svabhAvataH tathyoM kI prAmANikatA Adi kA uttaradAyitva racanAkAra kA hogaa| yaha Avazyaka nahIM ki prakAzaka, sampAdaka lekhakoM ke abhimata se sahamata hoN| racanAe~ kAgaja ke eka ora kama se kama 3 seNTImITara kA hAziyA chor3akara TAipa kI huI honI caahie| asvIkRta/aprakAzita racanAe~ lauTAI nahIM jaayeNgii| racanAe~ bhejane evaM anya saba prakAra ke patra-vyavahAra ke lie patA sampAdaka jainavidyA jainavidyA saMsthAna digambara jaina nasiyA~ bhaTTArakajI savAI rAmasiMha roDa jayapura - 302 004 phona naM. : 0141-2385247 I-mela : jainapa@sify.com | 7. (iv) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya jainavidyA saMsthAna kI zodha-patrikA 'jainavidyA' kA yaha aMka 'AcArya zivArya vizeSAMka' ke rUpa meM prakAzita kara atyanta prasannatA hai| 'AcArya zivArya' 'AcArya zivakoTi' nAma se bhI prasiddha rahe haiN| inakI eka hI racanA upalabdha hai - 'bhagavatI aaraadhnaa'| ise 'mUlArAdhanA' bhI kahA jAtA hai| yaha prAkRta bhASA meM racita eka AcAraparaka grantha hai| isakA racanAkAla IsA kI dvitIya'tRtIya zatAbdI mAnA jAtA hai| . AcArya zivArya ne apane isa grantha meM manuSya-janma kI durlabhatA batAte hue use sArthaka karane ke lie viSaya-bhogoM ke tyAgapUrvaka dharma-dhyAna kI sAdhanA va ArAdhanA yukta jIvana vyatIta karate hue anta meM sallekhanA va samAdhipUrvaka maraNa kI AvazyakatA para bala diyA hai| 'ArAdhanA' para aisI sAMgopAMga racanA dUsarI nahIM hai, isalie yaha grantha atyanta mahattvapUrNa va lokapriya rahA hai| jina vidvAna lekhakoM ne apane lekhoM dvArA isa aMka ke kalevara-nirmANa meM sahayoga pradAna kiyA una saba ke prati AbhAra vyakta karate haiN| patrikA ke sampAdaka, sampAdaka maNDala ke sadasya, sahayogI sampAdaka - sabhI dhanyavAdAha haiN| prakAzacandra jaina maMtrI jasTisa nagendrakumAra jaina adhyakSa prabandhakAriNI kameTI, digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI (v) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya "AcArya zivArya dvArA racita 'bhagavatI ArAdhanA' jaina AcArazAstra-paramparA kA pramukha grantha hai|" ise 'mUlArAdhanA' nAma se bhI jAnA jAtA hai| yaha jaina sAdhuoM ke AcAra kA varNana karanevAlA eka prAcIna evaM vRhad grantha hai| AcArya zivArya kA dUsarA nAma 'zivakoTi' bhI thaa| "DaoN. jyotiprasAda jaina 'premI abhinandana grantha' meM prakAzita apane lekha - 'bhagavatI ArAdhanA ke kartA zivArya' meM isa niSkarSa para pahu~ce ki AcArya kA mUla nAma ziva thA jisake sAtha 'bhUti', 'koTi', 'kumAra', 'datta' Adi zabda ullekhakartAoM ne svaruci anusAra athavA bhramavaza jor3a diye haiM aura yaha ki ye zivArya bhadrabAhu dvitIya ke pazcAt tathA AcArya kundakunda se pUrva, san IsavI ke prArambha ke lagabhaga hue the|" AcArya zivArya ne apanI racanA meM kahIM bhI apane samaya kA nirdeza nahIM kiyA, isase inakA nizcita samaya kA nirdhAraNa nahIM kiyA jA sakA, kintu inakI racanA 'bhagavatI ArAdhanA' kI TIkAoM ke AdhAra para inake samaya kA Akalana kiyA gayA hai| "AcArya zivArya kA samaya AcArya kundakunda ke Asa-pAsa honA caahie|" DaoN. hIrAlAla jaina 'bhagavatI ArAdhanA' kA racanAkAla IsA kI dvitIya-tRtIya zatAbdI mAnate haiN| ___" 'bhagavatI ArAdhanA' meM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyaktaparUpa cAra ArAdhanAoM kA kathana kiyA gayA hai|" " 'bhagavatI ArAdhanA' kA mukhya pratipAdya viSaya hai - sallekhanA aura maraNa ke prkaar| yadyapi maraNa ke 17 bheda haiM, para granthakAra ne isameM pA~ca prakAra ke hI maraNoM kA varNana kiyA hai - 1. paNDita-paNDita maraNa, 2. paNDita maraNa, 3. bAla paNDita maraNa, 4. bAla maraNa aura 5. bAla-bAla mrnn| paNDita maraNa ke tIna bheda haiM - bhaktapratijJA, prAyopagamana aura iNginiimrnn| ina maraNoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai|" (vii) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " arddhamAgadhI mizrita zaurasenI prAkRta meM nibaddha isa ArAdhanA grantha para prAkRtasaMskRta Adi vibhinna bhASAoM meM aneka TIkAe~ samaya - samaya para racI giiN| isa samaya upalabdha sabase prAcIna TIkA aparAjita sUri aparanAma zrI vijaya ( samaya lagabhaga 700 I.) kI saMskRta meM racita 'vijayodayA TIkA' mAnI jAtI hai jisameM kucha pUrvavartI TIkAoM ke bhI ullekha haiM / ' "" "bhagavatI ArAdhanA kI lokapriyatA usakI TIkAoM se A~kI jA sakatI hai| upalabdha TIkAoM kA vivaraNa isa prakAra hai. - 1. vijayodayA TIkA yaha eka vistRta saMskRta TIkA hai jisameM sAdhuoM kI AcAra-prakriyA kA vistAra se vyAkhyAna kiyA gayA hai aura apane kathana ko prAkRtasaMskRta ke uddharaNoM se puSTa kiyA gayA hai| aparAjita sUri athavA zrI vijaya - kRta yaha TIkA kadAcit prAcInatama TIkA hai| TIkAkAra ne apanI TIkA meM jina pAThAntaroM kA upayoga kiyA hai ve bhASAvijJAna kI dRSTi se adhika prAcIna kahe jA sakate haiN| -- dUsarI TIkA AzAdhara - kRta 'mUlArAdhanA darpaNa' hai| inhoMne aparAjitasUri kA anukaraNa isa TIkA meM kiyA hai aura ise 'zrI vijaya' ke nAma se uddhRta kiyA hai / " "AcArya zivArya yA zivakoTi ke grantha 'bhagavatI ArAdhanA' para prAkRta, saMskRta aura hindI meM upalabdha TIkAoM meM vikrama kI AThavIM zatAbdI ke vidvAna aparAjita sUri - kRta 'vijayodayA TIkA', 11vIM zatAbdI ke AcArya amitagati - kRta 'saMskRta ArAdhanA' aura 13vIM zatAbdI ke prasiddha AcArya paNDita AzAdhara - viracita 'mUlArAdhanA darpaNa' vizeSa prasiddha hai / " 66 'bhagavatI ArAdhanA' kI vijayodayA TIkA meM aneka kathAe~ dI haiM jinakA sambandha vizeSa rUpa se ArAdhaka kI maraNAvasthA se rahA hai / " " AcArya zivArya ne isa grantha kA nAma 'ArAdhaNA' hI kahA hai - 'vocchaM ArAdhaNA' (gAthA 1); 'ArAdhaNA sivajjeNa ' ( gAthA 2160 ) / unhoMne ArAdhanA ko samasta pravacana kA sAra kahA hai (gAthA 1497 ) / TIkAkAra aparAjita sUri ne bhI apanI TIkA ke anta meM ise 'ArAdhanA TIkA' hI kahA hai ( ArAdhaNA bhagavadI, gAthA 2162 ) / uttarakAla meM isake AdhAra para likhe gaye grantha bhI 'ArAdhanA' ke nAma se jAne jAte haiM, jaise devasena-kRta 'ArAdhanAsAra', amitagati - kRta 'ArAdhanA', AzAdhara - kRta 'mUlArAdhanA drpnn'| ArAdhanA ke AdhAra para kucha kathA graMthoM kI bhI racanA huI hai, jaise- prabhAcandra (viii) - Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRta 'ArAdhanA kathA prabandha', brahmanemidatta-kRta 'ArAdhanA kathAkoza', kannar3a AcArya zivakoTi-kRta 'vddvaaraadhne'| parantu gAthA 2162 meM 'ArAdhanA bhagavadI' evaM 'bhattIe vaNNidA santi' ke AdhAra para isa grantha kA nAma 'bhagavatI ArAdhanA' adhika prasiddha ho gyaa| hamane bhI ise 'bhagavadI ArAdhaNA' hI svIkArA hai|" 'ArAdhanA' jIvanarUpI raMgazAlA kA upasaMhAra hai| yaha vairAgyamUlaka aisA mahAdvAra hai jisameM praveza kara ArAdhaka apane jIvana ko parama zAnti kI khoja meM samarpita kara detA hai| digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM meM ise samAnarUpa se mahattvapUrNa sthAna milA hai| digambara sampradAya meM mUlAcAra AcAraparaka graMtha hai| usameM samAdhimaraNa para vizeSa vyAkhyAna nahIM milatA para 'bhagavatI ArAdhanA' meM muni-AcAra aura maraNasamAdhi donoM kA kathana upalabdha hotA hai| digambara paramparA meM bhagavatI ArAdhanA ke atirikta anya koI vizeSa mUlagraMtha upalabdha nahIM hai| jo bhI haiM, prAya TIkA rUpa meM haiN| inameM aparAjitasUrikRta vijayodayA aura AzAdhara-kRta 'mUlArAdhanA darpaNa' vizeSa ullekhanIya haiN|" _ "zrIcandra (11vIM zatI) ne apane apabhraMza kathAkoza meM yaha saMketa kiyA hai ki ye kathAe~ jinendra se gaNadhara, gaNadhara se zreNika aura zreNika se paramparAgata rUpa se zivakoTi munIndra taka phuNciiN| mUlArAdhanA meM ina kathAnakoM kA upayoga bar3e sundara DhaMga se huA hai| zrIcandra ne gAthAoM ko spaSTa karane meM ina kathAoM kA upayoga kiyA hai| ve pahale gAthA kA artha dete haiM aura phira kathA dekara usakI vyAkhyA karate haiM, isalie unhoMne aisI gAthAoM ko cunA hai jinheM kathA ke mAdhyama se vyAkhyApita kiyA jA sakatA hai|" "prabhAcandra (11vIM zatI) kA kathAkoza saMskRta gadya meM hai aura prAkRta-saMskRta ke uddharaNoM se bharA huA hai| isameM aisI dharmakathAe~ dI gaI haiM jinameM cAroM taraha kI ArAdhanAoM ke ArAdhakoM kA varNana hai| ise 'ArAdhanA satkathA prabandha' kahA gayA hai|" " 'vaDArAdhane' nAmaka eka kathAkoza kannar3a bhASA meM upalabdha hai| mUDabidrI ke anusAra ise 'zivakoTyAcArya' kI kRti kahA gayA hai| kolhApura kA tAr3apatra prati (kra. 45) meM bhI lagabhaga yahI nAma milatA hai| isameM 19 kathAe~ dI gaI haiN|" ___" 'vaDDArAdhanA' bhI 'bhagavatI ArAdhanA' kA hI eka kannar3a rUpa hai| pAThaka ne jina revAkoTyAcArya' kA ullekha kiyA hai ve 'zivakoTyAcaryA' hI hone caahie|" "zvetAmbara paramparA meM 'ArAdhanA' para apekSAkRta adhika sAhitya milatA hai| Agamika graMthoM meM AcArAMga, sUtrakRtAMga, uttarAdhyayana, dazazrutaskandha, bRhatkalpa, jItakalpa, vyavahAra (ix) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizItha Adi graMthoM meM muni AcAra ke sAtha hI samAdhimaraNa kI sAdhanA kA varNana huA hai| niyukti, bhASya, cUrNi Adi meM bhI usa para cintana kiyA gayA hai| uttarAdhyayana ke pA~caveM adhyayana meM isakI vistRta carcA hai / " 'sallekhanA' zabda jainadarzana kA pAribhASika zabda hai, jisakA artha hai 'samyakkAyakaSAyalekhanA' arthAt samyak prakAra se kAya aura kaSAya donoM ko kRza karanA sallekhanA hai| AcArya samantabhadra ke anusAra upAyarahita upasarga, duSkAla, bur3hApA tathA asAdhya roga vagairaha ke Ane para ratnatraya - svarUpa dharma kA uttama rIti se pAlana karane ke lie zarIra chor3anA sallekhanA hai / jisa kriyA meM bAharI zarIra aura bhItarI rAgAdi kaSAyoM kA, unake nimitta kAraNoM ko kama karate hue harSapUrvaka binA kisI dabAva ke sva-icchA se kRza kiyA jAtA hai, usa kriyA kA nAma sallekhanA hai / " 66 - - " sallekhanA se ananta saMsArI kI kAraNabhUta kaSAyoM kA Avega upazAnta athavA kSINa ho jAtA hai tathA janma-maraNa kA cakra bahuta hI kama ho jAtA hai| AcArya zivArya sallekhanA kA mahattva pratipAdita karate hue kahate haiM 'jo jIva eka hI paryAya meM samAdhipUrvaka maraNa karatA hai vaha sAta-ATha paryAya se adhika saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa|' unhoMne sallekhanA kA mahattva batAte hue yahA~ taka likhA hai ki 'jo vyakti atyanta bhakti ke sAtha sallekhanAdhAraka (kSapaka) ke darzana - vandana - sevAdi ke lie nikaTa jAtA hai vaha vyakti bhI devagati ke sukhoM ko bhogakara anta meM uttama sthAna ( nirvANa ) ko prApta karatA hai|" "sallekhanA meM deha aura kaSAya donoM kA kRza honA Avazyaka hai| kevala zarIra kA kRza honA sArthaka nahIM hai, niSphala hai| vratAdi isameM parama sahAyaka haiN| vratoM se donoM kI sAdhanA saMbhava hai| samAdhipUrvaka maraNa hI kalyANakArI hai| deha - visarjana meM harSita ho aura kisI prakAra kI AkAMkSA na kre| " " jaina-dharma-darzana meM samAdhipUrvaka maraNa sarvopari vizeSatA hai| muni ho yA zrAvaka, sabakA lakSya samAdhipUrvaka maraNa kI ora rahatA hai| muni aura utkRSTa zrAvaka apanI nitya bhakti meM samAdhimaraNArtha bhAvanA bhAte haiM / isa bhakti bhAvanA meM mAnavIya jIvana kA ihaloka aura paraloka abhyudaya evaM niHzreyasa nirdhArita hai| AcArya zivArya ke 'bhagavatI ArAdhanA' graMtha meM samAdhipUrvaka maraNa kI paryApta zikSA - sAmagrI va vyavasthA prApta hotI hai| muni AcAraparaka yaha graMtha maraNa ke bhedoM-prabhedoM se pUrita hai / " (x) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "AcArya zivakoTi ne 'bhagavatI ArAdhanA' meM sallekhanAdhAraka ke lie samAhita cittavAlA honA Avazyaka batAyA hai| unhoMne samAhita citta kI mahattA batAte hue kahA hai - jisakA citta azubha pariNAmoM ko chor3a detA hai tathA use jahA~ lagAyA jAe vahIM ThaharA rahatA hai, jisane sAdhuliMga svIkAra kiyA hai, jo jJAna-bhAvanA meM nirantara tatpara hai tathA jo zAstra-nirUpita vinaya kA pAlana karatA hai tathA jisakA hRdaya nirantara ratnatraya meM lIna ho vaha samyak samAdhi ArAdhane yogya hai| aisA citta samAhita citta hotA hai| Age kahate haiM ki jisakA citta azubha pariNAmoM ke pravAha se rahita aura vazavartI hotA hai vaha citta samAhita hotA hai| vaha samAhita citta binA thake niraticAra cAritra ke bhAra ko dhAraNa karatA hai|" . " 'bhagavatI ArAdhanA' AcArya zivArya kA eka aisA sarasa aura lokapriya graMtha hai ki usakA usake racanAkAla se lekara abataka anavaratarUpa se parama AdarapUrvaka paThanapAThana hotA rahA hai| na kevala paThana-pAThana hotA rahA hai apitu paravartI sAhityakAroM kI racanAoM para usakA atyadhika prabhAva bhI par3A hai| pramANasvarUpa madhyakAlIna hindIjaina-sAhitya se aneka uddharaNa prastuta kie jA sakate haiN|" ___ "kavivara daulatarAma aura dyAnatarAya kI bhA~ti kavivara maMgatarAya ke kAvya para bhI 'bhagavatI ArAdhanA' kA vizeSa prabhAva dekhane ko milatA hai| vikrama kI 18vIM zatAbdI ke mUrdhanya kavi mahAkavi bhUdharadAsa ke kAvya para bhI 'bhagavatI ArAdhanA' kA atyadhika prabhAva dRSTigocara hotA hai|" "isake atirikta kavivara sUracanda ne to apanI prasiddha racanA 'samAdhimaraNa pATha bhASA' kA nirmANa hI pUrI taraha 'bhagavatI ArAdhanA' ke AdhAra para kiyA hai| usake lagabhaga sabhI chandoM para 'bhagavatI ArAdhanA' kA gaharA prabhAva dRSTigocara hotA hai| udAharaNa bhI unhIM sukumAla, sukauzala, gajakumAra, sanatkumAra, eNikasuta, bhadrabAhu, lalitaghaTAdi, dharmaghoSa, zrIdatta, vRSabhasena, abhayaghoSa, vidyuccara, cilAtaputra, daMDaka, abhinandanAdi, subandhu, Adi samAdhiprApta muniyoM ke diye haiM jo bhagavatI ArAdhanA meM upalabdha hote haiN| pramANasvarUpa graMtha kI 1534 se 1556 taka kI gAthAe~ dekhanI caahie|" __ " 'bhagavatI ArAdhanA' paravartI hindI-jaina-sAhitya kA eka atyanta pramukha AdhAra graMtha rahA hai| yadi yaha bhI kaha diyA jAe ki SaTakhaMDAgama, samayasAra, mahApurANa Adi aneka graMthoM kI bhA~ti yaha bhI paravartI jaina-sAhitya kA eka pradhAna upajIvya graMtha rahA hai to koI atizayokti nahIM hogii|" __(xi) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa vizeSAMka ke lekha 'bhagavatI ArAdhanA' ke do saMskaraNoM para AdhArita haiM 1. AcArya zrI aparAjita sUri-racita 'vijayodayA TIkA' va usa para AdhArita siddhAntAcArya paNDita kailAzacandra siddhAntazAstrI - kRta hindI anuvAda, isakA prakAzana jaina saMskRti saMrakSaNa saMgha, zolApura se huA hai, 2. dvitIya saMskaraNa paNDita sadAsukhadAsajI jaina ( kAsalIvAla ) kRta DhU~DhArI bhASA TIkA hai, isake prakAzaka haiM - prakAzacaMda zIlacaMda jaina jauharI, 1266, cA~danI cauka, dillI - 61 ina donoM TIkAoM/ saMskaraNoM meM gAthA saMkhyA meM mataikya nahIM hai| zolApura se prakAzita saMskaraNa meM kula 2164 gAthAe~ haiM aura dillI se prakAzita saMskaraNa meM 2179 / isalie sandarbhoM meM bhI gAthA saMkhyA kA aMtara hai| ataH pratyeka lekha meM usake AdhAra - saMskaraNa kA ullekha kiyA gayA hai jisase sandarbha jJAta karane meM sahajatA rahe / - yaha vizeSAMka jina vidvAnoM ke mahattvapUrNa lekhoM se AkAra prApta kara sakA una vidvAnoM ke hama AbhArI haiM aura bhaviSya meM bhI sahayoga kI apekSA karate haiN| saMsthAna samiti, sampAdaka maNDala, sahayogI sampAdaka evaM sahayogI kAryakarttAoM ke prati bhI AbhArI haiN| mudraNa hetu jayapura prinTarsa prA. li., jayapura dhanyavAdArha hai| (xii) DaoN. kamalacanda sogANI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 aprela 2011-2012 'bhagavatI ArAdhanA' ke racanAkAra AcArya zivakoTi - (sva.) zrI ramAkAnta jaina smaraNa zItIbhUtaM jagadyasya vaacaaraadhyctussttym| mokSamArga sa pAyAnnaH shivkottirmuniishvr||1|| - jinake vacanoM se samyak darzana, samyak jJAna, samyak cAritra aura samyak tapa-rUpa catuSTaya kI ArAdhanA dvArA mokSamArga kI ArAdhanA kara jagata ke jIva zItalatA kA anubhava karate haiM (sukhI hote haiM) ve zivakoTi munIzvara hamArI rakSA kreN| tasya (samantabhadrasya) eva shissyshshivkottisuuristpoltaalmbndehyssttiH| saMsAra-vArAkara-potametattattvArthasUtraM tadalancakAra // 2 // - una (samantabhadra) ke hI ziSya zivakoTi sUri haiM jinhoMne tapazcaraNa dvArA apanI dehayaSTi latA ke samAna jhukA lI hai aura jinhoMne saMsAra-sAgara ko pAra karAnevAle jahAja ke samAna isa tattvArtha sUtra kI racanA kii| * yaha lekha lekhaka ke maraNoparAMta unake parivArajanoM se prApta huA hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 ziSyau tadIyau zivakoTinAmA zivAyanaH zAstravidAM vrennyau| kRtsnaM zrutaM zrIgurupAdamUle hyadhItavantau bhavataH kRtaarthau||3||' - una (svAmI samantabhadra) ke zivakoTi aura zivAyana nAma ke do ziSya the jo zAstra ke jJAtAoM meM zreSTha the aura jinhoMne zrI gurujI ke caraNoM meM rahakara sampUrNa zruta (zAstroM) kA adhyayana kara loka ko kRtArtha kiyaa| zivakoTiprada vaMde shrnnymbhinNdnN| svayaMvara-mahArAja-siddhArthA-svAminI-sutaM / / 4 / / - maiM zivakoTi (=mokSa) pradAna karanevAle arthAt mokSa kA mArga batAnevAle una zivakoTi muni kI vandanA karatA hU~ jinhoMne mahArAja svayaMvara aura mahArAnI siddhArthA ke putra (cauthe tIrthaMkara) bhagavAna abhinandananAtha kI zaraNa lI hai| zrI zivakoTimunIzvarapurogamAH svavagatAgamA nRnnaaN| jJAnatapazcAritraM sadarzanaM drshyaamaasuH|||||' - pUrvAcAryoM ke mAdhyama se AgamoM se bhalI-bhA~ti paricita hue zrI zivakoTi munIzvara ne (samyak) darzana sahita (samyak) jJAna, (samyak) tapa aura (samyak) cAritra kA darzana kraayaa| pahacAna Upara prathama zloka meM AcArya jinasena (samaya lagabhaga 770-850 I.) ne apane 'AdipurANa' meM mokSamArga batAnevAlI 'catuSTaya ArAdhanA' ke kartA ke rUpa meM zivakoTi muni kA smaraNa kiyA hai| hariSeNa va cAmuNDarAya prabhRti kucha paravartI granthakAroM ne tathA DaoN. e. ena. upAdhye aura DaoN. bI. ke. khar3abar3I prabhRti kucha Adhunika vidvAnoM ne bhI prAkRta 'ArAdhanA' grantha kA racayitA zivakoTi AcArya ko mAnA hai| kannar3a bhASA meM racita 'vaDDArAdhane' ke kartA bhI sAmAnyataH zivakoTi AcArya mAne jAte haiM, kintu DaoN. khar3abar3I ne apanI pustaka 'vaDDhArAdhane : e sTaDI' meM kiye gaye vivecana meM 10vIM zatI IsvI ke prathama pAda meM kannar3a meM zivakoTyAcArya praNIta 'vaDDArAdhane' ke kavaca adhikAra para AdhArita 19 kathAoM ke isa saMgraha ko kisI ajJAtanAmA vyakti kI kRti batAyA hai| isa prakAra AcArya jinasena, jo 8vIM-9vIM zatI meM hue, dvArA ukta kannar3a 'vaDDArAdhane' ke kathAkathita kartA zivakoTi muni kA ukta zloka meM smaraNa karane kA prazna nahIM utthtaa| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 __vastutaH 'ArAdhanA' aparanAma 'bhagavatI ArAdhanA' jise 'mUlArAdhanA' bhI kahate haiM, ke kartA, jaisA ki ukta grantha kI gAthA saMkhyA 2159-60 meM svayaM usake racanAkAra ne likhA hai - 'pANitalabhojI zivArya haiM jinhoMne apane guru Arya jinanandigaNi, Arya sarvaguptagaNi aura Arya mitranandigaNi ke caraNoM meM (mUla) sUtroM aura unake arthoM kA samyak jJAna prApta kiyA thA tathA pUrvAcAryoM dvArA nibaddha granthoM ke AdhAra para isa 'ArAdhanA' grantha kI svazakti anusAra racanA kI thii|' arddhamAgadhI mizrita zaurasenI prAkRta meM nibaddha 2164 gAthAoM vAle isa ArAdhanA grantha para prAkRta-saMskRta Adi vibhinna bhASAoM meM aneka TIkAe~ samaya-samaya para racI giiN| isa samaya upalabdha sabase prAcIna TIkA aparAjita sUri aparanAma zrI vijaya (samaya lagabhaga 700 I.) kI saMskRta meM racita 'vijayodayA TIkA' mAnI jAtI hai jisameM kucha pUrvavartI TIkAoM ke bhI ullekha haiN| ArAdhanA' kI gAthA saMkhyA 1539 meM AcArya bhadrabAhu kA ghora pIr3A ke bAvajUda zAntipUrNa maraNa kA jisa prakAra varNana kiyA gayA usase vidvAnoM kA anumAna hai ki vaha AcArya bhadrabAhu dvitIya (samaya lagabhaga 37-14 IsApUrva) ke prAyaH samakAlIna rahe hoNge| 'zrutAvatAra' meM AcArya bhadrabAhu dvitIya ke uparAnta jina cAra ArAtIya yatiyoM kA ullekha hai unameM eka zivadatta haiN| AcArya kundakunda (samaya lagabhaga 8 I. pU.-44 I.) ne apane 'bhAvapAhuDa' meM eka 'zivabhUti' nAmaka muni kA tathA eka anya sthAna para 'zivakumAra' nAmaka bhAvazramaNa kA sasammAna ullekha kiyA hai| zvetAmbara grantha 'mUlabhASya' aura 'kalpasUtra-sthavirAvalI' meM boTika saMgha (digambara sampradAya) ke mUla saMsthApaka ke rUpa meM kinhIM 'zivabhUti' kA ullekha kiyA gayA hai| pro. hIrAlAla jaina ne nAgapura yUnivarsiTI jarnala naM. 1 meM 'zivabhUti aura zivArya' viSayaka apane lekha meM 'bhagavatI ArAdhanA' ke kartA zivArya tathA zvetAmbara graMthoM meM ullikhita zivabhUti ko abhinna siddha karane kA prayatna kiyA hai| DaoN. jyotiprasAda jaina 'premI-abhinandana-grantha' meM prakAzita apane lekha 'bhagavatI ArAdhanA ke kartA zivArya' meM isa niSkarSa para pahu~ce ki AcArya kA mUla nAma 'ziva' thA, jisake sAtha 'bhUti', 'koTi', 'kumAra', 'datta' Adi zabda ullekhakartAoM ne svaruci anusAra athavA bhramavaza jor3a diye haiM, aura yaha ki ye zivArya bhadrabAhu dvitIya ke pazcAt tathA AcArya kundakunda se pUrva, san IsvI ke prArambha ke lagabhaga Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 hue the| sAmAnyataH 'pANitalabhojI' digambara muni kA vizeSaNa mAnA jAtA hai, kintu katipaya antarsAkSyoM aura bahirsAkSyoM ke AdhAra para paM. nAthUrAma premI ne apane 'jaina sAhitya aura itihAsa' meM 'yApanIyoM kA sAhitya' zIrSaka lekha meM 'zivArya' ko yApanIya sampradAya ( digambara aura zvetAmbara ke madhya kI dhArA) kA mAnA hai| vastutaH zivArya usa yuga ke haiM jaba digambara - zvetAmbara vibheda hone para unake madhya samanvaya ke lie prayatnazIla jaina sAdhuoM meM eka svataMtra vicAradhArA janma le rahI thii| zravaNabelagola kI siddharabastI meM stambha lekha, jo kramAMka 2 para uddhRta hai, meM ullikhita samantabhadra ke ziSya 'zivakoTi' aura ayyapArya ke jinendrakalyANAbhyudaya' se kramAMka 3 para uddhRta zloka meM samantabhadra ke ziSya rUpa meM ullikhita 'zivakoTi' aura 'zivAyana' uparyukta 'bhagavatI ArAdhanA' ke kartA 'zivAya' se sarvathA bhinna haiN| DaoN. jyotiprasAda jaina ne The Jaina Sources of the History of Ancient India meM ukta zivakoTi ko svAmI samantabhadra ( samaya lagabhaga 120 - 185 I.) kA rAjavaMzI ziSya batAyA hai jinhoMne, kahA jAtA hai, apane guru kI salAha se apane bhAI zivAyana ke sAtha saMnyAsa lekara muni dIkSA le lI thii| yaha bhI kahA jAtA hai ki ukta 'zivakoTi' ne AcArya umAsvAmi ke 'tatvArthasUtra' para 'ratnamAlA' nAmaka TIkA racI thii| unhoMne ukta 'zivakoTi' ke jainadharma ke prati anurAga rakhanevAle kadambavaMzI dvitIya zAsaka zivaskandhazrI se, jisane apane putra zrIkaNTha ke pakSa meM rAjasiMhAsana kA parityAga kiyA thA, abhinna hone kI saMbhAvanA vyakta kI hai| kadAcit kramAMka 4 va 5 para uddhRta zlokoM meM bhI inhIM 'zivakoTi ' kA sasammAna smaraNa kiyA gayA hai| * 4 * yaha lekha jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura se prakAzita saMskaraNa para AdhArita hai| 1. jinasena kRta AdipurANam, prathamaM parva, zloka saM. 491 2. jaina - zilAlekha saMgraha, prathama bhAga meM saMkhyA 105 para uddhRta zravaNabelagola vindhya giri meM siddharavastI ke nikaTa zaka saMvat 1320 ke eka stambha - lekha kA aMza / 3. ayyapArya racita jinendrakalyANAbhyudaya ke anta bhAga meM zloka 5 / 4. bha. zrutasAgara, yazodharacaritra, AdibhAga, zloka saM. 41 5. paM. govinda, puruSArthAnuzAsana, AdibhAga, zloka saM. 191 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 aprela 2011-2012 5 bhagavatI ArAdhanA aura saMvega raMgazAlA - pro. (DaoN.) zrImatI puSpalatA jaina AcArya zivArya dvArA racita 'bhagavatI ArAdhanA' jaina AcArazAstra - paramparA kA pramukha grantha hai| isameM maraNakAla meM ArAdhanA ke svarUpa kA vistRta vivecana hai| maraNakAla ke pUrva kA jIvana samyak cAritrika abhyAsa se bharA honA cAhie tabhI ArAdhanA meM paripakvatA A pAtI hai| ise maraNasamAdhi kahA gayA hai| yahI yathArtha sAdhanA hai| isameM viphala hone para jIvana kI samUcI sAdhanA niSphala ho jAtI hai| isa Alekha meM hama ArAdhanA viSayaka upalabdha sAhitya kA vivaraNa dete hue AcArya zivArya aura unakI 'bhagavatI ArAdhanA' kI tulanA zvetAmbarIya grantha 'saMvega raMgazAlA' se karane kA prayatna kreNge| sallekhanA kI pRSThabhUmi sallekhanA yA samAdhimaraNa kI pRSThabhUmi meM mukhya uddezya rahatA hai sAMsArika vAsanAoM se mukta hokara jIvana ke antima samaya ko AtmasAdhanA meM lagAnA aura ratnatraya kA paripAlana karate hue zarIra ko chor3anA / yaha eka lambI dussAdhya prakriyA hai jisase karmoM se nivRtta hokara mokSa pada prApta kiyA jA sakatA hai| isa Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 sAdhya kI prApti ke lie jainAcAryoM ne zarIra kI anityatA aura azucitA ko vyakta karate hue usake prati sAdhaka ke mana meM vitRSNA aura vairAgya ko jAgrata karane kA saphala prayAsa kiyA hai| isa sambandha meM unhoMne bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA ke svarUpa kA digdarzana karAte hue samAdhi ke svarUpa ko spaSTa kiyA hai aura svAnubhUti ke mAdhyama se siddhatva kI prApti kA mArga dikhAyA hai| isa uddezya kI prApti ke lie mithyAtva kA tyAgakara, sva-para bhedavijJAna ke sAtha saMpUrNa parigraha se dUra hokara digambara mudrA dhAraNa karanA Avazyaka hai| ArAdhanA AcArya zivArya ne isa grantha kA nAma 'ArAdhaNA' hI kahA hai - vocchaM ArAdhaNAM (gAthA 1); ArAdhaNA sivajjeNa (gAthA 2160) / unhoMne ArAdhanA ko samasta pravacana kA sAra kahA hai (gAthA 1497) / TIkAkAra aparAjita sUri ne bhI apanI TIkA ke anta meM ise ArAdhanA TIkA hI kahA hai (ArAdhaNA bhagavadI, gAthA 2162) / uttarakAla meM isake AdhAra para likhe gaye grantha bhI 'ArAdhanA' ke nAma se jAne jAte haiM, jaise devasena-kRta 'ArAdhanAsAra', amitagati-kRta 'ArAdhanA', AzAdhara-kRta 'mUlArAdhanA drpnn'| 'ArAdhanA' ke AdhAra para kucha kathA-granthoM kI bhI racanA huI hai| jaise prabhAcandra-kRta 'ArAdhanA kathA prabandha', brahmanemidatta-kRta 'ArAdhanA kathAkoza', kannar3a AcArya zivakoTi-kRta 'vddddhaaraadhne'| parantu gAthA . 2162 meM 'ArAdhanA bhagavadI evaM bhattIe vaNNidA santi' ke AdhAra para isa grantha kA nAma 'bhagavatI ArAdhanA' adhika pracalita ho gyaa| hamane bhI ise 'bhagavadI ArAdhaNA' hI svIkArA hai| jinaratnakoza meM 'ArAdhanA' para upalabdha sAhitya kI eka sUcI dI gaI hai jo isa prakAra hai - 1. ArAdhanAsAra - AcArya devasena (10vIM zatI) dvArA likhita isa grantha meM 115 prAkRta gAthAe~ haiM jinameM cAroM prakAra kI ArAdhanAoM kA varNana kiyA gayA hai| isa para ratnakIrti ne saMskRta TIkA likhI hai| AcArya guNabhadrakRta AtmAnuzAsana, AcArya amRtacandra-kRta samayasArakalaza, AcArya zubhacandra-kRta jJAnArNava Adi granthoM se isameM uddharaNa diye gaye haiN| 2. ArAdhanAmAlA - ise 'saMvega raMgazAlA' bhI kahA jAtA hai| isameM 10,053 prAkRta gAthAe~ haiN| jinezvara sUri ke ziSya jinacandra sUri ne yaha grantha Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 prasiddha vRttikAra abhayadeva kI prArthanA para likhA thaa| isakI racanA saM. 1125 (1068 I.) meM huii| DaoN. upAdhye ne kucha gAthAoM ke uddharaNa dekara yaha vicAra vyakta kiyA hai ki jinacandra sUri ke samakSa 'bhagavatI ArAdhanA' rahI hai| 3. devabhadra-kRta ArAdhanA, 4. ArAdhanA vidhi, 5. devabhadra-kRta ArAdhanAsAra, 6. kulaprabha-kRta ArAdhanA sattarI, 7. ravicandra, jayazekhara, nAgasena aura lokAcArya dvArA likhita ArAdhanAsAra, 8. ArAdhanAstava, 9. ArAdhanA svarUpa, 10. ArAdhanA prakaraNa, 11. ArAdhanA patAkA - vIrabhadra sUri (saM. 1078) dvArA racita isa grantha meM 990 gAthAe~ haiN| 12. ArAdhanA kulaka - isa nAma se cAra grantha milate haiM jinake lekhaka haiM - abhayadeva sUri (11vIM zatI) Adi aacaary| 13. ArAdhanA paMcaka, 14. ArAdhanA (paryanta) - soma sUri dvArA racita yaha grantha 70 prAkRta gAthAoM meM hai| 15. ArAdhanA zrAvaka - samayasundara sUri (saM. 1669) dvArA racita, . 16. ArAdhanA - ajitadeva sUri dvArA likhita (1629 sN.)| bhagavatI ArAdhanA bhagavatI ArAdhanA meM kula 2170 gAthAe~ haiN| isakI TIkAoM meM gAthAsaMkhyA meM mataikya nahIM hai| aparAjita sUri dvArA mAnya katipaya gAthAe~ (kra. 151, 343 Adi) amitagati aura AzAdhara dvArA svIkRta nahIM haiN| AzAdhara ne bahuta-sI aisI gAthAoM kA ullekha kiyA hai jina para aparAjita ne TIkA nahIM likhI (gAthA kra. 117-9, 178, 1354, 1432, 1556, 1605-7, 1639-40, 1978, 2111, 2135 aadi)| paM. kailAzacandajI ne zolApura kI mudrita prati aura hastalikhita pratiyoM ke AdhAra para tulanAtmaka dRSTi se 2170 ke sthAna para 2165 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 gAthAoM kA niyojana kiyA hai| AzAdhara ne apane 'mUlArAdhanA darpaNa' ko ATha AzvAsoM meM vibhakta kiyA hai, para mUla grantha meM aisA koI vibhAjana nahIM hai| bhagavatI ArAdhanA kI TIkAe~ bhagavatI ArAdhanA kI lokapriyatA usakI TIkAoM se A~kI jA sakatI hai| avantI sukumAla, cANakka, cilAdaputta, sukozala Adi meM isakI aneka gAthAe~ yathAvat milatI haiN| upalabdha TIkAoM kA vivaraNa isa prakAra hai - __ 1. vijayodayA TIkA - yaha eka vistRta saMskRta TIkA hai jisameM sAdhuoM kI AcAra-prakriyA kA vistAra se vyAkhyAna kiyA gayA hai aura apane kathana ko saMskRta-prAkRta ke uddharaNoM se puSTa kiyA gayA hai| aparAjita sUri athavA zrIvijaya-kRta yaha TIkA kadAcit prAcInatama TIkA hai| TIkAkAra ne apanI TIkA meM jina pAThAntaroM kA upayoga kiyA hai ve bhASAvijJAna kI dRSTi se adhika prAcIna kahe jA sakate haiN| hamane usI kA anusaraNa karane kA prayatna kiyA hai| 'dazavaikAlikasUtra' para bhI inhoMne TIkA likhI thii| prazasti ke anusAra aparAjita sUri baladeva sUri ke ziSya aura mahAkarma prakRtyAcArya tathA baladeva sUri ke praziSya the| ye ArAtIya sAdhuoM ke pramukha the| AcArya nAganandI kI preraNA se inhoMne yaha TIkA likhI thii| paM. AzAdhara ke pUrvavartI vidvAna ke rUpa meM inakA smaraNa kiyA jA sakatA hai jinhoMne apanI anAgAra dharmAmRta TIkA (saM.1300-57=) 1243 I. meM pUrI kI thii| isa TIkA meM aparAjita sUri kA aneka bAra ullekha huA hai| aparAjita sUri AcArAMga, sUtrakRtAMga, kalpasUtra dazavaikAlika Adi prAcIna granthoM se bhalIbhA~ti paricita the| isI ke sAtha hI inhoMne kundakunda, umAsvAti, samantabhadra, pUjyapAda aura jaTAsiMhanandi ke granthoM ko bhI uddhRta kiyA hai| ataH AcArya aparAjitasUri kA samaya 8vIM se 10vIM zatI ke bIca honA caahie| ye kadAcit yApanIya saMgha ke AcArya the| yaha ullekhanIya hai ki inakI isa TIkA meM 'Acelakya kalpa' kA varNana hai aura 'vastrapAtravAda' kI samIkSA bhii| jinakalpa kA uccheda huA ise TIkAkAra ne svIkAra nahIM kiyaa| 2. dUsarI TIkA AzAdhara-kRta 'mUlArAdhanA darpaNa' hai| inhoMne aparAjita sUri kA anukaraNa isa TIkA meM kiyA hai aura ise 'zrIvijaya' ke nAma se uddhRta kiyA hai| inhoMne 'TIkAkArau vyAcakratuH' kahakara yaha bhI saMketa kiyA hai ki Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 mUlAcAra para usa samaya aneka TIkAe~ pracalita thiiN| inameM kadAcit eka prAkRta TIkA bhI thI (pR. 643, 744, 763) / isI saMdarbha meM inhoMne TippaNakAroM ke rUpa meM jayanandI aura zrIcandra ke nAmoM kA bhI ullekha kiyA hai| amitagati-kRta 'saMskRta ArAdhanA' inake samakSa thI hii| donoM ArAdhanAoM meM se zivArya kI ArAdhanA kA pATha inheM adhika anukUla lgaa| rAmasena ke tattvAnuzAsana aura zubhacandra ke jJAnArNava se bhI inhoMne kucha padya uddhRta kiye haiN| siddhAntaratnamAlA aura vidagdhaprItivardhinI se bhI inhoMne uddharaNa diye haiM para ye grantha zAyada abhI taka upalabdha nahIM hue| 3. kisI ajJAta lekhaka kI ArAdhanA paMjikA (lagabhaga 15vIM zatI), 4. zivajit aruNa kRta (saM. 1818), bhAvArtha dIpikA 5. kisI digambarAcArya dvArA prAkRta TIkA kI gaI hai jo Aja upalabdha nahIM hai| 6. paM. AzAdhara sthAna-sthAna para 'anye' aura 'apare' zabdoM kA prayoga karate haiM jisase aisA AbhAsa hotA hai ki bhagavatI ArAdhanA para kucha aura bhI saMskRta TIkAe~ thIM jo Aja upalabdha nahIM haiN| 7. amitagati-kRta saMskRta padyAnuvAda to upalabdha hai hii| isake atirikta do saMskRta padyAnuvAda aura bhI hone cAhie jinakA ullekha AzAdhara ne kiyA 8. jayanandi aura zrIcandra-kRta do TippaNoM kA bhI ullekha AzAdhara ne kiyA hai| inameM zrIcandra kadAcit vahI hoM jinhoMne puSpadanta ke uttarapurANa tathA raviSeNa ke padmacarita para TippaNa likhe the| ye bhojadevakAlIna (10vIM zatI) the| ArAdhanA kathAkoza bhagavatI ArAdhanA' kI vijayodayA TIkA meM aneka kathAe~ dI haiM jinakA sambandha vizeSarUpa se ArAdhaka kI maraNAvasthA se rahA hai| vibhinna gaNagaccha ke sAdhu maraNAsanna vyakti ko samAdhimaraNa-kAla meM ye kathAe~ sanAyA karate the tAki vaha vikathAoM aura sAMsArika AsaktiyoM se baca sake (gA. 651-655) / ina kathAoM ko uttarAdhyayana aura niyuktiyoM meM khojA jA sakatA hai| hariSeNa, prabhAcandra, nayanandi, nemidatta aura zrIcandra ke kathAkozoM meM to ArAdhanA kI gAthAoM ko uddhRta karate hue kathAe~ dI gaI haiN| AzAdhara ne bhale hI unakA ullekha nahIM Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 ___10 kiyA ho para unhoMne prAkRta TIkA aura usameM ullikhita kathAoM kI ora saMketa avazya kiyA hai (gA. 35-44) / hariSeNa Adi kathAkAroM ne kadAcit vahIM se kathA-srota liye hoN| zrIcandra (11vIM zatI) ne apane apabhraMza kathAkoza meM yaha saMketa kiyA hai ki ye kathAe~ jinendra se gaNadhara, gaNadhara se zreNika, aura zreNika se paramparAgata rUpa se zivakoTi munIndra taka phuNcii| mUlArAdhanA meM ina kathAnakoM kA upayoga bar3e sundara DhaMga se huA hai| zrIcaMdra ne gAthAoM ko spaSTa karane meM ina kathAoM kA upayoga kiyA hai| ve pahale gAthA kA artha dete haiM aura phira kathA dekara usakI vyAkhyA karate haiN| isalie unhoMne aisI gAthAoM ko cunA hai jinheM kathA ke mAdhyama se vyAkhyApita kiyA jA sakatA hai| isameM saMskRta kA bhI upayoga kiyA gayA hai| prabhAcandra (11vIM zatI) kA kathAkoza saMskRta gadya meM hai aura saMskRtaprAkRta ke uddharaNoM se bharA huA hai| isameM aisI dharmakathAe~ dI gaI haiM jinameM cAroM taraha kI ArAdhanAoM ke ArAdhakoM kA varNana hai| ise 'ArAdhanA satkathA prabandha' kahA gayA hai| isameM 'bhagavatI ArAdhanA' kI gAthAoM ke sAtha pAtrakezarI, akalaMka, sanatakumAra, samantabhadra aura saMjayanta kI kathAe~ dI gaI haiM aura samyaktva ke ATha guNoM kA varNana kiyA gayA hai| isameM prabhAcandra paNDita aura prabhAcandra bhaTTAraka kA nAma AyA hai| kabhI-kabhI aisA lagatA hai ki isa grantha kI racanA ina donoM lekhakoM ne alaga-alaga kI ho| nemidatta (16vIM zatI) kA 'ArAdhanA kathAkoza' . prabhAcandra ke 'kathAkoza' para AdhArita hai| antara yaha hai ki prabhAcandra ne 122 kathAe~ dI haiM jabaki nemidatta ne 114 / unhoMne kathAoM kI punarAvRtti chor3a dI hai| lekhaka ne vidyAnandi, malliSeNa, siMhanandi aura zrutasAgara bhaTTArakoM kA ullekha kiyA hai| nayanandi kI 'ArAdhanA' apabhraMza meM hai aura usake do bhAga haiM - eka bhAga meM 56 sandhiyA~ haiM aura dUsare bhAga meM 58 sandhiyA~ haiN| 'baDDhArAdhane' nAmaka eka kathAkoza kannar3a bhASA meM upalabdha hai| mUDabidrI ke anusAra ise zivakoTyAcArya kI kRti kahA gayA hai| kolhApura kI tAr3apatra prati (kra. 45) meM bhI lagabhaga yahI nAma milatA hai| isameM 19 kathAe~ dI gaI haiM (gA.kra. 1539-1557) - I pelda pattovattu kathegala (1) zivakoTyAcAryad pelda boDDArAdhaneya kavacavu maMgala mhaashrii| maMtrazAstra meM 'kavaca' zabda kA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 prayoga ArAdhaka ko ApadAoM se surakSita rakhane ke lie eka mAdhyama ke artha meM prayukta hotA hai| jaina paramparA meM sAdhAraNataH isa zabda kA prayoga nahIM milatA phira bhI isakA sambandha padmAvatI, jvAlAmAlinI jaisI deviyoM ke sAtha jor3A jA sakatA hai| 'padmAvatI kavaca' zIrSaka se maMtrazAstroM kA ullekha milatA hai jinakA upayoga parISahoM para vijaya prApta karane se rahA hogA / ' jItakalpasUtra' bhASA meM 'kavaca dvAra' kA ullekha AtA hai (gAthA 476-490 ) / isake atirikta prakIrNakoM meM 'kavacadvAra' nAmaka prakIrNaka bhI haiN| 'bhagavatI ArAdhanA' ke racayitA ( zivArya ) ke sAtha 'kavaca' zabda jur3A rahane se aisA AbhAsa hotA hai ki bhagavatI ArAdhanA meM (gAthA 1509-1682 ) isa kavaca ko upanyasta kiyA gayA hai jisase sAdhaka vipadAoM se baca ske| kathA bhAga kI prArambhika prAkRta gAthAoM se bhI sthiti spaSTa ho jAtI hai| zrIcandra ne vRSabhasena kathA ke bAda "kavacA hI yAro..." vAkya likhA hai jisase patA calatA hai ki 19 kathAoM ke bAda kavaca bhAga kyoM samApta hotA hai| 'vaDDArAdhanA' bhI 'bhagavatI ArAdhanA' kA hI eka kannar3a rUpa hai| pAThaka ne jina 'revAkoTyAcArya' kA ullekha kiyA hai ve 'zivakoTyAcArya' hI honA cAhie / 11 AcArya zivArya aura unakA samaya AcArya zivArya ne svayaM ko 'pANidala - bhoI' kahA hai| unhoMne Arya jinanandi, sarvagupta gaNi aura Arya mitranandi ke pAdamUla meM rahakara samyak rUpa se zruta aura usake artha ko jAnakara pUrvAcAryoM ke dvArA racita ArAdhanA ko AdhAra banAkara 'bhagavadI ArAdhanA' kI racanA kI ( gAthA 2160-62 ) / zivakoTi ( zivArya ) kA ullekha jinasena ne apane AdipurANa ( 1.49 ) meM aura zrIcandra ne apane kathAkoza meM kiyA hai | zravaNabelagola zilAlekha kra. 105 (1398) meM zivakoTi ko AcArya samantabhadra kA ziSya batAyA gayA hai| hastimalla kRta nATaka 'vikrAnta kaurava' ne bhI isa tathya kA samarthana kiyA hai| prabhAcandra ke kathAkoza ke anusAra yaha 'zivakoTi' mUlataH vArANasI kA zaiva rAjA thaa| samantabhadra ke bhakti mAhAtmya se zivaliMga ko tIrthaMkara caMdraprabha kI mUrti ke rUpa meM badalatA dekhakara vaha jaina bana gayA thaa| usane jainAgama kA gahana abhyAsa kiyA aura lohAcArya kI 84 hajAra prAkRta gAthAoM meM racita ArAdhanA ko saMkSipta kara 2500 gAthAoM meM mUlArAdhanA kI racanA kI / 'bhagavatI ArAdhanA' meM bhale hI isa paramparA kA koI ullekha na ho para 'pUrvAcArya paramparA' ke mAdhyama se vahA~ kadAcit yahI saMketa Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 ___ 12 kiyA gayA hai| ratnamAlA meM zivakoTi kA ullekha huA hai| jinasena dvArA ullikhita hone se ve unake pUrvavartI to siddha hote hI haiN| ArAdhanA niyukti kI ora bhI yahA~ saMketa samajhA jA sakatA hai| uttarAdhyayana niyukti, paiNNA, mUlAcAra Adi graMthoM meM bhI bhagavatI ArAdhanA' kI gAthAe~ yathAvat upalabdha hotI haiN| DaoN. upAdhye ne yaha saba pramANita karane ke lie kucha aura bhI sAkSya prastuta kiye haiM jinake AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki 'bhagavatI ArAdhanA' usa samaya kI racanA hai jaba digambara-zvetAmbara ke rUpa meM janasaMgha kA vibhAjana nahIM huA thaa| 'vijahanA' sallekhanA kA hI rUpa hai| dhanna aura zAlibhadra ke kathAnaka yaha spaSTa saMketa dete haiM ki zvetAmbara sampradAya meM bhI sallekhanA pracalita thii| bhavantI sukumAla, cANakka, cilAdaputta Adi kathAnaka bhI yahI puSTa karate haiN| vahA~ isa viSaya para acchA sAhitya bhI milatA hai| bhagavatI ArAdhanA' ke TIkAkAra aparAjita sUri kA samaya cUrNisUtroM aura dhavalA TIkA se bhI mela khA jAtA hai| isase aisA lagatA hai ki zivArya kA samaya AcArya kundakunda ke Asa-pAsa honA caahie| inheM hama dvitIya-tRtIya zatAbdI meM sthApita kara sakate haiN| 'puvvAiriyaNibaddhA upajIvittA' tathA 'sasattIe' (gAthA 2160) zabdoM kA prayoga kara AcArya zivArya ne yaha sUcita kiyA hai ki unhoMne 'bhagavatI ArAdhanA' ko kisI pUrva kRti ke AdhAra para yathAzakti racA hai| saMbhava hai, lohAcArya viracita 84,000 zlokapramANavAlI 'ArAdhanA' unake samakSa rahI ho aura usI ko unhoMne saMkSipta rUpa diyA ho| Aja yaha graMtha anupalabdha hai| 'bhagavatI ArAdhanA' ke viSaya ko dekhane se bhI graMtha kI prAcInatA abhivyakta hotI hai| maraNottara vidhi isI prAcInatA ko dyotita karatI hai| bauddhadharma kI mahAyAna paramparA meM bhI isI vidhi ko apanAyA jAtA thaa| ____ 'ArAdhanA' jIvanarUpI raMgazAlA kA upasaMhAra hai| yaha vairAgyamUlaka aisA mahAdvAra hai jisameM praveza kara ArAdhaka apane jIvana ko parama zAnti kI khoja meM samarpita kara detA hai| digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM meM ise samAnarUpa se mahattvapUrNa sthAna milA hai| digambara sampradAya meM mUlAcAra AcAraparaka graMtha hai| usameM samAdhimaraNa para vizeSa vyAkhyAna nahIM milatA para 'bhagavatI ArAdhanA' meM muni-AcAra aura maraNasamAdhi donoM kA kathana upalabdha hotA hai| digambara paramparA meM bhagavatI ArAdhanA ke atirikta anya koI vizeSa mUla grantha upalabdha nahIM haiN| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 jo bhI haiM, prAyaH TIkA rUpa meM haiN| inameM aparAjitasUri kRta 'vijayodayA' aura AzAdhara kRta 'mUlArAdhanA darpaNa' vizeSa ullekhanIya haiN| ArAdhanA viSayaka zvetAmbara sAhitya zvetAmbara paramparA meM 'ArAdhanA' para apekSAkRta adhika sAhitya milatA hai| Agamika granthoM meM AcArAMga, sUtrakRtAMga, uttarAdhyayana, dazAzrutaskandha, vRhatkalpa, jIta kalpa, vyavahAra, nizItha Adi granthoM meM muni AcAra ke sAtha hI samAdhimaraNa kI sAdhanA kA varNana huA hai| niryukti, bhASya, cUrNi Adi meM bhI usa para cintana kiyA gayA hai| uttarAdhyayana ke pA~caveM adhyayana meM isakI vistRta carcA hai| 13 prakIrNaka granthoM meM vizeSarUpa se isa para vivecana kiyA gayA hai| muni puNyavijayajI dvArA saMpAdita 'paNNayasuttAI' meM saMkalita 33 prakIrNakoM meM se 22. prakIrNaka samAdhimaraNa se saMbaMdhita haiM 1. candrA vedhyaka, 2. maraNasamAdhi, 3. Atura pratyAkhyAna, 4. mahApratyAkhyAna, 5 saMstAraka, 6. catu: zaraNa, 7. . AturapratyAkhyAna, 8. bhaktaparijJA, 9. vIrabhadrAcArya kRta AturapratyAkhyAna, 10. ArAdhanApatAkA, 11. vIrabhadrAcArya kRta ArAdhanApatAkA, 12. paryantArAdhanA, 13. ArAdhanA paMcakam, 14. AturapratyAkhyAna, 15 ArAdhanA prakaraNa, 16. jinazekhara zrAvaka prati sulasa zrAvaka ArAdhika ArAdhanA, 17. nandana muni ArAdhita ArAdhanA, 18. ArAdhanA kulakam, 19. mithyAduSkRtakulakam, 20. AlocA kulakam, aura 21. Atmavizodhi kulakam / - -- anya prakIrNaka grantha haiM 1. vIrabhadra kRta ArAdhanApatAkA ( 1000 gAthAe~), 2. ArAdhanA kulaka, 3. AlocanAkulaka, 4. mithyAduSkRta, 5. Atmavizodhi, 6. catuHzaraNa, 7. AturapratyAkhyAna, 8. ArAdhanA, 9. saMstAra kA mahApratyAkhyAna, 10. bhaktaparijJA, 11. ArAdhanAsAra, 12. ArAdhanApaMcaka, 13. maraNavibhakti, 14. ArAdhanApatAkA ( 886 gAthAe~) / prakIrNaka sAhitya se prabhAvita eka 'saMvegaraMgazAlA' nAmaka grantha bhI upalabdha hotA hai jisake lekhaka haiM - kharataragacchIya jinacandra sUri / unhoMne vi. saM. 1125 meM chatrAvalI (chAtrAla) nagara gujarAta meM isakI racanA kii| ve caityavAsI paramparA se bhinna saMvigna yA suvihita paramparA meM dIkSita the| isa grantha meM 10,054 gAthAe~ haiN| isa grantha kA prakAzana vi.saM. 2025 meM baMbaI se huA thaa| isameM gautama svAmI ke mAdhyama se mahAsena rAjA kA vairAgyavardhaka caritra varNita hai| isameM ArAdhanA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 ke cAra mUladvAroM kA varNana hai 1. parikarmavidhi, 2. paragaNasaMkramaNa, 3. mamatvauccheda aura 4. samAdhi / ina cAroM dvAroM meM anukrama se 15, 10, 9 aura 9 pratidvAra haiN| yahA~ hama saMvegaratnazAlA para samIkSAtmaka dRSTi se 'bhagavadI ArAdhanA' ke pariprekSya meM vizeSa vicAra kreNge| 14 'bhagavatI ArAdhanA' meM sallekhanA ke lie 'ArAdhanA' zabda kA prayoga huA hai| ArAdhanA kA tAtparya hai jinabhakti, ratnatrayapAlana, tapa, vItarAgatA, indriyasaMyamana Adi sadguNoM meM vyasta rhnaa| ina vratoM ke sAtha hue maraNa ko 'ArAdhanA maraNa' kahA jAtA hai| stuti ke rUpa meM ise 'bhagavatI ArAdhanA' kahate haiN| bhagavatI sUtra meM ArAdhanA tIna prakAra kI milatI hai - jJAnArAdhanA, darzanArAdhanA aura caaritraaraadhnaa| sAdhaka ArAdhanA kI pUjA bhI karatA hai isalie lohAcArya dvArA 84,000 gAthAoM meM likhI ArAdhanA ko zivArya ne mUlArAdhanA meM 2500 gAthAoM meM saMkSipta kiyaa| bAda meM aura bhI saMkSiptIkaraNa hotA rahA / aise lagabhaga 30 ArAdhanA grantha milate haiN| zivArya kI 'bhagavatI ArAdhanA' ( 2166-2170 gAthA), jinacandrasUri kI 'ArAdhanA mAlA yA saMvegaraMgazAlA' ( 10,054 gAthAe~), ArAdhanApaMcaka unameM mukhya haiN| vIrabhadrasUri kI 'ArAdhanA patAkA' ( 990 gAthAe~) madhyama zreNI kI hai| zeSa bahuta choTI-choTI haiN| ArAdhanA para TIkAe~ likhI jAnA bhI puNya kA kArya mAnA gayA hai ( savayadhamma saMgha gAthA, 193 ) / ' bhagavatI ArAdhanA' para zAyada isIlie lagabhaga AdhA darjana TIkAe~ likhI gaI haiN| inameM 'ArAdhanA' tIna prakAra kI varNita haiN| 1. utkRSTa jo kevali dvArA prApta kI jAtI hai, 2. madhyama jo zukla - padma lezyA kA jJAna prApta kara lete haiM, aura 3. jaghanya jo parigrahI sAdhakoM dvArA kI jAtI hai| zilAlekhoM meM ArAdhanApUrvaka maraNa ke ullekha milate haiN| zravaNabelagola meM kaTavapra para AcArya prabhAcandra ne ArAdhanA - samAdhimaraNa grahaNa kiyaa| bAda meM 700 RSiyoM ke 'ArAdhanA maraNa' kA ullekha milatA hai| 7vIM sadI meM kanakasena aura baladeva tathA guNadeva ne samAdhimaraNa liyaa| puSpanandi, bhArasiMha, zazimati, nAgiyakkA, caicegauDI ke bhI ullekha Aye haiN| bhagavatI ArAdhanA kA viSaya paricaya bhagavatI ArAdhanA kA mukhya pratipAdya viSaya hai - 'sallekhanA' aura 'maraNa ke prakAra' / yadyapi maraNa ke 17 bheda haiM para granthakAra ne isameM pA~ca prakAra ke hI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 15 maraNoM kA varNana kiyA hai| 1. paNDita-paNDita maraNa, 2. paNDitamaraNa, 3. bAla paNDitamaraNa, 4. bAla maraNa, aura 5. bAlabAla mrnn| paNDita maraNa ke tIna bheda haiM - bhaktapratijJA, prAyopagamana aura iNginiimrnn| ina maraNa prakAroM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| DaoN. seTTara kI do mahattvapUrNa pustakeM karNATaka vizvavidyAlaya, dhAravAr3a se prakAzita huI haiM - 1. Inviting Death (1986 A.D.), aura 2. Pursuing Death (1990 A.D.) / pahalI pustaka meM unhoMne zravaNabelagola aura usameM huI sallekhanA kA aitihAsika dRSTi se varNana kiyA hai aura dUsarI pustaka meM unhoMne 'bhagavatI ArAdhanA' ke AdhAra para sallekhanA yA maraNasamAdhi kA vivecana kiyA hai| hamane apane vivecana meM ina donoM pustakoM kA bhI AdhAra liyA hai| yahA~ hama bhagavatI ArAdhanA kA viSaya-paricaya dete hue usakA tulanAtmaka mUlyAMkana bhI karate cleNge| sallekhanA yA ArAdhanA kA svarUpa jaina paramparA meM 'sallekhanApUrvaka maraNa' ko sarvottama maraNa mAnA gayA hai aura bhagavatI ArAdhanA meM 'sallekhanA' ke lie 'ArAdhanA' zabda kA prayoga huA hai| ArAdhanA kI eka lambI prakriyA hai| ise hama eka AdhyAtmika sAdhanA kaha sakate haiM jisakA uddezya kevalI' yA 'siddha avasthA' prApta karanA rahA hai| AcArya zivArya ne ArAdhanA kA artha diyA hai - samyakdarzana, samyakjJAna, samyakcAritra aura samyaktva kA udyotana, udyavana, nirvahana, sAdhana aura nistaraNa (gAthA 2) / isameM samyaktva ke viSaya meM zaMkA-doSa yA saMzaya ko dUra kiyA jAtA hai (udyotana), Atmacintana aura Atmadarzana kiyA jAtA hai (udyvn)| isa prakriyA meM kisI bhI prakAra kI AkulatA nahIM honA cAhie (nirvahana) aura nirAkulanapUrvaka parISahoM ko sahate hae pariNAmoM ko nirmala banAye rakhanA cAhie (nistrnn)| isa prakriyA se sAdhaka paramAtma-avasthA ke prApta kara letA hai| . isa prakriyA meM sAdhaka darzana, jJAna, cAritra aura tapa kI samyak ArAdhanA ke lie zarIra kI azucitA aura anityatA para cintana karatA hai, AtmA kI parama vizuddhatA para manthana karatA hai, Arta-raudra dhyAna se mukta hokara dharmadhyAna aura zukladhyAna kI ora caraNa bar3hAte hue siddhatva kA anubhava karatA hai| isa anubhUti meM sAMsArika para padArthoM se mana pIche haTa jAtA hai aura svatattva para pratiSThita ho Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 jAtA hai| vaha mana se bhI acelaka ho jAtA hai, aura parigraha se sarvathA mukta ho jAtA hai| sallekhanA kA yahI uddezya hotA hai| isa prakAra 'bhagavatI ArAdhanA' 'saMvega raMgazAlA' kA AdhArabhUta grantha rahA hai| donoM granthoM kI avadhAraNA meM koI vizeSa antara nahIM hai, mAtra sAmpradAyika abhiniveza kI sannaddhatA meM AcAryoM ne isa viSaya ko upakRta kiyA hai| DOO 16 tukArAma cAla sadara nAgapura-440001 * yaha lekha jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura se prakAzita saMskaraNa para Adha hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 aprela 2011-2012 17 bhagavatI ArAdhanA meM varNita dvAdaza bhAvanAoM kA svarUpa - DaoN. rAjendrakumAra baMsala 'bhagavatI ArAdhanA' AcArya zivArya/zivakoTi kI mahattvapUrNa kRti hai| isameM municaryA ke prAyaH sampUrNa aMgoM para bRhad prakAza DAlA hai| yaha AcAra grantha hai| AcArya zivakoTi ne bhagavatI ArAdhanA kI aMtima prazasti-gAthAoM meM apanI guru-paramparA kA ullekha kiyA hai| isake anusAra Arya jinanandigaNI, Arya sarvaguptagaNi aura Aryamitranandi ke caraNoM ke nikaTa mUlasUtroM aura unake artha ko acchI taraha samajhakara pUrvAcAryoM dvArA nibaddha huI ArAdhanAoM ke kathana kA upayoga karake pANitala-bhojI (karatala para bhojana karanevAle) zivArya ne yaha ArAdhanA-grantha apanI zakti ke anusAra racA hai| prazasti meM varNita tIna guruoM kI guru-paramparA Adi kA koI vivaraNa upalabdha nahIM hai| 'jainadharma ke prAcIna itihAsa' (dvitIya bhAga) meM paM. zrI paramAnanda zAstrI ne bhagavatI ArAdhanA aura AcArya kundakunda ke graMthoM kI gAthAoM kA tulanAtmaka adhyayana kara yaha siddha kiyA ki AcArya zivArya AcArya kundakunda ke bahuta bAda hue haiM, kintu pUjyapAda devanandIjI ke pUrvavartI haiN| jinasenAcArya ne AdipurANa ke prArambha meM zivakoTi munIzvara ko namaskAra kiyA hai (1/49) / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 DaoN. hIrAlAla jaina 'bhagavatI ArAdhanA' kA racanAkAla IsA kI dvitIya-tRtIya zatI mAnate haiN| bhagavatI ArAdhanA (dillI se prakAzita) meM 2179 gAthAe~ aura cAlIsa adhikAra haiN| isameM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyak tapa-rUpa cAra ArAdhanAoM kA kathana kiyA hai| prakArAntara se, isa grantha meM ArAdhya (ratnatraya), ArAdhaka (bhavya jIva), ArAdhanA (ratnatraya kI prApti ke upAya) aura ArAdhanA kA phala (abhyudaya aura mokSa) kA samyak varNana kiyA hai| svasamaya-parasamaya, Agama-siddhAnta, nIti, sadAcAra, tatkAlIna pracalita paramparA, bhAvanA, samAdhimaraNa, municaryA Adi para kAvyAtmakatA ke sAtha hRdayagrAhI varNana bhagavatI ArAdhanA meM upalabdha hai| isakI lokapriyatA kA AbhAsa graMtha kI TIkAoM, vivRttiyoM aura vacanikAoM se sahaja hotA hai| aparAjitasUri kI vijayodayI TIkA (sAtavIM zatAbdI), paM. AzAdhara kI 'mUlArAdhanAdarpaNa' TIkA, prabhAcandrajI kI ArAdhanA. paMjikA', zivajita aruNa kI 'bhAvArtha dIpikA' nAmaka TIkAe~ evaM paM. sadAsukhadAsajI kI 'bhagavatI ArAdhanA vacanikA' (hindI TIkA) upalabdha haiN| katipaya bhrAMta dhAraNAoM ke kAraNa sarvazrI paM. nAthUrAma premI, pro. hIrAlAla jaina, DaoN. zrImatI kusuma paToriyA, zvetAmbara muni zrI kalyANavijaya, DaoN. sAgaramala jaina ne bhagavatI ArAdhanA aura usakI vijayodayI TIkA ko yApanIya mata kA graMtha siddha kiyA hai| pro. DaoN. ratanacandra jaina ne apanI kAlajayI kRti 'jaina paramparA aura yApanIya saMgha (tIna khaNDa)' meM samasta bhrAMtiyoM aura tathyoM kI sUkSma vivecanA kara bhagavatI ArAdhanA aura usakI TIkAoM ko digambara paramparA kA siddha kara digambara jaina sAhitya kA apUrva upakAra kiyA hai| bAraha bhAvanA AcArya zivakoTi ne (bhagavatI ArAdhanA meM) dharmadhyAna ke cAra bheda arthAt AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAyavicaya aura saMsthAnavicaya meM se saMsthAnavicaya dharmadhyAna ke aMtargata 'dvAdaza bhAvanAoM' ke cintavana kA nirdeza diyA hai| Apane dhyAna adhikAra meM gAthA kra. 1724 se 1881 taka 157 gAthAoM meM dvAdaza bhAvanAoM kA sUkSma aura hRdayagrAhI varNana kiyA hai| ye bhAvanAe~ saMsAra-daHkha se bhayabhIta sAdhaka ko vairAgya kI ora prerita karatI haiN| vairAgya bhAva se bhAvita sAdhaka saMsAra, zarIra aura bhogoM se nivRtta hokara svabhAvarUpa darzana-jJAna-cAritra meM pravRtta hone Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 . 19 kI pAtratA grahaNa karatA hai| isa prakAra tattvajJAna aura tattvaabhyAsa ke sAtha-sAtha vairAgya bhAvanAoM ko bhAnA sAdhaka kA prAthamika kartavya hai, anyathA nizcayAbhAsI hone kI sthiti prakaTa ho jAtI hai| nizcayAbhAsa kI prabalatA se azubha meM pravRtti hone para kugati meM gamana hotA hai| pariNAmoM ke anusAra phala hotA hai| ataH suphala hetu dvAdaza bhAvanAoM kA cintavana karanA sAdhaka ko iSTa hai| addhvmsrnnmegttmnnnn-sNsaar-loymsuittN| AsavasaMvara-Nijjara-dhamma bodhiM ca ciNtijj||1724|| artha - 1. adhruva-anitya, 2. azaraNa, 3. ekatva, 4. anyatva, 5. saMsAra, 6. loka, 7. azucitva, 8. Asrava, 9. saMvara, 10. nirjarA, 11. dharma aura 12. bodhi, ye dvAdaza bhAvanA bArambAra cintavana kreN| bhAvArtha - ye dvAdaza bhAvanA vairAgya kI mAtA hai| tIrthaMkara devanikari citavana karI huI samasta jIvana ke hita karanevAlI, dukhita jIvani kU zaraNabhUta, AnaMda karanevAlI, paramArtha mArga kU dikhAvanevAlI, tatvani kA nizcaya karAvanevAlI, samyaktva upArjana karAvanevAlI, azubhadhyAna kU naSTa karanevAlI, kalyANa ke arthIni kU nitya hI ciMtavana karanA zreSTha hai| dharma ke sAdhanoM meM arahaMtAdika ke stavana, bhakti Adi ke sAtha dvAdaza bhAvanAoM kA niraMtara citavana karanA caahie| 1. adhruva-anitya bhAvanA deva, manuSya paryAya phena ke jhAga-jaisI kSaNamAtra meM naSTa ho jAtI hai| RddhisampadA Adi svapna-jaisI hai| indriyajanita sukha bijalIvata caMcala haiN| sthAna, gRha, viSaya-bhoga Adi kA saMkalpa mata kro| sarva indra-cakravartIpanA vinAzIka jAnakara jJAna-darzana svarUpa meM ApA dhAraNa kro| mitra, svAmI, strI, putrAdika parivAra Adi ke sambandha anitya haiN| vRkSa kI chAyA ko prApta samUha hai jo apane-apane mArga meM cale jAte haiN| sUryAsta ke samaya aneka pakSI eka vRkSa para A milate haiM aura prAtaHkAla bichur3a jAte haiM, aisA hI kuTumbIjanoM kA saMyoga hai jo aneka gatiyoM se Aye haiM aura trasa-sthAvarAdi aneka yonisthAna meM cale jaaeNge| aizvarya, AjJA, dhana tathA nirogapanA naSTa ho jAtA hai| jIva kI indriyoM kI sAmagrI saMdhyAkAla kI lAlimA samAna anitya hai| manuSyoM kA yauvana sthira nahIM hai| nadI ke jala-jaise gayA huA yauvana vApisa nahIM aataa| jIva-loka meM Ayu nirantara kSINa hotI hai, bur3hApe Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 meM vRddhi hotI hai aura jalarekhA-jaise puruSa kA rUpa naSTa ho jAtA hai| jIvoM kA teja aura buddhi indradhanuSa aura bijalI-jaisI prakaTa hokara naSTa ho jAtI hai| jIva kA bala-vIrya bhI jala kI lahara-jaisA asthira hai| gRha, zaiyyA, Asana, bhA~Da, AbharaNa Adi osa ke samAna asthira haiM, loka meM yazaskIrti saMdhyA kI lAlI ke samAna vinAzIka hai| maraNa ke bhaya se vyApta aura karma ke vaza meM pIr3ita saMsArI prANI isa jagata ko zarada Rtu ke megha-jaisA anitya kaise nahIM jAnegA? avazya jaanegaa| ataH isa anitya saMsAra meM manuSya paryAya prApta kara donoM loka meM kalyANakArI uttama kArya karo aura dhana-saMpatti ko para ke upakAra meM lgaao| yaha lakSmI kisI ke pAsa nahIM rahI, pUrva janma ke puNya se yaha prApta huI hai, usameM ahaMkAra kara pApa-pravRtti karane para durgati hotI hai| ataH uttama, madhyama, jaghanya pAtroM ko dAna dekara tathA sapta kSetra meM upayoga kara use saphala kro| yauvana-rUpa pAkara bhI zIlavata dRr3hatApUrvaka paalo| bala pAkara kSamA grahaNa kro| aizvarya pAkara madarahita vinayavAna bno| isa prakAra bAhya saMyoga pAkara vairAgya bhAvanA bhAnA caahie| yahI anitya bhAvanA hai jisakA varNana teraha gAthAoM (1725-1737) meM kiyA hai| 2. azaraNa bhAvanA isa saMsAra meM koI bhI zaraNa nahIM hai| azubha karma kI udIraNA hone para buddhi naSTa ho jAtI hai| karma kA udaya Ane para koI upAya kAma nahIM AtA, amRta bhI vairI-jaisA ho jAtA hai, buddhi-viparyaya hokara svayaM hI svayaM kA ghAta karane lagatA hai| azubha karma kA upazama hone para mUrkha ke prabala buddhi pragaTa ho jAtI hai, sukhI ho jAtA hai, zatru mitra ho jAte haiM, zastra-tRNavata aura viSa-amRtavata ho jAtA hai| pApa kA udaya hone para dhana naSTa ho jAtA hai| puNya kA udaya hone para binA prayatna ke dUra-deza se dhana mila jAtA hai| lAbhAntarAya kA kSayopazama hone para acintya dhana prApta ho jAtA hai| lAbhAMtarAya aura tIvra asAtAkarma ke udaya meM saMrakSita dhana bhI naSTa ho jAtA hai| pApodaya meM bhalI pravRtti karatA huA vyakti bhI doSI ho jAtA hai aura puNyodaya meM duSTa pravRtti karatA huA bhI guNavAna ho jAtA hai| apayaza-kIrti ke udaya se sadpravRtti apavAdita ho jAtI hai aura yazaskIrti ke udaya se duSTatA karatA vyakti guNa-vikhyAta ho jAtA hai| puNyodaya se aguNavaMta kI prasiddhi ho jAtI hai aura pApodaya se guNavAna apayaza ko prApta hotA hai| pApa ke udaya meM janma, jarA, maraNa, roga, ciMtA Adi se pAtAla meM bhI karma kA phala bhoganA hotA hai| koI bhI zaraNa nahIM hotaa| udIraNA ko prApta huA karma Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 _21 bhoganA hI hotA hai| guphA, vana, parvata, samudra Adi kahIM bhI jAo, karma pIchA nahIM chodd'taa| bhUmi, jala, AkAza Adi meM kahIM bhI gamana karo, karma kahIM nahIM chodd'taa| isa loka meM aise pradeza bahuta haiM jahA~ sUrya-candramA kI kiraNa nahIM jA sakatI, kintu aisA koI sthAna nahIM jahA~ karma kA praveza niSiddha ho| karmodaya ke kAla meM vidyA, maMtra, bala, vIrya, mitrAdika koI bhI zaraNabhUta nahIM haiN| jaise sUryodaya rokane meM koI samartha nahIM usI prakAra udIraNA ko prApta karma ko koI rokanevAlA nhiiN| karma ke sahakArI kAraNa bAhya nimitta milane para karmodaya ko rokanA devAdika kI kSamatA ke bAhara hai| rogAdika kA ilAja jagata meM dikhAyI detA hai, parantu karma ke udaya ko rokanevAlA maMtra-taMtra, auSadhi jagata meM nahIM hai| asAtAvedanIya karma kI udIraNA meM roga kA ilAja nahIM hotaa| asAtAvedanIya karma kA upazama hone para auSadhAdika se roga kA ilAja hotA hai| azubha karma ke udaya hone para vidyAdhara, baladeva, vAsudeva, cakravartI tathA devendra Adi koI zaraNabhUta nahIM haiN| azubha karma kA upazama hone tathA puNya karma ke udaya hone para samasta rakSaka ho jAte haiN| saMsAra meM samudra aura pRthvI ko pAra karanevAle samartha haiM, kintu udIraNA/karma ke udaya kA ullaMghana karane meM koI samartha nahIM hai| siMha ke mukha meM hariNa jisa prakAra azaraNa hai isI prakAra karmodaya se grasta jIva azaraNa hai| udIraNAgrasta jIva ko darzana, jJAna, cAritra aura tapa hI rakSaka hai-zaraNabhUta hai| jaba indrAdika rakSA nahIM kara sakate, taba adhama vyaMtarAdika deva, graha, yakSa-bhUta-yoginI, kSetrapAla, caMDI-bhavAnI Adi asamartha deva jIva kI rakSA karane meM kaise samartha hoMge! jo unako zaraNabhUta mAnatA hai vaha dRr3ha mithyAtva-mohita jIva hai| manuSya kI rakSA karane yadi kuladevI, maMtra, taMtra, kSetrapAlAdika samartha hoM to manuSya akSaya ho jaayegaa| Ayu kA kSaya hone para maraNa hotA hI hai| Ayu dene meM deva-dAnava koI samartha nahIM hai| kisI ko sahakArI mAnanA mithyAdarzana kA prabhAva hai| deva yadi manuSyoM kI rakSA karane meM samartha haiM to ve devaloka kyoM chor3ate haiM? ataH parama zraddhAna kara jJAnadarzana-cAritra-tapa kI parama zaraNa grahaNa kro| uttamakSamAdi dharma rUpa pariNamana karAtA huA AtmA svayaM rakSaka hotA hai| cAra kaSAyarUpa pariNamana se vyakti svayaM giratA hai| apanI rakSA apane se hotI hai| isa prakAra aThAraha gAthAoM (1738-1755) meM azaraNa bhAvanA kA hRdayagrAhI varNana kiyA gayA hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 3. ekatva bhAvanA jIva svayaM pApa-puNya karatA hai aura svayaM hI usakA phala bhogatA hai| koI dUsarA usameM sahAyaka nahIM hotaa| isI bhAvanA ko ekatva bhAvanA kahate haiN| jIva kuTumba aura zarIra ke pAlana hetu jo pApa karma karatA hai, bahu Arambhaparigraha meM lIna hokara pApa bA~dhatA hai usakA phala narakAdika kugati meM svayaM ekAkI mahAduHkha bhogatA hai| karma ke udaya se rogAdika kI vedanA hotI hai use mitra kuTumbAdika pratyakSa dekhate haiM, kintu kiMcit bhI use dara nahIM kara skte| paraloka meM narakAdika ke phala ko ekAkI bhogatA hai| bhoga bhogane meM strI, putra-mitrAdi sahayogI hote haiM, kintu Ayu ke aMta meM maraNa ke samaya koI sahAyI nahIM hotA aura azubha karma ke phala bhogane meM koI sahAyI nahIM hotaa| paraloka meM gamana karanevAle jIva ke strI-putra-mitra, dhana, dehAdika koI bhI apanA nahIM hotA hai, yadyapi pratyakSa meM ve cAhate haiM, phira bhI ve nirarthaka haiN| deha ke sambandhI isa deha ke nAza hote hI samasta sambandhoM se chUTa jAte haiN| paraloka meM koI bhI sambandha karane ke lie nahIM jaaveNge| mahala, makAna, rAjya, sampadA Adi kA sambandha isa loka meM hI hai| jIva puNya-pApa liye paraloka meM ekAkI gamana kregaa| isalie sambandhiyoM ke prati mamatA kara paraloka bigAr3anA mahAna anartha hai| isa jIva ne samyaktva, cAritra, zrutajJAna kA abhyAsa kara jo dharma kiyA hai, vahI paraloka meM jIva ke guNakAraka sahAyI hotA hai| dharma binA koI sahAyI-hitu (upakArI) nhiiN| dharma kI sahAyatA se hI svarga ke maharddhika deva, ahamindra, indra, tIrthaMkara, cakrI, sundara kula, jAti, rUpa, bala, vidyA, aizvarya Adi milate haiN| jisa prakAra baMdIgRha meM baMdhana meM ba~dhe puruSa ko baMdhana meM rAga nahIM hai, usI prakAra jJAnavanta puruSa ke deha meM rAga nahIM hai| aura saMsAra meM anaMta bAra maraNa karanevAle tathA mahAbhaya ke kAraNa, viSasamAna dhana-sampadA Adi meM jJAnI jIva ke rAga nahIM hotaa| jIva apane bhAvoM se utpanna karmoM kA caturgati-rUpa phala ekAkI hI bhogatA hai| saMyogaviyoga, utpatti-maraNa, sukha-duHkha Adi meM isa jIva kA koI mitra nahIM hai| apanA kiyA Apa svayaM akelA bhogatA hai| __ isalie he Atmana, apanA ekAkIpana dekho, anubhava kro| moha meM cetanaacetana padArthoM meM apanI ekatA mAnI hai, isa bhUla se AtmA meM dRr3ha karma-baMdha hotA hai| jisa kAla bhramarahita ho ekAkIpana kA anubhava karegA taba karma-baMdha kA abhAva Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 ho zuddha svarUpa prApta hoegaa| isa jIva kA rakSaka sahAyI kevala dharma hI hai| sAta gAthAoM (1756-1762 ) meM ekatva bhAvanA bhAyI hai| 23 4. anyatva bhAvanA saMsAra ke sarva jIva anya anya haiM, koI kisI kA nahIM hai, aisI bhAvanA anyatva bhAvanA meM hotI hai| ajJAnI jIva apane-se anya strI, putra, kuTumbAdika ke sambandha meM duHkha dekha soca karatA hai, kintu anAdi kAla se asAtAvedanIya Adi karma ke udaya se jo svayaM caturgati ke duHkha bhoga rahA hai, usake bAre meM kyA karanA hai, aisA soca nahIM krtaa| paMca parivartanarUpa ananta saMsAra meM karmodaya se paribhramaNa karate koI jIva kisI kA svajana nahIM hai| moha evaM mithyAtva bhAva ke kAraNa strI, putra, kuTumbAdika meM loka Asakta ho rahA hai| kintu koI kisI kA nahIM, samasta jIva anya-anya haiM, samasta sambandha karmajanita haiM, viSaya- kaSAya ke puSTa kAraka vinAzIka haiN| ananta kAla meM samasta jIva ananta bAra svajana bhaye, anaMta bAra svajana hoe~ge / ataH kisa-kisa meM svajanapanA kara saMkalpa kareM? jo vartamAna meM mitra svajana dikhate haiM ve pUrva meM ghAta karanevAle zatru the aura jo vartamAna meM zatru jaise dikhate haiM ve pUrva meM hitakArI - mitra hue the aura Age bhI aise hI hoNge| ataH inameM rAga-dveSa rUpa buddhi nahIM kro| samasta anya-anya haiN| jaise rAtri meM vRkSa meM pakSiyoM kA saMyoga hokara prAtaH dezAMtara gamana ho jAtA hai usI prakAra loka meM janma-janma meM aneka prANiyoM kA saMyoga hotA hai aura Ayu pUrNa hone para eka zarIra ko chor3a anya zarIra dhAraNa kara naye-naye svajana grahaNa karatA hai| jaise eka Azrama meM aneka grAmoM ke pathika vizrAma karate haiM vaise hI aneka yoniyoM ke jIva eka kula meM Akara milate haiM aura Ayu pUrNa hone para aneka gatiyoM meM cale jAte haiN| loka meM bhinna-bhinna prakRti ke vyakti haiM unake svabhAva bhI nAnA rUpa haiN| binA svabhAva mile prIti nahIM hotii| isase koI bhI kisI kA priya nahIM hotaa| samasta jIvoM ke prayojana - prati saMbaMdha haiM, kArya ke nimitta hI kA sambandha hai| kArya nahIM to sambandha nhiiN| bAlU ke Dhera - samAna sambandha bikhara jAte haiN| sabhI anya - anya haiN| kisI kA kisI se sambandha nahIM hai yaha nizcaya kara para kI prIti tyAgakara Atmahita meM prIti karanA ucita hai| loka meM putra ko AdhAra mAnakara svArthavaza putra kA poSaNa karatA hai, mAtA kA poSaNa karatA hai| bahuta upakAra karane para zatru bhI mitra ho jAte haiM aura vAMchita bhoga meM vighna karane yA apamAna karane para - Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 vaha kSaNamAtra meM zatru ho jAtA hai| isaprakAra, saMsAra meM koI kisI kA zatru yA mitra nahIM hotA, upakAra - apakAra kI apekSA mitrapanA yA zatrupanA hotA hai / kRtaghna vyakti niMdya huA upakArI kA upakAra bhI nahIM maantaa| vastutva se koI kisI kA zatru - mitra nahIM hotA ataH kisI meM rAga-dveSa nahIM karanA / 24 jisakA hita / upakAra kare, vaha usakA bAndhava hai, aura jisakA ahita kare, vaha usakA zatru hai, aisI jagata kI pravRtti hai| jo nija ke mitra - bhAI -bAMdhava haiM, ve svarga - mokSa ko prApta karanevAle dharma meM vighna paidA karate haiN| hiMsAdi pA~ca pApa aura asaMyama karAte haiN| asaMyama tIvra duHkha denevAlA aura saMsAra meM DubonevAlA hai, abhakSyabhakSaNa, rAtri - bhojana, kuzIla sevana, bahu AraMbha - parigraha aura lobhAdi meM pravRtti karAkara narakAdi meM le jAte haiN| isase jo apane haiM, ve zatru samAna haiN| asaMyama paidA karanevAle aise pitA-putra zatru - samAna hI haiN| tathA jo sajjana sAdhu puruSa haiM ve asaMyama kA tyAga karA kara ratnatraya dharma meM udyama karAte haiN| ataH aneka sukha ke hetubhUta ye vItarAgI sAdhu haiN| strI-putrAdika aneka duHkha ke kAraNarUpa zatru samAna haiM ataH he bhavya jIva ! tuma samasta se anyapanA ciMtavana kro| yaha AtmA zarIrAdika se bhinna, vilakSaNa hai, AtmA cidAnaMdamaya bhinna hai / AtmA upayoga - sa - svarUpa atIndriya jJAnadarzanamaya hai| isaliye he jJAnIjana ! jo janma-maraNa meM pratyakSa bhinna anubhava meM AtA hai aise zarIra meM anyapaNA kaise nahIM dekhate ho? yaha mUrtika acetana hai| isase apane zuddha jJAnAnaMdamaya AtmA ko zarIra se anya mAnanA satyArtha hai / strI -putra, dhana-dhAnya, aizvarya, jAti- kula, grAma-nagara Adi se bhinna apane svarUpa kA ciMtana karo / saMsAra meM pitA, putra, mAtA, strI anya - anya haiN| aisI anyatva bhAvanA karo / AcArya ne caudaha gAthAoM ( 1763 - 1776 ) meM anyatva bhAvanA ko samajhAyA hai| 5. saMsAra bhAvanA jinendra bhagavAna ke vacanoM ke avalaMbana se rahita aura mithyAtva se mohita vyakti saMsArarUpI mahAvana meM paribhramaNa kara punaH nigoda meM calA jAtA hai| vahA~ se anantakAla-paryanta nikalanA kaThina hai| jJAnAvaraNAdika karmarUpa bhA~Da - vastu, jisase yaha jIvarUpa jahAja bharA hai, vaha cirakAla se anaMtakAla - paryanta bhramaNa karatA hai| yaha saMsAra-samudra ati duHkharUpa jala se bharA hai jisameM anaMtakAya nigoda haiM, jisameM dravyakSetra - kAla-bhAva va bhavarUpa paMcaparAvartana cAroM gatiyoM meM ho rahA hai| isa saMsAra - samudra meM jIva anaMtakAla - paryanta bhramaNa karatA hai| ekendriyAdika jIva kI pA~ca yoniyA~ haiM jinheM saMsArI jIva ne ananta bAra pAyA hai| eka deha tyAgakara rahaTa kI ghaMTI jaMtra Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 jaisA dUsarI deha dhAraNakara anantAnaMta kAla se anantAnaMta deha grahaNa kI hai aura tyAgI hai| naTa ke samAna aneka saMsthAna varNa rUpa niraMtara grahaNa karatA-chor3atA hai| anaMta kAla se 343 rAjUpramANa loka ke samasta pradezoM meM ananta bAra janma-maraNa kiyA hai| jIva ne atIta kAla meM utsarpiNI va avasarpiNI kAla ke samasta samaya meM ananta bAra janma-maraNa kiyA hai| janma-maraNarahita koI kAla zeSa nahIM rhaa| jIva ke madhya ke aSTa pradeza ke atirikta anya samasta pradezoM meM saMkoca-vistAra ko prApta hotA hai| jitane asaMkhyAtaguNe lokAkAza ke pradeza haiM utane hI jIva ke karmabandha hone yogya kaSAya aura anubhAga ke pariNAmoM ke sthAna haiM, vahA~ giragiTa ke raMga jaise samaya-samaya para pariNAma palaTane para navIna-navIna adhyavasAya rUpa pariNAma hote haiN| saMsAra meM sarvatra sarva sthAnoM meM niraMtara maraNa bhaya hai, eka pakSI dUsare ko mArate haiM, jalacara anya jalacara ko mArate haiM aura duSTa manuSya manuSyoM-tiryaMcoM ko mArate haiN| . ajJAnI jIva kSudhA, tRSA, kAma, kopAdi kara duHkhI ho mahAduHkha kA kAraNa saMsArarUpa sarpa ke mukha meM praveza karatA hai| mithyAtva viSaya-kaSAya meM praveza karatA hai vaha saMsArarUpa sarpa kA mukha hai, saMsAra meM nigoda pradhAna hai| nigoda meM darzana-jJAna Adika bhAva prANoM kA lopa kara jar3arUpa huA anantAnaMta kAla vyatIta karatA hai| caturgati ke sarvaduHkha usa jIva ne ananta bAra bhoge haiN| ananta bAra duHkha pAkara kisI prakAra indriyajanita sukha bhI eka bAra prApta kiyA hai| ananta paryAyoM meM duHkha prApta kara kisI ekabAra sukha bhI prApta kiyA hai, kintu samyagdarzana dhAraNakara gaNadhara, kalpendra, tIrthaMkarAdi ke pada kabhI dhAraNa nahIM kiye| isa saMsAra meM jIva anekabAra vacana-mana-karNa Adi indriyoM ke saMyogarahita vikala huA hai| ratnatrayarUpa mokSamArga se rahita hokara cirakAla se anantakAla paryaMta saMsAra-vana meM bhramaNa kara rahA hai| pRthvI Adi pA~ca prakAra ke ekendriya Adi meM zaktihIna huA hajAroM duHkha prAptakara anantakAla paryaMta sthAvara kAya meM bhramaNa karatA hai| bahuta prakAra ke zarIra aura mana se utpanna duHkha meM pApa se malina saMsArarUpI nadI meM ajJAnI hokara prasanna huA hai| jJAna-netra se rahita ho, cirakAla taka yaha saMsAra meM bhramaNa karatA hai| yaha jIva saMsAracakra meM car3hakara paravaza ho bhramaNa kara rahA hai, jahA~ se nikalanA bahuta kaThina hai| saMsAra cakra kA svarUpa kaisA hai? viSayAbhilASArUpa dRr3ha ArA, narakAdi kuyoniyoM kI pUThI, sukha-duHkharUpa dRr3ha kIlA, ajJAnabhAva rUpa tumba, kaSAyarUpa dRr3ha paTTikA ke bandha, janmAMtaroM ke sahasra rUpa vistIrNa paribhramaNa patha aura moharUpa atyaMta caMcala vega hai| isa prakAra saMsAra cakra meM jIva ghUma rahA hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 yaha jIva audArika, vaikriyaka, taijasa aura kArmANa zarIra ke bojha se bharA hai| jisa kAraNa AtmA kA kevalajJAna, ananta darzana, ananta sukha aura ananta vIrya prakaTa nahIM ho pA rahA hai| aMdhe vyakti ke samAna mohAndhakAra meM karma se duHkhI jIva paribhramaNa kara rahA hai| duHkha ke ilAja aura sukha kI abhilASA meM jIva moha meM hiMsAdika doSa hI karatA hai| duHkha dUra karane meM samartha mahAvrata aura aNuvrata Adi kA nirAdara karatA huA hiMsA, asatya, parastrIsevana, paradhana kA apaharaNa, bahuArambha-parigraha, abhakSya bhakSaNa, anyAya Adi se narakAdika meM bahuta kAla paryaMta ghora duHkha bhogatA hai| mithyAtva ke udaya se duHkha ke kAraNoM ko sukha kA kAraNa mAnakara aMgIkAra karatA hai| hiMsAdi doSa se navIna karmabaMdha hotA hai, jaba ve udaya meM Ate haiM taba punaH karmabaMdha hotA hai| isa prakAra punaH-punaH navIna-navIna karmabaMdha udaya kI aMtahIna kriyA calatI hai aura jIva bahuta duHkharUpa bhramaNa karatA rahatA hai| isa prakAra aTThAIsa gAthAoM (1777-1804) meM saMsArAnuprekSA kA varNana kiyaa| 6. lokAnuprekSA ___ saMsAra meM paribhramaNa karate hue jIva kA samasta jIvoM se anekabAra saMbaMdha prApta huA hai| mAtA hI patnI banI aura patnI mAtA banI hai| isa prakAra sabhI saMbaMdha niraMtara palaTe haiN| eka hI paryAya meM dhanadeva nAma ke vaNika putra kI mAtA basaMtatilakA usakI patnI bana gyii| aura eka hI peTa se janmI kamalA nAma kI bahina patnI ho gyii| eka hI janma meM aisA apavAda huA taba aneka janmoM kI kathA kauna khe| pApakarma ke udaya Ane para rAjA dAsa ho jAtA hai aura dAsa rAjA ho jAtA hai| isa saMsAra meM samasta sthAna/pada badalate rahate haiN| yaha saMsAra pApa-puNya kA caritra hai| kulavAna videha deza kA svAmI subhauma azubha karma ke udaya se viSTA ke gRha meM kIr3A utpanna huaa| zubha varNa-gaMdha-rUpa kA dhAraka mahAna Rddhi kA deva marakara mahAmalina durgaMdhayukta garbha sthAna meM praveza karatA hai| dhikkAra hai saMsAra kA nivaas| jo apane ati nikaTa ke haiM ve loka va paraloka meM zatru ho jAte haiN| apanI mAtA hI isaloka-paraloka meM apane putra kA mAMsa khA jAtI hai| isase adhika anartha aura kyA ho? pUrva kA duHkha denevAlA bairI isa bhava meM snehasahita baMdhu ho jAtA hai| jagata meM nijapanA aura zatrupanA kSaNamAtra meM rAga-dveSa ke kAraNa palaTa jAtA hai| sudRSTi nAma puruSa ne vakra nAma ke sevaka kA vimalA nAma kI strI ke nimitta vadha kiyA, vaha apane karmodaya se apanI strI ke garbha meM utpanna huaa| jAti smaraNa se use yaha Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 bAta jJAta huii| zAstrajJa-paNDita bhI abhimAna aura pApa ke vazIbhUta mara kara zvAna yA cAMDAla ho jAtA hai| saMsArI jIva lAbhAMtarAya karma ke udaya se daridrI, lAbhAMtarAya karma ke kSayopazama se bahata dhanavAna, apayazakIrti ke udaya se nindita aura yazaskIrti ke udaya se jagata meM vikhyAta ho jAtA hai| asAtAvedanIya karma ke udaya se vyasana, kaSTa aura duHkha bhogatA hai; sAtAvedanIya ke udaya se deva-manuSya gati kA sukha bhogatA hai| veda ke udaya se bAraMbAra tri-veda ko prApta karatA hai| isa saMsAra meM puNyahIna jIva aparAdha nahIM karane para bhI aparAdhI ho jAtA hai| aura puNyavAna pratyakSa meM aparAdhI hone para bhI jagata meM niraparAdhI jaisA rahatA hai| kRSNa aura zukla pakSa meM caMdA kI cA~danI samAna hote hue kRSNa pakSa apriyakara aura zukla pakSa priyakara hotA hai| vaise hI jIva kA AcaraNa, kriyA apakAra-upakAra samAna hone para koI dveSa-yogya apriya hotA hai, koI rAga-yogya priyakara hotA hai| puNya-pApa ke udaya meM karttavya nahIM calatA, karma ke upazama meM saphalatA milatI hai| isa prakAra jo jIva saMsAra, zarIra aura bhoga se virakta hokara loka ke svabhAva meM rAga-dveSa chor3akara AtmasvabhAva sAdhate haiM ve jJAnavAna, sAmarthyavAna dhanya haiN| manuSyaloka bijalIvata caMcala, durbala, vyAdhiyukta, duHkharUpa aura mRtyu se tAr3ita hai, aise loka meM jJAnI kaise raha sakatA hai, kaise rama sakatA hai? aise loka-svabhAva kA citavana paMdraha gAthAoM (1805-1819) meM kiyA hai| 7. azuci bhAvanA artha-dhanAdika aura kAma-paMcaindriyoM ke viSaya azubha haiM aura jIva kA akalyANa karanevAle haiN| deha meM lAlasA bhI azubha hai - anantAnanta janma-maraNa karAtI hai| kevala dharma samasta sukha kA karanevAlA hai aura zubha samasta kalyANa kA bIja hai| isa loka meM kAma, krodha, mada, moha, bhaya, mAyAcAra, IrSyA, bahuArambhaparigraha, hiMsAdi samasta doSa aura kAmAdika maryAdika sarva doSa dhana se hote haiN| isa loka sambandhI doSa aura paraloka sambandhI durgati dhana se hI milatI hai| mahAanartha kA mUla hai| vaira, kalaha, durdhyAna, mamatA dhana se hI hotI hai| dhana mukti ke dRr3ha argala hai| dhana se mukti bahuta dUra rahatI hai| mukti vItarAgatA se hotI hai| kAma-krodha durgandharUpa deha-kuTI se utpanna hotA hai, jagata meM niMdA karAtA hai| paraloka meM narakAdika durgati meM le jAtA hai| anarthakArI hone se kAma-bhoga azubharUpa haiN| deha Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 28 mahAdurgandhamaya mAMsa-rudhira-mala-mUtrarUpa hai ataH glAni karane yogya hai, azubha rUpa hai| mala ke ghar3e-jaisI azuci deha jalAdika se zuddha nahIM hotii| deha se jalAdi apavitra ho jAtA hai| kevala eka dharma hI pavitra hai| dharma ke kAraNa devoM ko namaskAra kiyA jAtA hai| dharma ke prabhAva se sAdhu ke jallauSadhAdika Rddhi prakaTa hotI hai| mahAna azuci malina deha ko dhAraNa kara jo tapazcaraNAdika se paramaM dharma kA sevana karate haiM, unako aneka prakAra kI RddhiyA~ prakaTa hotI haiN| ataH apAvana deha ko dharma sevana meM lagAnA hI apanA kalyANa karanA hai| isa prakAra ATha gAthAoM (18201827) meM azuci bhAvanA kA varNana kiyaa| 8. Asrava bhAvanA saMsAra-samudra meM paribhramaNa kA kAraNa karmoM kA Asrava hai| isa saMsAra-samudra meM bahuta doSarUpa lahareM uThatI haiN| jaise samudra ke madhya chidrayukta nAva meM jala praveza karatA hai, usI prakAra saMsAra-samudra meM saMvararahita puruSa ke karmarUpa jala praveza karatA hai| jaise cikanAIyukta zarIra meM dhUla cipakatI hai, usI prakAra mithyAtva-asaMyama kaSAya-rUpa pariNAma hone para karma hone yogya pudgala skandha AtmA meM eka kSetrAvagAha rUpa hokara praveza karate haiM, so Asrava hai| yaha 343 ghana rajjUpramANa samasta loka meM dRzya-adRzya aise sUkSma-bAdara pudgala dravya Upara-nIce madhya meM ThasAThasa bhare haiN| lokAkAza meM eka pradeza bhI pudgala dravya binA nahIM hai| isameM karma hone yogya anantAnaMta pudgala paramANu bharA hai| jisa prakAra jala meM par3A tapta lohe kA golA cAroM ora se jala khIMcatA hai, usI prakAra mithyAtvAdi se saMsArI AtmA sarva ora se karma yogya pudgala grahaNa karatA hai jo kArmANa samaya-prabaddha jJAnAvaraNAdika aSTa karmarUpa pariNamita ho jAtA hai| mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga ye Asrava haiN| karmavargaNA Ane ke dvAra rUpa mithyAtva 5, avirati 12, kaSAya 25, aura yoga 15, ye sattAvana Asrava haiN| arahanta bhagavAna dvArA kahA gayA saptatattvAdika artha meM vimoha yA azraddhAna so mithyAtva hai| hiMsAdika pA~ca pApa meM pravRtti aviramaNa hai| isI ko asaMyama kahate haiN| chahakAya ke jIvoM kI adayA aura paMcaindriya va mana kA avazapanA, ye bAraha avirati haiN| paMcapApa ke tyAgI ke bAraha avirati kA abhAva hai aura krodhAdi cAra kaSAya rAga-dveSamaya haiN| azuci aura anurAga ke ayogya deha meM jJAtA manuSya ko rAgabhAva kaise A sakatA hai? ajJAnI azuci aura asAra deha meM raMjAyamAna hotA hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 29 rAgabhAva lubhAne meM prabala hotA hai tathA doSa kI prabalatA se nikaTa kA bhAI-bAndhava kSaNa mAtra meM dveSI ho jAtA hai| isa prakAra rAga-dveSa viparIta mArga meM pravartana karAte haiN| ____ gArava, indriya, saMjJA, mada, rAga, dveSa Adi pApa kI pravRtti dhikkAra hai jinake kAraNa samyagdRSTi jIvoM ko bhI doSa laga jAtA hai| gaurava tIna prakAra kA hai - RddhigArava, rasagArava aura saatgaarv| Rddhi-sampadA kA abhimAna RddhigArava hai, SaTarasa bhojana kA abhimAna rasagArava aura sAtAvedanIya ke udaya kA abhimAna sAtagArava hai| indriya-viSayoM kI laMpaTatA, bhojana, maithuna aura parigraha kI abhilASA tathA rakSA kA bhaya, ye cAra saMjJAe~ haiN| ATha mada haiN| paMcendriya ke viSayoM kI abhilASA se sukha nahIM kintu karma-bandha hotA hai aura nirvANa kA nAza hotA hai| yaha dharma ko tyAga kara bhogoM kI abhilASA karane jaisA hai| jaise koI puNyahIna amRta tyAga kara viSa pItA hai, vaise hI mUDhajana manuSya bhava meM dharma ko chor3a bhogoM kI icchA karatA hai| pApamaya mana-vaca-kAya ke yoga se karma kA Asrava hotA hai| anukampA-jIvadayA aura zubhogayoga ye puNya Ane ke dvAra haiN| jIvoM ke prati nirdayatA aura azubhogayoga ye pApakarma ke dvAra haiN| zubhayoga se puNyAsrava aura azubhayoga se pApAsrava hotA hai| isa prakAra caudaha gAthAoM (1828-1842) meM Asrava bhAvanA kA varNana kiyaa| 9. saMvara bhAvanA mithyAtva aura avrata dvAra se jo karma Ate haiM unakA samvara kramazaH samyaktva rUpa dRr3ha kapATa aura dRr3ha vrata rUpa Agala se mithyAtva aura hiMsAdika rokane se hotA hai| kaSAyoM ke upazama, jIva dayA aura indriya damana aise Ayudha haiM jinase kaSAya coroM se rakSA kI jAtI hai| jisa prakAra utpathamArgI ghor3oM ko lagAma lagAkara niyaMtrita kiyA jAtA hai, usI prakAra indriyoM ko viSayoM se rokakara niyaMtrita karanA caahie| jisa prakAra vidyA-maMtrarahita puruSa AsIviSa jAti ke sarpa kA nigraha nahIM kara paataa| usI prakAra mana ko ekAgra nahIM karanevAlA capala-cittadhAraka puruSa indriyarUpI sarpa ko vaza meM nahIM kara paataa| pramAda ke vikathAdi paMdraha pApa dvAra haiM, yathA - vikathA 4, kaSAya 4, indriya 5, nidrA 1 aura sneha 1 / apane svarUpa kI niraMtara sAvadhAnI rakhane para pramAda nahIM hotaa| jisa prakAra khAI-koTa Adi se zatruoM kI senA se nagara kI rakSA hotI hai, usI prakAra mana-vaca-kAya kI guptirUpa khAIkoTa se saMyamarUpa nagara kI karmarUpI vairI kI senA se rakSA hotI hai| pramAdarahita puruSa samitirUpa dRr3ha nAva meM baiThakara chahakAya ke jIvoM kI rakSA karate hue saMsAra-samudra se tirate haiN| vastu ke svarUpa kA satyArtha rUpa meM smaraNa karanevAle puruSa ke antaraMga meM Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 koI doSa praveza kara tiraskAra nahIM kara paataa| jo apane aura para ke bhedavijJAna se rahita hai aura paryAya meM hI aMdhA ho rahA hai vaha puruSa doSarUpI zatru ko grahaNa karatA hai| bheda - vijJAna se doSa grahaNa nahIM hote / samyaktva ko dhAraNa karanevAlA puruSa pariSaha kI udAraNA ko karatA huA bhedavijJAna kA smaraNa rahatA hai| ina bhAvoM kI ArAdhanA bhagavAna ne kahI hai| isa prakAra daza gAthAoM ( 1843 - 1852 ) meM saMvara bhAvanA kA varNana kiyaa| 10. nirjarA bhAvanA aise munirAja jinake karmoM kA Asrava saMvara ke kAraNa ruka gayA hai ve jainazAstroM meM varNita nAnA prakAra ke tapa ko dhAraNa karate haiN| tapazcaraNa binA saMvaramAtra se karma kA chUTanA sambhava nahIM hai| 30 eka pUrva kAla meM ba~dhe karma kA chUTanA nirjarA hai / nirjarA do prakAra kI hai udaya kAla meM apanA rasa lekara jhar3anA so savipAka nirjarA hai aura dUsarI udaya kAla binA tapazcaraNAdika ke prabhAva se, binA rasa diye karmoM kA jhar3anA, vaha avipAka nirjarA hai| samasta hI udaya ko prApta hue karmoM kI nirjarA hotI hai| jo udaya meM Akara samaya-samaya apanA rasa degA usa anusAra samaya-samaya karma kI nirjarA hogii| aura tapa karake bhI samasta karma kI nirjarA hotI hai| phala diye binA kisI bhI karma kA chUTanA saMbhava nahIM hotA / apanA phala dekara khire vaha savipAka nirjarA aura jo tapa karake tapAyA gayA karma apanA rasa diye binA nirjare vaha avipAka nirjarA hai| jaise agni svayaM prajvalita hokara bahuta tRNa kI rAzi ko jalAtI hai, usI prakAra taparUpa agni bahuta karmarUpa tRNa kA vidhvaMsa karatI hai| - - darzana- -jJAna - cAritrasahita tapa karane se samasta karma ke rasa kA zoSaNa ho jAtA hai| karma kI sthiti ghaTa jAtI hai aura anubhAga kA abhAva ho jAtA hai| cikanAIrahita karma - - dhUla ke samAna khirakara bikhara jAte haiN| samyaka tapa ke prabhAva se karma kA rasa sUkhakara karma-paramANu AtmA se jhar3a jAte haiN| jisa prakAra pASANa meM milA svarga mahAna agni meM tapAye jAne para zuddha hotA hai usI prakAra karma dhAtu meM milA huA jIva mahAna taparUpa agni meM tapAne para zuddha hotA hai| saMvarapUrvaka tApa hI mokSa kA kAraNa hai, saMvara prayojanavAna hai / jinendra bhagavAna ne paramAgama meM kahA hai - saMvararahita puruSa ko tapa karane mAtra se mokSa nahIM hotaa| saMvara sahita tapazcaraNa karake hI mokSa hotA hai| jo saMvararUpa bakhtara pahanakara samyaktvarUpa vAhana (ratha) para car3hA hai aura zrutajJAnarUpa mahAna dhanuSa Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 31 ko dhAraNa kiyA hai, aisA saMyamIrUpa yoddhA saMyamarUpa raNabhUmi meM karmarUpa zatru ko dhyAnAdi tapomaya bANa se jItakara anupameya mokSa ke rAjya kI lakSmI ko prApta karatA hai| isa prakAra bAraha gAthAoM (1853-1864) meM nirjarAnuprekSA kA varNana kiyaa| 11. dharma bhAvanA jo jIva mokSaparyanta kalyANa kI paramparA kA pAtra hai use hI sukhadAyaka udAra dharma prApta hotA hai| jo nirvANa ke ayogya hai vaha uttama dharma ko dhAraNa nahIM kara sktaa| jisake karma kI sthiti ghaTa jAe aura pApa prakRtiyoM kA rasa manda raha jAtA hai, usI kA bhAva dharma dhAraNa karane kA hotA hai| dharma se pUjyatA, vizvasanIyatA aura yaza milatA hai| dharma mana ko AnaMdita karanevAlA aura sukha denevAlA hai| manuSya aura devaloka ke samasta kalyANa aura usake bAda nirvANa ke zreSTha avinAzI sukha dharma se milate haiN| jo jIva isa loka aura paraloka meM khyAti-prasiddhi-lAbha, pUjAdika kI AzA kiye binA nirmala mana se dRr3hatApUrvaka jinendradeva ke dvArA kathita satyArtha dharma ko dhAraNa karate haiM, ve jagata meM dhanya haiN| dharmavihIna puruSoM se jagata bharA hai, mahAtmA puruSa birale haiM, ve dhanya haiN| viSaya-rUpa jaMgala meM indriyarUpa duSTa ghor3oM para cirakAla se unmArga meM vihAra karate hue ve puruSa dhanya haiM jinhoMne indriyarUpa duSTa ghor3oM se utarakara jinendra bhagavAna dvArA dikhAye nirvANa ke mArga kA anusaraNa kiyA hai| jagata ke madhya rAga-dveSa kI krIr3A karate-karate svAdahIna vItarAga dharma meM rati karanA atyanta durlabha hai| indriya-viSayoM meM ramakara malina kaSAyayukta hokara aura viSayoM meM sukharUpa AsvAda kara, ramakara saMsArI jIvoM kI viSaya-rahita vItarAga dharma meM rati honA atyaMta durlabha hai| aise nirdoSa cAritra ko dhAraNa karanevAle manuSya kA janma saphala hai, jo saMsAra ke duHkha ko karanevAle karma ke Agamana ko rokane meM samartha hai| aise manuSya meM dharmAnurAga, kaSAyoM kI mandatA, vairAgyabhAva, prANiyoM ke prati dayA aura indriyoM ke damana ke bhAva jaise-jaise bar3hate haiM, vaise-vaise vaha atizaya kara nirvANa ke samIpa ho jAtA hai| dharma-cakra kA svarUpa - sammaiMsaNa tumbaM duvAlasaMgArayaM jinniNdaannN| vayaNemiyaM jage jayai dhammacakkaM tvodhaarN||1873|| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 32 artha - jisake samyagdarzana-rUpa madhya kA tumba (dhurA) hai, AcArAMgAdika dvAdaza aMga jisake ArA haiM, paMcamahAvratAdirUpa jisake nemi haiM aura taparUpa jisakI dhAra hai, aisA bhagavAna kA dharmacakra karmarUpa zatruoM ko jItakara parama vijaya ko prApta karatA hai| isa prakAra nau gAthAoM (1865-1873) meM dharma bhAvanA kA varNana kiyaa| 12. bodhidurlabha bhAvanA karmoM se lipta saMsArI jIva ko darzana-jJAna-cAritra-taparUpa dharma-bodhi, ratnatraya kI pUrNatA aura ArAdhanA-sahita maraNa honA durlabha hai| jisa prakAra lavaNa samudra kI pUrva dizA kSepyA jUDA aura pazcima dizA sthita kSepIsamilA kA saMyoga honA darlabha hai usI prakAra saMsAra meM jIva ko manuSyapanA durlabha hai| isa loka meM mithyAtva, asaMyama, kaSAya, pramAda Adi azubha bhAvoM kI bahulatA hai, ye bhAva niraMtara bahuta bAra bahuta pravartate haiN| manuSyoM ko chor3a anya jIvoM kI bahulatA hai| caurAsI lAkha yoniyoM aura 199.5 lAkha kula kor3I haiM jisameM manuSya yoni durlabha hai| jIva anantAnanta kAla nigoda meM hI rahatA hai| kadAcit manuSyapanA mile to uttama deza meM utpanna honA durlabha hai| uttama deza, uttama kula, rUpa, Arogya, dIrghAyu, ujjvala buddhi, dharmazravaNa, dharmagrahaNa Adi milanA uttarottara ati durlabha hai| phira uttama deza-kula mila jAe taba jinazAsana meM bodhi aura dIkSA ke sanmukha buddhi honA durlabha hai| cAritra moha ke udaya meM ratnatraya mArga meM pravartana karanA durlabha hai| bodhirUpa ratnatraya prApta honA durlabha hai| kadAcit bodha ko prApta hokara pramAda se bodhi chUTane para ratnagiri ke zikhara se nIce gira jAtA hai| jisa prakAra aMdhakAra ke samaya samudra meM girA ratna pAnA durlabha hai usI prakAra saMsAra meM bhramaNa karate hue jIva ko naSTa huA bodhirUpa ratnatraya punaH prApta karanA durlabha hai| jinendra bhagavAna ke jJAna meM jo jIva dharma-prabuddha hote dikhe ve dhanya haiM aura jo jIva bhAvapUrvaka dharma ko prApta karane hetu udyama rUpa hote haiM, ve dhanya haiN| isa prakAra bodhidurlabha bhAvanA kA ATha gAthAoM (1874-1881) meM varNana kiyaa| dvAdaza bhAvanA kA prakaraNa sameTate hue AcArya kahate haiM - iya AlaMbaNa maNupehAo dhammassa hoMti jjhaannss| jjhAyaMto Na vi Nassadi jjhANe AlaMbaNehiM munnii||1882|| artha - ye bAraha bhAvanA dharma-dhyAna kA AlaMbana haiN| dhyAna karatA huA muni ina bhAvanAoM kA AlaMbana karane se dhyAna se cyuta nahIM hotaa| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 AcArya zivakoTi ne bhagavatI ArAdhanA ke bhAvanA adhikAra meM 5-5 uttama aura kutsita bhAvanAoM kA varNana kiyA hai jo mUlataH paThanIya aura dizAbodhaka haiN| 'bhAvyate iti bhAvanA, bhAvanA dhyAnAbhyAsa kriyetyarthaH ' arthAt dhyAna ke abhyAsa kI kriyA ko bhAvanA kahate haiN| dharma-mArga meM dharma-sAdhana ke rUpa meM jIvana ke rUpAMtaraNa, saMyama kI sAdhanA aura AtmA kI ArAdhanA meM vairAgya evaM anya bhAvanAoM kA mahattvapUrNa sthAna hai| AcAryakalpa paM. ToDaramalajI ne mokSamArga prakAzaka ke AThaveM adhyAya meM upadeza ke rUpa meM ghoSita kiyA hai ki 'nizcayasahita vyavahAra ke upadeza meM pariNAmoM kI hI pradhAnatA hai, usake upadeza se tatvajJAna ke abhyAsa dvArA va vairAgya bhAvanA dvArA pariNAma sudhAre vahA~ pariNAmoM ke anusAra bAhya kriyA bhI sudhara jAtI hai (pR. 279 ) ' / jina bhavya mahAnubhAvoM ko zuddhAtmasvarUpa kI prApti kI AMtarika bhAvanA ho unheM AcAryadeva dvArA varNita ukta bAraha bhAvanAoM kA niraMtara ciMtaMvana avazya karanA cAhie / --- 33 bI - 369, o. pI. ema. kaoNlonI, amalAI pepara mila jilA zahaDola (ma. pra. ) * yaha lekha prakAzacaMda zIlacaMda jaina jauharI, 1266, cA~danI cauka, dillI - 6 (varSa 1992 ) se prakAzita saMskaraNa para AdhArita hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 appapasaMsaM pariharaha appapasaMsaM pariharaha sadA mA hoha jsvinnaasyraa| appANaM thovaMto taNalahuho hodi hu jnnmmi|361| so ceva havadi dosA jaM so thoedi appaannN|362| saMto hi guNA akahiMtayassa purisassa Na vi ya nnssNti| akahitassa vi jaha gahavaiNo jagavissudo tejo|363| so ceva hodi hu guNo jaM appANaM Na thoei|366| vAyAe ja kahaNaM guNANa taM NAsaNaM have tesiN| hodi hu carideNa guNANakahaNamubbhAsaNaM tesiN|367| vAyAe akaheMtA sujaNe vikaheMtayA ya cridehi| saguNe purisANa purisA hoMti uvarIva logmmi|368| - AcArya zivArya bhagavatI ArAdhanA - apanI prazaMsA karanA sadA ke lie chor3a do| apane yaza ko naSTa mata karo. kyoMki samIcIna guNoM ke kAraNa phailA huA yaza bhI apanI prazaMsA karane se naSTa ho jAtA hai| jo apanI prazaMsA karatA hai vaha logoM meM tRNa ke samAna laghu hotA hai|361| jo apanI prazaMsA karatA hai yahI usakA sabase bar3A doSa hai|362| jo puruSa svayaM apanI prazaMsA nahIM karate unake guNa naSTa nahIM hote| aisA bhI nahIM hai ki apane guNa na kahane se unakI prakhyAti nahIM hotI! sUrya apane guNoM ko svayaM nahIM kahatA phira bhI usakA pratApa jagata meM prasiddha hai|363| jo apanI prazaMsA nahIM karatA yahI usakA sabase bar3A guNa hai|3661 vacana se guNoM ko kahanA unakA nAza karanA hai, AcaraNa se guNoM kA kathana unako prakaTa karanA hai, prakAzita karanA hai|367| jo vacana se na kahakara apane AcaraNa se apane guNoM ko kahate haiM ve puruSa loka meM saba puruSoM se Upara hote haiN|368| anu. - paNDita kailAzacandra siddhAntazAstrI Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 aprela 2011-2012 AcArya zivArya-kRta 'bhagavatI ArAdhanA' meM samAdhimaraNa - DaoN. premacandra rAMvakA AcArya zivArya/zivakoTi-kRta 'bhagavatI ArAdhanA' jaina sAhitya kA prathama koTi kA muni-AcAraparaka prAcIna grantha hai| yaha samyakjJAna, samyakdarzana aura samyakcAritra tathA taparUpa cAra mukti-pradAtR ArAdhanAoM para adhikArapUrNa prAcIna grantha hai| muni-dharma se sambandhita yaha grantha vaTTakeri-kRta mUlAcAra-sadRza prasiddha hai| kalpasUtra kI sthivirAvalI' meM zivabhUti nAmaka eka AcArya kA ullekha AyA hai tathA 'Avazyaka mUla bhASya' meM zivabhUti ko vIra nirvANa se 609 varSa bAda digambara saMgha kA saMsthApaka kahA hai|' kundakundAcArya ne 'bhAva pAhur3a' meM zivabhUti ke dvArA bhAva-vizuddhipUrvaka kevalajJAna-prApti kA ullekha kiyA hai| AcArya jinasena ne harivaMzapurANa meM lohArya ke pazcAdvartI AcAryoM meM zivagupti muni kA ullekha kiyA hai, jinhoMne apane guNoM se arhabali pada ko prApta kiyA thaa| AdipurANa meM zivakoTi munIzvara aura unakI catuSTaya mokSamArga kI ArAdhanArUpa hitakArI vANI kA ullekha kiyA hai| AcArya prabhAcandra ke 'ArAdhanA kathAkoza' va devacandra-kRta rAjavalI kathe' meM zivakoTi ko svAmI samantabhadra kA ziSya batAyA hai| ina saba ullekhoM se jJAta hotA hai ki AcArya zivArya prathama zatAbdI IsavI ke haiN| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 . bhagavatI ArAdhanA' kI gAthAoM meM darzana, jJAna, cAritra aura tapa', ina cAra ArAdhanAoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| inakA AcArya kundakunda kI racanAoM meM bhI anekabAra ullekha AyA hai| muniyoM kI aneka sAdhanAoM evaM vRttiyoM kA varNana hai, jinakA paravartI AcAryoM ne bhI ullekha kiyA hai| Arta, raudra, dharma aura zukla, ina cAra dhyAnoM kA vizada varNana milatA hai| mUlAcAra aura bhagavatI ArAdhanA meM ekasamAna gAthA ke dvArA pA~ca mahAvratoM kI rakSA ke lie rAtri-bhojana se nivRtti kA nirdeza hai - tesiM ceva vadANaM rakkhaTuM raadibhoynnnniytti| __ mU.A. 295, bha.A. 1192 kintu use chaThA mahAvrata nahIM kahA hai| vaise rAtribhojana-tyAga vrata kA ahiMsA vrata meM antarbhAva ho jAtA hai| bhagavatI ArAdhanA kI vijayodayA TIkA meM dasa sthiti kalpoM kA varNana karate hue chaThe vrata nAmaka sthiti kalpa ke varNana meM likhA hai ki una pA~ca vratoM ke pAlane ke lie 'rAtribhojana-viramaNa' nAmaka chaThA vrata kahA gayA hai tathA yaha bhI likhA hai ki Adya aura antima tIrthaMkara ke tIrtha meM pA~ca vratoM ke sAtha 'rAtribhojana-viramaNa' chaThA vrata hotA hai| bhagavatI ArAdhanA kI vairAgyaparaka gAthAe~ 'tiloyapaNNatti' meM tIrthaMkaroM ke vairAgya prakaraNa meM milatI haiN| gAthA saM. 2069 meM eka gaNI ko parISaha sahanapUrvaka samAdhimaraNa karane kA nirdeza hai| bhagavatI ArAdhanA ke TIkAkAra aparAjita sUri ne 'gaNi' kA artha yativRSabhAcArya kiyA hai| ataH bhagavatI ArAdhanA' tiloyapaNNati se bhI prAcIna hai| AcArya zivArya yA zivakoTi ke grantha bhagavatI ArAdhanA para prAkRta, saMskRta aura hindI meM upalabdha TIkAoM meM vikrama kI 8vIM zatAbdI ke vidvAna aparAjita sUrikRta 'vijayodayA TIkA', 11vIM zatAbdI ke AcArya amitagatikRta 'saMskRta-ArAdhanA' aura 13vIM zatAbdI ke prasiddha AcArya paNDita AzAdhara viracita 'mUlArAdhanA darpaNa' vizeSa prasiddha hai|' jaina dharma-darzana meM samAdhipUrvaka maraNa kI sarvopari vizeSatA hai| muni ho yA zrAvaka, sabakA lakSya samAdhipUrvaka maraNa kI ora rahatA hai| muni aura utkRSTa zrAvaka apanI nitya bhakti meM samAdhimaraNArtha bhAvanA bhAte haiN| isa bhakti bhAvanA meM mAnavIya jIvana kA ihaloka aura paraloka abhyudaya evaM niHzreyasa nirdhArita hai| AcArya zivArya ke bhagavatI ArAdhanA graMtha meM samAdhipUrvaka maraNa kI paryApta zikSA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 37 sAmagrI va vyavasthA prApta hotI hai| muni-AcAraparaka yaha graMtha maraNa ke bhedoM-prabhedoM se pUrita hai| 'samAdhimaraNa' aparanAma 'sallekhanA' jaina darzana kA pAribhASika zabda hai| jainadharma ne adhyAtma ke kSetra meM mRtyu ko 'mahotsava' kA svarUpa pradAna karane kI jo prakriyA prastuta kI use 'sallekhanA', 'samAdhimaraNa', 'saMnyAsamaraNa', 'vIramaraNa', 'paNDitamaraNa', 'saMthArA' Adi nAmoM se abhihita kiyA gayA hai| koI bhI manuSya apane samyak puruSArtha dvArA jIvana aura mRtyu ko sArthaka banA sakatA hai| samyakapUrvaka kAya aura kaSAya ko kRza karanA sallekhanA hai| AcArya samantabhadra ke anusAra - upasarge durbhikSejarasirujAyAM ca niHprtikaare| dharmAya tanu vimocanamAhaH sllekhnaamaaryaaH||122|| ratna.ka. - jisake nivAraNa kA koI upAya na ho aise upasarga, durbhikSa, vRddhApanA, asAdhyaroga kI sthiti meM jIvana-dharma kI rakSA ke lie zarIra kA vidhipUrvaka tyAga karanA samAdhimaraNa yA sallekhanA hai| do hajAra varSa pUrva zaurasenI prAkRta bhASA meM nibaddha AcArya zivArya kRta 'bhagavatI ArAdhanA' nAmaka zramaNAcAra viSayaka vRhad grantha mukhyataH samAdhimaraNa viSaya kA sAMgopAMga vivecana karanevAlA grantharAja hai| maraNasamaya meM zarIra aura rAgAdi doSoM ko kRza karanA samAdhimaraNa hai| AcArya zivArya mRtyu ke samaya sallekhanA dhAraNa para bala dete hae kahate haiM - egammi bhavaggahaNe samAdhimaraNeNa jo mado jiivo| Na ha so hiMDadi bahaso sattaTTa bhave pmottuunn||688|| '- arthAt jo bhadrajIva eka paryAya meM samAdhimaraNapUrvaka maraNa karatA hai, vaha saMsAra meM sAta-ATha paryAya se adhika paribhramaNa nahIM krtaa| sallekhanA aura sallekhanA-dhAraka kA mahattva batAte hue AcArya zivArya likhate sallehaNAe mUlaM jo vaccai tivva bhttiraaenn| bhottUNa * ya devasuhaM so pAvadi uttamaM tthaannN||687|| - sallekhanAdhAraka kSapaka kA bhaktipUrvaka darzana, vandana aura vaiyAvRtya Adi karanevAlA vyakti bhI devagati ke sukhoM ko bhogakara anta meM uttamasthAna (nirvANa) ko pAtA hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 ___AcArya zivArya ne (gAthA 26 se 30 meM) satraha prakAra ke maraNoM kA ullekha karate hue unameM viziSTa pA~ca bhedoM kA varNana kiyA hai - 1. paNDitapaNDita maraNa, 2. paNDita maraNa, 3. bAla paNDita maraNa, 4. bAla maraNa, 5. bAla-bAla mrnn| inameM prArambha ke tIna prazasta haiM aura zeSa do aprshst| paMDidapaMDidamaraNaM paMDidayaM bAlapaMDidaM cev| bAla-maraNaM cautthaM paMcamayaM bAlabAlaM c||26|| paMDidapaMDidamaraNaM ca paMDidaM bAla paDidaM cev| edANi tiNNi maraNANi jiNA NiccaM psNsNti||27|| - ukta maraNoM ko spaSTa karate hue batAyA hai ki 'paMDita-paMDitamaraNaM' kSINa kaSAya 14veM guNasthAnavartI ayoga kevaliyoM ke hotA hai| unakA nirvANagamana paMDita-paMDitamaraNa hai| 'paMDitamaraNa' cAritra ke dhAraka sakala saMyamI sAdhuoM ke hotA hai| 'bAla paMDitamaraNa' virata dezavratI zrAvaka ke hotA hai| 'bAla maraNa' avirata samyagdRSTi ke hotA hai| 'bAla-bAla maraNa' mithyAdRSTi jIvoM ke hotA hai| paNDita maraNa ke tIna bheda (jo cAritradhAraka sAdhuoM ke hote haiM) batAye haiM - 1. bhakta pratyAkhyAna, 2. iMginI aura 3. praayopgmn| cAlIsa adhikAroM meM inake upabhedoM sahita vistAra se varNana kiyA hai (gAthA 28, 29 va 30) / isa viSaya para itanA vistRta aura vyavasthita vivecana anyatra nahIM hai| vastutaH AcArya zivArya-kRta 'bhagavatI ArAdhanA' Atma-sAdhanA kI anupama prakriyA kA anupama graMtha hai| . AcArya nemicandra kRta gommaTasAra ke karmakANDa (gAthA 60, 61) ke anusAra - jisa zarIra-tyAga meM annapAna ko dhIre-dhIre kama karate hue chor3A jAtA hai use 'bhakta pratyAkhyAna' kahA jAtA hai| isakA kAla-pramANa nyUnatama antarmuhUrta aura adhikatama bAraha varSa hai| isameM ArAdhaka apanI AtmA ke atirikta samasta para-vastuoM se rAga-dveSAdi chor3atA hai aura apane zarIra kI paricaryA svayaM ke sAtha dUsaroM se bhI karAtA hai| ___ 'iMginImaraNa' meM kSapaka apane zarIra kI paricaryA svayaM karatA hai, anya se nahIM kraataa| jisa zarIra-tyAga meM sallekhanAdhArI apanI paricaryA na svayaM kare aura na dUsaroM se karAve vaha 'prAyopagamana maraNa' kahalAtA hai| unakA saMhanana prabala hotA hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 ArAdhaka jaba sallekhanA letA hai to vaha usameM bar3e Adara, prema aura zraddhA ke sAtha saMlagna rahatA hai tathA uttarottara pUrNa sAvadhAnI rakhatA huA AtmasAdhanA meM gatizIla rahatA hai| usake isa mahAna pAvana kArya ko saphala banAne aura use pavitra patha se vicalita na hone dene ke lie samAdhimaraNa karAnevAle anubhavI muni (niryApakAcArya) usakI sallekhanA meM sampUrNa zakti evaM Adara ke sAtha use sahAyatA pahu~cAte haiM aura samAdhimaraNa meM susthira karate haiN| ve sadaiva use tattvajJAnapUrNa madhura upadeza dete hue zarIra aura saMsAra kI asAratA evaM kSaNabhaMguratA dikhalAte haiM, jisase vaha unameM mohita na ho jinheM vaha heya samajhakara chor3a cukA hai| AcArya zivArya ne bhagavatI ArAdhanA meM samAdhimaraNa karAnevAle ina niryApaka muniyoM kA prabhAvI varNana kiyA hai| - saMveggAvajjabhIruNo paccakkhANammi piyadhammA daDhadhammA chaMdahU paccaiyA kappAkappe kusalA samAdhikaraNajjadA gIdatthA bhayavaMto aDadAlIsaM tu NijjAvayA ya doNi vi hoMti jahaNaNeNa kAla - saMsayaNA / ekko NijjAvayao Na hoi kaiyA vi jiNasutte / / 678 / / arthAt ve niryApaka muni dharmapriya, dRr3hazraddhAnI, pApabhIrU, pariSaha - jetA, dezakAla - jJAtA, yogyAyogya vicAraka, nyAyamArga-marmajJa, anubhavI, svaparatatva - vivekI, vizvAsI aura parama upakArI hote haiN| unakI saMkhyA adhikatama 48 aura nyUnatama 2 hotI hai| dhIrA / vidnndduu||652|| suda-rahassA / NijjavayA / / 653 / / -- 39 ya AcArya zivArya ne ArAdhaka ke sallekhanA lene, usameM sahAyaka hone, AhAraauSadha, sthAnAdi dene tathA Adara bhakti prakaTa karanevAloM ko puNyazAlI batalAte hue unakI prazaMsA kI hai (gAthA 1995-2005) - te sUrA bhayavaMtA, AiccaidUNa saMgha - majjhami / ArAdhaNA- paDAyaM ca uppayArA dhidA jehiM / / 2010 / / " ve muni dhanya haiM, jinhoMne saMgha ke madhya jAkara samAdhimaraNa grahaNakara cAra prakAra kI ArAdhanArUpa patAkA ko grahaNa kiyA hai| ve zUravIra aura pUjya haiN| te dhaNNA te NANI, laddho lAbho ya tehi savvehiM / ArAdhaNA bhayavadA, paDivaNNA jehi saMpuNNA / / 2011 / / ve dhanya aura jJAnI haiM, jinhoMne bhagavatI ArAdhanA ko sampUrNa kiyA hai aura unheM jo prApta karane yogya thA use prApta kara liyaa| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 kiM NAma tehiM loge, mahANubhAvehiM hujja Na ya pttN| ArAdhaNA bhayavadI sayalA ArAdhidA jehiN||2012|| __ - jinhoMne sampUrNa bhagavatI ArAdhanA kA ArAdhana kiyA una mahAnubhAvoM ne loka meM kyA prApta nahIM kiyaa| te vi ya mahANubhAvA, dhaNNA jehiM ca tassa khvyss| savvAdarasattIe, uvavihidArAdhaNA sylaa||2013|| - ve mahAnubhAva bhI dhanya haiM jinhoMne sampUrNa Adara aura zakti se usa kSapaka kI ArAdhanA sampanna kI hai| jo uvavidhedi savvAdareNa ArAdhaNaM khu annnnss| saMpajjadi NivigyA sayalA ArAdhaNA tss||2014|| - jo niryApaka sampUrNa Adara ke sAtha anya kI ArAdhanA karatA hai, usakI samasta ArAdhanA nirvighna pUrNa hotI hai| te vi kadatthA dhaNNA, ya haMti je paavkmmmlhrnne| pahAyaMti khavayatitthe, savvAdara-bhakti sNjuttaa||2015|| - ve bhI kRtArtha aura dhanya haiM jo pApakarmarUpI maila ko chur3AnevAle kSapakarUpI tIrtha meM sampUrNa bhakti aura Adara ke sAtha snAna karate haiN| arthAt kSapaka ke darzana, vandana aura pUjana meM pravRtta hote haiN| giriNadiyAgipadezA, titthANi tavodhaNehiM jadi usidaa| titthaM kadhaM Na hujjo, tava guNarAsI sayaM khvu||2016|| - yadi tapasviyoM dvArA sevita pahAr3a, nadI Adi pradeza tIrtha hote haiM to tapasyArUpa guNoM kI rAzi kSapaka svayaM tIrtha kyoM nahIM hai! puvvarisINaM paDimAu, vaMdamANassa hoi jadi punnnnN| khavayassa baMdao kiha, puNNaM viulaM Na paavij||2017|| - yadi prAcIna RSiyoM kI pratimAoM kI vandanA se puNya hotA hai, to kSapaka kI vandanA karanevAloM ko vipula puNya kyoM nahIM prApta hogA? jo olaggadi ArAdhayaM, sadA tivvabhatti sNjutto| saMpajjadi NivvigyA, tassa vi ArAhaNA sylaa||2018|| - jo tIvra bhaktisahita ArAdhaka kI sevA-vaiyAvRtya karatA hai usa puruSa kI bhI ArAdhanA nirvighna sampanna hotI hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 41 bhagavatI ArAdhanA ke racayitA AcArya zivArya vA zivakoTi ne apane isa grantha meM Arya jinanandigaNI, sarvaguptagaNI, Arya mitranandi kA apane vidyA vA zikSA guru ke rUpa meM ullekha kiyA hai ki unake pAdamUla meM baiThakara sammasUtra aura usake sUtrArtha kI samyak jAnakArI prApta kI gaI aura AcAryoM dvArA nibaddha huI ArAdhanAoM kA upayoga kara yaha ArAdhanA svazakti ke anusAra racI gaI hai| sAtha hI apane ko pANidalabhojI (karapAtra AhArI) likhakara digambara AcArya ke rUpa meM sUcita kiyA hai - ajja jiNaNaMdi gaNi, savvaguttagaNi ajjmittnnNdiinnN| avagamiya pAdamUle samma suttaM ca atthaM c||2174|| puvvAyariyaNibaddhA uvajIvittA imA ssttiie| ArAhaNA sivajjeNa pANidala-bhoiNA ridaa||2175|| jaise AcArya umAsvAmI ne tattvArthasUtra ke anta meM apanI mahAna vinIta bhAvanA vyakta kI hai - akSara-mAtra-pada-svara-hInaM, vyNjn-sNdhi-vivrjit-rephm| sAdhubhiratra mama kSamitavyaM, ko na vimuhyati shaastrsmudre|| arthAt isa zAstra meM yadi mujhase akSara, mAtrA, pada yA svara kI bhUla huI ho; vyaMjana saMdhi yA repha ke binA kucha likhA gayA ho to sajjana puruSa mujhe kSamA kareM, kyoMki zAstrarUpI samudra meM kauna nahIM gote khA jAtA hai? _isI bhA~ti AcArya zivArya ne graMtha ke anta meM vinamratA prakaTa kI hai - chadumatthadAe ettha du jaM, baddha hoja pvynn-viruddh| sodhetu sugIdatthA pavayaNavaccha ladAe du / / 2176 / / ArAhaNA bhagavadI evaM bhattIe, vaNNidA sNtii| saMghassa sivajassa ya samAhivaramuttamaM deu||2177|| arthAt chadmasthatA (jJAna kI apUrNatA) ke kAraNa mujhase kahIM kucha pravacana (Agama) ke viruddha nibaddha ho gayA ho to use sugItArtha (Agama-jJAna meM nipuNa) sAdhu pravacana-vatsalatA kI dRSTi se zuddha kara leve aura bhakti se varNita yaha 'bhagavatI ArAdhanA' muni saMgha ko tathA mujha (zivArya) ko uttama samAdhi pradAna kare arthAt isake prasAda se merA tathA saMghastha sabhI kA samAdhipUrvaka maraNa hove| cAritra ArAdhanA para vizeSa bala dete hue AcArya zivArya kA paramArtha vacana hai - jJAna-darzana kA sAra to zuddha cAritrya hai| vAstava meM cAritra kI Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 - ArAdhanA karane se jJAna, darzana aura tapa ye tInoM ArAdhanAe~ bhI ho jAtI haiN| ( gAthA 12 ) 1221 netroM se dekhane kA sAra sarpa, kaNTaka, khaDDe Adi doSa nivAraNa kara calanA hai| netroM se dekhakara bhI koI puruSa khaDDe meM par3e to usake netra nirarthaka haiN| vaise hI jIva ke jJAna - darzana netra haiN| una jJAna - darzana rUpI netroM ke hote hue bhI yadi koI acAritrarUpa khaDDe meM par3e arthAt cAritra na pAle to usake jJAnadarzana kisa kAma ke ? arthAt aisI dazA meM jJAna darzana nirarthaka haiN| ayathArtha phalapradAyI hai| ( gAthA 13 ) - - AcArya kundakunda kA SaT pAhur3a meM cAritra - viSayaka sandeza hai cAritta - samArUr3ho appAsu paraM Na Iha e NANI / pAvai aireNa suhaM aNovamaM jANa Nicchayado / / 43 / / cA.pA. cAritra meM ArUr3ha jJAnI AtmA, AtmasvarUpa ko chor3akara iSTa vanitA 42 mAlA Adi sAMsArika padArthoM kI vAMchA nahIM krte| ve mAnava zIghra hI anupa sukha ko prApta karate haiM / he Atman ! tU aisA nizcaya se jAna / cArittaM khalu dhammo saMyamaH khalu cArittam / cAritra kI ArAdhanA se hI mukti saMbhava hai| cAritrarahita jJAna niSphala hai| jina tIrthaMkaroM ne jJAna kA phala saMyama kahA hai, unheM bhakti-bhAvoM se namaskAra hai / DOO * yaha lekha prakAzacaMda zIlacaMda jaina jauharI, 1266, cA~danI cauka, dillI se prakAzita saMskaraNa para AdhArita hai| 1- 2. bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna : DaoN. hIrAlAla jaina, pR. 106 3. jaina sAhitya aura itihAsa : jugalakizora mukhtAra, pR. 485 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 aprela 2011-2012 'bhagavatI ArAdhanA' meM samAdhimaraNa kI ArAdhanA vidhi - DaoN. bhAgacandra 'bhAskara' AcArya zivArya kRta 'bhagavatI ArAdhanA' samAdhimaraNa kI ArAdhanA-vidhi ke lie eka prAcInatama dIpastambha hai| usI ke AdhAra para uttarakAlIna ArAdhanAviSayaka sAhitya kA nirmANa huA hai| isa Alekha meM hama samAdhimaraNa kI ArAdhanA-vidhi kA citraNa karate hue 'bhagavatI ArAdhanA' ke viSaya ko saMkSepa meM prastuta kareMge, jisase viSaya kA spaSTIkaraNa adhika sabalatApUrvaka ho ske| isI sandarbha meM hamane zravaNabelagola ke itihAsa ko bhI tIna caraNoM meM vibhAjita karane kA prayatna kiyA hai| maraNa-vidhi prakAra ___ maraNa, vigama, vinAza, vipariNAma - ye sabhI zabda samAnArthaka haiN| utpanna huI paryAya ke vinAza kA nAma maraNa hai athavA prANa-visarjana kA nAma maraNa hai| 'bhagavatI ArAdhanA' meM isake 17 prakAroM kA ullekha hai (gAthA 25) / bhagavatI sUtra meM yaha saMkhyA 14 hai| vahA~ mUla bheda do haiM - bAlamaraNa aura pnndditmrnn| bAlamaraNa ke 12 bheda haiM aura paNDitamaraNa ke do bheda haiM - pAdopagamanamaraNa aura bhktprtyaakhyaanmrnn| bhagavatI ArAdhanA ke sattaraha prakAra ke maraNoM meM tIna maraNa uttama mAne jAte haiM - prAyopagamana, iMgiNI aura bhakta pratyAkhyAna (gA. 25) / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 AcArya zivArya ne 17 maraNa - prakAroM meM se pA~ca prakAroM kA vizeSa ullekha kiyA hai 1. paNDita - paNDitamaraNa, 2. paNDitamaraNa, 3. bAlapaNDitamaraNa, 4. bAlamaraNa aura 5. bAlabAlamaraNa ( gAthA 26 ) | - - bAlamaraNa aura bAlabAlamaraNa ina maraNoM meM bAlamaraNa sarvAdhika nindanIya hai| jo Aga, zastra, viSapAna, parvata se patana, rassI baMdhana, bhUkha-pyAsa, jIbhAdi ukhAr3ane Adi ke dvArA maraNa kiyA jAtA hai vaha bAlamaraNa hai| aise jIva atyanta bhogAsakta, ajJAnI aura viSaya - lolupI hote haiM aura ve icchA pUrti na hone ke kAraNa nirAza hokara AtmahatyA kara lete haiN| yaha AtmahatyA sAdhAraNataH nidAnapUrvaka hotI hai jisameM Asakti ke sAtha yaha icchA kI jAtI hai ki AgAma kAla meM yahI honA caahie| yaha nidAna prazasta, aprazasta aura bhogakRta hotA hai| yaha maraNa Arta aura raudradhyAnapUrvaka hotA hai| ise 'vasaTTamaraNa' kahA jAtA hai| avirata samyagdRSTi kA maraNa bAlamaraNa hai aura mithyAdRSTi kA maraNa bAlabAlamaraNa hai / ( gAthA 29 ) - 44 isake bAda paNDitamaraNa ke prasaMga meM samyaktva kI ArAdhanA kA varNana kiyA gayA hai aura vahA~ 'varNajanana' zabda kA nayA prayoga mahattA pradarzita karane ke artha meM huA hai| (gAthA 45-46 ) paNDitamaraNa 1. bhakta pratyAkhyAna - prazasta maraNoM meM paNDitamaraNa ke tIna bhedoM kA ullekha AtA hai prAyopagamana, iMginI aura bhakta pratyAkhyAna / inameM bhakta pratyAkhyAna vizeSa Akalana hai| isake do bheda haiM savicAra aura avicAra / jaba maraNa sahasA na AyA ho to pUre sAhasa aura dhairya ke sAtha usakA sAmanA karanA savicAra bhakta pratyAkhyAna hai aura jaba vaha sahasA A jAtA hai aura sAhasa - dhairya nahIM rahatA to vaha avicAra bhakta pratyAkhyAna hai (gAthA 64 ) / isakI taiyArI isa prakAra kI jAtI hai (i) savicAra bhakta pratyAkhyAna - savicAra bhakta pratyAkhyAna kI prAthamika taiyArI meM sAdhaka samatA aura zubhopayoga ke sAtha maraNa kI taiyArI karatA hai / bhayaMkara durbhikSa ho, ghanaghora jaMgala meM patha ajJAta ho jAe, indriyA~ bilakula durbala ho gaI hoM, asahya aura asAdhya roga se itanA pIr3ita ho ki AdhyAtmika sAdhanA kA calanA asaMbhava-sA ho taba 'bhakta pratyAkhyAna maraNa' svIkAra kiyA jAtA hai (gAthA 71 - 76 ) | AcArya samantabhadra Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 ne bhI ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM "upasargedurbhikSe..." Adi kahakara isI vicAra kA samarthana kiyA hai (padya 112) / zravaNabelagola meM inhIM paristhitiyoM meM vRSabhanandi, zazimati, mahAdeva, vinayadevasena (7vIM zatI), meghacandradeva, demiyakkA Adi saMtoM ne 'bhakta pratyAkhyAna maraNa' kA varaNa kiyA thA (Ec || 85, 86, 156 aadi)| isI taraha akSayakIrti muni, bAlacandra, zritamuni, nandisena ke udAharaNa bhI prApta haiN| muni yA zrAvaka koI bhI sAdhaka isa maraNa ko svIkAra kara sakatA hai (gAthA 73) / ise hama tIna caraNoM meM vibhAjita kara sakate haiM - ___1. prathama caraNa - yahA~ AcAryoM ne bhakta pratyAkhyAna grahaNa karanevAle sAdhaka kI yogyatA para vicAra kiyA hai| sAdhaka ko aparigrahI aura acelaka avasthA grahaNa karanI par3atI hai (autsargika liNg)| isameM kezaluMcana, zarIra se mamatva tyAga aura pratilekhana bhI hotA hai| zrAvaka avasthA meM savastra liMga avasthA bhI ho sakatI hai| striyoM ko alpaparigrahI rakhA jAnA cAhie (gAthA 80) / yahA~ liMga grahaNa ke lAbhoM kA parigaNana kiyA gayA hai, acelakatA kA bhI (8185) / kezaluMcana, mayUrapiccha-dhAraNa Adi guNoM kA yahA~ Alekhana milatA hai (8697) / isa avasthA meM nirmamatva meM saghanatA lAne ke lie sAdhaka zrutAdhyayana, svAdhyAya (98-110), vinaya, jJAna, darzana, cAritra, tapa aura upacAra, samAdhi, aniyatavAsa, dhyAna, upAdhityAga, zruti (saMyama), bhAvanA, sallekhanA Adi dhAraNa karatA hai (76-272) / bhagavatI ArAdhanA meM vistAra se ina sabhI binduoM para vicAra kiyA gayA hai aura kahA gayA hai ki sallekhanAdhArI aparigrahI sAdhu isa prakriyA se rAga-dveSa ko jIta lete haiM (266-272) / yahA~ gAthA 251 meM bhikSupratimAoM kA nirdeza huA hai| mUlAcAra meM isakA kathana nahIM hai| mUlAcAra (1.2-3), pravacanasAra (tRtIya adhyAya), suttapAhuDa (10.21), bodhapAhuDa (51-57), bhAvapAhuDa (54-55) meM bhI acelakatA ko vistAra milA hai| acelakatA kI sabhI graMthoM meM prazaMsA kI gaI hai (mUlA. 28-30, 650-652, AcArAMga 16.3) / bhAvapAhuDa meM kahA hai ki sAdhaka jaba taka antaraMga se nirAsakta hokara acelaka nahIM hotA hai, vaha sahI sAdhanA nahIM kara pAtA (54, 55, 73) / acelakatA yA jinamudrA dhAraNa karane ke bhI katipaya niyama haiN| sAdhaka kA zarIra nirdoSa ho, cAritra nirmala ho aura mana aparAdhazUnya ho (pra. sA. 92) / mahilA varga ko zArIrika aura mAnasika kAraNoM se jinamudrA grahaNa karane kI anumati jaina paramparA meM nahIM dI gaI (suttapAhuDa, 22-25) / acelaka sAdhu pANipAtrI hotA hai| aniyatavAsa yA paidala bhramaNa-yAtrA meM vaha anapekSita vyaktiyoM se nahIM milatA, Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 ekAntavAsa karatA hai; parvata, guhA yA vRkSa ke nIce rukatA hai; usI ke nimitta nirmita bhavanoM meM nahIM rukatA, kSitizayana karatA hai, yA pASANa yA kASThaphalaka para sotA hai, dina meM eka bAra bhojana grahaNa karatA hai, vaha bhI Unodara (pra.sA. 29.18-19) / zravaNabelagola ke itihAsa meM tIna prakAra ke muni milate haiM - 1. nirgrantha, 2. savastra bhaTTAraka, aura 3. gnngcch| AcArya jo saMgha ke prazAsana meM juTe rahate haiM aura nirgrantha rahate the| zrutamuni digambara mudrA meM the aura mayUrapiccha rakhate the| kucha sAdhu gRddhapiccha aura balAka piccha bhI rakhA karate the| kundakundAcArya ko vahA~ gRddhapicchAcArya kahA jAtA hai| 2. dvitIya caraNa - isake bAda sallekhanA dhAraNa karanevAlA sAdhaka apane zarIra ko azuci aura bhArabhUta mAnatA hai aura use chor3ane kA nizcaya kara letA hai| sallekhanAdhArI sAdhakoM ke mUlataH do varga hote haiM - AcArya aura saadhu| sallekhanA adhika se adhika bAraha varSa kI hotI hai jisameM krama se zArIrika mamatA ko tilAMjali dete rahanA par3atA hai| sallekhanA lene para AcArya ko ina daza tattvoM kA pAlana karanA par3atA hai (gAthA 298-385) / (1) disA - AcArya samasta saMgha ko bulAkara bAlAcArya kI niyukti karatA hai aura gaNa kI bAgaDora use sauMpa detA hai tAki sAdhanA meM koI vyavadhAna na Aye (274-7) / (2) kSamA grahaNa - sAdhaka saMgha se kSamAyAcanA karatA hai aura saMgha bhI usase kSamA bhAva kI prArthanA karatA hai (279-80) / (3) anuzAsana - AcArya phira saMgha ke navaniyukta AcArya ko upadeza detA hai| bhagavatI ArAdhanA meM yaha upadeza lagabhaga 88 gAthAoM meM diyA gayA hai jisakA sArAMza yaha hai - zIlaguNoM kA pAlana karanA, niraticArapUrvaka ratnatraya kA pAlana karanA, AhAra, upakaraNa aura vasati kA zodhana karanA, saMyamI rahanA, duHsaha parISahoM ko sahanA, vaiyAvRtya karanA, pArzvastha sAdhuoM kI saMgati nahIM karanA, Avazyaka karma karanA (gAthA 281-385) / (4) paragaNa-gamana - anuzAsana dekara AcArya sAdhaka apanA gaNa chor3akara dUsare gaNa meM jAne kA vicAra karatA hai| bhagavatI ArAdhanA meM apane gaNa meM rahane Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 ___47 ke nava doSa ginAye haiM - AjJA kopa, kaThora vacana, kalaha, duHkha Adi; nirbhayatA, sneha, karuNA, dhyAna meM vighna aura asamAdhi (A. 387) / sAdhaka 5 se 700 yojana dUravartI gaNa meM sammilita ho sakatA hai| (5) mArgaNA - kSapaka sAdhaka niryApakAcArya (pathadarzaka) ko khojatA hai aura niryApakAcArya kSapaka kI parIkSA letA hai, usase cAritra Adi kI jA~ca karatA hai| jaba donoM paraspara meM saMtuSTa ho jAte haiM to use mArgaNA kahA jAtA hai (404) / (6) susthita - isameM kSapaka aura niryApakAcArya ke guNoM kA ullekha hai| para-gaNa ke sAdhu kSapaka ko samucita Adara dete haiM aura saMyamI tathA AgamajJa niryApakAcArya Avazyaka, pratilekhana Adi ke mAdhyama se usakI parIkSA kara gaNa kI sahamatipUrvaka use svIkAra karatA hai| kSapaka ke upasarpaNa (prArthanA) ke sAtha prakriyA kA prAraMbha hotA hai| isa prasaMga meM Acelakya, auddezika kA tyAga, kRtikarma Adi dasa kalpoM kA vidhAna hai (510-523) / (7) AlocanA - kSapaka apane doSoM kI AlocanA karatA hai aura niryApakAcArya ke samakSa unakA prAyazcitta karatA hai (524-631) / _(8) vasati - gAthA 528 meM AcArya ke 36 guNa ginAye gaye haiN| isake bAda anukUla vasati kI khoja kI jAtI hai jahA~ sAdhanA meM kisI prakAra kA vyavadhAna na ho| vaha guhA yA jhoMpar3I bhI ho sakatI hai para use svaccha aura nirdoSa honA cAhie (638-645) / isake lie pRthak maNDala yA sAdhAraNa ghara bhI banAyA jA sakatA hai| (9) saMstara - sallekhanAdhArI sAdhaka ke lie aisI vasatikA meM saMstaraNa lagAyA jAnA caahie| vaha saMstaraNa nirdoSa pRthvI para, zilA para, phalaka para yA tRNoM para honA caahie| usakA zira pUrva yA uttara dizA meM ho, zarIra pramANa ho| aise saMstaraNa para kSapaka AhAra ko tyAga kara zarIrAdi kI sallekhanA karatA hai (631-645) / (10) prakAzana - niryApakAcArya isake bAda kSapaka kI dekhabhAla ke lie 2 se 48 saMkhyA taka sAdhuoM ko yA niryApakoM ko niyukta karatA hai (647-669) / ye sAdhu use dhArmika granthoM aura kathAoM kA zravaNa karAte haiM aura Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 usakI sevA meM rata rahate haiN| isa samaya niryApakAcArya kSapaka ko AhAra ke prati nirAsakta rakhane kA prayatna karate haiM aura azana, khAdya aura svAdya tInoM prakAra kA AhAra chor3ane ke lie prerita karate haiM aura mAtra pAnaka (peya = pIne yogya) AhAra meM use sImita karAte haiM (694-698) / bhagavatI sUtra meM bhI sallekhanA kA isI prakAra varNana milatA hai (13.6.491) / mUlArAdhanA, anAgAra dharmAmRta, AcArAMga sUtra, uttarAdhyayana, ratnakaraNDa zrAvakAcAra, saMvegaraMgazAlA Adi granthoM meM bhI sallekhanA kI prakriyA kA isI taraha vistRta vivaraNa upalabdha hotA hai| bhagavatI sUtra meM zramaNa nirgrantha dharma kA mUla rUpa nirveda batAyA hai aura kahA hai ki sallekhanA kA sAdhaka vratI aparAdhasvIkRti, pazcAttApa karatA huA dhyAna aura pratyAkhyAna karatA hai| vahA~ dIkSA kA bhI citraNa huA hai aura nirgrantha dharma ko lohe jaisA kaThina/kaThora aura dhUli jaisA nissvAda mAnA hai (13.6.491) / isI grantha meM skandaka ko mahAvIra dvArA diyA gayA sallekhanA vrata kA bhI varNana milatA hai (2.1.94-95) / zravaNabelagolA meM sallekhanA kI isa prakriyA ko pASANa para utkIrNa kara use mUrtarUpa diyA gayA hai| vahA~ zritamuni ko sallekhanA lete hue citrita kiyA gayA hai| isI taraha ajitasena muni se gaMgamArasiMha dvArA samAdhivrata lie jAne kA bhI viSaya utkIrNana huA hai (364) / ina udAharaNoM meM disA, mArgaNA, AlocanA Adi kA sundara rUpAyaNa milatA hai| meghacandra traividyadeva ne isI prakriyA se samAdhivrata liyA aura prabhAcandra siddhAntadeva ko apanA uttarAdhikArI bnaayaa| anuzAsana kA bhI citraNa huA hai| vAdIbhasiMha dvArA ajitasena aura zritamuni ke upadeza dete hue citrita kiyA gayA hai (vahI, 77, 389, 364) / kSapaka kA sva-gaNa parityAga aura para-gaNa praveza kA bhI aitihAsika citraNa huA hai| AcArya ariSTanemi uttara se dakSiNa apane ziSyoM ke sAtha Aye aura kaTavapra parvata para samAdhimaraNa vrata liyA (vahI, 13) / isI taraha AcArya prabhAcandra kA bhI ullekha milatA hai (vahI, 364) / para-gaNa ke AcArya dvArA samAdhimaraNa diye jAne kA vivaraNa yahA~ nahIM miltaa| zrAvaka avazya apane AcArya ke nirdezana meM samAdhimaraNa lete hue citrita hue haiN| gaMgamArasiMha, lakSmImatI aura mAcikavve ke udAharaNa aise hI haiM (vahI, 64, 157, 173) / zravaNabelagola AcArya bhadrabAhu ke hI kAla se samAdhimaraNa ke lie sarvottama sthAna mAnA jAtA rahA hai| pahale to vaha sarpa, bhAlu, siMha Adi se vyApta thaa| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 bAda meM vaha tIrthasthala bana gayA aura guphAyeM, maMdira, nisidhi - maNDapa Adi kA nirmANa ho gayA / guNakIrti, anantamatigati, prabhAcandra, candradevAcArya, kanakasena Adi sAdhaka muniyoM ne parvata kA koI bhAga apane maraNAntika tapa ke lie cunA aura samAdhimaraNa paayaa| ajitakIrtideva aura malliSeNadeva ne bhadrabAhu guphA meM apanA prANa visarjana kiyaa| maladhArideva ne pArzvanAtha vasadi aura cArukIrti paNDitadeva ne siddhara vasadi kA cunAva kiyaa| 49 10-11vIM zatI meM samAdhimaraNa vrata kA paripAlana karane ke lie pRthak rUpa se maNDala banAye jAne lge| ye maNDala, prAthamika stara para sAdhAraNa taura para banAye jAte the aura bAda meM inheM pASANa - nirmita kara liyA jAtA thaa| inheM sAdhaka ke sambandhI banavAte the yA gaNAcArya / candragiri para aise aneka maNDapa vidyamAna haiN| niryApakAcArya, unakA saMgha aura darzanArthI ina maNDapoM meM AyA-jAyA karate the| niryApakAcArya ke nirdezana meM samAdhimaraNa kI sArI prakriyA pUrI kI jAtI thii| kumArasena, maladhArideva, prabhAcandra, cArukIrti, abhinava paNDitArya, devakIrti, zubhacandradeva aneka aise AcAryoM kA ullekha zravaNabelagola ke zilAlekhoM meM AtA hai jo nirdezana ke sAtha hI upadeza bhI dete the| saMgha aura zrAvakagaNa sAdhaka kI vandanA karane jAyA karate the| aise sAdhakoM ko antima samaya dIkSA bhI de dI jAtI thI aura antaraMga aura bAhya tapa ko dhairya ke sAtha pUrA karane kA upadeza diyA jAtA thaa| mAcikavve aura zAntikavve ko isI taraha dIkSA dI gayI thI / prabhAcandradeva ne unake gaMgarAja aura lakSmImatI Adi jaise abhibhAvakoM ko nisidhi, maNDapa Adi banAne kI bhI preraNA dii| sAdhaka samAdhimaraNa-kAla meM kukkuTAsana, palyaMkAsana, kAyotsarga yA ekapArzva grahaNa karate the| inameM maladhArideva ne kukkuTAsana, meghacandradeva ne palyaMkAsana aura caturmukha ne kAyotsarga ko svIkAra kiyA thaa| mAcikavve ne saMnyAsa grahaNa kiyA aura jinendra kA smaraNa karate hue NamokAra mantra ke uccAraNa ke sAtha apanA jIvana samApta kiyaa| zritamuni ne bhI isI taraha ardhonmIlita mudrA meM siddhAvasthA kA dhyAna karate hue samAdhimaraNa pUrA kiyaa| anuprekSAoM kA cintana unakI sAdhanA kA sambala rahA / 3. antima caraNa isa avasthA meM pratyAkhyAna ke mAdhyama se sAdhaka zarIrAdi se mamatA kA tyAga karatA hai aura nimnalikhita dasa binduoM ko svIkAra karatA hai tAki sAMsArika avasthA se pUrNataH nirmohI banA jA ske| ye dasa bindu - Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 haiM - kSamA, karmakSapaNa, anuzruti, sAraNA, kavaca, samabhAva, dhyAna, lezyA, phala aura vijahaNa (699-708) / (1) kSamA - kSapaka sAdhaka sarvaprathama samasta muni saMgha se apane kRta aparAdhoM ke prati kSamAyAcanA karatA hai aura vairAgya bhAva ke kAraNa karma nirjarA karatA hai (709-714) / (2) karmakSapaNa - saMstara para ArUr3ha kSapaka pratikramaNa, kAyotsarga, vinaya, svAdhyAya aura bAraha bhAvanAoM ke cintana se karmoM kI nirjarA karatA hai| (3) anuzruti - isI samaya niryApakAcArya use kAna meM ratnatraya kA paripAlana karate hue sallekhanA lene ke lie Adeza detA hai tathA mithyAdarzana, mAyA aura nidAna ina tInoM zabdoM se mukta hokara mahAvratoM kA pAlana, kaSAyoM kA nigrahaNa, jina bhakti, namaskAra mantra kI ArAdhanA, jJAnopayoga meM lIna hone Adi ke lie prerita karatA hai, dhyAna kA varNana karate hue dvAdaza anuprekSAoM kA upadeza detA hai (719-1484) / gAthA 1057-1059 meM saMsArarUpI vRkSa kA citraNa hai jisameM eka puruSa vRkSa kI DAla pakar3akara mohavaza laTakA huA hai aura do cUhe usa DAla ko kATa rahe haiN| ise 'madhubindu' kahA jAtA hai| aneka kathAoM kA bhI isa sandarbha meM kathana huA hai| (4) sAraNa - samAdhimaraNa svIkAra karane ke bAda sAdhaka ke sAmane aisI aneka samasyAe~ AtI haiM jinase usakA mana vicalita (sAraNa) ho sakatA hai| aisI sthiti meM niryApakAcArya kA kartavya hai ki vaha use vicalita hone se roke| use anukUla pAnaka de, roga kI cikitsA kare, AhArAdi ke prati usakI Asakti ko upadeza dekara dUra kare aura kaTuka vacana na bole (1485-1507) / (5) kavaca - yadi sAdhaka kaThinAiyoM se mukta hokara Age bar3ha jAye to niryApakAcArya use upadeza kA aisA kavaca de jo parISahoM kA nivAraNa kara sake, vyAdhi aura vedanA ko dUra kara sake, nirAsakti ko dUra kara ratnatraya ke prati rAga paidA kara ske| AcArya zivArya ne lagabhaga 200 gAthAoM meM upamA aura utprekSA ke sAtha isa prakAra ke upadeza kI rUparekhA dI hai (1508-1517) / (6) samabhAva - kavaca se sAdhaka saMkleza pariNAmoM ko dUrakara samabhAva meM pratiSThita hotA hai (1518-1681) / " Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 (7-8) dhyAna aura lezyA - sAdhaka Arta aura raudra dhyAna se mukta / hokara dharmadhyAna aura zukladhyAna kI ora Age bar3hatA hai| ye zubha dhyAna use indriya aura kaSAya vijayI banAte haiN| (9) phala - dharmadhyAna meM AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya para cintana karane se tathA anuprekSAoM para bhAvanA bhAne se vItarAgatA bar3hatI hai (1682-1867) / zukla dhyAna meM mana aura gaharAI se ekatrita hone lagatA hai aura sabhI prakAra kI kriyAoM se vaha mukta ho jAtA hai (16681899) / gAthA 1703 meM dharmadhyAna kA varNana huA hai| (10) vijahaNa - sallekhanApUrvaka maraNa hone ke bAda zarIra ko jalAne kI kriyA ko vijahaNa kahate haiN| sAdhaka dvArA kI gaI isa AdhyAtmika yAtrA se usakI ArAdhanA saphala ho sakatI hai| yaha ArAdhanA tIna zreNiyoM se gujaratI hai - (1) utkRSTa - jisase siddhatva prApta ho jAtA hai, (2) madhyama - jisase vaha anuttara vimAna meM paidA hotA hai| aura (3) jaghanya - jisase sAdhaka saudharmendra aura anya svargoM meM janma grahaNa karatA hai| yadi sAdhaka kisI kAraNavaza vicalita hotA hai to vaha phira virAdhakoM kI zreNI meM A jAtA hai (1865-1866) / ise 'asamAdhimaraNa' kahA jAtA hai jo bAlamaraNa ke samAna hotA hai (1956-58) / sAdhaka kA yaha kaThina samaya alpakAlIna rahatA hai, tIna dina, ikkIsa dina yA eka maah| niryApakAcArya isa kAla meM sAdhaka ko aDiga rahane kI preraNA detA hai| anya sAdhu-zrAvakagaNa bhI use saMbodhana karate rahate haiN| sAdhaka bhI indriyasaMyamI hone kA prayatna karatA hai, dhyAna-sAdhanA karatA hai, trizalyoM ko dUra karatA hai, vaha jina, arhat aura nijAtmA para vicAra karatA hai| isase vaha siddhatva prApta kara letA hai| zilAlekhoM meM zritamuni, prabhAcaMdra, vUcaNa, mArasiMha, mAcikabbe Adi sAdhaka-sAdhikAoM ke ullekha milate haiN| maraNottara kArya (vijahaNa) sAdhaka ke samAdhimaraNa ho jAne ke bAda usake zarIra ko jalAne kI vidhi ko 'vijahaNa' kahA jAtA hai aura jahA~ jalAte haiM use 'nisIdhikA' kahA jAtA hai| isa sambandha meM digambara-zvetAmbara paramparAe~ lagabhaga samAna haiN| vaiyAvRtya karanevAle hI unakA yaha antima kArya karate haiM (1961-67) / isake lie nisIdhikA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 ekAnta meM ho, nagara se adhika dUra na ho, zuddha ho| vaha kSapaka ke saMstaraNa se pazcima-dakSiNa dizA meM, yA dakSiNa dizA meM yA pazcima dizA meM ho (1965-66) / (1) avicAra bhaktapratyAkhyAna yadi sahasA maraNa upasthita ho jAye to sAdhaka 'avicAra-bhakta-pratyAkhyAna' svIkAra karatA hai| vaha tIna prakAra kA hai - niruddha, niruddhatara aura prmniruddh| calane meM azakta hone para niruddha bhakta hotA hai| isameM sAdhaka apanI paricaryA svayaM karatA hai aura AvazyakatA hone para hI dUsare kI sahAyatA letA hai| sarpAdi ke Dasane se sahasA maraNa Ane para sAdhaka AcArya se AlocanA pratikramaNa karatA hai (2006-2015) / (2) iMginImaraNa iMginImaraNa vahI sAdhaka karatA hai jisane AtmasvarUpa kA svAnubhava kara liyA ho aura mRtyu kI icchA karatA ho| bhaktapratyAkhyAna meM aura iMginImaraNa meM . antara yaha hai ki bhakta pratyAkhyAna meM sAdhaka dUsare se sevAyeM le sakatA hai jabaki iMginImaraNa meM use saba-kucha svayaM karanA par3atA hai| prAyopagamana meM ina donoM tattvoM kI anumati nahIM hai| iMginImaraNa meM aMgopAMga calA sakatA hai jabaki prAyopagamana meM dhyAna mudrA acala rahatI hai| bhagavatI ArAdhanA meM 33 gAthAoM meM iMginImaraNa kI vyAkhyA kI hai| tadanusAra isa maraNa kI bhI vidhi 'bhakta pratyAkhyAna' jaisI hI hai| isameM sAdhaka nirgrantha avasthA dhAraNa kara zrutAbhyAsa, vinaya aura samAdhi meM sthira rahatA hai| saMgha ko sUcita kara AlocanA, pratyAkhyAna, tapa, indriyasaMyama Adi karatA huA saMgha se nikalakara guphA Adi meM tRNAdi kA saMstaraNa lagA kara jIvanaparyanta AhArAdi kA tyAga kara dharmadhyAna karatA hai, anuprekSAoM kA cintana karatA hai, aura sabhI . prakAra ke upasarga aura parISaha sahatA hai (2023-55) / ___iMginImaraNa ke sAhityika ullekha kama milate haiN| triSaSThi zalAkApuruSacarita meM kumAranandina aura nAgila kA ullekha AtA hai| kumAra agnidAha karanA cAhatA thA para nAgila ne ise iMginImaraNa kI ora prerita kiyaa| zivakoTyAcArya kI kannar3a vaDDhArAdhane (pR. 343) meM cANakya kA udAharaNa diyA gayA hai jisane iMginImaraNa svIkAra kiyA thaa| kannar3a zilAlekha (I. 1000) meM muni siMhanandi kA nAma AtA hai jinhoMne iMginImaraNa svIkAra kiyaa| unakI smRti meM vahIM smAraka bhI banAyA gyaa| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 53 (3) prAyopagamana maraNa prAyopagamana yA pAdopagamana maraNa bhI paNDitamaraNa kA hI bheda hai| isameM sAdhaka dUsare kI sevA bhI svIkAra nahIM krtaa| vaha kaTe hue vRkSa kI taraha acala rahatA hai| yaha maraNa vahI svIkAra kara pAtA hai jisake vajravRSabha nArAca saMhanana hotA hai| AcArAMga sUtra meM bhI isakA varNana milatA hai (1.7.8.19-24) / bhagavatI ArAdhanA meM pandraha gAthAoM meM isakA varNana huA hai (2056-70) / isa maraNa kA varaNa karanevAloM meM ayodhyA kA dharmasiMha rAjA, pATaliputra kA RSabhasena zreSThI aura zakaTAla kA udAharaNa diyA gayA hai| yahA~ gAthA 2069 kI kathA (kra. 156) meM yativRSabha kA ullekha huA hai| ina kathAoM meM vividha upasargoM kA ullekha huA hai| kannar3a lekhakoM meM zivakoTyAcArya, pampa, ponna, cAmuNDarAya, nAgavarmA dvitIya, karNapArya, zAntinAtha, bandhuvarma, aggala Adi kaviyoM ne isa maraNa para vicAra kiyA hai| prAyopagamana aura vIra prAyopagamana kA bhI ullekha AtA hai| pratimAyoga aura kAyotsarga jaise AsanoM kA upayoga kiyA jAtA hai| bhagavAna bAhabalI ne kAyotsarga mudrA meM khar3e rahakara cIMTiyoM, sA~poM Adi ke AkramaNa jhele| prAyopagamana meM nIhAra (aniyata sthAna mRtyu kA) aura anihAra (nizcita sthAna mRtyu kA) ye do prakAra kI mRtyu hotI haiN| (4) bAlapaNDitamaraNa ___ jo samasta vratoM kA ekadeza pAlana karatA hai, gRhastha dharma kA pAlana ekadeza rUpa meM karatA hai vaha dezasaMyamI hai| aisA dezasaMyamI zrAvaka pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvratoM kA pAlana karatA hai| sahasA maraNa upasthita hone para apane doSI kI AlocanApUrvaka zalyarahita hokara apane ghara para hI saMstaraNa lagAkara vaha zrAvaka maraNa ko varaNa karatA hai| usakA yaha maraNa bAlapaNDitamaraNa hai| zeSa vidhi bhaktapratyAkhyAna maraNa ke samAna hai| vaha zrAvaka marakara vaimAnika devoM meM utpanna hotA hai aura sAta bhavoM meM mukti prApta karatA hai (2072-80) / (5) paNDitapaNDita maraNa paNDita maraNa meM sAdha kSapaka zreNI para ArUr3ha hone kI icchA se apramatta guNasthAna meM dharmadhyAna karatA hai, ekapArzva se leTakara zrutasmaraNa karatA hai, anantAnubandhI kaSAyoM kA kSayakara mithyAtva, samyak mithyAtva aura samyaktva prakRtiyoM Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 kA kSayakara kSAyika samyakdRSTi hokara apramatta guNasthAna meM adhaHpravRttakaraNa karatA hai| bAda meM kramazaH apUrvakaraNa, sUkSmasAparAya, kSINakaSAya Adi guNasthAnoM ko prApta karatA haA ghAtiyA karmoM kA vinAza kara kevalajJAna prApta karatA hai aura phira aghAtiyA karmoM kA bhI vinAza karane ke lie satyavacana yoga, anubhayavacana yoga, satyamanoyoga Adi ke nigraha kA prArambha karatA hai (2081-2102) / samudghAta - bhagavatI ArAdhanA ke anta meM samudghAta prakriyA dI haI hai| samudghAta kA tAtparya hai jIva ke pradezoM kA zarIra se bAhara daNDa Adi ke AkAra rUpa se niklnaa| ve hI kevalajJAnI samudghAta kriyA karate haiM jinakI Ayu chaha mAha zeSa raha jAtI hai| zeSa kevalajJAnI samudghAta karate bhI haiM, nahIM bhI karate haiN| ve sayoga kevalIjina samudghAta kiye binA 'zailezI avasthA' ko prApta kara lete haiM jinakI nAma, gotra aura vedanIya karma kI sthiti Ayukarma ke samAna hotI hai| jinakI sthiti asamAna hotI hai ve samudghAta karake hI 'zaileSI avasthA' pAte haiN| samudghAta karane se sthitibaMdha kA kAraNa jo sneha guNa hai vaha naSTa ho jAtA hai aura phalataH zeSa karmoM kI sthiti ghaTa jAtI hai usI taraha jaise gIle kapar3e ko phailAkara sukhA diyA jAtA hai| bAda meM zukladhyAna ke dvArA yoganirodha kara ayogakevalI guNasthAna ko prApta kara mukti prApta kara lete haiM, siddha ho jAte haiM (2103-2127) / 3. samAdhiyoga maraNasamAdhi kI sArthakatA samAdhiyoga se hai| samAdhiyoga kA tAtparya hai - mana-vacana-kAya ko ekAgra krnaa| ise zuddhopayoga aura dhyAna kahA jAtA hai| yaha dhyAna zubhopayoga aura azubhopayoga se haTakara hai| yaha samAdhi do zreNiyoM meM vibhAjita hai - pahalI zreNI meM sAdhaka kisI vastu vizeSa para dhyAna karatA hai aura dUsarI zreNI meM vaha vastu bhI alaga ho jAtI hai| ise zukla dhyAna kahA jA sakatA hai| samAdhi kA abhyAsa zikSAvratoM se hotA hai| sAmAyikavrata unameM pramukha hai| sAmAyika meM sAdhaka Atmacintana karatA huA apanA dhyAna azubhopayoga se haTAkara zubhopayoga meM kendrita karatA hai| pUjyapAda ne ise 'ekatvagamana' kahA hai (sa.si. 7.21) / sAmAyika SaDAvazyakoM meM prathama Avazyaka hai| caturviMzatistava, vandanA, zIla ke 18,000 bhedoM kI pUrNatA kI avasthA hai zaileSI avsthaa| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kAyotsarga samAdhi ke hI aMga haiN| sAmAyika se hI samyagdarzana kI prApti hotI hai| sAmAyika karanevAle ko samantabhadra ne aisA muni mAnA hai jise logoM ne vastra se AvRta kara diyA ho (ratnakaraNDa. 102) / sAmAyika sAdhaka ko Arta-raudra dhyAna se mukta kara zukladhyAna kI ora le jAtA hai| zruti aura vandanA use sahayoga karatI haiN| AcArya kundakunda ne paramabhakti, nivRttibhakti, yogabhakti kA vidhAna kiyA hai (niyamasAra 135) / unhoMne pratikramaNa meM bhI vyavahAra aura nizcaya pratikramaNa kA krama dekara sAdhaka ko pratyAkhyAna aura kAyotsarga karane kI preraNA dI hai (vahI, 83-91) / dazavaikAlika sUtra meM samAdhi ko vinaya, zruta, tapa aura AcAra para AdhArita batAyA hai| samAdhi ke lie tapa karanA nitAnta anivArya hai| tapa yadi samyak hai to vaha karmarUpI IMdhana ko jalA detA hai, anyathA mAtra zarIra ko sukhAnA 'bAlatapa' hogaa| bAhyatapa ke sAtha hI abhyantara tapa karane se mana kendrita ho jAtA hai, saMlInatA kI sthiti A jAtI hai aura dhyAna kI prApti hotI hai| jaba dhyAna meM viSaya-viSayI eka ho jAte haiM to use 'samAdhi' kahA jAtA hai| AcArya zubhacandra se dhyAna ko 'zubha', 'azubha' aura 'zuddha' meM vargIkRta kiyA hai| katipaya AcAryoM ne use 'prazasta' aura 'aprazasta' meM vibhAjita kiyA hai| aprazasta dhyAna meM Arta aura raudra dhyAna Ate haiM aura prazasta dhyAna meM dharmadhyAna aura zukladhyAna kA antarbhAva hotA hai| zukladhyAna vajravRSabha nArAcasaMhananavAle hI kara pAte haiN| isameM caudahapUrvo kA gahana abhyAsa aura Atmacintana hotA hai| yahA~ taka sAdhaka bArahaveM guNasthAna meM pahu~ca jAtA hai| bAda meM vaha kevalI banakara mukta ho jAtA hai| yogazAstra aura jJAnArNava meM dhyAna ke cAra bheda kiye gaye haiM - piNDastha, padastha, rUpastha aura ruupaatiit| dravyasaMgraha meM ise paMcaparameSThiyoM kA dhyAna batAyA hai| ___ kAyakleza samAdhi kA hI eka bhAga hai| samAdhi meM AsanoM kA bhI bahuta mahattva hai| sarvaprathama samAdhi ke lie sthAna kA cunAva kiyA jAtA hai| yaha sthAna niSkaMTaka honA cAhie jahA~ na duSTa rAjA ho na juArI-zarAbI hoN| vaha sthAna bhIr3amukta ho, na adhika uSNa aura na adhika ThaNDA ho| jinasenAcArya ne aise samAdhi-yogya sthAnoM kI sUcI dI hai jinameM pramukha haiM - zmazAna, ujar3e ghara yA udyAna, nadI kA kinArA, parvata, guphA, jaMgala, jinaaly| vRkSa ke nIce dhyAna karanA sarvAdhika anukUla hotA hai (pUrvapurANam 21.57.58) / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 __56 samAdhiyogya AsanoM meM zubhacandra ne jJAnArNava meM nimnalikhita Asana vizeSa upayogI batAe haiM - paryaMkAsana, ardhaparyaMkAsana, vajrAsana, vIrAsana, sukhAsana, padmAsana aura kaayotsrg| inameM paryaMkAsana aura kAyotsarga Asana adhika anukUla hote haiM (28.10-12) / prANAyAma samAdhi meM upayogI nahIM hotaa| kAyotsarga Adi karate samaya lalATa aura nAsikAna para citta ko kendrita karanA caahie| AsanoM ke sAtha sAhitya meM vividha yogoM kA varNana milatA hai - kriyAyoga, pratimAyoga, trikAlayoga, nityayoga, Atapayoga, ekapAdatapa, ekazaiyAsanatapa, kAyaklezatapa, paMcAgni tapa, paramayoga, pratimAniyoga, sUkSma zarIrayoga, sUrya pratimA yoga, sthAna yoga aadi| ina AsanoM meM paryaMkAsana, padmAsana, kAyotsarga aura pratimAyoga, vIrAsana, kukkuTAsana adhika lokapriya rahe haiN| bAhubalI kA kAyotsarga prasiddha hI hai| adhikAMza pratimAe~ paryaMkAsana meM milatI haiN| zubhopayoga ke lie donoM Asana acche mAne jAte haiN| samAdhimaraNa ke sandarbha meM vaDDhArAdhane meM saddharma, upazamana, parityAga Adi zabdoM kA upayoga haA hai| usameM isake lie paryaMkAsana, kAyotsarga, vIra zaiyyAsana aura ekapArzvaniyama adhika upayogI mAnA hai| sAdhaka kI icchAzakti aura ratnatraya ke prati bhakti usameM sabhI taraha ke parISahoM ko sahana karane kA adamya sAhasa bhara detI hai| vaha 'samAdhimaraNa bhavatu' socatA rahatA hai aura mukti-prApti kA lakSya banAye rakhatA hai| dakSiNa meM samAdhimaraNa ke zilAlekhIya pramANa bahuta milate haiN| ye ullekha 600 I. se 1517 I. taka ke zilAlekhoM meM utkIrNa haiN| lagabhaga 110 zilAlekha meM 115 sAdhakoM ke nAmollekha haiM jinhoMne samAdhipUrvaka apane prANa tyAge the| zravaNabelagola meM aise ullekha bahuta haiM jo samAdhimaraNa kI ora saMketa karate haiN| samAdhi ke sAtha hI vahA~ saMnyAsa, ArAdhanA, sallekhanA, paMcapada Adi zabdoM kA bhI prayoga huA hai| yahA~ ke sAdhakoM meM gRhastha aura muni, upAsikAyeM aura AryikAe~ sabhI sammilita haiN| zravaNabelagola hI nahIM, samUce karNATaka meM isake zilAlekhIya pramANa milate haiN| zimoga, maisUra, dhAravADa aura bIjApura unameM pramukha haiN| ina sAdhakoM meM mUlasaMgha, dravir3asaMgha, yApanIyasaMgha ke sAdhu adhika rahe haiN| ye ullekha sAtavIM zatI se hI milane lagate haiN| ina sAdhakoM meM mAcikabbe, bAlacandra zritamuni ke nAma vizeSa ullekhanIya haiM jinhoMne saMsAra kI nazvaratA aura jIvana kA antima Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 kAla jAnakara samAdhimaraNa grahaNa kiyaa| prabhAcandradeva, rAmacandra maladhArIdeva, malliSeNa, sakalacandra, zAntakarasI, Aryadeva Adi sAdhakoM ke nAma bhI smaraNIya haiN| paMcapada ke uccAraNa ke sAtha samAdhimaraNa arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ina paMcaparameSThiyoM kA pratinidhitva karanevAle NamokAramaMtra kI ArAdhanA ke mAdhyama se bhI samAdhimaraNa kI prakriyA pUrI kI jAtI hai| AcArya kundakunda ne prAkRta paMcaparameSThI bhakti aura pUjyapAda ne saMskRta paMcaparameSThI bhakti meM ina paMcaparameSThiyoM ke svarUpa ko spaSTa kiyA hai| brahmadeva ne 'paMcanamaskAra' meM 12,000 padyoM meM yahI kArya vistAra se kiyA hai (dravyasaMgraha, pR. 113) / arihanta aura siddha kI bhakti se bhI gRhasthoM ko siddhi mila sakatI hai| jIvana meM samAgata kaThinAiyoM ko dUra karane ke lie bhI paMcaparameSThiyoM kA japa kiyA jAtA hai| darzana pratimA meM yahI kahA jAtA hai ki paMcaparameSThiyoM kI zaraNa meM jAne se mukti bhI prApta ho sakatI hai (ratna. zrAva. 137) / ise nAmasmaraNa bhI kahA jAtA hai| sAlambana dhyAna bhI yahI hai| 'Namo arihaMtANa, Namo siddhANaM, Namo AiriyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loe savvasAhUNaM' ise NamokAramaMtra kahate haiN| isameM 35 akSara haiN| isake saMkSipta uccAraNa se bhI siddhi prApta ho sakatI hai| jaise 'arihaMta siddha Airiya, uvajjhAya-sAdhu' (16 akSara); arihaMta siddha; ma Namo siddhANaM'; 'a si A u sA'; 'arihaMta siddha'; 'arihaMta'; 'a si sAhu'; 'siddha' yA '' kA bhI japa kiyA jA sakatA hai| padaH arhat, azarIra, AcArya, upAdhyAya aura muni padoM se prathama akSara lekara banAyA gayA hai| jinasenAcArya ne Adi purANa (245-250) meM kisa pada kA uccAraNa yA dhyAna kahA~ para kiyA jAnA cAhie, yaha bhI batAyA hai| jaise - siddha parameSThI kA lalATa meM, arihaMta parameSThI kA hRdaya meM, AcArya kA zira meM, upAdhyAya aura sAdhu kA donoM bhujAoM meM uccAraNa yA dhyAna karane se bhavabAdhA dUra ho jAtI hai| __isa NamokAra maMtra ko paMcanamaskAra, paMcagurusmaraNa, paMcaparameSThInamaskAra paMcaparameSThIpada, paMcAkSarapada Adi nAmoM se bhI abhihita kiyA jAtA hai| yaha sakala maMgala kA kAraNa hai| anupama niHzreyasa sAdhana karaNa hai, akhila malahArI hai, Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 akSaya maMtra padaMgalu hai| cAvuNDarAya ne kucha aise sAdhakoM ke udAharaNa diye haiM jinhoMne paMcapadanamaskAra kA udAharaNa - dhyAnakara apanI ApattiyoM ko dUra kiyA hai| jaise jayakumAra kI patnI ne apane pati ko mukta kraayaa| nayasena ne candralekhA ko; varAMga, dhanyakumAra, kaMsa, sItA ke bhI udAharaNa diye haiN| nAgacandra, pArzvapaNDita, pampa, nAgavarma Adi AcAryoM ne paMcapadoM para cintana kiyA hai aura kisI bhI sthiti meM usakA uccAraNa yA dhyAna karane kI salAha dI hai| 58 mahAkavi pampa ne isa sandarbha meM apane AdipurANa meM mahAbala kI kathA vistAra se dI hai jisameM paMcanamaskAra kA japa karate hue usane prAyopagamana maraNa ke mAdhyama se apanA zarIra tyAga kiyaa| AcaNNa ne vardhamAna mahAvIra kA udAharaNa bhI vistAra se diyA hai| dakSiNavartI jaina zilAlekhoM meM isa prakAra ke aneka udAharaNoM kA ullekha hai jinameM paMcanamaskAra kA dhyAnakara sAdhakoM ne maraNa prApta kiyaa| DaoN. seTTara ne aise lagabhaga eka zataka udAharaNa sAhitya aura zilAlekhoM se khoja nikAle haiM jinameM sAdhakoM ne paMcapada ke uccAraNapUrvaka samAdhi lI, sallekhanA dhAraNa kii| unakI niSadyAe~ bhI milatI haiM jo smAraka ke rUpa meM lagabhaga 11vIM se 14vIM zatAbdI meM nirmita kI gaI thiiN| isa prakAra bhagavatI ArAdhanA meM maraNa kI vidhi kA sAMgopAMga vivecana huA hai aura usI ke AdhAra para zravaNabelagola meM jainAcAryoM aura gRhasthoM ne isa vidhi kA upayoga kara apane sAMsArika bhAva ko sudhArane kA prayatna kiyA hai| isa dRSTi se zravaNabelagola ne eka puNyasthalI kA rUpa le liyA jahA~ bhagavatI ArAdhanA meM nirdiSTa vidhi ko vyAvahArika rUpa diyA gyaa| tukArAma cAla sadara nAgapura 440001 * yaha lekha jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura se prakAzita saMskaraNa para AdhArita hai| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 aprela 2011-2012 zivAryakRta bhagavatI ArAdhanA meM citrita 'samAhita citta' kA svarUpa evaM upayoga : sallekhanA ke pariprekSya meM - DaoN. pI. sI. jaina maMgalAcaraNa sakala vibhAva abhAvakara, karU~ aatmklyaann| paramAnanda-subodhamaya, namUM siddha bhgvaan||1|| Atmasiddhi ke mArga kA, jisakA subhaga vidhaan| usa samAdhiyukta maraNa kA, karU~ patra bkhaan||2|| 'sallekhanA' zabda jaina darzana kA pAribhASika zabda hai, jisakA artha hai samyakkAyakaSAyalekhanA' - samyak prakAra se kAya aura kaSAya donoM ko kRza karanA sallekhanA hai| AcArya samantabhadra ke anusAra upAyarahita upasarga, duSkAla, bur3hApA tathA asAdhya roga vagairaha ke Ane para ratnatraya svarUpa dharma kA uttama rIti se pAlana karane ke lie zarIra chor3anA sallekhanA hai| jisa kriyA meM bAharI zarIra aura bhItarI rAgAdi kaSAyoM kA, unake nimitta kAraNoM ko kama karate hue harSapUrvaka binA kisI dabAva ke sva-icchA se kRza kiyA jAtA hai usa kriyA kA nAma sallekhanA hai| isI ko samAdhimaraNa bhI kahA jAtA hai| yaha yAvajjIvana pAlita evaM Acarita samasta vratoM tathA cAritra kI saMrakSikA hai| zrAvaka ke dvArA dvAdaza Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 vratoM aura sAdhu ke dvArA paMca mahAvratoM ke anantara paryAya ke anta meM ise grahaNa kiyA jAtA hai| 3 sva-pariNAmAnusAra prApta jina Ayu, indriyoM aura mana, vacana, kAya ina tIna baloM ke saMyoga kA nAma janma hai, unhIM ke kramazaH athavA sarvathA kSINa hone ko maraNa kahA gayA hai| yaha maraNa do prakAra kA hai (1) nitya maraNa, (2) tadbhavamaraNa / pratikSaNa jo Ayu Adi kA hrAsa hotA rahatA hai vaha nityamaraNa hai tathA zarIra kA samUla nAza ho jAnA tadbhavamaraNa hai / 4 nityamaraNa to nirantara hotA rahatA hai, usakA Atma-pariNAmoM para koI vizeSa prabhAva nahIM par3atA, para zarIrAnta rUpa jo tadbhavamaraNa hai usakA kaSAyoM evaM viSaya-vAsanAoM kI nyUnAdhikatA ke anusAra AtmapariNAmoM para acchA yA burA prabhAva avazya par3atA hai| isa tadbhavamaraNa ko sudhArane aura acchA banAne ke lie hI sallekhanA lI jAtI hai| sallekhanA se ananta saMsAra kI kAraNabhUta kaSAyoM kA Avega samApta yA kSINa ho jAtA hai, jisase janma-maraNa kA cakra bahuta hI kama ho jAtA hai| sallekhanA ke mukhya aMga - 1. tapa dvArA AhAra ko dhIre-dhIre kama karate jAnA / 2. kaSAyoM kA upazamana va alpIkaraNa / 3. zarIra ko samAdhistha, zAnta va sthira rakhane kA abhyAsa / 4. yoga (mana, vacana, kAyA) kI saMlInatA / sallekhanA kI vizeSatAe~ 1. sAdhaka ko yaha jJAna ho ki zarIra va AtmA alaga-alaga haiN| 2. AtmA nizcayanaya se pUrNatayA vizuddha hai| 3. karmoM ke kAraNa janma-maraNa aura saMsAra hai| 4. tapa dvArA nirjarA para bala, karma kSaya kI prakriyA / 5. vRddhAvasthA va rugNatA meM prasannacitta se sallekhanA / 6. mRtyu ke viSaya meM pUrNa jAnakArI / 7. pUrva vaira ke lie saMsAra ke saba jIvoM se kSamA-yAcanA / 60 8. samabhAva rkhnaa| 9. rAga-dveSa meM anAsakta rahanA / 10. svecchA se sallekhanA karanA, kisI ke dabAva se nahIM / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 61 11. sAdhaka dvArA prazaMsA, lokeSaNA, vitteSaNA, sammAna tathA loga mere darzanArtha AyeM - aisI apekSAe~ na karanA, nirapekSa zAnta bhAva se rahanA apekSita samAdhimaraNa/sallekhanA ke yogya pAtra haiM - 1. jisane sAdhu liMga svIkAra kiyA ho| 2. jo jJAna bhAvanA meM nirantara tatpara ho| 3. jo zAstra nirUpita vinaya kA pAlana karatA ho| 4. jisakA mana ratnatraya meM ho| 5. jisakA citta azubha pariNAmoM ke pravAha se rahita ho| 6. jisakA citta vazavartI ho| sallekhanA/samAdhimaraNa kA prayojana jIvanabhara japa-tapa karane para bhI agara mRtyusamaya samAdhi dhAraNa na kI jAve to sArA japa-tapa usI taraha vRthA hotA hai jisa taraha vidyArthI pUre varSabhara pATha yAda kare aura parIkSA ke samaya use bhUla jAye yA zastrAbhyAsI yoddhA raNakSetra meM jAkara kAyara bana jAye yA koI dUra dezAntara se dhanopArjana karake lAye aura use gA~va ke samIpa Akara luTA baitthe| binA samAdhimaraNa ke cAritravAn jIvana bhI phalahIna vRkSa kI taraha nissAra hotA hai| isI ko svAmI samantabhadra ne bahuta sundara zabdoM meM ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kahA hai - antakriyAdhikaraNaM tapaHphalaM sakaladarzinaH stuvte| * tasmAt yAvadvibhavaM samAdhimaraNe prytitvym||123|| arthAt Ayu ke anta meM saMnyAsapUrvaka maraNa honA hI tapa kA phala hai, isalie zakti ke anusAra samAdhimaraNa sAdhane kA prayatna karanA caahie| mRtyu ke samaya agara AtmA kaSAyoM se cikanI (sacikkaNa) nahIM hotI to vaha anAyAsa zarIra-tyAga kara detI aura use mAraNAMtika saMkleza bhI vizeSa nahIM hotA, usakA mAnasika saMtulana ThIka rahatA hai jisase svecchAnusAra sadgati prApta karane meM vaha samartha hotI hai, aura jaba sadgati prApta ho jAtI hai to pUrvopArjita duSkarma bhI usakA kucha nahIM bigAr3a pAte, aura agara anta samaya meM pariNAma kaluSita ho jAte haiM to durgati prApta hotI hai jisameM pUrvopArjita zubha karmoM ko bhogane kA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 avasara hI nahIM miltaa| isa taraha sArA kAtA-pIMdA kapAsa ho jAtA hai, vyartha ho jAtA hai aura durgati kI paramparA bar3ha jAtI hai| isase jAnA jA sakatA hai ki samAdhimaraNa kI jIvana meM kitanI mahattA hai| taptasya tapasazcApi pAlitasya vratasya c| paThitasya zrutasyApi phalaM mRtyuH smaadhinaa||16|| - mRtyu mahotsava arthAt tape hue tapa, pAlana kie hue vrata aura par3he hue zAstroM kA phala samAdhimaraNa meM hI hai, binA samAdhimaraNa ke ye vRthA haiN| ___ yahA~ zaMkA nahIM karanI cAhie ki - 'jaba samAdhimaraNa se hI saba kucha hotA hai to kyoM japa-tapa-cAritra kI Aphata mola lI jAe, maraNasamaya samAdhi grahaNa kara leNge|' parantu aisA vicAranA ThIka nahIM kyoMki kAya tathA kaSAya ke kRza karane ke lie jIvanabhara tapa aura cAritra kA abhyAsa isIlie kiyA jAtA hai ki anta samaya meM bhI pariNAma nirmala raheM, jisase samAdhi grahaNa karane meM AsAnI rhe| saMbhavataH isIlie kundakunda AcArya ne sallekhanA ko zikSAvrata meM sthAna dene kI dUradarzitA kI hai| samAdhimaraNa aura tapa-cAritra meM paraspara kAryakAraNarUpatA hai| jaba upasarga aura akAla mRtyu kA avasara upasthita ho yathA - siMhAdi krUra jantuoM kA acAnaka AkramaNa ho jAnA, sote hue ghara meM bhayaMkara agni laga jAnA, mahAvana meM rAstA bhUla jAnA, bIca samudra meM tUphAna se nAva DUbanA, viSadhara sarpa kA kATa khAnA Adi meM pUrvakRta tapa-cAritra kA abhyAsa hI kAma AtA hai| sArI jindagI cAritra meM bitAnevAlA agara anta samaya meM asAvadhAna hokara apane Atmadharma se vimukha ho jAe to usakA doSa tapa-cAritra para nahIM hai, yaha to usake puruSArtha kI hInatA aura abhyAsa kI kamI hai yA buddhi vikAra hai, ise hI to 'vinAzakAle viparIta buddhi' kahate haiN| sallekhanA kA mahattva sallekhanA se ananta saMsArI kI kAraNabhUta kaSAyoM kA Avega upazAnta athavA kSINa ho jAtA hai tathA janma-maraNa kA cakra bahuta hI kama ho jAtA hai| AcArya zivArya sallekhanA kA mahattva pratipAdita karate hue kahate haiM ki 'jo jIva eka hI paryAya meM samAdhipUrvaka maraNa karatA hai vaha sAta-ATha paryAya se adhika saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa|'' unhoMne sallekhanA kA mahattva batAte hue yahA~ Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 taka likhA hai ki 'jo vyakti atyanta bhakti ke sAtha sallekhanAdhAraka (kSapaka) ke darzana-vandana-sevAdi ke lie nikaTa jAtA hai vaha vyakti bhI devagati ke sukhoM ko bhogakara anta meM uttama sthAna (nirvANa) ko prApta karatA hai|" AcArya pUjyapAda devanandi bhI sallekhanA ke mahattva aura AvazyakatA ko batalAte hue likhate haiM ki maraNa kisI ko iSTa nahIM hai| jaise aneka prakAra ke sone, cA~dI, bahumUlya vastroM Adi kA vyApAra karanevAle kisI bhI vyApArI ko apane ghara kA vinAza kabhI bhI iSTa nahIM hotaa| yadi kadAcit usake vinAza kA koI (agni, bAr3ha, rAjyaviplava Adi) kAraNa upasthita bhI ho jAe to vaha usakI rakSA karane kA pUrA upAya karatA hai aura jaba rakSA kA upAya saphala hotA huA nahIM dekhatA to ghara meM rakhe hue una sonA, cA~dI Adi bahumUlya padArthoM ko jaise-bane-vaise bacAtA hai tathA ghara ko naSTa hone detA hai, usI taraha vratazIlAdi guNaratnoM kA saMcaya karanevAlA vratI-mumukSu gRhastha athavA sAdhu bhI una vratAdi guNaratnoM ke AdhArabhUta zarIra kI jahA~ taka saMbhava ho sadA rakSA karatA hai - usakA vinAza use iSTa nahIM hotaa| yadi kadAcit zarIra meM rogAdi vinAza kA kAraNa upasthita ho jAye to unakA vaha pUrI zAnti ke sAtha parihAra karatA hai| lekina jaba asAdhya roga, azakya upadrava Adi kI sthiti dekhatA hai aura zarIra kA bacanA asaMbhava samajhatA hai to AtmaguNoM kI rakSA karatA huA zarIra ko naSTa hone detA hai| sallekhanA kaba dhAraNa kI jAe 1. jaba zarIra atyanta azakta ho gayA ho| 2. jaba zarIra asAdhya roga se AkrAnta ho gayA ho| 3. jaba bhayaMkara akAla ho| 4. jaba zarIra Avazyaka kriyA karane meM akSama ho gayA ho| 5. jaba nitya kriyA, karavaTa badalane yA uThane-baiThane meM akSamatA ho gayI ho| 6. cAritra-vinAzaka upasarga Ane pr| 7. jaba bhayAnaka aTavI meM vyakti bhaTaka gayA ho| AcArya samantabhadra' ke anusAra jaba aisA upasarga yA durbhikSa A jAe jisakA pratikAra sambhava nahIM hai, aisI vRddhAvasthA ho jAe jaba dhArmika kriyAe~ acchI prakAra sampanna na kI jA sakeM athavA aisA roga ho jAe jisakA koI Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 upacAra saMbhava na ho sake taba vyakti ko cAhie ki vaha dharma-bhAvanApUrvaka zarIra kA visarjana kre| bhaTTa akalaMkadeva ne sallekhanA ke yogya samaya kA nirdeza karate hue kahA - 'jarA, roga aura indriyoM kI viphalatA ke kAraNa Avazyaka kriyAoM kI hAni hone para zAstrokta vidhi se sallekhanA dhAraNa karanI caahie|' zivArya bhagavatI ArAdhanA11 meM kahate haiM - 'anukUla bandhu, mitra, zatru bhI yadi cAritra kA vinAza karanevAle hoM athavA bhayaMkara durbhikSa ho athavA bhayaMkara jaMgala meM bhaTaka gayA ho to bhakta sallekhanA ke yogya hotA hai| sallekhanA-dhAraka ke lie samAhita citta Avazyaka citta kI sthiratA ke sAtha AtmA ke svabhAva meM rahanA dharma hai| ataH dharma kI sthiti banAye rakhane ke lie prasannatApUrvaka dehAdi se mamatva buddhi chor3akara samAhita honA hI samAdhimaraNa kA prathama sopAna hai| AcArya amitagati (dvitIya)12 kA kathana hai - samAhitaM mano yasya, vazyaM tyktaashubhaamrvm| uhyate tena caaritrmshraantenaapduussnnm|| jisakA mana azubha Asrava ke pravAha se rahita hai tathA apane vaza meM hai, vaha samAhita cittavAlA hotA hai| samAhita cittavAlA hI nirdoSa cAritra ko dhAraNa karatA hai| AcArya zivakoTi ne - bhagavatI ArAdhanA meM sallekhanA dhAraka ke lie samAhita cittavAlA honA Avazyaka batAyA hai| unhoMne samAhita citta kI mahattA isa prakAra pratipAdita kI hai - cittaM samAhidaM jassa hojja vajjida visotiyaM vsiyN| so vahadi NiradicAraM sAmaNNadhUraM aprisNto||134|| arthAt jisakA citta azubha pariNAmoM ke pravAha ko chor3a detA hai tathA use jahA~ lagAyA jAe vahIM ThaharA rahatA hai, jisane sAdhu liMga svIkAra kiyA hai, jo jJAna-bhAvanA meM nirantara tatpara hai tathA jo zAstra-nirUpita vinaya kA pAlana karatA hai tathA jisakA hRdaya nirantara ratnatraya meM lIna ho vaha samyak samAdhi ArAdhane yogya hai| aisA citta samAhita citta hotA hai| Age kahate haiM ki jisakA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 citta azubha pariNAmoM ke pravAha se rahita aura vazavartI hotA hai vaha citta samAhita hotA hai| vaha samAhita citta binA thake niraticAra cAritra ke bhAra ko dhAraNa karatA hai| ___ isake viparIta yadi vacana aura zarIra se zAstrAnusAra AcaraNa karanevAle sAdhu kA mana bhI yadi nizcala nahIM hai to usakA zrAmaNya naSTa ho jAtA hai ataH samAdhi ke lie citta nizcala honA Avazyaka hai| caMcala mana kI duSTatA prakaTa karate hue AcArya zivakoTi kahate haiM ki 'bar3e jora se calanevAlI havA kI taraha mana bhI cahu~ ora asthira rUpa se daur3atA hai aura paramANu dravya kI taraha mana dUravartI vastu ke pAsa bhI zIghratA se pahu~ca jAtA hai|' Age zivArya kahate haiM ki jisakA mana caMcala hai usakA mana aMdhe, bahare aura gUMge ke samAna hai, kyoMki kabhI-kabhI kisI viSaya meM Asakta mana nikaTavartI viSayoM ko bhI nahIM dekhatA, na hI sunatA hai aura na hI bolatA hai ataH zIghra naSTa ho jAtA hai, usakA pahAr3I nadI ke pravAha kI taraha lauTanA azakya hai| AcArya zivakoTi kahate haiM ki jaise kumArga para calate hue duSTa ghor3e ko rokane para vaha mArga se girA detA hai vaise hI mana bhI khoTe mArga meM girAtA hai; tathA jaise cikane zarIravAlI machalI ko pakar3anA kaThina hai vaise kaSAyayukta mana ko rokanA bahuta kaThina hai|" Age kahate haiM ki jisa mana kI ceSTA se jIva hajAroM duHkha bhogate hue bhayaMkara aMzubha gatiyoM se bhare hue ananta saMsAra meM bhramaNa karate haiN| usa mana ke nivAraNa karane mAtra se manuSya ke saMsAra ke saba kAraka, rAga-dveSa Adi doSa zIghra hI naSTa ho jAte haiN|18 isaprakAra jo duSTa mana kA nivAraNa karatA hai aura use zraddhAna Adi meM sthira karatA hai tathA jo mana ko zubha saMkalpoM meM hI lagAtA hai aura svAdhyAya meM pravRtta rahatA hai usake hI samatA hotI hai| jo bhI ratnatraya se cyuta hokara rAgAdi meM jAnevAle mana ko vicAroM ke sAtha haTAtA hai aura jo mana ko nindA-gardA ke dvArA nirgRhIta karatA hai, usakI nindA karatA hai, mana ko ati lajjita karatA hai usake sAmaNNa (samatA bhAva) hotA hai|20 vaza meM rahanevAle dAsa kI taraha jo apane mana ko vaza meM karatA hai usake ekamAtra zuddha cidrUpa Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 kA avalambana karanevAlA, pApa pariNAmoM se nivRtta aura jinazAsana kA anugAmI zrAmaNNa hotA hai| samAhita citta : zivArya kI dRSTi meM22 jahA~ dRr3ha saMkalpa hai maiM use samAhita citta samajhatA huuN| jahA~ tIvra tapobala hai maiM use samAhita citta samajhatA huuN|| DheroM khuziyA~ aura Ananda hI Ananda hai samAhita citta meN| jahA~ aTUTa manobala hai maiM use samAhita citta samajhatA huuN||1|| samAhita citta bandhana nahIM, vyavasthA hai| samAhita citta saMyama kI avasthA hai|| sIdhA mArga hai satyaM, zivaM, sundaraM kA - samAhita citta anuzAsana kI saMsthA hai||2|| samAhita citta baMdhana nahIM, vikAsa kA sopAna hai| isakI sImAe~ abhizApa nahIM, jIvana kA varadAna hai|| manuSya isase sahaja pAra kara letA hai mokSamArga ko| samAhita citta hukUmata nahIM, hRdaya kA saMvidhAna hai||3|| samAhita citta kA mahatva hai pataMga kI Dora kI trh| samAhita citta kA mahattva hai ganne kI pora kI trh|| zivArya kA mAnanA hai jarA gaura pharamAiye - samAhita citta kA mahattva hai, sAgara ke chora kI trh||4|| samAhita citta-vihIna kSapaka nahIM, zaitAna hai| samAhita citta-vihIna kSapaka nahIM, haivAna hai|| sallekhanA kA pahalA pATha samAhita citta se zurU hotA hai| samAhita cittavAna kSapaka rAhI akSayadhAma hotA hai||5|| samAhita citta bandhana nahIM, vikAsa hai| samAhita citta aMdhakAra nahIM, prakAza hai|| samAhita citta citta kI kuMThA, kUr3A-karakaTa nahIM - samAhita citta caMdana kI suvAsa hai||6|| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 samAhita cittavAle cA~da-sitAroM kI pUjA hotI hai| samAhita cittavAle kUla-kinAroM kI pUjA hotI hai|| samAhita citta hI jIvana hai, buddhatva kA prANa hai mitro - samAhita citta meM ba~dhakara hI vizvAsa-vicAroM kI pUjA hotI hai||7|| samAhita citta kI garimA, kSapaka kI garimA hai| samAhita citta kI mahimA, kSapaka kI mahimA hai|| samAhita citta hai kSapaka kI sarvazreSTha aTUTa sAdhanA - samAhita citta kI maryAdA amAvasyA nahIM pUrNimA hai||8|| samAhita citta surakSA hai aura kSapaka kI zAna hai| samAhita citta pragati hai aura sadguNoM kI khAna hai|| dosto! jar3eM jamAkara TikanevAlA darakhta hI phalatA hai - vastutaH samAhita citta, amara jIvana ke lie varadAna hai||9||| samAhita citta kSapaka kI sarvottama nidhi hai| samAhita citta sallekhanA kI sarvottama vidhi hai| sallekhanA sadA surakSita hai, jisakA hai samAhita citta - samAhita citta satyaM, zivaM, sundaraM kI upalabdhi hai||10|| maraNa ke bheda - zivArya ne bhagavatI ArAdhanA meM satraha prakAra ke maraNoM kA ullekha kiyA hai - 1. AvIcimaraNa, 2. tadbhavamaraNa, 3. avadhimaraNa, 4. Adi antamaraNa, 5. bAlamaraNa (avyakta bAla, vyavahAra bAla, jJAna bAla, darzana bAla, cAritrabAla), 6. paNDitamaraNa (vyavahAra paNDita, darzana paNDita, jJAna paNDita, cAritra paNDita), 7. AsannamaraNa, 8. bAlapaNDitamaraNa, 9. sasalyamaraNa, 10. balAyamaraNa, 11. vasaTTa maraNa (indriya vasaTTa maraNa, vedanA vasaTTa maraNa, kaSAya vazAta maraNa, nokaSAya vazArta maraNa), 12. vippANasamaraNa, 13. giddha puTThamaraNa, 14. prAyopagamanamaraNa, 15. iMginImaraNa, 16. bhakta pratyAkhyAnamaraNa 17. kevalImaraNa (paNDita-paNDita mrnn)| jainAgama24 meM tIna prakAra se zarIra kA tyAga batAyA gayA hai - 1. cyuta, 2. cyAvita aura 3. tykt| 1. cyuta : Ayu pUrNa hokara zarIra kA svataH chUTanA hI cyuta-maraNa kahalAtA hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 2. cyAvita : viSa-bhakSaNa, rakta-kSaya, dhAtu-kSaya, zastra-ghAta, saMkleza, agni-dAha, jala-praveza, giri-patana Adi nimitta kAraNoM se zarIra chor3A jAtA hai, vaha cyAvita-maraNa kahA gayA hai| 3. tyakta : rogAdi ho jAne aura unakI asAdhyatA tathA maraNa kI vyAsannatA jJAta hone para viveka-sahita saMnyAsarUpa pariNAmoM se zarIra chor3A jAtA hai, vaha vyakta hai| ina tIna prakAra ke zarIra-tyAgoM meM 'tyaktarUpa zarIra-tyAga' sarvazreSTha aura uttama mAnA gayA hai, kyoMki tyakta avasthA meM AtmA pUrNatayA jAgrata evaM sAvadhAna rahatI hai tathA koI saMkleza pariNAma nahIM hotaa| isa tyakta zarIratyAga ko hI samAdhimaraNa, saMnyAsa-maraNa, paNDita-maraNa, vIra-maraNa aura sallekhanA kahA gayA hai| yaha sallekhanA-maraNa (tyakta zarIra-tyAga) bhI tIna prakAra kA pratipAdita kiyA gayA hai.5 - 1. bhaktapratyAkhyAna, 2. iMginImaraNa aura praayopgmn| (1) bhaktapratyAkhyAna - bhaktapratyAkhyAna nAmaka sallekhanA ke sAdhaka ko sva aura parakRta donoM ke upakAra kI apekSA rahatI hai| sAdhaka vaiyAvRtti karanevAlA yadi nahIM hogA to vaha ThIka se sallekhanA kI sAdhanA nahIM kara sakatA hai| ataH ise eka niryApakAcArya kI AvazyakatA par3atI hai| isa paMcama kAla meM yaha bhaktapratyAkhyAna saMthArA hI saMbhava hai, isakA jaghanyakAla antarmuhUrta hai aura utkRSTakAla 12 varSa kA hai| zeSa madhyama kAla hai| bhaktapratyAkhyAna prathamataH do prakAra kA hai - 1. saMvicAra maraNa (jaba dIrghakAla bAda maraNa ho to isakA sAdhaka balahIna hotA hai) aura 2. avicAra maraNa (sahasA upasthita hone para isakA sAdhaka balahIna hotA hai|) (2) iMginImaraNa - isameM sAdhaka ko para ke upakAra (sahAyatA) kI apekSA nahIM rhtii| mUtrAdi kA nirAkaraNa svayaM karate haiN| yaha sallekhanA mAtra sva-sApekSa hotI hai| iMginImaraNa zabda kA artha hai - sva-abhiprAyAnusAra sthita hokara pravRtti karate hue mrnn| yaha rUr3hi zabdArtha hai| (3) prAyopagamana7 - isameM sva aura para donoM kI apekSA nahIM hotii| mUtrAdi kA nirAkaraNa na to sAdhaka svayaM karatA hai aura na dUsare se karAtA hai| yaha na to svayaM zuzrUSA karatA hai aura na dUsare se karAtA hai| prAyopagamana ko hI pAdopagamana yA prAyogyagamana zabda se bhI kahA gayA hai| bhava kA anta karane yogya saMhanana va saMsthAna ko prAyogya kahate haiN| pA~voM se calakara maraNa karanA pAdopagamana hai| yaha anya maraNoM meM bhI sambhava hone se yahA~ yaha artha rUr3hivaza hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 69 maraNa ke pA~ca prakAra ___AcArya zivArya ne satraha prakAra ke maraNoM kA ullekha karate hue unameM viziSTa pA~ca maraNoM ko isa prakAra kahA hai28 - ___ 1. bAla-bAla-maraNa, 2. bAla-maraNa, 3. bAla-paNDita-maraNa, 4. paNDitamaraNa, 5. pnnddit-pnnddit-mrnn| ye isa prakAra haiM - mithyAdRSTi jIvoM kA maraNa 'bAla-bAla-maraNa' hai| asaMyata samyagdRSTi kA maraNa 'bAla-maraNa' kahalAtA hai| dezavratI zrAvaka ke maraNa ko 'bAla-paNDita-maraNa' kahate haiN| cAroM ArAdhanAoM se yukta nirgantha muniyoM ke maraNa kA nAma 'paNDita-maraNa' hai tathA kevalajJAnI bhagavAna kI nirvANopalabdhi 'paNDita-paNDita-maraNa' kahalAtI sallekhanA kA phala sallekhanA-dhAraka dharma kA pUrNa anubhava aura prApti karane ke kAraNa niyama se niHzreyasa aura abhyudaya prApta karatA hai| svAmI samantabhadra sallekhanA kA phala batalAte hue likhate haiM ki 'uttama sallekhanA karanevAlA dharmarUpI amRta ko pAna karane ke kAraNa samasta duHkhoM se rahita hotA huA niHzreyasa aura abhyudaya ke aparimita sukhoM ko prApta karatA hai|' vidvadvara paM. AzAdharajI bhI kahate haiM ki 'jisa mahApuruSa ne saMsAra-paramparA ke nAzaka samAdhimaraNa ko dhAraNa kiyA hai usane dharmarUpI mahAna nidhi ko parabhava meM jAne ke lie sAtha le liyA hai| jisase vaha usI taraha sukhI rahe jisa prakAra eka grAma se dUsare grAma ko jAne vAlA vyakti pAsa meM paryApta pAtheya rakhane para nirAkula rahatA hai| isa jIva ne ananta bAra maraNa kiyA, kintu samAdhi-sahita puNyamaraNa kabhI nahIM kiyA, jo saubhAgya evaM puNyodaya se aba prApta huA hai| sarvajJadeva ne isa samAdhi-sahita puNya-maraNa kI bar3I prazaMsA kI hai kyoMki samAdhipUrvaka maraNa karanevAle mahAna AtmA nizcaya se saMsAra-rUpI piMjare ko tor3a detA hai, use phira saMsAra ke baMdhana meM nahIM rahanA par3atA hai|' 1. samyakkAyakaSAyalekhanA sllekhnaa| kAyasya bAhyasyAbhyantarANAM ca kaSAyANAM tatkAraNahApanakrameNa samyaglekhanA sllekhnaa| - sarvArthasiddhi, 7-22 2. upasarge durbhikSe, jarasirujAyAM ca niHprtikaare| dharmAya tanuvimocanamAhuH sllekhnaamaaryaaH||122|| - ratnakaraNDa zrAvakAcAra Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 10 3. mAraNAntikI sallekhanA joSitA - ta.sa. 7-22 4. bhaTTa akalaMkadeva, tattvArtharAjavArtika, 7.22 5. samantabhadrAcArya, ratnakaraNDazrAvakAcAra zloka - 123 6. egammi bhavaggahaNe samAdhimaraNeNa jo mado jiivo| Na hu so hiMDadi bahuso sattaTThabhave pmottuunn||681|| - bhagavatI ArAdhanA 7. sallehaNAe mUlaM jo vaccai tivvbhttiraaynn| bhottUNa ya devasuhaM so pAvai uttamaM tthaannN||680|| - bhagavatI ArAdhanA 8. maraNasyAniSTatvAta..............sarvArthasiddhi, 7-22 9. (ka) tattvArthavArtika, 7.22.21 (kha) AcArya samantabhadra, ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka 122 10. bhaTTa akalaMkadeva 11. zivArya, bhagavatI ArAdhanA, zloka 71 evaM 72 12. maraNakaNDikA, 5.139 13. cittaM samAhidaM jassa hoja vajjidavisottiyaM vsiyN| so vahadi NiradicAraM sAmaNNadhuraM aprisNto||134|| - bhagavatI ArAdhanA 14. vAdubbhAmo va maNo paridhAvai aTThidaM taha smNtaa| sigdhaM ca jAi dUraMpi maNo paramANudravvaM vaa||136|| - bhagavatI ArAdhanA 15. aMghalayabahiramUvo vva maNo lahumeva vippnnaasei| dukkho ya paDiNiyatte, jo girisaridasodaM vaa||137|| - bhagavatI ArAdhanA 16. tatto dukkhe paMthe pADeduM duTThao jahA asso| vIlaNamacchovva maNo NigghettuM dukkaro dhnnidN||138|| - bhagavatI ArAdhanA 17. jassa ya kadeNa jIvA saMsAramaNaMtayaM pribhmNti| bhImAsuhagadibahulaM dukkhasahassANi paavNtaa||139|| - bhagavatI ArAdhanA 18. jamhi ya vAridamette savve saMsArakArayA dosaa| NAsaMti rAgadosAdiyA hu sajo mnnussss||140|| - bhagavatI ArAdhanA 19. iya duTThayaM maNaM jo vAredi paDiTThavedi ya akNpN| suhasaMkappapayAraM ca kuNadi sjnnysnnnnihid||141|| - bhagavatI ArAdhanA 20. jo viya viNippautaM maNaM Niyattedi saha vicaarenn| NiggahadI ya maNaM jo karedi adilajjiyaM ca mnnN||142|| - bhagavatI ArAdhanA 21. dAsaM va maNaM avasaM savasaM jA kuNadi tassa saamnnnnN| hAdi samAhidamaMvisottiyaM ca jinnsaasnnaannudN||143|| - bhagavatI ArAdhanA 22. zivArya, bhagavatI ArAdhanA, gAthA 134-142 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 11 23. bhagavatI ArAdhanA, gAthA 25 se 30 evaM vijayodayA TIkA, gAthA saM. 25 24. nemicandrAcArya, gommaTasAra, karmakANDa gAthA 56-58 25. (ka) nemicandrAcArya, gommaTasAra, karmakANDa, gAthA 59 (kha) bhagavatI ArAdhanA, gAthA 29 26. nemicandrAcArya gommaTasAra, karmakANDa, gAthA 61 27. nemicandrAcArya gommaTasAra, karmakANDa, gAthA 61 28. bhagavatI ArAdhanA, gAthA 26 nidezaka, jaina anuzIlana kendra rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura 0 0 0 * yaha lekha jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura se prakAzita saMskaraNa para AdhArita Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 jo jArisIya mettI kerai jo jArisIya mettI kerai so hoi vAriso cev|345| dujjaNasaMsaggIe pajahadi NiyagaM guNaM khu sujaNo vi| sIyalabhAvaM udayaM jaha pajahadi aggijoenn|346| jahadi ya NiyayaM dosaM pi dujjaNo suynnviyrgunnenn|3521 jai bhAvijjai gaMdheNa maTTiyA surabhiNA va idrenn| kiha joeNa Na hojjo paraguNaparibhAvio puriso|344| - AcArya zivArya bhagavatI ArAdhanA - jo jisa prakAra kI vastu se maitrI karatA hai vaha vaisA hI ho jAtA hai|345| duSTajana ke saMsarga se sajjana bhI apanA guNa chor3a detA hai| jaise - Aga ke sambandha se jala bhI apane zItala svabhAva ko chor3a detA hai|346|| sajjanoM kI saMgati se durjana apanA doSa bhI chor3a detA hai|3521 (ThIka hI hai) yadi sugandha athavA dargandha ke saMsarga se miTTI bhI sugandhita athavA durgandhayukta ho jAtI hai to saMsarga se samIpastha yA sahacara Adi ke guNoM se tanmaya kyoM nahIM hogaa|3441 anu. - paNDita kailAzacandra siddhAntazAstrI Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 aprela 2011-2012 bhagavatI ArAdhanA meM pratipAdita maraNa-samAdhi-sallekhanA - DaoN. kastUracandra 'sumana' jaise saMsAra meM saMsArI prANiyoM ko zubha-azubha, sukha-duHkha, yoga-viyoga prApta hote dekhe jAte haiM, aise hI yahA~ jIvana ke sAtha maraNa kA sadbhAva/astitva bhI pAyA jAtA hai| jaba taka janma se chuTakArA nahIM milatA jIva ko maranA hI par3atA hai| jIva Ayu ke vaza se hI janmatA hai, jIvita rahatA hai aura pUrva Ayu ke nAza hone para maratA hai| kahA bhI hai - AugavaseNa jIvo jAyadi jIvadi ya aaugssudye| aNNAugodaye vA maradi ya puvvAuNAse vaa|| pR. 50 prANa-grahaNa karanA janma aura prANoM ko dhAraNa karanA jIvana tathA prANoM kA parityAga karanA maraNa kahA hai| prANagrahaNaM janma, prANAnAM dhAraNaM jIvitaM, prANaparityAgo ca maraNaM (pR. 49) / prANa dasa kahe haiM - prANAM dazAsya sntiiti| mahApurANa 24.105 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 paMcendriya, tIna bala, ucchavAsa aura Ayu ye dravya - prANa haiM (pR. 49 ) / zarIra kA dUsarA nAma bhava hai| yaha bhava Ayukarma ke dvArA dhAraNa kiyA jAtA haideho bhavotti vuccadi dhArijjai AugeNa ya bhavo so| pR. 49 -- jIva satraha prakAra se maraNa karatA hai| unake nAma haiN| (1) AvIcimaraNa, (2) tadbhavamaraNa, (3) avadhimaraNa, (4) Adi - antamaraNa, (5) bAlamaraNa, (6) paMDitamaraNa, (7) osaNNamaraNa ( avasannamaraNa), (8) bAlapaMDitamaraNa, ( 9 ) sasallamaraNa ( sazalyamaraNa ), ( 10 ) balAyamaraNa ( palAyamaraNa ), ( 11 ) vasaTTamaraNa ( dazArtamaraNa), (12) vippANamaraNa (viprANamaraNa ), ( 13 ) giddhapuTThamaraNa ( gRdhrapRSThamaraNa), (14) bhaktapratyAkhyAnamaraNa, ( 15 ) prAyopagamanamaraNa, ( 16 ) iMginImaraNa aura (17) kevalimaraNa (pR. 51 ) / 74 bhagavatI - ArAdhanA ke racayitA AcArya zrI zivArya kI jIva - hitaiSI bhAvanA ne unheM maraNa - saMjJAoM ke pazcAt unake svarUpa ko samajhAne ke lie bhI prerita kiyA hai| 'anta bhalA so saba bhalA' isa ukti ke anusAra unhoMne jIvoM kI karma-sthiti ko dhyAna meM rakhate hue maraNa-saMbaMdhI guNa aura doSoM ko spaSTa kiyA hai| unakA cintana sarAhanIya rahA hai kyoMki jAne binA vastu ke guNa-grahaNa aura doSa tyAge nahIM jaate| kahA bhI hai " bina jAneM te doSa - gunana ko kaise tajiye - ghiye"| aba hama maraNa ke bheda - svarUpoM ko jAneM- samajheM (1) AvIcimaraNa karmapudgaloM ke rasa kA nAma anubhava hai| yaha hAni - vRddhi ke rUpa se vIci arthAt jala kI laharoM ke samAna chaha prakAra se ghaTatA-bar3hatA rahatA hai| karmoM kI isa sthiti kA pralaya ho jAnA, anta ho jAnA apekSita hai| isI prakriyA kA nAma hai AvIcimaraNa -- "karmapudgalAnAM rasaH anubhavaH / sa ca paramANuSu SoDhA vRddhihAnirUpeNa vIcaya iva krameNAvasthitasya pralayo'nu-bhavAvIcimaraNaM" (pR. 53 ) / (2) tadbhavamaraNa 'pUrvabhavavigamanaM tadbhavamaraNaM' arthAt pUrvavartI bhavoM kA vinAza tadudbhavamaraNa hai| yaha saMsArI jIva karatA A rahA hai, isI kA abhAva jIvana kA lakSya hai (pR. 53 ) / - (3) avadhimaraNa vartamAna jaisA maraNa prApta karanA avadhimaraNa hai| arthAt vartamAna paryAya meM jaisA maraNa prApta karatA hai vaisA hI maraNa agalI paryAya Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 75 meM bhI prApta karanA avadhimaraNa hai| isameM vartamAna Ayu ke udaya ke samAna ekadeza baMdha karane ko dezAvadhimaraNa kahA hai tathA prakRti, sthiti, anubhava aura pradezoM ke anusAra vartamAna meM udaya meM A rahI Ayu kA punaH AyubaMdha karanA sarvAvadhimaraNa hai| isa prakAra avadhimaraNa ke ye do bheda kahe haiN| (pR. 53) (4) Adi-antamaraNa - _ "prakRtisthityanubhavapradezairyathAbhUtaiHsAmpRtamupaiti mRtiM tathAbhUtAM yadi sarvato dezato vA nopaiti tadAdyaMtamaraNaM" arthAt prakRti, sthiti, anubhava aura pradeza dvArA ekadeza yA sarvadeza maraNa ko prApta nahIM honA AdyantamaraNa hai| (pR. 53) (5) bAlamaraNa - bAlamaraNa ke pA~ca bheda kahe haiM - (1) avyaktabAla . (2) vyavahArabAla (3) jJAnabAla (4) darzanabAla (5) caaritrbaal| inameM jo dharma, artha, kAma ko nahIM jAnatA aura na inake AcaraNa meM jisakA zarIra hI samartha hai vaha 'avyaktabAlamaraNa' hai| loka, veda aura samaya sambandhI vyavahAra ko nahIM jAnanevAlA zizu ke samAna vyavahArI vyavahArabAlamaraNa' hai| vastu ko yathArtha rUpa se grahaNa karanevAle jJAna se rahita 'jJAnabAlamaraNa' hai, artha-tattva-zraddhAna se rahita 'darzanabAlamaraNa' aura cAritra-pAlana se rahita 'cAritrabAlamaraNa' kahe haiN| yahA~ darzanabAlamaraNa do prakAra kA hai - prathama svecchApUrvaka dUsarA anicchpuurvk| inameM agni, dhUma, zastra, viSa, jala, parvata, zvAsa-nirodha, atizIta, atigarmI, rassI, bhUkha, pyAsa, jIbha-ukhAr3ane aura prakRti viruddha AhAra ke sevana se maranA 'icchApUrvaka darzanabAlamaraNa' maraNa hai, kintu kisI nimittavaza jIvana tyAgane kI icchA hone para bhI antaraMga meM jIne kI icchA rahate hue kAla yA akAla meM adhyavasAnAdi se huA maraNa 'anicchApUrvaka darzanabAlamaraNa' kahA hai| aisA maraNa viSayAsakta, ajJAnI, Rddhi, rasa aura sukha ke abhilASI karate haiN| ye bAlamaraNa tIvra pApakarmoM ke AsravadvAra haiN| janma-jarA-maraNa ke duHkhoM ko lAnevAle haiM (pR. 54) / avirata samyagdRSTi kA bAlamaraNa tathA mithyAdRSTi kA bAlabAlamaraNa kahA gayA hai (gAthA 29, pR. 65) / (6) paNDitamaraNa - isake cAra bheda haiN| inameM loka, veda, samaya ke vyavahAra meM athavA aneka zAstroM ke jJAtA, sevA Adi bauddhika guNoM se yukta ko 'vyavahArapaNDitamaraNa' kahA hai| kSAyika, kSAyopazamika samyagdarzana se yukta ko Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 jainavidyA 25 'darzanapaNDitamaraNa', mati Adi pA~ca prakAra ke samyagjJAna rUpa se pariNata 'jJAnapaNDitamaraNa' tathA kisI eka cAritra ke pAlaka ko 'cAritrapaNDitamaraNa' saMjJA dI hai| darzanapaNDitamaraNa - naraka meM, bhavanavAsI devoM meM, vaimAnika devoM meM, jyotiSka devoM meM, vyaMtara devoM meM aura dvIpa samudroM meM hotA hai| jJAnapaNDitamaraNa bhI inhIM meM hotA hai kintu 'kevalajJAna, manaHparyAyajJAna paNDitamaraNa' manuSyaloka meM hI hotA hai (pR. 55) / (7) osaNNamaraNa - nirvANamArgI saMyamI jo saMgha se rahita hai, yA jise saMgha se nikAla diyA gayA hai, usake maraNa ko 'osaNNamaraNa' (avasannamaraNa) kahA hai| pArzvastha, svacchanda, kuzIla aura saMsakta osaNNa saMjJaka hai| kahA bhI hai - pAsattho sacchaMdo kusIla saMsatta hoMti osnnnnaa| jaM siddhipacchidAdo ohINA sAdhu stthaado|| ___ jo sAdhu RddhipremI, rasapremI, duHkhoM se bhIta, duHkhoM se kAtara, kaSAyasaMlagna, AhArAdi ke AdhIna, pApavarddhaka, zAstrAbhyAsI, teraha kriyAoM meM AlasI, saMkleSita cittavAna, bhojana aura upakaraNoM se pratibaddha, nimittazAstra, maMtra, auSadhi Adi se AjIvI, guNoM se hIna, guptiyoM aura samitiyoM meM udAsIna, saMvega bhAvoM meM maMda, dazavidha dharma se udAsIna, sadoSa cAritravAle hote haiM una muniyoM ko avasanna kahate haiM (pR. 55) / (8) bAlapaNDitamaraNa - samyagdRSTi saMyatAsaMyata kA aisA maraNa kahA hai, . kyoMki vaha bAla aura paNDita donoM meM hotA hai| yaha maraNa garbhaja aura paryAptaka tiryaMcoM tathA manuSyoM meM hotA hai| (9) sazalyamaraNa - isake do bheda haiM - dravyazalyamaraNa aura bhaavshlymrnn| inameM mithyAdarzana, mAyA aura nidAna ina zalyoM kA jo karma hai vaha dravyazalya hai| inameM AgAmI kAla meM yahI honA cAhie - mana ke aise upayoga ko nidAna kahA hai| asaMjJiyoM meM nidAna nahIM hotaa| mokSamArga ko doSa lagAnA aura mithyAmArga kA kathana karanA mithyAdarzanazalya hai| pArzvastha sAdhu ke rUpa meM AlocanA kiye binA maranA mAyAzalyamaraNa hai (pR. 56-57) / (10) balAyamaraNa - apane AcAra-vicAra meM AdarabhAva nahIM rakhate hue muni kA maraNa balAyamaraNa hai| osaNNamaraNa aura sazalyamaraNa meM yaha maraNa hotA hai (pR. 57) / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 (11) vasaTTamaraNa - Arta aura raudradhyAnapUrvaka maraNa ko vasaTTamaraNa kahA hai| isake cAra bheda haiM - indriyavasaTTamaraNa, vedanAvasaTTamaraNa, kaSAyavasaTTamaraNa aura nokaSAyavasaTTamaraNa (pR. 57-59) / (12-13) vippANamaraNa evaM giddhapuTTamaraNa - inakA niSedha aura anujJA donoM nahIM haiN| durbhikSa meM, bhayAnaka jaMgala meM, pUrva zatru yA duSTa rAjA athavA cora ke bhaya se, tiryaMcakRta upasarga se, brahmacaryavrata kA vinAza Adi doSa cAritra meM hone para saMsAra se virakta aura pApa se bhayabhIta sAdhu karmoM kA udaya jAnakara use sahane meM asamartha hone se usase nikalane kA upAya na hone para pApabhIru virAdhanApUrvaka maraNa se DaratA huA socatA hai yadi saMyama se bhraSTa hotA hU~ to saMyama ke sAtha darzana se bhI bhraSTa hotA huuN| aisA vicAra kara vaha sAdhu kisI nidAna ke binA arhanta ke nikaTa AlocanA-prAyazcitta lekara zubhalezyApUrvaka zvAsocchavAsa kA nirodha karatA hai ise 'vippANamaraNa' kahA hai| zastra-grahaNa se honevAle maraNa ko 'giddhapaTTamaraNa' saMjJA dI gayI hai (pR. 60-61) / maraNa ke satraha bhedoM meM teraha ko samajhAkara anya pA~ca maraNa - paNDitapaNDitamaraNa, paNDitamaraNa, bAlapaNDitamaraNa, bAlamaraNa, bAlabAlamaraNa samajhAye gaye haiN| inake lie nimnalikhita gAthA draSTavya hai - paMDidapaMDidamaraNaM paMDidayaM bAlapaMDidaM cev| bAlamaraNaM cautthaM paMcamayaM bAlabAlaM c||26|| Agama ke anusAra jisakA pANDitya jJAna, darzana aura cAritra meM atizayazAlI hai use paNDita-paNDita kahA hai| pANDitya ke prakarSa se rahita pANDitya vAle ko paNDita, pUrva meM vyAkhyAna bAlapana aura pANDitya donoM jisameM hote haiM vaha bAlapaNDita, jisameM cAroM prakAra kA pANDitya nahIM hai vaha bAla hai aura jo sabase hIna hai vaha bAla-bAla hai| pR. 61 paNDitapaNDitamaraNa, kSINa kaSAya aura ayogakevalI kA kahA hai - paMDitapaMDitamaraNe khINakasAyA maraMti kevlinnaa||27|| viratAvirata zrAvaka kA maraNa bAlapaNDitamaraNa hai - viradAviradA jIvA maraMti tadiyeNa mrnnenn||27|| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 ____78 paNDitamaraNa - isake tIna bheda batAye haiM - pAdopagamana athavA prAyopagamanamaraNa, bhaktapratijJA (bhaktapratyAkhyAna) aura iNginiimrnn| nimnAMkita gAthA draSTavya hai - pAyopagamaNamaraNaM bhattapaiNNA ya iMgiNI cev| tivihaM paMDitamaraNaM sAhussa jhuttcaariss||28|| jinadeva paMDitapaMDitamaraNa, paMDitamaraNa tathA bAlapaMDitamaraNa kI prazaMsA karate haiN| gAthA hai - paMDiyapaMDiyamaraNaM ca paMDidaM bAlapaMDidaM cev|| edANi tiNNi maraNANi jiNA NiccaM psNsti|| pR. 64 . (1) prAyopagamana/prAyogyagamanamaraNa - prAyogya zabda se saMsAra kA anta karane yogya saMhanana aura saMsthAna kahe jAte haiN| usase gamana arthAt prApti ko prAyogyagamana kahA hai| isake kAraNa honevAle maraNa ko prAyogyagamanamaraNa saMjJA dI gaI hai (pR. 65) / prAyopagamana vidhi (pR. 883) - isameM tRNoM ke saMthAre kA - tRNazayyA kA niSedha hai kyoMki svayaM apane se aura dUsare se bhI sarvaprakAra kA pratIkAra karanA-karAnA niSiddha hai| kahA hai - NavariM taNasaMthAro pAovagadassa hodi pddisiddho| AdaparapaogeNa ya paDisiddhaM savvapariyammaM / / 2058 / / (2) bhattapaiNNA - bhajyate sevyate iti bhaktaM, tasya paiNNA - tyAgo bhttpinnnnaa| itarayorapi bhaktapratyAkhyAnasaMbhave'pi rUDhivaMzAnmaraNa vizeSe eva zabdo'yaM pravartate (pR. 65) ____ arthAt jo sevana kiyA jAe vaha bhakta (bhojana Adi) hai| usakI 'paiNNA' arthAt tyAga 'bhakta paiNNA' hai| apara zabda bhaktapratyAkhyAna ke rahate hue bhI rUr3hivaza maraNa artha meM 'bhattapaiNNA' zabda vyavahRta huA hai| svaparasaMpAdyapratIkArApekSaH bhakta pratyAkhyAnavidhiH arthAt bhaktapratyAkhyAna meM svayaM apanI sevA kara sakatA hai aura dUsaroM se bhI karA sakatA hai (pR. 883) / isakA samaya bAraha varSa kahA hai (gAthA 254) / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 (3) iMgiNImaraNa - iMginI zabdena iMgitamAtmano bhavyate svAbhiprAyAnusAreNa sthitvA pravartyamAnaM maraNaM iMgiNImaraNaM (pR. 65) arthAt iMgiNI zabda se AtmA kA saMketa kahA jAtA hai| ataH apane abhiprAya ke anusAra rahakara honevAle maraNa 'iMgiNImaraNa' haiN| isakI vidhi meM kahA gayA hai ki iMginImaraNa kI sAdhanA kA nizcaya kara sAdhu tapa kI bhAvanA kare tathA zarIra aura kaSAyoM ko kRza kare (gA. 2026) / ratnatraya meM lage doSoM kI AlocanA kare tathA AcArya ko sabhI doSoM se avagata karA de| munisaMgha se nikalakara ekAkI Azraya le (gA. 2027-2029) / AhAra kA vikalpa tyAga de| parISaha jiite| dharmadhyAna kre| (gA. 2033-34) / trigupti kA pAlana kre| kaSAya jIte (gA. 2044) / RddhiyoM kA sevana nahIM kare (gA. 2052) / aisA jIva marakara vaimAnikadeva hotA hai (gA. 2055) / bhakta-pratyAkhyAna maraNa ke do bheda kahe haiM - savicAra bhakta-pratyAkhyAna maraNa aura avicAra bhakta-pratyAkhyAna mrnn| sahasA maraNa upasthita hone para avicAra tathA sahasA maraNa nahIM hone para savicAra bhakta-pratyAkhyAna maraNa hotA hai (gAthA 64, pR. 104) / ___ bhakta-pratyAkhyAna maraNa ke lie nimna paristhitiyA~ kahI haiM - duSprasAdhyavyAdhi, zrAmaNya ke pratikUla vRddhAvasthA, deva-manuSya-tiryaMca kRta upasarga, anukUla yA pratikUla cAritra-vinAzaka baMdhu, mitra, zatru, bhayaMkara durbhikSa, bhayaMkara aTavI meM bhramita, netra-zrotra durbala hoM, jaMghAbala se hIna, vihAra karane meM asamartha tathA anya prabala kAraNa upasthita hone para virata athavA avirata bhaktapratyAkhyAna maraNa ke yogya hotA hai, kintu jisakA cAritra aticArarahita pAlA jA rahA hai, samAdhimaraNa karAne meM sahAyaka niryApaka sulabha haiM, durbhikSa kA bhaya nahIM hai, taba vaha bhaya ke nahIM rahane para bhaktapratyAkhyAna maraNa ke yogya nahIM hai| aise meM vaha yadi maraNa kI prArthanA karatA hai to munidharma se virata hI hotA hai (gAthA 70 se 75) / ___ maraNa ke satraha bhedoM meM teraha prakAra ke maraNa kA svarUpa-kathana karane ke pazcAt zeSa cAra prakAra ke maraNa ko paMDitamaraNa ke bheda batAkara unheM samajhAyA gayA hai| isa prakAra maraNa-prakriyA samajhAkara jIva ko maraNa sudhArakara AtmakalyANa kA upAya bhI darzAyA gayA hai| vaha upAya hai smaadhi| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 samAdhi yaha zabda do zabdoM se milakara banA hai| ve haiM sama + Adhi / inameM Adhi kA artha hai mAnasika pIr3A, vedanA, cintA / sama kA artha hai samatA bhAva sukha aura duHkha meM samAna bhaav| vyAdhi kA artha hai zArIrika kaSTa, deha - cintA / AdhivyAdhiyoM meM citta sthira rakhanA athavA paMcaparameSThiyoM kA smaraNa karanA / mahApurANakAra ne likhA bhI hai| yatsamyakpariNAmeSu cittasyAdhAnamaJjasA / sa samAdhiriti jJeyaH smRtirvA parameSThinAm / / 21.226 / / te samAdhiM samAsAdya kRtvA dehavisarjanam / vAsudevAditAM yAnti nidAnakRtadoSataH / / 2. 189 / / samAdhipUrvaka zarIra tyAgakara nidAna ke doSa se nArAyaNa Adi pada kI prApti hotI hai| padmapurANa meM kahA bhI hai - bhavAnAmevamaSTAnAmantaH kRtvAnuvartanam / ratnatrayasya nirgrantho bhUtvA siddhiM samaznute / / 14.204 / / samAdhipUrvaka maraNa karanevAlA jIva adhika se adhika ATha bhavoM meM ratnatraya kA pAlanakara anta meM nirgrantha ho siddhipada pAtA hai| padmapurANakAra ne likhA bhI hai 80 -- ina ullekhoM ke anusAra bhagavatI ArAdhanA ke racayitA ne samAdhi ke sAdhaka meM nimna guNa apekSita batAye haiM yogya ho, sAdhuliMga svIkRta kiyA ho, jJAnabhAvanA meM tatpara ho, zAstra-nirUpita vinayavAna ho aura ratnatraya meM mana saMlagna yogyasya gRhItaliMgasya, jJAnabhAvanodyatasya / jJAnanirUpate vinaye vartamAnasya, ratnatraye mAnasaH iti / / pR. 173 citta kA azubha pariNAmoM ke pravAha se rahita aura vazavartI honA bhI Avazyaka hai kyoMki aisA samAhita citta hI binA thake niraticAra cAritra ke bhAra ko dhAraNa karatA hai| kahA bhI hai| - cittaM samAhidaM jassa hojjavajjidavisottiyaM vasiyaM / so vahadi NiraticAraM sAmaNNadhuraM aparisaMto / / 134 / / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 81 yahA~ citta kA tAtparya bhAvamana se hai| vaha noindriyamati hai| yaha mati noindriya matijJAnAvaraNa ke kSayopazamavAlI AtmA ke hotI hai| jaise rAga, kopa, bhaya aura duHkhAdi pariNAma naTa ke AdhIna hote haiM, isI prakAra noindriyamati bhI AtmA kI icchA se kisI eka viSaya meM rukI huI anubhava meM AtI hai| arthAt bhAvamana AtmA kI icchAnusAra kisI bhI viSaya meM lIna ho jAtA hai| samaNa vahI hai jisakA citta rAga-dveSa se abAdhita ho (pR. 174) / vacana aura zarIra se AcaraNI sAdhu kA mana yadi nizcala nahIM to zrAmaNya naSTa ho jAtA hai - kAyeNa ya vAyAe jadi vi jadhuttaM caradi bhikkhu||135|| zubhasaMkalpoM aura svAdhyAya meM mana lagAne se samatAbhAva hotA hai - . suha saMkappapayAraM ca kuNadi sjjhaaysnnnnihid||141|| . samAdhimaraNa ke icchuka ko aniyatavAsa karanA ucita kahA hai| darzanavizuddhi, sthitikaraNa, bhAvanA, atizaya arthoM meM nipuNatA aura kSetra kA anveSaNa jaise guNa aniyatavAsa meM samAhita kahe haiM - dasaNasodhI ThidikaraNabhAvanA adisayattakusalattaM / khettaparimaggaNAvi ya aNiyadavAse guNA hoti||144|| samAdhi kA icchuka bAraha varSa-paryanta niryApaka kI khoja karatA hai - evaM va do va tiNNi ya vArasavarisANi vA apridNto| NijjayavayamaNuNNAdaM gavesadi samAdhikAmo du||404|| sallekhanAM samAdhimaraNa kA hI apara nAma sallekhanA hai| isake do bheda haiM - Abhyantara aura baahy| kaSAyoM kA kRSa karanA Abhyantara sallekhanA aura zarIra ko kRza karanA bAhya sallekhanA hai| kahA bhI hai - sallehaNA ya duvihA abhaMtariyA ya bAhirA cev| abbhaMtarA kasAyesu bAhirA hodi ha sriire||208 / / bAhya sallekhanArtha sarva rasoM kA tyAga kara rUkhe-nIrasa AhAra se zarIra krama se kRza kiyA jAtA hai (gAthA 209) / isake lie bAhya tapa (anazana, sA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 avamaudarya, rasatyAga, vRttiparisaMkhyAna, kAyakleza aura viviktazayyA) dhAraNa kiye jAte haiM (gAthA 210) / inameM anazana ke prasaMga meM addhAnazana zabda caturtha Adi se lekara chahamAsa paryanta anazana ke samasta bhedoM ke lie grahaNa kiyA gayA hai (gAthA 212) / puruSa kI udarapUrti ke lie battIsa grAsa aura nAriyoM ke kukSipUraka AhAra kA pramANa aTThAisa grAsa kahA hai (gAthA 213) / sallekhanA kAla meM dUdha Adi sabakA yA yathAyogya do-tIna-cAra rasoM kA tyAga, rasa-parityAga hai (gAthA 217) / AdarapUrvaka yathAvidhi sabhI tapa aMgIkAra karate hue doSarahita vasati meM rheN| zuddha AhAra lekara hI tapa kreN| krama se AhAra kama karate hue zarIra kRza kiyA jAtA hai (gAthA . 249) / do, tIna, cAra dina aura pA~ca dina ke upavAsa ke bAda parimita aura laghu AhAra AcAmla kiyA jAtA hai| AcAmla (kAMjI) kA AhAra utkRSTa kahA gayA hai (gA. 253) / bhaktapratyAkhyAna kA kAla bAraha varSa kahA hai| isameM kAyakleza dvArA cAra varSa, dUdha Adi rasa tyAga kara phira cAra varSa, pazcAt AcAmla aura nirvikRti ke dvArA do varSa vyatIta kiye jAte haiN| eka varSa AcAmla ke dvArA aura zeSa eka varSa meM chaha mAsa madhyama tapa ke dvArA aura zeSa chaha mAsa utkRSTa tapa ke dvArA bitAtA hai (gAthA 254-256) / kSetra, kAla aura apanI zArIrika prakRti ko dhyAna meM rakhakara hI AhAra aura tapa karanA kahA hai jisase ki vAta-pitta-kapha kSubdha na hoN| (gAthA 257.) kSapaka zarIra-sallekhanA kI vidhi karate hue pariNAmoM kI vizuddhi kSaNabhara ke lie bhI nahIM chodd'e| (gAthA 258) pariNAma-vizuddhi ke lie kaSAya-sallekhanA kahI hai| (gAthA 261) sallekhanA dhAraka ye do prakAra ke hote haiM - AcArya aura saadhu| yadi AcArya sallekhanA ke bhAva karatA hai to use apanI Ayu kA vicAra kara zubha dina, karaNa, nakSatra, lagna aura deza meM, guNoM meM apane samAna bhikSuka kA vicAra kara saMgha ko kahatA hai ki 'yaha tumhArA AcArya hai' tathA navIna AcArya se kahate haiM ki Apa gaNa AcAmla (kAMjI) = laghu AhAra, cAvala kA mA~Da (pAnI jisameM cAvala ubAle ge)| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 83 kA pAlana kareM' (gAthA 273-277) / AcArya navIna AcArya se mana, vacana, kAya se kSamA yAcanA karate haiM (gAthA 278) / naye AcArya ko hitakArI zikSA bhI dete haiM ki zIla aura guNoM se Age bar3hanA (gAthA 284) / rAjAvihIna yA duSTa rAjA kA kSetra tyAga deM (gAthA 296) / jahA~ ziSya na baneM vaha kSetra bhI tyAjya hai (gAthA 297) / Aga aura AryAoM kA saMsarga varjanIya hai (gAthA 332) / zarIra vinAzIka hai| usakI rakSA saMbhava nahIM hai| yaza kI rakSA karane yogya hai kyoMki vaha naSTa nahIM hotaa| zarIra ke chUTa jAne para bhI manuSya yazarUpI zarIra se jIvita rahatA hai| kahA bhI hai - kAye pAtinI kA rakSA yazo rakSyamapAti yt| . naraH patitakAyo'pi yazaHkAyena dhaaryte|| pR.291 ___ guru kA upadeza sunakara saMgha kahatA hai - he AcArya! Apake ye vacana hamAre lie maMgalakArI hone se svIkAra haiM (gAthA 378) / isa gaNa se pUchakara AcArya ArAdhanA (sallekhanA) ke lie dUsare gaNa meM jAne kA vicAra sthira karate haiM (gAthA 386) / samAdhi kA icchuka yati bAraha varSa paryanta jinAgama sammata niryApaka ko khojatA hai (gAthA 404) / anta meM niryApaka AcArya pAkara prasanna mana se sallekhanApUrvaka kSamaka apane jIvana ko sArthaka karatA hai| niryApakAcArya bhI zrama kI paravAha na kara kSapaka kI sabhI prakAra se sevA karate haiM (gAthA 459) / sallekhanA meM deha aura kaSAya donoM kA kRSa honA Avazyaka hai| kevala zarIra kA kRza honA sArthaka nahIM hai, niSphala hai| vratAdi isameM parama sahAyaka haiN| vratoM se donoM kI sAdhanA sambhava hai| samAdhipUrvaka maraNa hI kalyANakArI hai| deha-visarjana meM harSita ho aura kisI prakAra kI AkAMkSA na kre| upanidezaka jainavidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI 0 0 0 * yaha lekha jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura se prakAzita saMskaraNa para AdhArita Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 metti khamidavvaM jadidA savadi asaMteNa paro vaM Natthi metti khamidavvaM / aNukaMpA vA kujjA pAvar3a pAvaM varAvotti / 1415 / - jadi vA savejja saMteNa paro taha vi puriseNa khamidavvaM / so asthi majjha doso Na alIyaM veNa bhaNidatti | 1416 / - 84 AcArya zivArya bhagavatI ArAdhanA yadi koI dUsarA mujhameM avidyamAna doSa ko kahatA hai to vaha doSa mujhameM hai hI nahIM, isalie usa vyakti ko kSamA kara denA caahie| kyoMki usake dvArA mere bAre meM asat doSa kahane se merI kyA hAni huI ? aura yadi vaha mujhameM vidyamAna doSa ke bAre meM kahatA hai to bhI use kSamA kara denA caahie| kyoMki vaha jo doSa kaha / batA rahA hai vaha vAstava meM mujhameM hai, vaha jhUTha nahIM kaha rahA hai| vaha to satya batA rahA hai| ataH nindA karanevAle ke prati dayA karanI caahie| kyoMki vaha becArA jhUTha bolakara aneka duHkha denevAlA pApa ekatra kara rahA hai| mere doSoM se na usameM doSa utpanna hotA hai na mere guNoM se usakA koI lAbha hotA hai, vaha to nindA karake vyartha hI apane lie pApa-arjana karatA hai| anu. - paNDita kailAzacandra siddhAntazAstrI Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 aprela 2011-2012 85 paravartI jaina hindI kAvya para 'bhagavatI ArAdhanA' kA prabhAva - DaoN. vIrasAgara jaina maMgalAcaraNa jJAna-darzana-carita-tapa kI jo parama prtipaadikaa| sakala duHkha kI nAzikA va srvsukh-sNpaadikaa|| nirgrantha yati-AcAra se karatI apUrva prbhaavnaa| namana zata-zata yogya hai yaha bhagavatI aaraadhnaa|| 'bhagavatI ArAdhanA' AcArya zivArya kA eka aisA sarasa aura lokapriya graMtha hai ki usakA usake racanAkAla se lekara abataka anavaratarUpa se parama AdarapUrvaka paThana-pAThana hotA rahA hai| na kevala paThana-pAThana hotA rahA hai, apitu paravartI sAhityakAroM kI racanAoM para usakA atyadhika prabhAva bhI par3A hai| pramANasvarUpa madhyakAlIna hindI-jaina-sAhitya se aneka uddharaNa prastuta kie jA sakate haiN| yathA - jaM aNNANI kammaM khavedi bhvsyshsskoddiihiN| taM NANI tihiM gutto khavedi aNtomuhttenn||107|| - samyagjJAna se rahita ajJAnI jisa karma ko lAkha-karor3a bhavoM meM naSTa karatA hai usa karma ko samyagjJAnI tIna guptiyoM se yukta huA antarmuhUrta mAtra meM Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 kSaya karatA hai| yaha 'bhagavatI ArAdhanA' kI gAthA hai / hindI - kAvya ke sarvotkRSTa racanAkAra kavivara paNDita daulatarAmajI isI bhAva ko apanI 'chahaDhAlA' meM isaprakAra vyakta karate haiM koTi janma tapa tapai jJAna bina karma jhareM je| jJAnI ke china mAMhi trigupti taiM sahaja TareM te / / 4.5 / / kahane kI AvazyakatA nahIM hai ki donoM kathanoM meM atyadhika samAnatA hai| itanI adhika ki 'chahaDhAlA' kI ye paMktiyA~ 'bhagavatI ArAdhanA' kI gAthA kA zabdazaH hindI-anuvAda pratIta hotI haiM / kavivara paM. daulatarAma kRta 'chahaDhAlA' meM isa prakAra kI aura bhI aneka paMktiyA~ upalabdha hotI haiM, jinameM 'bhagavatI ArAdhanA' kI gAthAoM ke bhAva se atyanta samAnatA dRSTigocara hotI hai| jaise meru samAna loha gali jAya, aisI sIta uSNatA thAya / / 1.10 / / prathama DhAla kI yaha paMkti 'bhagavatI ArAdhanA' kI nimnalikhita gAthA se lagabhaga pUrNataH samAnatA dhAraNa karatI hai - jadi koi merumattaM lohuNDaM pakkhivijja Nirayammi / unhe bhUmimapatte NimiseNa vilejja so tattha / / 1558 / / - 86 - yadi koI deva yA dAnava meru ke barAbara ke lohe ke piNDa ko uSNa naraka meM pheMke to vaha lohapiNDa vahA~ kI bhUmi taka pahu~cane ke pahale mArga meM hI narakabiloM kI uSNatA se pighala jAye / isI prakAra gehI pai gRha maiM na racai jyoM jala taiM bhinna kamala hai| 3.15 'chahaDhAlA' kI yaha paMkti 'bhagavatI ArAdhanA' kI nimna gAthA se milAkara par3hI jA sakatI hai| donoM meM adbhuta sAmya dRSTigocara hotA hai| yathA - udagammi jAyavaDDhi ya udaeNa Na lippade jahA paumaM / taha visaehiM ma lippadi sAhU visaesu usido vi / / 1102 / / jaise kamala jala meM hI utpanna huA, jala meM hI vRddhi ko prApta huA to bhI vaha jala meM lipta nahIM hotA, vaise hI sAdhu bhI saba viSayoM ke bIca rahate hue bhI viSayoM meM lipta nahIM hote / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 'chahaDhAlA' meM 'bhagavatI ArAdhanA' kA itanA adhika sAmya isa bAta kA dyotaka hai ki avazya hI chahaDhAlAkAra ne 'bhagavatI ArAdhanA' kA gahana adhyayanamanana-kaMThasthIkaraNa kiyA hogA, usI kA prabhAva unakI chahaDhAlA' para yatra-tatra dRSTigocara hotA hai| _ 'bhagavatI ArAdhanA' kA yaha prabhAva kevala paM. daulatarAma athavA 'chahaDhAlA' para hI nahIM hai, apitu jaina-kaviyoM ke samUce hI hindI-kAvya para dRSTigocara hotA hai| yahA~ hama isa bAta ko katipaya anya pramukha kaviyoM ke kAvya-udAharaNoM dvArA aura adhika spaSTa karane kA prayatna karate haiN| kavivara paM. dyAnatarAya 'dazalakSaNadharma pUjA' meM likhate haiM ki - kUre tiyA ke azuci tana meM kAmarogI rati kre| bahu mRtaka sar3ahiM masAna mAMhi kAga jyoM coceM bhrai||10.5|| 'dazalakSaNadharma pUjA' kI ina paMktiyoM para 'bhagavatI ArAdhanA' kI nimnalikhita gAthA kA prabhAva spaSTatayA dekhA jA sakatA hai - vagyo sukhejja madayaM avagAseUNa jaha msaannmmi| taha kuNimadehasaMphaMNeNa abuhA sukhaayNti||1252|| - jaise zmazAna-bhUmi meM mRtaka kI deha ko khAkara vyAghra, kUkara Adi pazu sukhI hote haiM, vaise hI viSayoM meM aMdhe ajJAnI loga azuci zarIra-aMga ko sparza kara sukha mAnate haiN| isI prakAra dazalakSaNadharma kI ukta pUjA meM hI zarIra kI azucitA ko darasAnevAlI nimnalikhita paMktiyA~ aura AtI haiM - Upara amala mala bharyo bhItara kauna vidhi ghaTa zuci khai| bahu deha mailI suguna thailI zauca guna sAdhu lhai||5.7|| ina paMktiyoM ko 'bhagavatI ArAdhanA' kI nimna gAthA se milAkara par3hA jA sakatA hai jo isa prakAra haiM - viTThApuNNo bhiNNo va ghaDo kuNimaM samaMtado gli| pUdiMgAlo kimiNova vaNo pUdiM ca vAdi sdaa||1037|| ___- jaise viSThA se bhare ghar3e ke phUTate hI saba ora mala phaila jAtA hai, durgandha phaila jAtI hai, yaha zarIra bhI viSThA se bhare ghar3e ke samAna hai, isase nirantara Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 mala kA srAva hotA rahatA hai, jaise ghAva se rudhira va rAdha kA srAva hotA rahatA hai vaise isa zarIra se srAva hotA rahatA hai| kavivara daulatarAma aura dyAnatarAya kI bhA~ti kavivara maMgatarAya ke kAvya para bhI 'bhagavatI ArAdhanA' kA vizeSa prabhAva dekhane ko milatA hai| kavivara maMgatarAya kI prasiddha kAvya-racanA 'bAraha bhAvanA' hai| yahA~ usI se do uddharaNa prastuta haiM - parvata patita nadI saritA jala bahakara nahiM haTatA / zvAsa calata yoM ghaTai kATha jyoM, Are sauM kaTatA / / anitya bhAvanA kI ukta paMktiyoM para 'bhagavatI ArAdhanA' kI nimnalikhita gAthA kA prabhAva atyanta spaSTa rUpa se dikhAI detA hai - - dhAvadi giriNadisodaM va AugaM savvajIvalogammi / sukumAladA vi hIyadi loge puvvaNhachAhI va / / 1718 / / 88 jaise parvatIya nadI pravAha se daur3atI hai vaise hI samasta jIvaloka meM Ayu pravAha se daur3atI hai, deha kI sukumAratA bhI aise naSTa hotI hai jaise subaha kI chAyA turanta naSTa hotI hai| jyoM taravara pai raina baserA paMchI A krte| kosa koI do kosa koI ur3a phira thaka thaka hAre / / ekatva bhAvanA kI ukta paMktiyA~ 'bhagavatI ArAdhanA kI nimnalikhita gAthA se bahuta kucha milatI-julatI haiM - ratiM rattiM rukkhe rukkhe jaha sauNayANa saMgamaNaM / jAdIe jAdIe jaNassa taha saMgamo hoI ||1752 || jaise rAtri meM pratyeka vRkSa para aneka pakSiyoM kA hI loka meM janma-janma meM prANiyoM kA saMyoga hotA hai| vRkSa kA Azraya lekara prAtaH gamana kara jAtA hai vaise hI saMsArI prANI Ayu ke samApta hone para pUrva zarIra va parivAra ko tyAgakara anya zarIra ko grahaNa kara naye-naye saMbaMdhiyoM ko grahaNa karatA hai| saMyoga hotA hai vaise jaise pakSI rAta ko vikrama kI 18vIM zatAbdI ke mUrdhanya kavi mahAkavi bhUdharadAsa ke kAvya para bhI 'bhagavatI ArAdhanA' kA atyadhika prabhAva dRSTigocara hotA hai| udAharaNArtha unake prasiddha mahAkAvya 'pArzvapurANa' kI nimnalikhita paMktiyA~ dekhiye Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 89 IMdhana sauM Agi na dhaapai| nadiyauM nahiM samuda smaapai| yoM bhogaviSai ati bhaarii| tRpate na kabhI tndhaarii||7.81-82|| aba ina paMktiyoM ko 'bhagavatI ArAdhanA' kI nimnalikhita gAthA se milAkara dekhie - jaha iMdhaNehiM aggI jaha va samuddo NadIsahasse hiN| taha jIvA Na hu sakkA tippe duM kaambhogehiN||1258|| - jaise IMdhana se Aga kI tRpti nahIM hotI, jaise hajAroM nadiyoM se samudra kI tRpti nahIM hotI vaise hI bhogoM se jIva kI tRpti nahIM hotii| yahA~ bhI donoM kathanoM meM jo adbhuta sAmya hai vaha samajhAne kI AvazyakatA nahIM hai| mahAkavi bhUdharadAsa ke kAvya meM aisI hI aura bhI aneka paMktiyA~ upalabdha hotI haiM, kintu yahA~ una sabakI tulanA saMbhava nahIM hai| yahA~ to kevala eka udAharaNa aura dekara hama apanI bAta puSTa karate haiN| vajranAbhi cakravartI kI vairAgyabhAvanA ke prasaMga meM mahAkavi bhUdharadAsa 'pArzvapurANa' meM likhate haiM ki - maiM cakrI pada pAya nirantara bhoge bhoga ghnere| to bhI tanaka bhaye nahIM pUrana bhoga manoratha mere||13|| 'bhagavatI ArAdhanA' kI nimnalikhita gAthA meM bhI ThIka yahI bhAva vyakta huA hai - deviMdacakkavaTTI ya vAsudevA ya bhogbhuumiiyaa| bhogehiM Na tippaMti hu tippadi bhogesu kiha annnno||1259|| - devoM ke adhipati indra, cakravartI, ardhacakrI (vAsudeva) aura bhogabhUmi ke jIva bhI bhogoM se tRpta nahIM hote taba sAdhAraNa manuSya bhogoM se kaise tRpta ho sakatA hai! arthAt aparimita sAdhanayukta, cirakAla taka jIvita rahakara svAdhIna rUpa se una bhogoM kA bhoga karake tRpta nahIM ho pAte taba sAdhAraNa manuSya jo ki alpaAyu haiM, sImita sAdhanavAle haiM tathA parAdhIna haiM unakI bhogoM se tRpti hone kI to bAta hI kyA karanA! spaSTa hai ki mahAkavi bhUdharadAsa ke kAvya para bhI 'bhagavatI ArAdhanA' kA bahuta prabhAva hai| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 ___90 isake atirikta kavivara sUracanda ne to apanI prasiddha racanA 'samAdhimaraNa pATha bhASA' kA nirmANa hI pUrI taraha 'bhagavatI ArAdhanA' ke AdhAra para kiyA hai| usake lagabhaga sabhI chandoM para 'bhagavatI ArAdhanA' kA gaharA prabhAva dRSTigocara hotA hai| udAharaNa bhI unhIM sukumAla, sukozala, gajakumAra, sanatkumAra, eNikasuta, bhadrabAhu, lalitaghaTAdi, dharmaghoSa, zrIdatta, vRSabhasena, abhayaghoSa, vidyuccara, cilAtaputra, daMDaka, abhinandanAdi, subandhu, Adi samAdhiprApta mahAmuniyoM ke diye haiM, jo 'bhagavatI ArAdhanA' meM upalabdha hote haiN| pramANasvarUpa graMtha kI 1534 se 1556 taka kI gAthAe~ dekhanI caahie| 'bhagavatI ArAdhanA' meM anekAneka gAthAe~ to aisI bhI milatI haiM jina para ekasAtha aneka hindI-kaviyoM ne kAvyaracanA kI hai| udAharaNArtha 'bhagavatI ArAdhanA' kI nimnalikhita gAthAe~ dekhie - saheNa mao rUveNa padaMgo vaNagao vi phrisenn| maccho raseNa bhamaro gaMdheNa ya pAvido dosN||1347|| idi paMcahi paMca hadA sddrsphrisgNdhruuvehiN| ikko kahaM Na hammadi jo sevadi paMca pNcehiN||1348|| - vana meM vicaraNa kara rahA hariNa vyAdha (zikArI) ke manohara gIta ko sunakara Anandita hotA huA apanI A~kheM mUMda letA hai, tabhI vyAdha apane tIkSNa bANoM se usakA prANAnta kara detA hai| (zabda, karNa-indriya kA viSaya) __ - pataMgA dIpaka kI lau ke anurAga ke kAraNa usa para ma~DarAtA hai aura antataH usameM jalakara prANa ga~vA baiThatA hai| (rUpa, cakSu-indriya kA viSaya) / - vizAlakAya hAthI hathinI ke prati anurAga ke kAraNa dhokhe se banAI / gaI khAI meM gira jAtA hai, mArA jAtA hai| (sparzana-indriya kA viSaya) ___ - phUloM ke rasa kA pAna karane ke lobha meM bhaMvarA viSavRkSa ke phUla kI gaMdha se prANa kho detA hai| (gaMdha, ghrANa-indriya kA viSaya) - machalI rasanA indriya kI lolupatA se kA~Te-yukta bhojana kara mArI jAtI hai| (svAda, rasanA-indriya kA viSaya) isa prakAra kevala eka indriya kI lolupatA ke kAraNa ye jIva apane prANa ga~vA baiThate haiM taba jo manuSya pA~coM indriyoM ke viSaya-sevana ke lie lolupa hai usakA kyA hAla hogA! Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 91 ina gAthAoM ke bhAva ko hindI ke aneka sukaviyoM ne apanI kAvyaracanAoM meM atyanta kuzalatA ke sAtha vyakta kiyA hai| vikrama kI satraha-aThArahavIM zatAbdI meM isa bhAva ko prakaTa karanevAle aneka rasAtmaka pada bhI likhe gaye haiN| pramANa-svarUpa eka pada yahA~ avalokanIya hai - he mana! terI ko kuTeva yaha, karana viSaya meM dhAve hai||ttek|| inahIM ke vaza tU anAdi tai, nija svarUpa na lakhAve hai| parAdhIna china chIna samAkula, durgati vipati cakhAve hai||1|| pharasa viSaya ke kAraNa vArana, garata parata dukha pAve hai| rasanA iMdrIvaza jhaSa jala meM, kaNTaka kaMTha chidAve hai||2|| gaMdhalola paMkaja mudrita meM, ali nija prAna khapAve hai| nayana viSayavaza dIpazikhA meM, aMga pataMga jarAve hai||3|| karanaviSaya vaza hirana arana meM, khalakara prANa lunAve hai| 'daulata' taja inako jina ko bhaja, yaha guru sIkha sunAve hai||4|| - daulata vilAsa, pada 109 tAtparya yaha hai ki 'bhagavatI ArAdhanA' paravartI hindI-jaina-sAhitya kA eka atyanta pramukha AdhAra-graMtha rahA hai| yadi yaha bhI kaha diyA jAe ki SaTkhaMDAgama, samayasAra, mahApurANa Adi aneka graMthoM kI bhA~ti yaha bhI paravartI jaina-sAhitya kA eka pradhAna upajIvya graMtha rahA hai to koI atizayokti nahIM hogii| 1. bhagavatI ArAdhanA, saMpAdaka paM. kailAzacandra zAstrI, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura, mahArASTra, saMskaraNa san 2006 2. chahaDhAlA, kavivara paM. daulatarAma (jJAnapITha pUjAMjali, bhAratIya jJAnapITha) 3. dazalakSaNa dharma pUjA, kavivara dyAnatarAya (jJAnapITha pUjAMjali, bhAratIya jJAnapITha) 4. bAraha bhAvanA, kavivara maMgatarAya (jJAnapITha pUjAMjali, bhAratIya jJAnapITha) 5. pArzvapurANa, mahAkavi bhUdharadAsa, sanmati TrasTa, muMbaI, san 2001 6. samAdhimaraNa pATha bhASA, kavivara sUracanda (vRhajjinavANI saMgraha, paM. ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura) 7. daulatavilAsa, kavivara paM. daulatarAma, bhAratIya jJAnapITha, naI dillI, san 2009 adhyakSa, jainadarzana vibhAga zrI lAlabahAdura zAstrI rASTrIya saMskRta vidyApITha naI dillI 110016 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 25 so Dajjhadi va Na vA paro rosAiTTho NIlo hadappabho ardiaggisNstto| sIde vi NivAijjadi vevadi ya gahovasiTTho v|1354| bhiuDItivaliyavayaNo uggdnnicclsurttlukkhkkho| koveNa rakkhaso vA NarANa bhImo Naro bhvdi|1355| jaha koI tattalohaM gahAya ruTTho paraM hnnaamitti| puvvadaraM so Dajjhadi va Na vA paro puriso|1356| - AcArya zivArya bhagavatI ArAdhanA - jo krodha se grasta hotA hai usakA raMga nIlA par3a jAtA hai, deha (zarIra) kI kAMti naSTa ho jAtI hai, Avega-udvega kI Aga se saMtapta hotA hai, kaNTha sUkhane lagatA hai, zarIra kA~pane lagatA hai|13541 krodha ke kAraNa bhRkuTi car3hane se mastaka para tIna rekhAe~ par3a jAtI haiN| netra lAla hokara vistIrNa (caur3e) ho jAte haiM, phailakara bAhara nikalane ko ho jAte haiN| isa taraha krodha se AviSTa manuSya dUsare manuSyoM ke lie rAkSasa kI bhA~ti bhayAnaka ho jAte haiN|1355| koI vyakti ruSTa hokara lohe kA garma piNDa uThAkara kisI dasare kA ghAta yA aniSTa karane ke lie tatpara hotA hai to vaha usa tapta lauhapiNDa pakar3ane se dUsare kA aniSTa karane se pahale apanA hAtha jalA letA hai, isa prakAra pahale usakA aniSTa ho jAtA hai arthAt krodha se AviSTa vyakti dvArA dUsare kA aniSTa ho yA na ho para pahale svayaM kA aniSTa avazya kara letA hai| anu. - paNDita kailAzacandra siddhAntazAstrI Page #106 -------------------------------------------------------------------------- _