Danadiprakarana

Author(s): Suracharya, Amrutlal Bhojak, Nagin J Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002612/1

Page #1

SŪRĀCĀRYA'S
DĀNĀDIPRAKARANA
L. D. SERIES 90 GENERAL EDITORS DALSUKH MALVANIA NAGIN J. SHAH
Edited By Pt. AMRUTLAL M. BHOJAK NAGIN J. SHAH
L D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD-9
Rial 2010_05

Page #2

HORIZ
they
अहमदाबाद
SŪRĀCĀRYA'S
DĀNĀDIPRAKARANA
L. D. SERIES 90
GENERAL EDITORS DALSUKH MALVANIA
NAGIN J. SHAH
Edited By
Pt. AMRUTLAL M. BHOJAI NAGIN J. SHAH
L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD-9
Jan Education International 2010_05

Page #3

Printed by Shri Ramanand Printing Press Kankaria Road, Ahmedabad-22, and Published by Nagin J. Sbah Director L. D. Institute of Indology Abmedabad-9
FIRST EDITION
January 1983
BRICK RUDBES
As 2 O hii. Hiery
2010_05

Page #4

सूराचार्यविरचित
दानादिप्रकरण
प्रकाशक :
लालभाई दलपतभाई भारतीय संस्कृति विद्यामंदिर अहमदाबाद - ९
2010_05
संपादक
पं. अमृतलाल मौं. भोजक नगीन .जी.
शाह

Page #5

2010_05

Page #6

PREFACE
The L. D. Institute of Indology has great pleasure in publishing the Danādiprak araña of Sūrācārya (11th Century V. S.), a pupil of Droņācārya. The work is divided into seven 'avasaras' and contains in all 537 Sanskrit verses composed in varied metres. It, as its title suggests, mainly deals with jñanadana, abhayadana, annadana and dhanadana (for the construction and protection of Jaina temples, for the installation of Jina images and for the multiplication and preservation of manuscripts).
The work was first printed in our Journal SAMBODHI Volume VIII. Now it is here being published separately in book-form, adding Introduction and Index of verses. It is hoped that the publication of this work will be of considerable value and interest to students of Indian Religions in general and Jaina Religion in particular.
L. D. Institute of Indology Ahmedabad-380 009 22nd December 1982
Nagin J. Shah
Director
2010_05

Page #7

INTRODUCTION
1. Critical Apparatus
The only extant manuscript of the Danadiprakarana composed by Sürācārya belongs to the Sanghavi Padā Jaina Jñāna Bhandāra, Patan, This Bhaņdāra is now preserved in the Hemacandrācārya Jaina Jäāna Mandir, Patan. The manuscript is incomplete. Now it has 72 folios. The first three folios are missing. Folios 4-6, 8, 15, 23, 25, 39, 74, 75 are mutilated. Hence some syllables are lost to us. These missing syllables of the verses are indicated by hyphens (-). The Ms., as we have it, has no colophon. In the Catalogue entitled 'Pattanastha Pracya Jain Bhandagariya Grantha Sūci' published by the Oriental Institute, Baroda, this ms.is numbered 307(7); see page 185. In the new list it is numbered 205(7). The ms. is not dated. But on the basis of the characteristics of the script it can be assigned to the 12th Century V. S. Nearly forty years ago Pt. Amrutlal M. Bhojak prepared the press-copy on the basis of this ms. The Late Agama-Prabhākara Munirāja Shri Punyavijayaji went through this press-copy. And on the basis of this press-copy we have edited the text printed here.
2. Date and Importance of the Work
It is mentioned in the Brahattipanika that surăcarya composed his Nemicaritamahakavya in 1090 V. S. Hence we can safely put the composition of the Dānādiprakarana in the last two decades of the 11th century V. S. This period is marked by a kind of revolution in the Svetāmbara tradition. There had existed before 11th century V. S. practice of caityavāsa by monks in the Svetāmbara tradition for several centuries. Finding the rules of conduct prescribed in the Agamas very hard for them, the caityavāsin monks acknowledged their limitations and followed moderate course of conduct. But gradually it became difficult to distinguish between moderation and laxity. Hence, as a reaction to this, there arose in the 11th century V. S. a group of Jaina Svetāmbara monks who disapproved of caityavāsa practices and advocated strict adherence to the code of conduct laid down in the Agamas. They campaigned against the laxity prevalent among the caityavāsin monks.
Of course, tradition of pure renunciation, true non-attachment and study of all śāstras - Jaina as well as non-Jaina - was maintained and continued through centuries by caityavāsı monks. Much has been written on this topic. The caityavāsi monks did not follow strictly the code of mon
2010_05

Page #8

astic conduct prescribed in the Jaina Agamas. As and when occasion demanded they adopted a course that had no sanction in the Agamas. Gradually laxity crept into the caityavāsa. So there · arose strong opposition to this institution of caityavasa that had produced great learned dignitaries and great practisers of penance. Again, it was caityavāsin monks who had preserved the tradition of the meaning of the Agamasutras.
As the first three folios of the present work are lost to us, the benediction, the scope of the work, etc. are not available to us. Yet the work at many places logically defends the caityavāsa institution against the opposition, showing the propriety from various standpoints. Some verses in defence of caityavāsa are found in avasaras VI and VII (VI. 1316, 19, 32-34, 40-46, 50-53; VII. 109, 112).
TL
The above verses are in support of the caityavāsa. But at the same time, the work praises and holds in high esteem the monks who strictly follow the code of monastic conduct, prescribed in the Jaina Agamas. (Avasara VI 75-107).
It is unwholesome and false preaching to run down the practice of charity. Those who do so are described in derogatory terms (Avasara VII 1-2, 26-27). This suggests that even in the days of our author there were some religious leaders who preached that the practice of charity (dāna) was not worthy of being followed.
The view that worship of images of Deva involves violence is refuted in Avasara VII 31-32. This means that in those days there were persons who did not favour idol-worship. At that time Jaina images were adorned with ornaments, viz. crown, tilaka, ear-ornaments (kundala), necklace, a pair of bracelets (valaya), armlets (angada) and chest-ornament (srivatsa). (Avasara IV vy 39-47).
It is well known that in the past the people and the State donated villages, fields etc. for the maintenance of a Siva temple, etc. Similarly, the practice of donating villages, fields, orchards with step-wells, dwelling places, shops, etc. for the maintenance of Jaina temple was in vogue in those days (Avasara VII 39).
Moreover, charity in respect of Jñana, abhaya, construction of Jaina temples, installation of Jaina images, etc. is also dealt with.
There occurs a reference to vacaka Umāsvāti at two places (Avasara II 14 and Avasara VII 87). After verse 87 of Avasara VII, āryās from the Praśamarati are quoted in support of the view under consideration.
2010_05

Page #9

Again, the author has borrowed one verse from the Bhagavadgita (Avasara II. 12). Many a statement occurring in the work may be viewed as Sanskrit rendering of the Agamic sentences.
3. Author Bhimadeva, a Caulukya King of Gujarat, had two maternal uncles. One who became a Jaina monk was Droņicārya, and another was Sangramasimha. On the death of Sangrāmasimha his wife approached and requested Dronācārya to teach her son Mahīpāla various Sastras. So, Dronācarya taught him Grammar, Logic, Literature and Agamas. After completing his studies Mahlpāla too became a Jaina monk as his uncle had great affection for hin. Mahlpāla accepted Droņācārya as his spiritual guru. Dronācārya conferred on him the title of Acārya and named him Sürācārya.
One day there arrived in the court of Bhimadeva important persons from the court of Bhojadeva, a king of Dhārā. They recited a gātha describing the marvellous qualities of king Bhoja. In reply to it Sürācārya composed a gatha and Bhimadeva sent it to Bhoja who on reading it was greatly impressed.
sarăcărya was a hard task master. He could not tolerate even minor lapses on the part of his spiritual disciples, and hence used to give them physical punishments. His disciples related their painful experiences to Droņācārya who strongly disapproved of Surācārya's method. But Sürācārya humbly submitted that in giving them physical punishment his only intention was to make them scholars so thorough that they could easily win the opponents in other States. At that very moment Dronācārya asked him if he could win the opponents in the court of Bhojadeva. He accepted the challenge and took an oath that he would not use ghee and milk in his diet so long as he did not win over the learned Assembly of Bhojadeva. He reported to Bhojadeva his arrival in Dhārā. He impressed Bhoja with his learning. But Bhoja never wanted that there should be persons in the court of any other king more learned than those in his own court. So, it was certain that Bjoja would not let him go alive. Fortunately he could escape and save himself with the help of Dhanapāla. He went straight to Droncāsāya in Patan. For details readers are requested to refer to the Prabhāvakacarita (V. S. 1334) by Prabhācandra, published in the Singhi Jaina Series, No. 13 pp 152-160, Bombay.
In the Brhattippanika SQrācārya's three works are listed and noted. They are as follows: (1) A commentary (Vriti) on Virastava composed by the poet Dhanapālą
Extent 225 Slokas.
2010_05

Page #10

.
9
(2) (a) Nemicarita-mabākāvya.
"श्रीनेमिचरित्र महाकाव्यं संस्कृतं गद्यपद्यमय बहुखंडितं १०९० वर्षे श्रीभोजराजराज्ये सूराचार्यकृतम्"
Jaina Sāhitya Samsodhaka vol. 1. No. 2. p. 13 (Brhattippanika Granthakramänka 510). The Prabhāvakacarita (p. 160 v. 254) refers to this work and writes : युगादिनाथश्रीनेमिचरिताद्भुतकीर्तनात् । इतिवृत्तं द्विसन्धानं व्यधात् स
artet: 1
It is noteworthy that the ms. of this work, available to the author of the Brhattipanika was mutilated. It seems it was a doublemeaning mahākavya. (b) Nemimahākāvyatippanaka - extent 1400 ślokas. (Brhattippanika No. 511) (3) Dānādiprakarana “दानादिप्रकरण सं. सूराचार्यकृतं सप्तावसरं काव्यादिबन्धं पत्र ३४”
-Brhattippanikā.
Out of these three works, 'Dānādiprakarana' only is available to us and that too in one ms. only.
4. Brief Substance :
It is notworthy that this work has the literary division 'Avasara'. Very few works having this division has come down to us. It has in all seven Avasaras. We give below the avasara-wise contents.
Avasara I expounds the importance of Dharma and good actions which cause worldly and otherworldly happiness and finally lead to even Liberation.
Avasara II extensively deals with charity in respect of Jñana and emphatically pronounces that this charity is superior to all other charity. Knowledge of what is heya (things to be avoided) and what is upade ya (things to be accepted) is essential and basic for the spiritual progress. Knowledge purifies mind, speech and body, and leads to non-attachment. Hence the importance of the words of Jina, embodying knowledge, is stressed; mode of acquiring knowledge from the spiritual teacher is explained; importance of the teacher is pointed out; venerableness of the learned is emphasised; exhortation for acquiring knowledge is made; benefits of knowledge are recounted; thirst for knowledge is praised, futility of the life of man devoid of knowledge is demonstrated; and glory of Jñana is sung.
2010_05

Page #11

10
Avasara III discusses charity in respect of fearlessness (abhayadana). Hence it classifies living beings, recognises the desire-to-live in all living beings, enumerates bad consequences of violence, advises to cultivate compassion for all living beings, contains a sermon on compassion and points out good consequences of the deeds inspired by compassion.
Avasara IV is devoted to the exposition of charity in respect of food (annadāna), construction of Jina temples, installation of Jina images, book copying, etc. Importance of giving food to the needy is stressed and various good consequences of this act are pointed out. It is said that money liberally expended on building temples, installing Jina images, fecilitating fourfold religious order and copying and preserving books liberates one from the cycle of birth and death. It exhorts one to construct Jina temples, glorfies the act and enumerates fruits one enjoys as a result of it. The acts of getting Jina images carved out and installed are praised and their fruits are mentoned. Worship of Jina images with ornaments, water, sandlepaste, etc. is lauded. Importance and good consequences of Rathayātrā are also dealt with. At one place necessity of inner purity is stressed.
Avasara V describes the nature of Agamas preached by one devoid of attachment (vītarāga) as also the nature of one who is free from all defilements, viz. ignorance, attachment, etc. It refutes the Mimāṁsaka view that Vedas are authorless. It points out the importance of the words of Jina, as also of copying and preserving Jināgamas. It deals with anekantavāda (doctrine of non-onesidedness), truth, karma theory etc. It is noteworthy that it refutes the view that Logic, Grammar, etc. (what we normally call secular sciences) are not dharmaśātras. The author wants his fellow monks not to neglect the study of these sciences, under the wrong impression that they are sustras having no connection whatsoever with Dharina (Religion). Again, he advocates the study and preservation of non-Jaina works also.
Avasara VI relates the greatness of Jaina order, points out the fruits of the worshipping the same, declares loftiness of Jaina monks, advocates indifference towards the monks of loose character, enumerates defects of the view of those who discriminate between monks, calling some deserving and others otherwise, preaches compassion for coreligionists, points out the defects of parigraha, praises Jaina monks who have renounced parigraha, advises to look after the needs of monks and exhorts to give food etc. in charity to the poor and miserable.
Avasara VII reproves those who are against charity, resutes the view that as worship of Jina involves violence it should not be practised
2010_05

Page #12

reveals the good that results from the worship of Jina, supports religious activities even though they involve arambha, etc, and stresses the importance of devotion to Jaina monks.
11
5. Acknowledgement
Though the manuscript is corrupt we have tried to make the text as flawless as possible. We are especially grateful to Late Agama-Prabhākara Muniraja Shri Punyavijayaji who generously gave us the copy which he had got prepared on the basis of the ms. already mentioned.
2 October, 1982
2010_05
Amrutlal M. Bhojak Nagin J. Shah.

Page #13

2010_05

Page #14

श्रीमत्सूराचार्यविरचित दानादिप्रकरणम्
प्रथमोऽवसरः [४-१] - - - - - - - - यतालोदं () जातिरमला सुरूपं सौभाग्यं ललितललना भोग्यकमला । चिरायुस्तारुण्यं बलमविकलं - - - - - - - - - - - - - - -- - - - पंत इदम् ॥१७॥ भुवनतिलककल्पे यत् कुले केऽप्यनल्पे । । त्रिभुवनजनवन्धे प्राणभाजोऽनवद्ये । धनकनकस - - - - -- - - - -- - - - .. - - - - - - कल्पद्वमस्य ॥१८॥ विदन्ति न हि वेदनां गदमुद्भवामाकुलाः कुलीनपुरुषा इवापरपुरन्ध्रिजातां रतिम् । यद --- - - - - - - - - - तर्जितं - - - - - - - - विमलधर्मविस्फुर्जितम् ॥१९॥ यज्जायन्ते जन्तवो जातु जातो संशुद्धायां सिद्धसिद्धाविवोच्चैः । ----------- -----------॥२०॥ [४.२] अदर्पः कन्दो रहयति रति नातिभयतो निकामं कामिन्यः कमपि कमनीयं च कमितुम् । - - - -- --- - - -- - - - - - - - - - - - स्फुरितमवसेयं स्फुटमहो ॥२१॥ शृङ्गारस्येव भृङ्गारो लीलागारं रतेरिव । सुखानामिव सत्खानिः सुम - - - - - - ॥२२॥
-------- स्येव वर्तिनी। क्रीडाधामेव धर्मस्य निर्माणमिव नर्मणाम् ॥२३॥ १. पत्रत्रयं मोपलभ्यते ।
____ 2010_05

Page #15

श्रीमत्सूराचार्यविरचितम् [५-१] ललना लोक्यते लोके यल्लोचनमहोत्सवः । - - - - - - - - कल्पितं तदकल्पितम् ॥२४॥ सौभाग्यं गुरुभ गधेयसुभगाभोग्यं सुभोगाञ्चितं देवाराधनतद्धनेन(?तत्परेण) मनसा सर्वो - - - - - । - - - - - - - - - ललनालीलाकलापोचितं तद् धर्मस्य विचक्षणा विलसितं व्याचक्षते निश्चितम् ॥२५॥
- - - स्यात् कुलीनं च कलत्रं कुशलैर्नृणाम् ॥२६॥ लज्जालङ्कारसार मधुमधुरवचोन्यासमज्ञातहासं प्रत्यु -- ----- -- - - - - - - - - - - - भक्तं नित्यानुरक्तं प्रगुणगुणगणाखण्डसन्मण्डनं स्यात् पुण्यैः पुंसोऽनुकूलं नकलितकलहं सत्कलत्रं कलत्रं ॥२७॥ ----- - - - - - - - ---- [५-२] अल्पजल्पान्यहासानि कलत्राणि सधर्मणाम् ॥२८॥ राज्याभिषेककलशाविव मन्मथस्य पीनी स्तनो घनतरौ तरुणा - - - । - - - - - ------- सन्ती पुंसः कलासु कुशलाकुशलैः कलत्रम् ॥२९॥ प्रीतेरप्यप्रीतिं कुर्वाणाः प्रोणयन्ति नेत्राणि । रूपेण करण - - - - - - - ----- ॥३०॥ यद्भीतितो हरिमनङ्गमनङ्गशत्रु
लक्ष्मी रतिर्गिरिसुता सततं त्यजन्ति । नो वल्लभं कलभकुम्भ - - - - -
६-१] ता वल्लभा शुभवशेन नरोऽनुरक्ताः ॥३१॥ नाभुक्ते वल्लभे भुङ्क्ते शेते नाशयिते शुचिः । चित्तानुवर्तिनी पुण्यैवर्तनी निर्वृतेः प्रिया ॥३२॥ ऐकवित्तेव वित्तेषु विनीता नीतिकोविदा । निर्मदा प्रमदा पुण्यैः पुंसः स्यात् सम्मदास्पदम् ॥३३॥ १. जययिते-असुप्ने । २. अपूर्वलक्ष्मीरिव ।
____ 2010_05

Page #16

भोग्या योग्या साधु बन्धूपयोग्या लोके श्लाघ्या श्लोकधर्मैक हेतुः
जाये जायते पुण्यभाजां
श्रीः कुर्वाणा निर्वृतिं निर्विवादा ||३४|| स्वपरोपकारनिपुणाः पुरुषार्थपरायणाश्चिरं सुखिनः । जीवन्ति स्पृहणीयं धर्मेण नराः सुधर्माणः || ३५॥ सत्तारुण्यं तारलावण्य पुण्यं
पीयूषं वा नेत्रपात्रप्रपेयं ।
-
दानादिप्रकरणम्
स्त्रीपुंसानां कामदेवैकधाम
प्राज्ञाः प्राहुर्धर्मबीजप्ररोहं ॥३६॥
- [६ - २ ] रिपुबलमखिलं खेलया खण्डयन्ति प्रोदण्डैर्मुण्डखण्डैरिह रणधरणीमण्डलं मण्डयन्ति । पादाङ्गुष्ठस्य कोटचा यदतुलमचलं लीलया चालयन्ति धर्मस्या [चिन्त्यश]क्तेस्तदपि विलसितं साधवः साधयन्ते ||३७||
कैलासः किल रावणेन तुलितो बाहुद्वयेनाचल:
श्रीगोवर्धनभूधरो मुरजिता तूर्ण च तीर्णोऽर्णवः । चक्री बाहुबलेन बाहुबलिना भग्नो विलग्ने रणे
किं नो निर्मलधर्मनिर्मितिरियं निर्मापयत्यद्भुतम् ||३८|| द्वात्रिंशत्सत्सहस्त्रैः सविनयविनतैः सेवितो भूपतीनां
द्विस्तावद्भिः सुरस्त्रीविसरविजयिनां कान्तकान्ताजनानाम् । रत्नैर्द्विःसैप्तसङ्घचैरनिधनसुधनैः सान्निधानैर्निधानै
मर्त्याना मूर्धवर्ती मणिरिव सुकृती वर्तते [ ७-१] चक्रवर्ती ॥ ३९ ॥
पूर्वार्जितोर्जितशुभेन भवन्ति भूपा:
श्वेतातपत्र चमरादिविचित्रचिह्नाः ।
सामन्त सन्ततिसमानतपादपद्मा
देवा इवातिरुचिरा स्फुरितोरुपद्माः ||४०||
१. कृष्णेन ॥ १. चतुःषष्टिसह सैरित्यर्थः ॥ २. चतुर्दशभिः ॥ ३. स्फुरितप्रौढलक्ष्म्यः ॥
2010_05

Page #17

श्रीमत्सूराचार्यविरचितम् अन्येऽप्यदृश्यसादृश्या दृश्यन्ते हरिणीदृशाम् । हरन्तो हृदयं हृद्याः पुण्यैः प्राप्ताः परं पदम् ॥४१॥ जगज्जनितविस्मयं त्रिभुवनाधिपत्यं परं
तृणोकृतपदान्तर निरुपमं जिनानां पदम् । विशालशुभशास्विनोऽसुलभने(मे)कमुच्चैस्तरां
स्फुरत्यखिलमुज्ज्वलं फलमफल्गुवल गुस्फुटम् ।।४२।। रात्रिंदिवं नृदिवधामनि भूरिधामा
धर्मेण निर्मलसुखं सुरनायकोऽपि । भुङ्क्ते नमत्रिदशकोटिकिरीटकोटि
सघृष्टचरणो रुचिरं चिराय ॥४३॥ ईर्ष्याविषाद[विष][७-२]मैर्विषयाभिलाष
सम्पाद्यदुःखनिवहैनिखिलैर्विमुक्ताः । मुक्ता इवातिसुखिनः सुचिरं वसन्ति
सर्वार्थसिद्धसुरधामनि धर्मतोऽन्ये ॥४४।। प्रत्यक्ष - - - - मुज्जवलमिदं चन्द्रस्य भद्रङ्कर सान्द्रप्रद्रुतचन्द्रिकामृतरसप्रक्षालितक्ष्मातलम् । लोकालोकनलोचनोत्सवकर मार्तण्डसन्मण्डलं तेजोमण्डितभूमिमण्डलमिदं पुण्यैस्तदप्याप्यते ॥४५।। जरामरणवर्जितं शिवपदं यदप्यूर्जितं
निरन्तरसुखाञ्चितं निरुपमं रुजा वञ्चितम् । अनन्तमतिदुर्लभं शुभविवे किनां वल्लभ सम[ ८-१]स्तहतकर्मतस्तदधिगम्यते धर्मतः ॥४६॥
॥प्रथमोऽवसरोऽवसितः॥
____ 2010_05

Page #18

द्वितीयोऽवसरः धर्मस्य निर्मलधियामथ साधनानि
सद्दानशीलसुतपांसि सभावनानि । श्रीमजिनोऽभ्यधित(४) विश्वजनीनवाक्यः
कस्यापि साधनविधिः किल कोऽपि शक्यः ॥१॥ ज्ञानस्याचं दानमत्रानिदानं ।
दातुर्लातुर्धर्मसिद्धेर्निदानम् । - - - न्यत् स्यात् सुवानां निधानं
तेनैवादावुक्तमेतत् प्रधानम् ॥२।। अभयान्ना[८-२]दिभ्यां(?) तु प्रवर्तननिवर्तनेन मानाम । अर्थेऽनर्थे च यथा ज्ञाता तेनोत्तमं ज्ञानम् ॥३॥ सर्वपुरुषार्थसिद्धेर्निबन्धनं धीधना वदन्तीदम् । सेन ज्ञानं ददता दत्ताः [सर्वेऽपि पुरुषार्थाः ।।४।। अन्यच्च धर्ममूलं करुणा सा ज्ञानकारणा मिद्धा । सिद्धान्तेऽपि प्रथितं प्रथमं ज्ञानं ततः करुणा ॥५।। धर्मेण चाखिलसुखानि समीहितानि
मामरेषु मनुजो लभते हितानि । धर्मः [ ९-१] समस्तसुखसि द्धिनिमित्तमुक्तः
सर्वेण वादिनिवहेन विना विवादम् ।।६।। तद्धर्मसाधनमिदं ददताखिलानि
सौख्यानि धर्मजनितानि समर्पितानि । वित्तं [पुन]र्वितरता वनितारतादि
वस्तूनि वित्तसुलभानि विलोभनानि ॥७॥ लोकेऽपि रूपके दत्ते प्रदत्तं भोजनं जनः । हेतौ कार्योपचारेण निर्विचार वदत्यदः ।।८। लोकद्वयेऽभिलषता विपुलोपकार
दातव्यमेतदनिशं करुणापरेण । ज्ञानात् परं न परमस्ति परोपकार
सम्पादनं सपदि सम्पदमादधानम् ॥९||
___ 2010_05

Page #19

श्रीमत्सूराचार्यविरचितम् ज्ञेये ज्ञात्वा ज्ञानतो ज्ञानवन्तो
हेयं हित्वा पूजनीया जनानाम् । सजायन्तेऽत्रैव जन्मन्यजत्रं
पापघ्रसादन्यजन्मन्यवश्यम् ॥१०॥ कल्याणकलापकारणं ज्ञानं सर्वविपत्तितारणम् । [९-२] मिथ्यात्वादिविरोधिवाधनं सिद्धेः सिद्धं साधु साधनम् ॥११॥ यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात् कुरुते क्षणात् । ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात् कुरुते तथा ॥१२॥ [भगवद्गीता ४.३७]. अज्ञानो यत् कर्म क्षपयति बहुवर्षकोटिभिः प्राणो । तज्ज्ञानी गुप्तात्मा क्षयत्युच्छ्वासमात्रेण ॥१३॥ वाचकमुख्योऽप्याख्यत्सज्ज्ञानादीनि मुक्तिमार्ग इति । न च मार्गणीयमपरं परमस्ति महात्मनां मुक्तेः ॥१४॥ यो दिशति मुक्तिमार्ग परोपकारी ततोऽपरो न परः । परमपदानन्दादिव भवभवनसमुद्भवान्नन्दः ॥१५॥ समीहमानैः स्वपरोपकारं
ज्ञानं सदा देयमचिन्तयद्भिः । परिश्रमं श्रीश्रमणैः स्वकीय
कृत्यान्तरं वा सुतरामतन्दैः ॥१६॥ नास्मिश्चित्तं चरति सुचिरं चिन्तनीयान्तरेषु
प्रायः [कायः प्र][१०-१]चयति न वा दुष्टचेष्टामनिष्टाम् व्यग्रं वक्रं वदति न परं येन सावधजातं
धर्मादानं तदिदमुदितं ज्ञानदानं प्रधानम् ॥१७॥ ज्ञानमेकमनेकेषामेककाल [उपक्रियाम् । करोति याति नो हानिं दत्तं वर्धेत कौतुकम् ॥१८॥
१ 'कुरुतेऽर्जुन' इति भगवद्गीतायाम् ॥
2010_05

Page #20

दानादिप्रकरणम् अपास्यति कुवासनां भवशतार्जितां तर्जितां
प्रमार्जयति दुर्जय निबिडपापरूपं रजः । प्रकाशयति च स्फुटं किमपि वस्तुतत्त्वं परं
करोति सकलं शुभं परिणता विदेषा नृणाम् ॥१९॥ मुष्णाति विषयतृष्णां पुष्णाति [१०-२] च निर्वृति हरत्यरतिम् । अमृतमिव ज्ञानमिदं कोपाबुपतापमपनुदति ॥२०॥ विलसदतुलमोदं मानसं मानमुक्तं
विपुलपुलकपूर्ण तूर्णमङ्गं विधत्ते । श्रुतिसुखमसमानं लोचने चाश्रुगर्ने
श्रुतमपि जिनवाक्यं श्रेयसानै(मे)कहेतुः ॥२१॥ दहति मदनवह्निर्मानसं तावदेव
भ्रमयति तनुभाजां कुग्रहस्तावदेव । तुलयति गुरुतृष्णा राक्षसी तावदेव
स्फुरति हृदि जिनोक्तो वाक्यमन्त्रो न यावत् ॥२२॥ [११-१] त्रुटयन्ति स्नेहपाशा झटिति विघटते दुर्निवारा दुराशा
प्रोढो गाढाधिरूढो रहयति दृढतां कर्मबन्धप्रबन्धः । ध्वंसन्ते ध्वान्तपूगा इव दिवसपतेः पातकार्थाभियोगा
योग्यानां ज्ञानयोगादुपरमति मतिर्गेहदेहादितोऽपि ॥२३॥ शास्त्राञ्जनेन जनितामलबुद्धिनेत्र
स्तन्त्रोपकल्पितमिवाखिलजीवलोकम् । लोलं विलोकयति फल्गुमवल्गुरूपं
नास्थामतो वितनुते तनुकाञ्चनादौ ॥२४॥ सज्ज्ञानलोचनमिदं भविनोऽसमानं
भूतं भविष्यदपि [पश्यति] वर्तमानम् । सूक्ष्म तिरोहितमतीन्द्रियदूरवर्ति
ज्ञेयं विलोकयति [११-२] विष्टपमध्यवर्ति ॥२५॥ विनापि चक्षुषा रूपं निश्चिन्वन्ति विपश्चितः । चक्षुष्मन्तोऽपि नाज्ञाना हेयोपादेयवेदिनः ॥२६॥
____ 2010_05

Page #21

श्रीमत्सूराचार्यविरचितम् शास्त्रनेत्रविहीनो हि वाहरोहादिवर्जितः । पशोरपि नरः पापः कथं जीवन् न लज्जितः ! ॥२७॥ नरेण शास्त्रशून्येन किं शोच्येन विपश्चिताम् । तिरश्चोऽपि जघन्येन लब्धनाशितजन्मना ॥२८॥
लाध्याः सुलब्धजन्मानः स्पृहणीया विवेकिनाम् । पूजनीया जनस्यान्ये धन्याः शास्त्रविशारदाः ॥२९।। श्रयन्ते श्रुतिनोऽश्रान्तं श्रेणिभिः श्रीमतां श्रिताः । विश्राणयन्तः श्रेयांसि श्रुतीनां विश्रुताः श्रुताः ॥३०॥ पूज्यन्ते श्रुतशालिनो [१२-१] नृपशतैराज्ञाविधेयैर्जनै--
रन्यैरप्यनुवासरं सविनयैर्भक्त्या विनेयैरिव । सेव्यन्ते च शुभोपदेशकुशला धर्मार्थकामार्थिनां
साथैः स्वार्थपरार्थतत्परधियो देवा इवाराधकैः ॥३१॥ कुर्वाणा गीर्वाणा निर्वाणार्थ श्रुतस्य बहुमानम् । श्रूयन्ते श्रुतभाजा महामुनोनां च बहुमानम् ॥३२॥ जायन्ते च यतीनां श्रुतानुभावेन लब्धयो विविधाः । फलमैहिकमामुष्मिकममलामरनरशिवसुखानि ॥३३॥ धर्मार्थकाममोक्षाणां कीर्तेश्चैकं [१२ २] प्रकोर्तितम् । ज्ञानं जलमिवावन्ध्यं धान्यानां सनिबन्धनम् ॥३४॥ इदं विदित्वा श्रुत सङ्ग्रहे गुरु
गुरुक्रमाम्भोजरतैरनारतम् । समीहमानैरसमा समुन्नति
समुधमः सद्विधिना विधीयताम् ॥३५॥ गुरुजनमुखे भक्त्या न्यस्यन् मुहुर्मुहुरीक्षणे
क्षणमपि कथां कुर्वन्नान्यां न चापरचिन्तनम् । उपचितरुचिः सूत्रस्याथै शिरोरचिताञ्जलिः
पुलकितवपुः पृष्ठे जल्पंस्तथेति समाहितः ॥३६॥ उदानन्दाश्रि(क्षिणी बिभ्रन् नेत्रपात्रे पवित्रितम् । स्वं कृतार्थ [१३-१] च मन्वानः पिबेत्तद्वचनामृतम् ॥३७॥
____ 2010_05

Page #22

दानादिप्रकरणम् नीचासनो न चासन्नो नातिदूरे न पृष्ठतः । न पार्श्वतः समश्रेण्या पुरोऽपि न पराङ्मुखः ॥३८॥ सम्मुखीनोऽग्रतः पृष्ठे स्थास्नुकायः स्थिरासनः । नैवान्नपादिकां कुर्यान्नैव पादप्रसारिकाम् ॥३९॥ अवष्टम्भं न पट्टादौ नापि पर्यङ्कबन्धनम् । नाधिक्षेपं विवादं नो न सावज्ञं न चापरम् ॥ ४०॥ व्याख्यानादन्यदाप्येषां चेतसे यन्न रोचते । अपथ्यमिव दूरेण हितैषी तद्विवर्जयेत् ॥४१॥ चित्तानुवर्ती सर्वत्र प्रविष्ट इव चेतसि । प्रवर्तेत निवर्ते[१३-२]त हितकारी प्रियङ्करः ॥४२॥ यथा पूर्व तथा पश्चाद् यथाऽने पृष्ठतस्तथा । निर्व्याजवृत्तिः पूज्यानां सुखीकुर्यान्मनः सदा ॥४३॥ इति गुरुजनं भक्त्याऽऽराध्य प्रयत्नपरायणा
विमलमनसो धन्या मान्या जनस्य सुमेधसः । श्रुतजलनिधेर्गत्वा प्रान्तं नितान्तमहीयसः ।
सपदि सुखिनः सम्पद्यन्ते पदं परसम्पदाम् ॥४४॥ नो माता सुतवत्सला न च पिता स्वामी प्रसन्नो न वा
न भ्राता सहजाञ्जसो न सुहृद। नार्था न हस्त्यादयः । यन्निष्कारणनिष्कलङ्ककरुणाः सर्वोपकारोधता
[१४-१] हेयादेयविपश्चितस्तनुमतां श्रीसूरयः कुर्वते ॥४५॥ गुरूपकारः शक्येत नोपमातुमिहापरैः । उपकारैर्जगज्ज्येष्ठो जिनेद्रोऽन्यनरैर्यथा ॥४६॥ जन्मशतैरपि शक्यं नृभिरानृण्यं गुरोर्न तु विधातुम् । तद्गुणदानाभावे ते च गुणास्तस्य सन्त्येव ॥४७॥ ततो गुरूणां चरणाम्बुजं सदा
कृतज्ञभावेन कृती निषेवते । पदं महासम्पदमन्यदोहित
हितं मनोहारि यमा(शां)सि विन्दते ॥४८॥
___ 2010_05

Page #23

श्रीमत्सूराचार्यविरचितम् ये शण्वन्ति वचो जिनस्य विधितो ये श्रावयन्त्यादता
_ मन्यन्ते बहु ये पठन्ति सुधियो ये पा[१४-२]ठयन्ते परम् । ये भूयो गुणयन्ति येऽपि गुणिनः सञ्चिन्तयन्त्युद्यता
स्ते कर्म क्षपयन्ति भूरिभवजं तापं पयोदा इव ॥४९॥ बोधयन्त्यमलबोधशालिनो
ये जनं जिनमतं महामतिम् । सत्त्वसार्थमखिले महीतले
लीलयैव परिपालयन्ति ते ॥५॥ दर्शनचारित्रादेर्शानान्तर्भावतः पृथग् नोक्तम् । तद्पज्ञापनतो न परं दानं यतोऽस्यास्ति ॥५१॥ गुणगौरवनाशकारणं
स्यादर्थित्वमतीव निन्दितम् । ज्ञानस्य तदेव वन्दितं
गुणगौरवकरमत्र कौतुकम् ॥५२॥ [१५-१] ज्ञानस्य कश्चिदपरो महिमादभुतोऽस्य
__दाताऽर्थिभिस्तदपरैः परिपूज्यतेऽतः । --------------
प्राप्तो ---- ---- - - - - ॥५३॥ - रेवामयसागर गुरुधियो याताः सृजन्ति स्वयं ।
यच्छात्राणि सुमेधसः सुकृति - - - - - - - - -- ----------------- स्तदत्तस्य निरीहमानमनसा ज्ञानस्य लीलायितम् ॥५४॥
॥ द्वितीयोऽवसरो[ १५-२]ऽवसितः ॥
___ 2010_05

Page #24

तृतीयोऽवसरः
दानं द्वितीयमभयस्य तदद्वितीयं धर्मस्य साधनमबाघनधीधनानाम् ।
दः ॥ १ ॥
वपुरिव वदनविहीनं वदनमिव विलुप्तलोचनाम्भोजम् । एतद्विकलं सकलं
विधानमनेकधा
निखिलमेतदनेन विवर्जितं
तमसि नर्तनमेव निवेदितम् ॥३॥ ज्ञानाभ्यासो गुरुजननुति
[१६-१] हानोव प्रकटमहिम श्रीरसेन्द्रान्वितानि श्रेयः साध्यं फलमविकलं कुर्युस्तद्युतानि ||४|| लाभविकलं वाणिज्यं भक्तिविहीनं च देवतास्तवनम् । ज्ञान च जीवरक्षणरहित भस्मनि हुतं नियतम् ||५|| वदतु विशदवर्ण कर्णपीयूषवर्षं
पठतु ललितपाठ भव्यकाव्यं करोतु । विमलसकलशास्त्रं बुद्धयतां शुद्धबुद्धि
यदि न खलु दयालुः स्यात्तदाऽरण्यरोदी ||६|| पठितं श्रुतं च शास्त्रं गुरु परिचरण च गुरुतपश्चरणम् । घनगजितमिव विजलं विफलं सकलं दयावि[ १६-२] कलम् ॥७॥ दीक्षाssदानं गुरुपदयुगाराधनं भावसारं
ज्ञानाभ्यासः सुचिररचितश्चित्तवृत्तेर्निरोधः ।
2010_05
गाढा: सोढा दृढतरधिया दुःसहा शीतवाताः
वावुप्तं ननु यदि दयाशून्यमेतत् समस्तम् ||८|| तदेतद्धर्मसर्वस्वं तदेतद्धर्मजीवितम् ।
रहस्यमेतद्धर्मस्य यदेतत् प्राणिरक्षणम् ॥९॥

॥२॥

Page #25

१२
श्रीमत्सूराचार्यविरचितं
जन्म पुरुषार्थरहितं पुरुषार्थो धर्मवर्जितः पुंसाम् ।
धर्मश्च दयाविकलो विफलं च विडम्बनं चेदम् ||१०|| विभवविकलो विलासी विकामिनीकश्च कामुकविलासः । रमणी च रू[ १७- १] परहिता न शोभते निर्दयो धर्मः ॥ ११ ॥ विनयविहीनं शिष्यं गुरुमपि तत्त्वोपदेशनाशून्यम् । निज्जीवदयं धर्मं न जातु सन्तः प्रशंसन्ति ॥ १२॥ जीवितव्यादपि श्रेष्ठं प्राणिनां वस्तु नापरम् । तत्साधनं तदर्थं च समस्तमपरं यतः ॥ १३॥ जन्तूनां जीविते दत्ते किं न दत्तमिहापरम् । अपनीतेऽपनीतं वा तन्मूलमखिलं यतः ॥ १४ ॥ पुत्रं मित्रं कलत्राणि जीवितार्थेऽर्थसम्पदम् । त्यजन्ति जन्तवो जातु जीवितं न कथञ्चन ॥ १५ ॥ प्राणेभ्यो नापरं प्रेयो न पुण्यादपरं हितम् । न प्राणिरक्षणादन्यत् पु[ १७-२]ण्यं जगति विद्यते ॥ १६ ॥ राज्यं प्राज्यं ललितललना मत्तमातङ्गपूगान् ।
भक्तान् पत्तीन् पवनजविनो वाजिनः स्यन्दनाँश्च । भाण्डागारं नगरनिकरं मेदिनीमन्यदिष्ट
दिव्यं सर्वे तृणमिव जनो जीवितार्थे जहाति ॥ १७॥ एकच्छत्रं ददात्येको महादाता महीतलम् । प्राणानन्यस्तु वध्यस्य प्राणदाताऽतिवल्लभः || १८ || प्राणत्राणात् परं दानं ज्ञानाभ्यासात् परं तपः । जिनागमात् परं शास्त्रं नास्त्याराध्यं गुरोः परम् ॥ १९ ॥ अभयदाननिदानतया स्तुतं
वितरणं तु विदः खलु कोविदैः । [ १८ - १] अशनसद्वसनाद्यपि दीयते
जगति जीवितपालनलोलुपैः ॥२०॥ निखिलदानफलं तदिदं मतं
मतिमतामभयस्य विहायितम् । सकलसत्त्वसमूह[समी? ]हितं
2010_05
महदतो महितं जगते हितम् ॥२१॥

Page #26

दानाविप्रकरणम् ज्ञानदानं समीहन्ते महीयांसो महाधियः। महनीया महाभागा विरलाः केऽपि मानवाः ॥२२॥ अन्नादेश्च ग्रहीतारस्तारकास्तारचेतसः । दुर्लभा मुनयोऽन्येऽपि दीनाद्याः कतिचिन्नराः ॥२३॥ सम्पत्यभावादशनादि दातुं
ज्ञानं च शक्यं सकलैर्न लोकैः ।। अदीय[ १८-२]मानेऽपि न च दयेऽपि
सम्पद्यतेऽस्मिन्नरकादिपातः ॥२४॥ अभयमदत्तं दारुणनरकादिनिपातकारणं तेन । स्ववशमकष्टमनश्वरमनिशं देयं कुशलकामैः ॥२५॥ विषयोऽस्य सर्वजीवा मुक्ताः संसारिणश्च ते द्वेधा । संसारिणो द्विधा स्युः स्थावरजङ्गमविभागेन ॥२३॥ अवनिवने पवनसखः पवनश्च वनस्पतिश्च पञ्चविधाः । स्थावरसंज्ञा ज्ञेया विकलाक्षा द्वित्रिचतुरक्षाः ॥२७॥ पञ्चेन्द्रियैः सहैते जङ्गमनाम्ना समाम्नाताः । इति जीवा निजजीवितसदृशाः सदृशा [सदा] [१९-२]श्याः ॥२८॥ नानादुःसहदुःखदूनमनसो दोना दयाभाजनं,
जायन्ते यदतीवतीव्र विविधव्याधिव्यथाव्याकुलाः । दारिद्रयोपहताः पराभवपदं यन्मानिनो मानवा.
स्तन्मन्ये परपोडनाविषतरोः पुष्पं फलं चापरम् ॥२९॥ उदग्रतारुण्यजुषां च योषितां
यदत्र वैधव्यमहाविडम्बना । भवेदथो दुर्भगतादरिद्रता
प्रभृत्यदो निर्दयताविजम्भितम् ॥३०॥ सम्पद्यते मृतापत्या पत्या नित्यं वियुज्यते । पतत्यत्यन्तसापत्न्ये स्त्री निस्त्रिंशतयाऽनिशम् ॥३१॥ इहामगर्भेषु च यान्ति जन्तवो
[१९-२] मृति कुमारास्तरुणाश्च दारुणाम् । अपूर्णकामा कमनीयकामिनी
मनोरमा निर्दयताप्रसादतः ॥३२॥
____ 2010_05

Page #27

श्रीमत्सूराचार्यविरचितम् यज्जीवलोके लोकानामकल्याणं विलोक्यते । हिंसाफलमिदं सर्व वदन्ति वदतांवराः ॥३३॥ दहनदम्भनवाहनदोहनै
वंधविबन्धनरोधनकर्तनैः । दमनभेदनखेदनमारण
प्रमुखदुःखगणैर तिदारुणैः ॥३४॥ दन्दह्यन्ते कृपाऽपात्रं विचित्रैः पशवोऽत्र यत् । स जन्तुघातसञ्जातपापपादपपल्लवः ॥३५॥ उदन्यया दुःसह[२०-१]याऽशनायया
नितान्तशीतातपवातपीडया । मृतिं मृगाद्या गुरुभिर्गदवजै
व्रजन्ति तज्जन्तुविघातचेष्टितम् ॥३६॥ असम्प्राप्तप्रतीकाराः सतां कारुण्यगोचराः ।। चिरं जीवन्ति रोगार्ता जीवघाताद्वनेचराः ॥३७॥ प्रपाय्यन्ते तप्तं त्रपु दहनकल्पं दहदहो
प्रस्वाद्यन्ते मांसं निजतनुसमुत्थं सुविरसम् । विपाट्यन्ते चित्रनिशितकरपत्रैरकरुणं
प्रशाय्यन्ते शय्यां प्रतिदहन[२०-२]हेतिप्रतिभयाम् ॥३८॥ कुम्भीपाकेन बध्यन्ते प्रास्फाल्यन्ते शिलातले । पील्यन्ते चित्रयन्त्रेषु परतन्त्रा यथेक्षवः ॥३९॥ इत्थं कदर्थनमनेकविधं सहन्ते
यन्नारका नरककूपकमध्यमग्नाः । कालं प्रभूतमतिमात्रमनन्तरालं
हिंसाफलं तदखिलं खलु खेलतीह ॥४०॥ जन्तूपघातजनितोत्कटपातकस्य
मत्वा कटुं प्रकटमत्र विपाकमेनम् । भव्या भवन्तु भवसम्भवदुःस्वभीताः
प्राणिप्रबन्ध[२१-१]परिरक्षणबद्धकक्षाः ॥४१॥ येषां यत्र समुत्पत्तिस्तेषां तत्र परा रतिः । निम्बकीटस्य निम्बेऽपि रतिर्लोकेऽपि कथ्यते ॥४२॥
____ 2010_05

Page #28

दानादिप्रकरणम् पुरन्दरः पुरन्दारै रुदारैः सममामरीम् । अधिष्ठितो यथा मर्तु तथा मोऽपि नेच्छति ॥४३॥ अमेध्यमध्ये कोटस्य सुरेन्द्रस्य सुरालये । समाना जीविताकाङ्क्षा तुल्यं मृत्युभयं द्वयोः ॥४॥ दरिद्रो दुर्भगो दुस्थः सदाधिव्याधिबाधितः । पराश्रितः पराभूतः प्राणी प्राणितुमिच्छति ॥४५॥ येन ये[२१-२]न प्रकारेण प्राणिनां जायते व्यथा । तं तं दूरेण धर्मार्थी वर्जयेद् दुर्जनं यथा ॥४६॥ सकलरोगजराविकला जना
जनितसज्जनमानसरञ्जनाः । यदतुलं विलसन्ति चिरायुष
स्तदखिलं खलु जीवदयाफलम् ॥४७॥ रति रतेरुत्तमरूपसम्पदा
सदा नुदन्त्यः सुखसम्पदा पदम् । दयानुभावेन विभूतिभाजनं
भवन्ति रामाः सुभगाः शुभाङ्गजाः ॥४८॥ कन्दपै नष्टदएँ प्रविदधदधिकं देहकान्या लसन्त्या
लोकानां नेत्रपात्रैर्नव इव रज[२२-१]नीनायकः पीयमानः । मर्त्यः पुत्रैः कलत्रैविरहविरहितो मोदते दोर्घकालं
कल्पः कल्याणहेतोरभयवितरणात्तारतारुण्यपुण्यः ॥४९॥ निासङ्गमनङ्गतापरहिता यत् प्रेयसीसङ्गताः
श्रोशृङ्गाररसैकसागरगता निश्चिन्तचित्ता नराः । नोरोगा जरसा विमुक्तवपुषो जीवन्ति पल्यत्रयं
तन्मन्येऽभयदाननिर्मललसच्चिन्तामणेश्चेष्टितम् ॥५०॥ अनुत्तरनिवासिनो [२२-२] यदतराणि भूयांस्यहो
सदा सुखमनुत्तमं शिवसुखोपमं भुञ्जते । अचिन्त(न्त्य)मवपुःक्रियं विगतपारवश्यव्यथा
व्यतीतविषयस्पृहास्तदतुलं दयायाः फलम् ॥५१॥
____ 2010_05

Page #29

श्रीमत्सूराचार्यविरचितं यन्निर्वाणे जननमरणव्याधिमुक्ते विमुक्ता
वाञ्छोच्छेदोच्छलितकलितक्लेशविश्लेषसौख्ये । प्रलाध्यस्थानोपमितिरहिते नित्यमेकान्तकान्ते
संतिष्ठन्ते विलसितमिदं प्राणिसंरक्षणस्य ॥५२॥ स्वर्गापवर्गसुखसम्पदियं परोक्षा
प्रत्यक्षमेव फलमेतदहिंसकस्य । यत्प्रस्तुतस्तुतिकृतानति विश्वविश्वं विश्वासमेति कु - - -- -- -- [२३-१] रत्वम् ॥५३॥
॥ तृतीयोऽवसरोऽवसितः॥
___ 2010_05

Page #30

चतुर्थोऽवसरः अन्नादिदानमिदमस्तनिदानबन्धं
सद्भावनाविधिपरस्य भवप्रबन्धम् । छिन्ते यशो वितनुते कुशलं प्रसूते
दातुः परं जनयतीह जनानुरागम् ॥१॥ आगांसि संस्थगयति प्रकटीकरोति
विद्यादिकं गुणगण गणनां विधत्ते । क्रुद्ध प्रसादयति सादयते विपत्ति
__सम्पत्तिमानयति किं न शुभं बिभर्ति ॥२॥ स्वर्गादिमुख्यसुखसम्पदवाप्तिहेतुः
संसारसागरसमुत्तरणैकसेतुः । दानं जिनेन सदनस्थजनस्य युक्त
मग्रेसर सुकृतसा[२३-२]धनमेतदुक्तम् ॥३॥ शूरः सुरूपः सुभगोऽस्तु वाग्मी
शस्त्राणि शास्त्राणि विदाङ्करोतु । दानं विना दिग्वलयं समस्तं
मो न कीर्त्या धवलं विधत्ते ॥४॥ आहाराद्य भवति ददता साधुदेहं प्रदत्तं
दत्ते देहे सकलमतुलं निर्मलं धर्मकर्म । तस्माद्दानं निरुपममिदं साधनं धर्मराशे
रस्याभावे विरमति यतो मुक्तिमार्गः समग्रः ॥५॥ अकलाकुशले कुलशीलवर्जिते सकल विमलगुणविकले । दातरि कल्पतराविव नरे नु रज्यन्ति जननिवहाः ॥६॥ अशेषदोषसङ्घातं दानमे २४-१]कं शरीरिणाम् । तिरोदधाति वस्तूनां रूपं वान्तप्विोद्धतम् ॥७॥ शोलं कुलं कुशलतां च कलाकलापे
शौचं शुचीनि चरितानि तथाऽपराणि । विश्राणनं तनुमतां नयति प्रकाशं
वस्तूनि रोचिरिव चण्डरुचेः प्रचण्डम् ॥८॥
2010_05

Page #31

श्रीमत्सूराचार्यविरचितम् समग्रसद्गुणग्रामग्रामणीरिव गण्यते । निर्गुणोऽपि जनैर्दाता चिन्तामणि रिवोपलः ॥९॥ कान्ता नितान्तकुपिता निजवल्लभाय
यावल्लभेत शुभदुर्लभभूषणादि । तावत् प्रसीदति निषोदति सन्निधाने
दानं प्रसाधनविधाविह सिद्धतन्त्रम् ॥१०॥ कान्ताप्रसादनविधिप्रमु[२४-२Jखं न मुख्य
दृष्टान्तमात्रमिदमत्र फलं मयोक्तम् । दानार्जितोर्जितशुभोदयतस्तु पुंसां
कल्याणमेव सकलं भवतीति युक्तम् ॥११॥ द्रविणं विश्राणयतामुपद्रवा विद्रवन्ति पुरुषाणाम् । दानं व्यसनहुताशनविनाशनधनाधनवनौषः ॥१२॥ स्पर्शनं सपदि सम्पदा पदं
हाटकस्य निपतन्ति कोटयः । पात्रदातृसदनेषु दानतः
सुप्रसिद्धमिदमागमे यतः ॥१३॥ भोगाः श्रीशालिभद्रप्रमुखतनुमतां सम्मताः सुप्रसिद्धाः
सिद्धान्ते मूलदेवप्रभृतितनुभृतां प्राज्यराज्यादयश्च । निर्वाणं श्रीजि[२५-१]नेभ्यः प्रथमपृथुतपोऽनन्तरं पारणायां
दातृणां तत्र दानात् फलमलघु भवे वादि(?) यद्वा तृतीये ॥१४॥ एक वस्तु वितीर्यमाणमडकं () राजादिसाधारणं
[राज्यं स]त्वरगत्वरं स्थिरतरं स्थूरं परव्याहृतम् । सूते कीर्तिजनानुरागसुकृतस्तोमं तथाप्युद्यमो
दाने किं न विधीयते ध्रुवमहालाभे शुभे लोभिनः ! ॥१५॥ सत्यं चेद्भवतां प्रियं धनमपि प्राणात्यये दुस्त्यजं
वृद्धिं यातममन्दसम्मदरसं चित्ते विधत्ते जनाः(१)। सुक्षेत्रेषु तदाखिलेषु वपत श्रद्धाम्बुभिः सिञ्चत
श्रेयोऽनन्तगुणं भविष्यति यतः कालेऽब(? म)लं प्राप्नुत ॥१६॥
____ 2010_05

Page #32

दानादिप्रकरणम् हर्ये रम्ये तीर्थनाथस्य बिम्बे
हाध्ये सो पुस्तके च प्रशस्ते । सप्तक्षेत्र्यां मोक्षलक्ष्मी प्रसूते
सूप्तं भव्यैः सत्तमं वित्त[२५-२]बीजम् ॥१७॥ मदनसूदनसुन्दरमन्दिरं
गरिमनिर्जितलज्जितमन्दरम् । भवति कारयतां करवर्तिनी
प्रणयिनीव विमानवरावली ॥१८॥ ये कारयन्ति सदनं भवसूदनस्य
ते भासुरं सुरविमानममानमाप्य । हारा इवातिकमनीयकुचोन्नतेषु
वक्षस्थलेषु विलसन्ति विलासिनीनाम् ॥१९॥ सुन्दरं मन्दरोदारं मन्दिरं मदनद्विषः । कारयित्वाऽधिरोहन्ति सालम्बा लीलया दिवम् ॥२०॥ भग्नाद्रिशृङ्गशृङ्गारमगारं त्रिजगद्गुरोः । निर्माय निर्मलं धाम शिवं धावन्ति धार्मिकाः ॥२१॥ ताणे पार्ण भक्तिपूर्णाः कुटीरं
___ शक्त्या जैनं ये जनाः कारयन्ते । मुख्यं सौख्यं तेऽपि मामराणां
भूयो भुक्त्वा मोक्षलक्ष्मी लभन्ते ।।२२॥ अधममध्यमसत्तम - - - [२६-१]
सदनपुस्तकसुप्रतिमादितः । भवति येन फलं न भिदेलिमं
किमुत सत्परिणामविशेषतः ॥२३॥ भो भो भव्या विभाव्येदं यतध्वं भावशुद्धये । सर्वकामदुघा श्लाघ्या भावशुद्धिः शुभात्मनाम् ॥२४॥ धर्मसत्रं गुणक्षेत्रं प्राणित्राणामृतप्रपा । श्रीजिनायतनं नाम समाम्नातं मनीषिभिः ॥२५॥ स्वर्गापवर्गसोपानं दुर्गतिद्वाररोधनम् । मन्दिरं मदनारातेरामनन्ति मनस्विनः ॥२६॥
____ 2010_05

Page #33

२०
श्रीमत्सूराचार्यविरचितं
आयान्या (?) यतते [२६ - २ ] यतो यतिजनाः कुर्वन्ति सदेशनां श्रुत्वा धर्मपरा भवन्ति भविनो भव्या भवाम्भोनिधिम् । अक्लेशेन तरन्ति दुस्तरतरं तस्मादिदं कुर्वता
कल्याणं सकलं जनस्य जनितं सत्त्वेन सत्त्वाप्तिना ||२७| मर्त्यमस्तकमाणिक्यं क्षोणीमण्डलमण्डनम् । कोsपि कारयते पुण्यः कुलकेतुर्निकेतनम् ॥ २८ ॥ तेन कृत्यं कृतं सर्वं दुष्कृतं च निराकृतम् । कृतिना कारितं येन केतनं पुण्यकेतनम् ॥ २९ ॥ रोचिष्णुरत्नचयनिर्मि [२७ - १] तनिर्मलाङ्ग
स्फाशं स्फुटस्फुरदुरुस्फुटिकां सुरूपाम् । श्रीराजपट्टघटितां प्रबलप्रवालां
कार्तस्वरप्रवरभास्वरकान्तकायाम् ॥३०॥ सद्रीतिका - रजत-दन्तमयीं महिष्ठां
श्रेष्ठां गरिष्ठशुभकाष्ठकृतप्रतिष्ठाम् ।
ये मृण्मयीमपि तनिष्ठितनुं स्वशक्त्या
निर्मापयन्ति विधिना प्रतिमां जिनस्य ॥३१॥ वियोगदौर्भाग्यदरिद्रताव्यथां
पराभवं दुस्सहदुःस्थताकथाम् । विदन्ति वार्तामपि तेन दुर्गते
रभीष्टपुण्या इव पापसङ्गतेः ॥३२॥ सत्यङ्कारोर्पितः स्वर्गे मर्त्यशर्म वशीकृतम् । शासनं लेखितं मोक्षे पुंसा कारयता जिनम् ||३३ ॥ कल्याणसम्पदखिलाऽपि वशीकृतोच्चै -
रुच्चाटितं स्वमनसो ननु वैमन[ २७- २ ] स्यम् । विद्वेषितोऽनभिमता हित सम्प्रयोगः
संस्तम्भितोऽतिशुभ वल्लभविप्रयोगः ॥ ३४ ॥
तन्नास्ति यन्न विहितं स्वहितं प्रशस्तं
तन्नास्ति यन्न दुरितं त्वरितं निरस्तम् । मन संविदधता प्रतिमाप्रतिष्ठा -
मात्मा नरोत्तमपदे गमितप्रतिष्ठाम् ||३५|
2010_05

Page #34

दानादिप्रकरणम् स्वर्विषयभुक्तिभूर्ज स्वहस्तितं सौख्यपत्तला लिखिता । मुक्तौ दूतो भूतः स्थापयतां जिनपतिप्रतिमाम् ॥३६॥ सत्पुरुषाणां मध्ये कृतो निबद्धो निवारिता सेवा । जिनराजाज्ञाराधनविधानतः फलमिदं सिद्धम् ॥३७॥ प्रतिष्ठि[२८-१]तो जगन्नाथो यावन्नालङ्कृतो नराः । कथङ्कारमलङ्कारैस्तावद् भूयेत भूतले ॥३८॥ यत्नेन रत्नखचितं रुचितं तिरीटं
ये हाटकादिघटितं स्फुटकोटिकूटम् । भक्त्या जिनाधिपतिमूर्ध्नि निवेशयन्ति
ते शेखरा इव शिरःसु नृणां भवन्ति ॥३९॥ ये जिनपतिभालतले तिलकं रचयन्ति रत्नचयरुचिरम् । स्युर्महतामपि महिता महीतलस्यापि तिलकास्ते ॥४०॥ [ २८-२] देवकर्णयुगले तु कुण्डले
कुर्वतां स्फुरितदीप्तिमण्डले । जीव नन्द जय देव केवलं
पेशलं विशति कर्णयोर्वचः ॥४१॥ प्रैवेयं ग्रीवायां समग्रजगदग्रिमस्य रचयन्ति । ये रत्नरचितमुचितं चञ्चच्चामीकरं चारुम् ॥४२॥ कण्ठोपकण्ठे कठिनस्तनीनां ___हठाल्लुठत्युज्ज्वलकण्ठिकेव । उत्कण्ठिता कोमलकामिनीनां
तेषां नतिः सन्ततमातताक्षी ॥४३॥ यस्तीर्थकृतां सुकृती हारं वक्षस्थळे[ २९-१]ऽवलम्बयति । हारायते मनोहरहरिणाक्षीणां स हृदयेषु ॥४४॥ श्रीवत्समतिविशाले जिनेशवक्षःस्थले निवेशयताम् । शेते वक्षस्तल्पे श्रान्तेव श्रोरविश्रान्तम् ॥४५॥ अङ्गदे जगदीशस्य कुर्वतामङ्गसङ्गिनी । जयश्रीः बाढबद्धेव बाहुदण्डौ न मुञ्चति ॥४६॥ यो जिनभुजयोर्भक्त्या निवेशयेन्मणिमयानि वलयानि । भूवलयं भुजयुगले प्रविलसति विलासिनस्तस्य ॥४७॥
____ 2010_05

Page #35

२२
श्रीमत्सूराचार्यविरचितं एवमादिमलङ्कारं कारयन्ति जिनस्य ये । निवारयन्ति [२९-२] दुर्वारं नरास्ते दुःखवारणम् ॥४८॥ स्नानं जगत्त्रयपतेर्विधिना विधाय
___ सर्वाङ्गसङ्गतमसङ्गतसर्वतापाः । निर्धतधौतकलधौतरुचोतिरोच्यं
श्रेयोऽनुभूय भवभावभिदो भवन्ति ॥४९॥ नश्यन्ति मलतापाचाः कुर्वतां जिनमज्जनम् । आश्चर्य न विचार्यन्ते विभूनां हि विभूतयः ॥५०॥ श्रीखण्डकुङ्कुमरसादिविलेपनानि
कप्रसन्मृगमदादिविमिश्रितानि । कृत्वा विभोः सुरभिसुन्दरदीप्रदेहा
दिव्याङ्गनाजनमनोऽभिमता रमन्ते ॥५१॥ महामूल्यै[ ३०-१]र्माल्यैः परिमलमिलन्मत्तमधुपैः
सपर्या पर्याप्तां सकल जगदाप्तस्य विधिना । विधायोल्लोचाचं विविधमनवद्य सरभसः
- सुरस्त्रीभिः सार्धं विलसति शिवं चानुवसति ॥५२॥ भक्ताधैर्भूरिभक्षद्धतजनहृदयैर्मोदकाद्यैः सुखाद्यैः
सारैश्चित्रैः पवित्रैः सुरससुरभिभिः पेयचूष्यावलेटः । वेधा सद्भक्तियुक्तं बलिमतुलफलं देवदेवाय दत्त्वा
गृह्णीताहाय भव्या निघिमिव विधिना शर्मद[ ३०-२] धर्मराशिम् ॥५३॥ दूराकारितभूरिलोकनिकरां सर्वत्र दत्ताभयां
दानानन्दितदीनमार्गणगणां सङ्गीतवा धाद्भुताम् । यात्रां चित्रविलासलास्य सुभगां तुङ्गभ्रमत्स्यन्दनां कृत्वा तीर्थ कृतां भवन्ति कृतिनो नित्यप्रवृत्तोत्सवाः ॥५४॥
॥चतुर्थोऽवसरोऽवसितः ॥
____ 2010_05

Page #36

पञ्चमोऽवसरः आगमो वीतरागस्य वचनं स्यादवञ्चनम् । सम्मोहरागरोषाः स्युर्दोषा वञ्चनहेतवः ॥१॥ युक्तायुक्तं विवेक्तुं ना मूढो परिवृढो दृढम् । [ ३१-१]ब्रूते हेयमुपादेयं द्रव्यं कूटं खरं यथा ॥२॥ रक्तो वक्ति निराचार सदाचार सुहृज्जनम् । द्विष्टो द्विषज्जनं शिष्टमाचष्टे दुष्टचेष्टितम् ।।३।। इत्थं मोहादिदोषेण पुरुषो भाषते मृषा । रागादिदोषमुक्तस्य किमुक्तो कारणं मुधा ॥४॥ वचो विचार्यमाणं तु विचारचतुरैनरः । अकर्तृकं घटाकोटिसंटङ्क नातिटीकते ॥५॥ ताल्वादिहेतुव्यापारपारवश्येन दृश्यते । अवश्यं वचनं सर्व तत् कथं कथ्यतेऽन्यथा ॥६॥ यदुत्पाद्यः पदार्थो हि निश्चितो यो विपश्चि[ ३१-२]ता । सततः सर्वदा ज्ञेयो धूमो धूमध्वजादिव ॥७॥ अथ वेदस्य कतार नर नोपलभामहे । अपौरुषेयतामस्य परिभाषामहे ततः ॥८॥ देशान्तरादावुत्पन्नाः पदार्था ये पटादयः । अदृष्टकर्तृकास्तेऽपि नन्वेवं स्युरकर्तृकाः ॥९॥ अर्थतेषां विधातारस्तदेशादिव्यवस्थितैः । प्रमोयन्ते ततः सन्तु पौरुषेयाः पटादयः ॥१०॥ ननु वेदस्य कर्तारं तद्देशादिगता जनाः ।। न जातु जानते वेत्ति कथमेतद्भवादृशः ॥११॥ वेदकर्तृपरिज्ञातृशून्यं विश्व[ ३२-१]मिदं सदा । इति यो वेत्ति सर्वज्ञः स एव भगवानिति ॥१२॥ किञ्च वेदो निज नार्थं समर्थो भाषितुं स्वयम् । यज्ञतत्फलसम्बन्धं सम्बुध्यन्ते बुधाः कथम् ॥१३॥
____ 2010_05

Page #37

२४
श्रीमत्सूराचार्यविरचितम् स्वयं सङ्कल्प्य जल्पन्तो दोषदूषितबुद्धयः । प्रेक्षावतां कथं ग्राह्यवचनाः स्युर्द्विजा यतः ॥१४॥ नरोत्तमं निराकृत्यं (त्य) नरपाशं पशुप्रियाः । धर्मोपदेशदातारं वदन्तो विप्रतारकाः ॥१५॥ ततोऽतीतादिकानन्तवस्तुविस्तारवेदकः । उपदेष्टा जिनो युक्तः सर्वसत्त्वहितो यतः ॥१६॥ प्रक्षीणदूषणव्रातः परार्थे[३२-२]कमहाव्रतः । निष्कारणो जगबन्धुर्बन्धुरः करुणाम्बुधिः ॥१७॥ अचिन्त्यपुण्यप्राग्भारः प्राप्तादभुतमहोदयः । सदेवचक्रशकादिचक्रवर्तिनतक्रमः ॥१८॥ समग्रसंशयग्रामध्वान्तविध्वंसनक्षमः । लोकालोकामलालोककेवलापूर्वभास्करः ॥१९॥ कान्तमेकान्ततः सर्वसत्त्वसार्थसुखावहम् । भाषते यज्जगन्नाथो वचनं तत् सदागमः ॥२०॥ पूर्वापराविरुद्धं दृष्टे संवाघबाधितमदृष्टे । क्वचिदप्यतीन्द्रियेऽपि हि संवादादुष्टमाहात्म्यम् ॥२१॥ कान्सो जिनैरनेकान्तो व्याहृतो व्या[३३-१]हतो न हि । जीवादिकः पदार्थो वा धर्मो वाप्यवधादिकः ॥२२॥ उत्पद्यन्ते विपद्यन्ते पदार्थाः पर्ययात्मना । ध्रवा द्रव्यात्मना सर्वे बहिरन्तश्च सर्वदा ॥२३॥ निःसन्देहविपर्यासं पर्यायैः पर्युपासितम् । बाल्यादिभिर्निजं देहं पश्यन्नेकमहर्निशम् ॥२४॥ अन्तरात्मानमप्येकं शोकानन्दादिभिर्युतम् । समस्तवस्तुविस्तारं दोष(दिष्ट) मित्थं त्रयात्मकम् ॥२५॥ 'कथं युक्तमनेकान्तं' दूषयत्येष सौगतः । सङ्गतासङ्गतज्ञानं यदि वाऽनात्मके कुतः ।२६॥ यथा प्रत्यक्षतः सिद्धं पर्यायमनुमन्यसे । द्रव्यं [ ३३-२] तथाऽनुमन्यस्व न मुनेमत्सरः क्षमः ॥२७॥ उत्पत्त्यनन्तरं नष्टे पदार्थे सर्वथा वृथा । तपोनियमदानाद्या बन्धमोक्षौ च दुर्घटौ ॥२८॥
___ 2010_05

Page #38

कानादिप्रकरणम् क्षणेन दातरि क्षीणे भोक्ता दानफलस्य कः । क्षणोऽन्यश्चेत् कृतध्वंसः स्यादेवं चाकृतागमः ॥२९॥ विनाशे प्राणिनोः सद्यो हिंसाध्यानादिकारिणोः । बन्धमोक्षो कयोः स्यातामन्ययोश्चेदहेतुको ॥३०॥ अस्तीह प्रचुरं वाच्यमरुध्यमिति नोच्यते । सुखावबोधं प्रायेण प्राणिभ्यो रोचते वचः ॥३१॥ प्रत्यक्षादिप्रतिक्षिप्तो नित्यपक्षोऽप्यसन[३४-१]तः । अपरापरपर्यायं पर्यालोक्यखिलं यतः ॥३२॥ किं च धर्माद्यनुष्ठानं निश्चलात्म[नि] निष्फलम् । न धर्मादुपकारोऽस्य नापकारोऽत्यधर्मतः ॥३३॥ ब्रह्महत्यादिदोषोऽपि नास्ति घाताद्यभावतः । बालादि न युवादि स्यान्नित्यस्याविचलत्वतः ॥३४॥ इत्येकान्तोपगमे समस्तमसमञ्जसं समासजति । तस्मादुपगन्तव्यः प्रमाणतो वस्तुपरिणामः ॥३५॥ प्रतिसमयं प्राचीन रूपमभवदुत्तरं च भवति पुनः । वस्तु ध्रुवं कथञ्चन काञ्चनवलितादि परिणामि ॥३६॥ यस्याभावे सर्वे व्यवहाराः सम्भवन्ति न जनस्य । जीयात् स जीवितसमोऽनेकान्तः सर्वथा कान्तः ॥३७॥ जीवादिकमपि तत्त्वं न विरुद्धं सत्प्रमाणतः सिद्धम् । जिनसिद्धान्ताभिहितं धर्माद्यपि सर्वसत्त्वहितम् ॥३८॥ बाधाविकलं सकलं धर्मादिकमप्यतीन्द्रियं बस्तु । युक्त युक्तिविवक(चित्र)रनुमीयत एव किश्चिदपि ॥३९॥ यत्रापि नानु[३४-२]मानं क्रमते ननु मादृशस्य मन्दमतेः । बहुधा दृष्टावञ्चनजिनवचनात्तदपि निश्चेयम् ॥४०॥ लोकोऽपि सत्यवादं संवादाद्वादिनं विनिश्चित्य । सन्दिग्धेऽर्थे साक्षिणमङ्गीकुरुते प्रमाणतया ॥४१॥ न च भगवतोऽस्ति किञ्चन वञ्चनव चने निमित्तमित्युक्तम् । जिनवचनं पुनरेतन्निश्चितमाप्तोपदेशादेः ॥४२॥
____ 2010_05

Page #39

श्रीमत्सूराचार्यविरचितं आप्तपरम्पपरया स्याद् ग्रन्थेनान्येन वचनसाम्येन । सन्दिग्पार्थे वचने क्वचन जिनोक्तत्वनिश्चयनम् ॥४३॥ लोकेऽपि श्लोकादो विपश्चितः कर्तृनिश्चिति केचित् । दृश्यन्ते सादृश्यात्] कुर्वन्तो वचनपरिचित्या ॥४४॥ धर्मास्तिकायमुख्यं कथञ्चिदप्यस्तु वस्तु किं तेन । कृत्याकृत्यं चिन्त्यं सुचेतसा पुण्यपापादि ॥४५॥ तत्रास्ति कर्म चित्र विचित्रफलसमुपलम्भतोऽनुमितम् । [३५-१] जातं हेतोः सदृशान्न दृश्यते विसदृशं कार्यम् ॥४६॥ स्याज्जातरूपजातो न राजतो जातु जातुषो वापि । वलयादिरलङ्कारस्तच्चित्राज्जायते चित्रम् ॥४॥ एकजनकादिजनिती स्त्रीपुंसौ यमलको प्रसाधयतः । भिदुरायुःसौभाग्यादिभागिनो भेदकं कर्म ॥४८॥ रजतस्थालिस्थापितनिर्मलजलजातजन्तुजातं च । विविधतनुजातिवर्ण वर्णयति नियामकं कर्म ॥४९॥ समेऽपि व्यापारे पुरुषयुगलस्यामलधियः
समाने कालादौ सकलगुणसाम्ये समजनि । यदेकस्यानर्थः प्रकटमितरस्यार्थनिचयो
विनिश्चयं कर्म स्फुटतरमितोऽस्तीत्यनुमितेः ॥५०॥ शूरः शुचिः सुवचनोऽनुपमानुरागः
प्राज्ञः कलासु कुशलः कलितेशचित्रः(त्तः)। [३५-२] यत्सेवको न लभते नृपतेरुदारा
तत्कर्मनिर्मितमिति ध्रुवमामनन्ति ॥५१॥ यन्नृपतेः क्षपणादपि वल्गु फलमफल्गु वल्लभं लभते । मधमाधमोऽपि मनुजस्तेनानुमिमीमहे कर्म ॥५२॥ दारिद्रयं विदुषां विपन्नयवतां सम्पद्गुणद्वेषिणां
वैधव्यं च वधूजनस्य वयसि प्रोल्लासिपीनस्तने । यत् प्रेयोविरहः स्थितिः सह खलैरन्यस्त्विदं दारुणं
मुक्त्वा कर्म विचेतनं विकरुणं कश्चेतनश्चेष्टते ॥५३॥
___ 2010_05

Page #40

दानादिप्रकरणम् दौर्गत्यं यदुदात्तचित्तसुधियां व्याधिव्यथाऽभोगिनां
दौर्भाग्य रमणीयरूपरमणीलोकस्य लक्ष्मीवताम् । तारुण्ये मरणं जितस्मरवपुः श्रीणां जरा श्रीमतां
नैवेदं समपत्स्यतापहृदयं कर्मा भविष्यन्न चेत् ॥५४॥ शील कुलमकल[३६-१]कं कलाकलापातिकौशलं शौर्यम् । खलजन इवोपकारं निखिल विफलयति खलु कर्म ॥५५।। नयविनयादिविभूषितमदूषितापारपौरुषं पुरुषम् । कलुषमकलितमकाले समूलकाषं कषति कर्म ।।५६।। अनुगुणेऽनुगुणं विगुणेऽन्यथा
परिजनस्वजनेष्टजनादिकम् । भवति कर्मणि हन्त ! शरीरिणां
__ नरपताविव पत्तिजनादिकम् ॥५७।। विगुणस्य पुरस्कारं कारयता गुणवतस्तिरस्कारम् ।
(धृ)ष्टादृष्टेनायं निवेदितो निबिडनिजजडिमा ॥५८॥ [३६-२] किश्चाविवाद विषयो विहाय लोकायतं विषयलोलम् । कर्मान्ये मन्यन्ते सामान्येनाऽऽस्तिकाः सर्वे ॥५९॥ धर्माधर्मी सुखदुःखसाधने धीधनैरभिदधाते । तावपि विलोकितफलौ क्वचिदिह लोकेऽपि खल्ल कुशलैः ॥६॥ संयमभाजो जनजनितपूजना भाजनं जना यशसाम् । दृश्यन्ते द्वन्द्वद्वयवियोगिनो योगिनः सुखिनः ॥६१॥ आरम्भे संरम्भात् परिग्रहे चाऽऽग्रहा[६] द्विधा द्वन्द्वः। तनुचित्तसङ्गतो वा न सङ्गतस्त्यक्तसङ्गानाम् ॥६२॥ रागादिरोगपूगापगमात् पर[३७-१]मसुखसङ्गमः सुगमः । आगमर्गादतोऽनुभवानुमानसिद्धो विशुद्धबुद्धीनाम् ॥१३॥ शमोपशमसमुत्थं समनुभवन्त्येव लेशतः शमिनः । शिवशर्म चानागतमुपागतं योगरागेण ॥६४॥ अनुमीयतेऽत एव हि रागाभावः सदुपशमातिशये । सद्भावनया दाह्याभाव इव हुताशनातिशये ॥६५॥ यो यस्येह विरोधी दृष्टस्तस्योदये तदितरस्य । भवति विनाशोऽवश्यं दाह्यस्येवानलाभ्युदये ॥६६॥
___ 2010_05

Page #41

श्रीमत्सूराचार्यविरचितं ज्ञानोपशमोपचयादज्ञानानुपशमापचयदृष्ट्या । म[३७-२वधार्यते विरोधादज्ञानादेः क्षयोऽत्यन्तम् ॥१७॥ चिरकालालीनं कलधौतोपलमलमिव प्रयोगेण । झटिति विघटते जन्तोः कर्म ज्ञानादियोगेन ॥६॥ पापस्यापि विलोकयन्ति लोकाः फलं दारुणं
चौराणां वधबन्धनं बहुविधं वित्तापहारादिकम । जिह्वाच्छेदनभेदनान्यपयशो लोके मृषाभाषिणां
नानाकारनिकारमङ्गविगमानन्याङ्गनासङ्गिनाम् ॥६९॥ सुव्यक्तफलं पापं यस्य चिकीर्षाऽपि चित्तसन्तापम् । कुरुते करणमकरुणं नृणां प्राणद्रविणहर[३८-१]णम् ॥७०। अर्हच्छीचूडामणिकेवलिकाज्योतिरमलशास्त्रादेः । संवादिनो जिनोक्तादतीन्द्रियेऽप्यागमः सत्यः ॥७१॥ एवंबिधसिद्धान्तात् सर्वज्ञः साधु साध्यते साधु । विप्रतिपत्तौ झटिति प्रकटं कूटस्य दुर्दशस्यापि ॥७२॥ लिङ्गागमविगमे यो यहतं जल्पति स वेत्ति तदवश्यम् । कम्थां कथयस्तथ्यां नर इव लिङ्गागमापगमे ।।७३॥ मैवागमोऽस्त्यमूलः सम्बद्धाग्रहणतो न लिङ्गमपि । सध्यमतीन्द्रियमर्थ साक्षाद्विदितं जिनो वदति ॥७४॥ धर्म विशुद्धमधिगच्छति [३८-२] साधुबोधो
यः श्रद्दधात्यविधुरो विधिना विधत्ते । सम्बोधयत्यबुधभव्यजनं भवाब्धे
__ रुत्तारकः स करुणः स गुरुर्गुणाढ्यः ॥७५॥ यो बोद्धा श्रद्धालुः स्पृहयालुः शिवपदाय सुदयालुः । धर्म गृणाति जनमनुग्रहयालुः सोऽपि गुरुरतन्द्रालुः ।।७६॥ देवागमगुरुतत्वं परीक्षितं पण्डितैरुपादेयम् । तापाचैरिव काश्चनमिह वञ्चनमश्चनमनर्थे ॥७७।। गुरुदेवयोः स्वरूपं निरूपितं प्रक्रमागतं किमपि । आगमतत्त्वं प्रकृतं समासतस्तत् समाम्नातम् ।।७८॥ आगमाधि[३९-१]गमनीयमशेषं निर्दिशन्ति खलु धर्मविशेषम् । भागमव्यपगमे हि नियोगाज्जायते सकलधर्मविलोपः ॥७९॥
___ 2010_05

Page #42

दानादिप्रकरणम् मालोकेन विना लोको मार्ग नालोकते यथा । विनाऽऽगमेन धर्मार्थी धर्माध्वानं जनस्तथा ॥८॥ उच्छिद्यमानो यत्नेन धर्मानुच्छेदवाञ्छया। आगमः सति सामर्थे रक्षणीयो विचक्षणैः ।।८१॥ सन्धार्याः सपरिच्छदाः श्रुतधरा वस्त्रान्नपानादिना
लेख्यं शस्तसमस्तपुस्तकमहावृन्दं सदानन्दनम् । आत्मीयं हिमरश्मिमण्डलतले नामेव नामामलं
दत्त्वा बन्धन- --[३९-२]दिविधिना संरक्षणीयं सदा ।।८२॥ द्रविणं साधारणमुरुकरणीयमथादरेण भरणीयम् । पुस्तकसङ्घादीनां निमित्तमापत्तिसम्पत्तौ ।। ८३॥ कुर्वाणा निर्वहणं धर्मस्यानिधनमित्थमिह धनिनः । बध्नन्त्यनुबन्धि शुभं निबन्धनं बन्धनविनाशे ।।८४॥ तर्कव्याकरणाचा विद्या न भवन्ति धर्मशास्त्राणि ।। निगदन्त्यविदितजिनमतजडमतयो जनाः केऽपि ॥८५॥ द्रव्यानुयोगः सकलानुयोगमध्ये प्रधानोऽभिदधे सुधीभिः । तर्कः प्रमाणं प्रणिगवतेऽसौ सद्धर्म[४०-१]शास्त्रं ननु दृष्टिवादमा८६॥ गणिते धर्मकथायां चरणे द्रव्ये भवेयुरनुयोगाः ।। व्याख्यानानि चतुर्णा तुर्यों वर्थः समाख्यातः ॥८७॥ मिथ्यादृष्टिश्रुतमपि सद्दृष्टिपरिग्रहात् समीचीनम् । किं काश्चनं न कम्र रसानुविद्धं भवति ताम्रम् ॥८८।। दीप इव शब्दविधा परमात्मानं च दीपयत्युच्चैः ।। मात्मप्रकाशनेऽपि हि जडानि पुनररन्यशास्त्राणि ॥८९। पङ्गः पथि गच्छेदपि नाशब्दविशारदो नरः शास्त्रे । कथमप्यर्थविचारे पदमपि चतुरोऽपि सञ्चरति ॥९॥ व्याकरणालङ्कारश्छन्दःप्रमुखं जिनोदितं मुख्यम् । सुगतादिमतमपि स्यात् स्यादङ्क स्वमतमकलङ्कम् ॥११॥ मुनिमतमपि विज्ञातं न पातकं ननु विरक्तचित्तानाम् । यत् सर्वं ज्ञातव्यं कर्तव्यं न त्व[४०-२] कर्तव्यम् ॥१२॥ विज्ञाय किमपि हेयं किञ्चिदुपादेयमपरमपि दूष्यम् । तनिखिलं खलु लेख्यं ज्ञेयं सर्वज्ञमतविज्ञैः ॥९॥
____ 2010_05

Page #43

श्रीमत्सूराचार्यविरचितम्
लेखयन्ति सकलं सुधियोऽनुयोगं शब्दानुशासनमशेषमलङ्कृतीश्च ।
छन्दांसि शास्त्रमपरं च परोपकार - सम्पादनैकनिपुणाः पुरुषोत्तमास्ते ॥ ९४ || ते धन्या घनिनस्त एव भुवने ते कीर्तिपात्रं पर तेषां जन्म कृतार्थमर्थनिवहं ते चाऽऽवहन्त्वन्वहम् । ते जीवन्तु चिर नराः सुचरिता जैनं शुभं शासनं
मज्जद्गुरुदुः षमाम्बुधिपयस्यभ्युद्धरन्ति स्थिराः ॥९५॥ किं किं तैर्न कृतं न किं विवपितं दानं प्रदत्तं न किं
के arssपन्न निवारिता तनुमतां मोहार्णवे मज्जताम् । नो पुण्यं किमुपार्जितं किमु यशस्तार न वि [ ४१ - १]स्तारितं सत्कल्याणकलापकारणमिदं यैः शासनं लेखितम् ॥ ९६ ॥ निक्षिप्ता वसतौ सती क्षितिपतेः सम्पत्प्रमोदास्पदं
भाण्डागारतमाम स्थिरतर श्रेष्ठ गरिष्ठं पदम् । सत्यङ्कारितमक्षयं शिवसुखं दुःखाय दत्तं जलं
धन्यैस्तैः स्वधनैरलेखि निखिलं यैर्वाङ्मयं निर्मलम् ॥९७॥ ॥ पञ्चमोऽवसरोऽवसितः ॥
2010_05

Page #44

षष्ठोऽवसरः सङ्घोऽनघः स्फुरदनर्धगुणौ[घ]रत्न
__रत्नाकरो हितकरश्च शरीरभाजाम् । निःशेषतीर्थकर मुख्यमुनीन्द्रमान्यः
पूज्यो गुरुस्त्रिभुवनेऽपि[४१-२] समोऽस्य नान्यः ॥१॥ श्रीसचतः स भवतीति कृतज्ञभावात्
पूज्यं ममापरजनाः परिपूजयन्तु । कार्य विनाऽपि विनयो गुरुणाऽपि कार्यः
प्रख्यापयन्निति जिनोऽपि नमस्यतीमम् ॥२॥ क्लेशापहं सपदि सुन्दरनामधेयं ।
स्मृत्याऽप्यमुष्य परिपुष्यति भागधेयम् । आलापमात्रमपि लुम्पति पातकानि
कां योग्यतां तनुमतां तनुते न योगः ॥३॥ श्रीसद्धे परिपूजिते किमु न यत् सम्पूजितं पूजकै
रेतस्मिन् गृहमागते किमु न यत् कल्याणमभ्यागतम् । एतत्पादसरोजरा[४२-१]जिरजसा पुंसां समारोहता
मूर्धान प्रविधीयते यदधिको शुद्धिस्तदत्रादभुतम् ॥४॥ यत् किश्चनापि सके नियोजितं वितनुते विशिष्टफल[म् । तोयमिव शुक्तिसम्पुटपतितं मुक्ताफलं विमलम् ॥५॥ भनघे सङ्के क्षेत्र श्रद्धाजलसिक्तमुप्तमल्पमपि । अनयति फलं विशालं विटपिनमिव वटतरोबीजम् ॥६॥ वित्तं वितीर्ण विस्तीर्णे पवित्रे पात्रसत्तमे । सङ्घ सजायतेऽनन्तं न्यस्तमर्ण इवार्णवे ॥७॥ समस्तः पूजितः सङ्घः एकदेशेऽपि पूजिते । विन्यस्तमस्तके[४२-२] पुष्पे पूज्यो जायेत पूजितः ॥८॥ गजबजस्येव दिशागजेन्द्राः
सङ्घस्य मुख्यास्तु मता मुनीन्द्राः । तेभ्यः प्रदानं विधिना निदान
निर्वाणपर्यन्तसुखावलीनाम् ।।९।।
2010_05

Page #45

श्रीमत्सूराचार्यविरचितम् साधवो जङ्गम तीर्थ जल्पज्ञानं च साधकः । साधवो देवता मूर्ताः साधुभ्यः साधु नापरम् ॥११॥ तीर्थ ज्ञानं देवता नोपकुर्यात्
सत्त्वानित्थं साधुसार्थों यथोच्चैः । धर्माधर्मप्रेरणावारणाभ्या
मर्थानौँ साधयन् बाधयश्च ।। ११॥ साधूपदेशतः सर्वो धर्ममार्गः प्रवर्तते । विना तु साधुभिः सर्वा तद्वार्ताऽपि निवर्तते ॥१२॥ चारित्रं दर्शनं ज्ञानं मुनिभ्यो नापरं मतम् । त्रयाच नापरं पूज्यं कथं प[ज्याः] न [४३-१] साधवः ॥१३॥ क्वचित् त्रयं द्वयं क्वापि दर्शनार्थोद्यमः क्वचित् । प्रायो न निर्गुणो लिङ्गी स्तुत्यः सर्वस्ततः सताम् ॥१४॥ चित्रेऽपि लिखितो लिङ्गी वन्दनीयो विपश्चिताम् । निश्चितं किं पुनश्चित्तं दधानो जिनशासने ॥१५॥ नानारूपाणि कर्माणि विचित्राश्चित्तवृत्तयः । आत्मनीनं जनः कोऽपि कथञ्चन करोत्यतः ॥१६॥ तस्मान्महान्तो गु[४३-२]णमाददन्तां
दोषानशेषानपि सन्त्यजन्तु । गृह्णन्ति दुग्धं जलमुत्सृजन्ति
हंसाः स्वभावः स निजः शुचीनाम् ॥१७॥ गृह्णन्नामापि नामेह कुर्वन्नामादि किं पुनः । जिनस्य मन्ये मान्यः स्यात् तब्रतानां स्वभावतः ॥१८॥ लेखवाहोऽपि भूपस्य भक्तियुक्तैर्नियुक्तकैः । मान्यते निर्गुणोऽप्येवं लिङ्गी जिनमतस्थितैः ॥१९॥ सर्वज्ञो हृदये यस्य वाचि सामायिकं करे । धर्मध्वजो जगज्ज्येष्ठो ग्रामणीर्गुणिनामसौ ॥२०॥ न सन्ति येषु देशेषु साधवो धर्मदीपकाः । नामापि तेषु धर्म[४४-१]स्य ज्ञायते न कुतः क्रिया ॥२१॥ धर्म कुर्वन्ति रक्षन्ति वर्धयन्ति सुमेधसः । कथं न वन्द्या विश्वस्य साधवो धर्मवेधसः ॥२२।।
____ 2010_05

Page #46

दानादिप्रकरणम् करणकारणसम्मतिभिस्त्रिधा
वचनकायमनोभिरुपार्जयन् । कथमपीह शुभं शुभचेतसां
मुनिजनोऽजनि पूजनभाजनम् ॥२३॥ ज्यायः पात्रं श्रेयश्चित्तं स्वायत्तं सद्गेहे वित्तम् । एतल्लभ्य पुण्यैः पूर्ण मुक्तिप्राप्तेर्यानं तूर्णम् ॥२४॥ ज्ञानोत्तमं किमपि किञ्चन दर्शनाढयं
__पात्रं पवित्रितजगत्त्रयसच्चरित्रम् । किश्चित् त्रयोगुणमयं द्विगुणं समग्रैः
यु[४४-२]क्तं गुणैः किमपि पूज्यमशेषमेव ॥२५॥ मिथ्यात्वध्वान्तविध्वंसे पटीयांसो महौजसः। सद्वृत्ताः कस्य नो पूज्याः स्युः सूर्या इव सूरयः ॥२६॥ तारका इव भूयांसः स्वप्रकाशकरा नराः । प्रकाशयन्तस्तत्त्वानि दुर्लभा भास्करा इव ॥२७॥ किञ्चित्प्रकाशपटवो बहवोऽपि पापाः
सन्तापका हुतवहा इव सन्ति लोके । लोकम्प्रि(म्पृ?)णाः प्रकटिताखिलवस्तुतत्त्वाः
सत्त्वाधिकाः शशधरा इव पुण्यलभ्याः ॥२८॥ उज्जासयन्तो जाड्यस्य पदार्थानां प्रकाशकाः । भास्क[४५-१]रा इव दुष्प्रापाः साधवो विश्वपावनाः ॥२९॥ निःशेषनिर्मलगुणान्तरसारहेतौ ।
संसारसागरसमुत्तरणैकसेतो । ज्ञाने यतेः सति सतामतिपूजनीये
दौर्जन्यमन्यगुणवीक्षणमेव मन्ये ॥३०॥ आलोकेनैव सन्तापं हरन्तोऽतिमनोहराः । बुधप्रिया विलोक्यन्ते क्वापि पुण्यैः सितांशुकाः ॥३१॥ ज्ञानाधिको वरतरः स्वपरोपकारी
मुक्तक्रियोऽपि मतमुन्नमयन् महात्मा । सुष्यतोऽपि करणेन तु शास्त्रशून्यः
स्वार्थेऽपि यः कुशलतावि[४५-२]कलो वराकः ॥३२॥
____ 2010_05

Page #47

श्रीमत्सूराचार्यविरचितम् जैनं प्रभावयति शासनमङ्गिसार्थ
यो बोधयत्यनुपमः कृपया परीतः । त्यक्तक्रियः कथमसौ न कथं तपस्वी
स्वाध्यायतो न हि तपोऽस्त्यधिकं न कृत्यम् ॥३३॥ स(अ)ज्ञानि(न)तो मूर्खमतीव साधु
यः कष्टचेष्टानिरतं स्तुवीत । मार्गज्ञमन्धं स वदेत् सुदृष्टेः
समः समाने हि समेति रागम् ॥३४॥ एनांसि योऽहिरजसाऽपि निहन्ति वाचा
मोहं व्यपोहति दृशाऽपि पुनः पुनाति । सङ्गेन दुःखमपनीय तनोति सौख्यं
ज्ञानी सतां स महनीयमहानुभावः ॥३५॥ [४६-१] ज्ञाने सति भवत्येव दर्शनं सहभावतः । तेनोभयमिदं पूज्यं विभागस्तु विशेषतः ॥३६॥ शुश्रषा धर्मरागो जिनगुरुजनयोः पूजनाधाभियोगः
संवेगो निर्विदुच्चैरसमशमकृपाऽऽस्तिक्यलिङ्गानि येषाम् । शङ्काकाङ्क्षाधभावो जिनवचनरते धार्मिके बन्धुबुद्धिः
श्रद्धानं सप्ततत्व्यामिति गुणनिधयः सदृशस्तेऽपि पूज्याः ॥३७॥ दर्शनं प्रथमकारणमुक्त
मुक्तिधामगमने मुनिमुख्यैः । ज्ञानमत्र सति तावदवश्य
सम्भवेदपि न वा चरणं तु ॥३८॥ इदमशे[४६-२]षगुणान्तरसाधनं
___ सकल सौख्यनिधानमबाधनम् । कुगतिसङ्गतिनिश्चितवारणं
निखिलदारुणदूषणदारणम् ॥३९॥ अपगतोऽपि मुनिश्चरणाद् दृशि
स्थिरतरः सुतरां परिपूज्यते । शुभमतेमहतां बहुमानत:
परिणतिश्चरणेऽपि भवेदिति ॥४०॥
___ 2010_05

Page #48

दानादिप्रकरणम् साधुश्चारित्रहीनोऽपि समानो नान्यसाधुभिः । भग्नोऽपि शातकुम्भस्य कुम्भो मृद्धटकैरिव ॥४१॥ यद्यऽद्य दुःषमादोषादनुष्ठानं न दृश्यते । केषाश्चिद् भावचारित्रं तथापि न विहन्यते ।।४२॥ सातिचारचरित्राश्च काले[४७-१]ऽत्र किल साधवः । कथितास्तीर्थनाथेन तत् तथ्यं कथमन्यथा ॥४३॥ कालादिदोषात् केषाञ्चिद् व्यलोकानि विलोक्य ये । सर्वत्र कुर्वतेऽनास्थामात्मानं वञ्चयन्ति ते ॥४४॥ . वहन्ति चेतसा द्वेषं वाचा गृह्णन्ति दूषणम् ।। अनम्रकायाः साधूनां पापिनो दर्शनद्विषः ॥४५॥ इहैव निन्द्याः शिष्टानां मृता गच्छन्ति दुर्गतिम् । निवर्तयन्ति संसारमनन्तं क्लिष्टमानसाः ॥४६॥ इदं विचिन्त्यातिविविक्तचेतसा
यमेव किञ्चिद् गुणमल्पमञ्जसा । विलोक्य साधु बहुमा[४७-२]नतः सुधीः
प्रपूजयेत् पूर्णमिवाखिलैर्गुणैः ॥४७॥ तथा लभेताविकलं जनः फलं
निजाद विशुद्धात् परिणामतः स्फुटम् । अभीष्टमेतत् प्रतिमादिपूजने
फलं समारोपसमर्पितं सताम् ॥४८॥ काष्ठोपलादि गुरुदेवबुद्धया
ये पूजयन्यत्र विशिष्टभावाः । ते प्राप्नुवन्त्येव फलानि नूनं
भावो विशुद्धः फलसिद्विहेतुः ॥४९॥ कालोचितं साधुजनं त्यजन्तो
__ मार्गन्ति येऽन्यं कुधियः सुसाधुम् । दानादिपात्रं द्वितयाद् विहीना
स्ते दुर्गति यान्ति हि दुर्दुरूढाः ॥५०॥ [४८-१]वस्त्रादिदानमात्रेऽपि पात्रापात्रपरीक्षणम् । क्षुद्राः कुर्वन्ति यत् केचित् तत् कार्पण्यस्य लक्षणम् ॥५१॥
____ 2010_05

Page #49

श्रीमत्सूराचार्यविरचितम् गेहे समागते साधावौषधादिसमीहया । अवज्ञा क्रियते यत्तु पातकं किमतः परम् ॥५२॥ अन्यत्रापि सधर्मचारिणि जने मान्ये विशेषान्मुनौ
____दृष्टे साधुनिधाविवापनिधने बन्धाविवातिप्रिये । यस्योल्लासिविकासहाससुभगे स्यातां न नेत्राऽऽनने
दूरे तस्य जिनो वचोऽपि हृदये जैन न सन्तिष्ठते ॥५३॥ विलोक्य साधुलोकं यो विकासितविलोकनः । [४८-२] भमन्दानन्दसन्दोहः स्यात् स देही सुदर्शनः ॥५४॥ इदं दर्शनसर्वस्वमिदं दर्शनजीवितम् । प्रधानं दर्शनस्येदं वात्सल्यं यतू सधार्मिके ॥५५।। येषां तीर्थकरेषु भक्तिरतुला पापे जुगुप्सा परा
दाक्षिण्यं समुदारता शममतिः सत्योपकारे रतिः । ते सद्धर्ममहाभरैकधवलाः पोता भवाम्भोनिधौ
भन्यानां पततां पवित्रितधराः पात्रं परं सदृशः ।।५६॥ चारित्रिणस्तृणमणी गणयन्ति तुल्यं
पश्यन्ति मित्रमिव शत्रुमरागरोषाः । किं भूयसा निजवपु[४९-१]ष्यपि निर्ममत्वा
ये ते परं त्रिभुवनार्चितमत्र पात्रम् ॥५७॥ ये नित्यं प्राणिरक्षाप्रणिहितमतयोऽसत्यसन्न्यागयुक्ता
स्त्यक्तस्तेया मृगाक्षीमुखसुखविमुखा मुक्तमुक्तादिमूर्छाः । मूर्ता धर्मा इवैते जितमदमदना मन्दिरं मन्दरागाः ।
पादीयै पांशुपातैरिह यतिपतयः पुण्यभाजां पुनन्ति ॥५८॥ त्रिभुवनमिदं व्याप्तं चित्रैश्चराचरजन्तुभिः
स्वभरणपरैः पीडां कर्तुं परस्य सदोद्यतैः । सदपि[४९-२] न तनुत्यागेऽप्यन्यं हिनस्ति कदाऽपि यः
कथमिव मुनिर्मान्यो न स्यात् स देव इवापरः ॥५९॥ लोभक्रोधाद्यैः प्राणनाशेऽप्यसत्यं
ये नो भाषन्तेऽशेषभाषाविधिज्ञाः । लोकातिक्रान्तैकान्तकान्तोरुसत्त्वाः
सत्त्वांस्ते वाचाऽप्येनसो वञ्चयन्ति ॥६॥ १ पादानामिमे पादीयाः तैः चरणसत्कैरित्यर्थः ।
2010_05

Page #50

30
दानादिप्रकरणम् निपतितमपि किञ्चित् काञ्चनाद्यन्यदीयं
विषविषधरकल्पं कल्पयन्त्यप्यनल्पम् । विजितविषमलोभा ये जगज्जातशोभा
गृहमिह शुभभाजां ते भजन्ते यतीन्द्राः ॥६॥ रामाणां नयने पयोजजयिनी लोले पयोबुबु[५०-१]दौ
सत्कान्ती कलशोपमौ घनकुचौ पीनौ च मांसार्बुदौ । वक्त्रं पूर्णशशाङ्ककान्ति कलये चर्मावृतं कैकसं
यः सद्भावनया सतां स भुवने वन्द्योऽवनीपावनः ॥६२॥ ललितललनालीलालापैर्विलोलविलोकितै
रलसचलितैश्चित्राकारैर्विलासविचेष्टितैः । न हरति म(य)तेर्यस्यालोके मनागपि मा[५०-२]नसं
मनुजवपुषा मन्ये देवः स मान्यशिरोमणिः ॥६३॥ विषधरशिरोरत्नं यत्नं विनाऽऽददते बला
दरिबलमपि प्रौढं बाढं जयन्ति महौजसः । जगति मनुजा ये विक्रान्ता विषोढुमहो क्षमाः
क्षणमपि न तेऽप्येणाक्षीणां कटाक्षनिरीक्षणम् ॥१४॥ ते शूरास्ते शरण्या रिपुशरविसरस्तैरपास्तः समस्त
स्तैः[५१-१] सम्प्राप्ता जयश्रीः सपदि दशदिशाः शोभितास्तैर्यशोभिः । ते कल्याणैकपात्रं त्रिभुवनर्जायनः सुभ्रवां दृष्टिपाता
बाणवाता निशाता मदननरपतेर्यन्मनो नाऽऽक्षिपन्ति ॥६५॥ बहाय वह्नौ बहवो विशन्ति
शस्त्रैः स्वदेहानि विदारयन्ति । कृष्छ्राणि चित्राणि समाचरन्ति
मारारिवीरं विरला जयन्ति ॥६६॥ कलयति कलाः साकल्येनाकलङ्ककलेवरा
___ वदति विशदं वादे विद्याः प्रवेत्ति मनोवराः। रचयतितरां दिव्यं काव्यं न किञ्चन कौतुकं
तुद[५१-२]ति मदनं चेत् तारुण्ये तदेतदलौकिकम् ॥६७॥ निर्जिताः शत्रवस्तेन साध्यार्थास्तेन साधिताः । प्राप्तव्यं तेन सम्प्राप्तं मथितो येन मन्मथः ॥६८॥
____ 2010_05

Page #51

३८
श्रीमत्सूराचार्यविरचितम्
हरिहरप्रमुखं ससुरासुरं जितवतः स्वभुजैर्भुवनत्रयम् । विजयिनं मदनस्य मदच्छिदं नमति कः सुमतिर्न मुनीश्वरम् ॥६९॥
न वीतरागादपरोऽस्ति देवो
न ब्रह्मचर्यादपरं तपोस्ति ।
नाभीतिदानात् परमस्ति दानं
चारित्रिणो नापरमस्ति पात्रम् ॥७० || परिग्रह महाग्रहैः परिगृहीतधीविग्रहा
विदन्ति न गुणागुणौ[५२ - १] न गुरुदेवते मन्वते ।
अकृत्यमपि कुर्वते परिहरन्ति कृत्यं नरा
भ्रमन्तनि शेरते न च रतिं लभन्ते क्वचित् ॥ ७१ ॥
निदानं दैन्यस्य प्रचुरतरचिन्ताहुतभुजः प्रभूतैनोराशिः शमतरुसमुच्छेदपरशुः । परं क्लेशस्थानं परिभवपदं किञ्चिदपरं
विपत्तेरुत्पत्तिर्भवति भविनां सङ्ग्रहरसः ॥७२॥
रचयति प्रचुरं रुचिरं चिरं
चटु पटु प्रकटं कटुकं वचः । प्रसहते हसति प्रहतो नरो
नरपतेरिति लोभविजृम्भितम् । ७३॥ प्रनि (णि)न्द्यः सद्विद्यो विदितपरमार्थोऽपि पुरुषः [५२-२] पुरस्तात् पापानां परुषवचनानां क्षितिभुजाम् । विभो देवेत्याचं वचनमतिदीनं प्रतिदिनं
वदत्युच्चैर्यत्तद्विलसति खलो लोभहतकः ॥ ७४ ॥ विश्व येन वशीकृतं कृतधियोऽकृत्ये कृताः सोद्यमा
भाण्डाद्या विकृतो: कृतीर्नटभटाश्चित्राकृतीः कारिताः । तं निर्जित्य परिग्रहग्रहमहो व्यानादिके तद्धना
ये धन्यस्य (?) तपोधना गुणधना धामानि तेऽध्यासते ॥७५॥ इष्टं द्वेष्टि गुणाधिकं न गणयेन्मान्यं न वा मन्यते
वन्धं निन्दति नाभिनन्दति जनो येषां कृते[ ५३ - १] नन्दनम् । स्वाधीनानि धनानि तानि सुधियः सन्त्यज्य ये तस्थिरे
मुक्त्यर्थं मुनिपुङ्गवाः सुकृतिनां गच्छन्ति ते मन्दिरे ॥ ७६ ॥
१ स्वार्थिककप्रत्ययान्तमिदं रूपम् । भ्रमन्ति त्यर्थः ॥
2010_05

Page #52

दानदप्रकरणम्
निमग्नलोकं गुरुलोभसागरं
तरन्ति सन्तोषतरण्डकेन ये । न पादपद्मरिह सद्म निःस्पृहाः
स्पृशन्ति ते पातकिनां तपोधनाः ॥७७।। अत्युद्भटलोभभटं जितभुवनं दुर्जयं ये जयन्ति । ते महतां महनीया महानुभावा भुवि भवन्ति ॥७८॥ सदाभ्यस्ता प्रौढां मुनिपरि[५३-२]वृढां बाढमाहारसंज्ञां
प्रतिक्षिप्य क्षिप्रं क्षपितविषमद्वेषरागारिपक्षाः । तपोभिर्ये चित्रश्चिरमुपचितं कर्म निर्मूलयन्ति
प्रधानं ते ध्यानामलिनमनसो भाजनं पूजनस्य ॥७९॥ तनीयांसस्तीनै रुचिरवनिताः सत्तपोभिर्विचित्रै--
श्चमत्कार चित्ते विदधति सतां वल्लभा दुर्लभा ये । महात्मानो मान्या नरसुमनसां शान्तचित्ता निशान्तं
नितान्तं कल्याणा निधय इव ते पुण्यभाजां(५४-१] भजन्ते ॥८॥ एवंविधानि पात्राणि पवित्रितजगन्न्यहो । किरान्ति सन्ति लोकेऽत्र कियन्तः कल्पपादपाः ॥८१॥ विशति कामदुधा सुरभी शुभा
सदसि रोहति कल्पमहीरुहः । भवात नात्र परत्र शुभावहो
बहुभवस्य सुपात्रसमागमः ॥८२॥ प्रायोऽस्ति नैकगुणमात्रममत्रमत्र
' द्वित्रैर्गुणैरनुगतं नितरां दुरापम् । मत्वेति पात्रमुपलभ्य विचक्षणानां
नोपेक्षणं क्षणमपि क्षमते क्षमाणाम् ॥८३॥ यतिपतिभिरसङ्गैः सङ्गतिः पुण्यलभ्या
परिणतिरपि दा[५४-२]ने दुर्लभा मन्दभाग्यैः । . चितमुचितमुच्चैर्वस्तु देयं दुरापं
त्रितयमिदमुदारैः कोऽप्यवानोति पुण्यैः ॥८४॥ १. अमत्रम् पात्रम् ।
____ 2010_05

Page #53

४०
श्रीमत्सूराचार्यविरचितम्
प्राप्तेऽपि पात्रे सुलभं न वित्तं वित्तेsपि पुण्यैः पुनरेति चित्तम् ।
दाने त्रयं कोऽपि भवाब्धिसेतुं
प्राप्नोति कल्याणकलापहेतुम् ||८५||
दुरापमिदमुच्चकैस्त्रयमवाप्य पुण्योदयाद्
विधत्त सफलं जना न हि विलम्बितुं सङ्गतम् । विलोक्य मुनिराकुलं विमलधीर्निधान परं
विधानसहितो हि तं बत विलम्बते कोऽपि किम् ॥ ८६ ॥ दायादा आददन्ते[५५ - १] दहति हुतवहोऽम्बुप्लवाः प्लावयन्ते स्तेना मुष्णन्ति भूपोऽपहरति रटतां मोटयित्वा कृकाटिम् । मूढानां याति बाढं घनमिति निधनं घोघना धीरधन्याः
साधूनामर्थयित्वाऽस्स्खलितमगलितं पालितं भुञ्जतेऽग्रे ॥८७॥ नियोगेनायोगो भवति विभवैश्वेद् विभविनां
विना किञ्चित् कार्यं रचितपरितापः परवशः । वरं धर्मायासौ विमलयशसे तोषित परः
प्रमोदाय स्वस्य स्ववशविहितः [५५ - २] साधितहितः ॥ ८८ ॥ अनन्तगुणमक्षतं भवति रक्षितं साधुभिः
सुपात्रविनियोजितं ननु परत्र धर्मार्थिनाम् |
प्रयाति निधनं घनं सदनसञ्चितं निश्चितं
तथापि न धनप्रिया ददति मोहराजो बली ॥८९॥ ददति सति कदाचिन्मूलनाशेऽपि लोभा
दिह हि शतसहस्रं लाभसम्भावनायाम् । ध्रुवबहुगुणला मे नो परत्रार्थनाथा
जयति जनसमूहं मोहयन् मोहमल्लः ॥९॥ भोगारम्भपरिग्रहा [५६ - १ ] ग्रहवतां शीलं तपो भावनाः
दुःसाधा गृहमेधिनां धनवतां दानं सुदानं पुनः । यस्तत्रापि निरुद्यमो द्रमकधी रौद्र समुद्रोपमं
संसारं स कुतस्तरिष्यति बतोपायादपायाकुलम् ॥ ९९ ॥
2010_05

Page #54

दानादिप्रकरणम्
प्रकृतिचपलं पुंसां चित्तं प्रगच्छदितस्ततः
कथमपि यदा पुण्यैर्जातं विहायितसम्मुखम् । भवति न तदा कालक्षेपः क्षमो विदुषामहो
पुनरपि भवेत् तादृग् नो वा चलं सकलं यतः ॥९२॥ प्राप्ते त्रये ये गमयन्ति कालं
ते वेगगच्छत्तरिकाधिरूढाः । मूढा ग्रहीतुं प्रतिपातयन्ते
रत्नाकरे रत्नमयत्न[५६-२]दृष्टम् ॥९३॥ भव्यं वासः श्लाघनीयो निवासः
शय्या वर्या प्राज्यभोज्यं शुभाज्यम् । पात्रं पानं भैषजादि प्रधानं
भक्त्या देयं साधुसङ्घाय देयम् ॥९४॥ यदात्मनोऽतिवल्लभं जगत्यतीव दुर्लभम् । तदेव भक्तिभाजनैः प्रदेयमादृतैर्जनैः ॥९५॥ धर्मकार्येऽपि ये व्याजं कुर्वते वित्ततत्पराः । मात्मानं वञ्चयन्त्युच्चस्ते नरा मूर्खशेखराः ॥९६॥ भो जना भोजनं यावन्न न्यस्तं साधुभाजने । समग्रमप्रतस्तावद् भुज्यते स्वेच्छया कथम् ॥९७॥ निक्षिप्तमक्षते पात्रे विविक्ते गुप्तिशालिनि । कल्पते निर्विक[५७-१ल्पं स्वं काले भोगाय भोगिनाम् ॥९८॥ तीर्थस्य मूलं मुनयो भवन्ति
मूलं मुनीनामशनाऽऽसनादि । यच्छन्निदं धारयतोह तीर्थ
तद्धारणं पुण्यपदं वरेण्यम् ॥९९॥ तीर्थे यद् भव्या भवजलनिधेरुत्तरीतुं तरण्डं
सम्यक्त्वं केचिद् विरतिमपरे देशतः सर्वतोऽन्ये । अङ्गीकुर्वाणाः कुशलमतुलं कुर्वते कारयन्ते
तत् स्यान्निःशेषं शुभपरिणतेस्तीर्थनिर्वाहकस्य । १००॥ ..
____ 2010_05

Page #55

श्रीमत्सूराचार्यविरचितम् इह हि गृहिणां निर्वाणाङ्गं विहाय विहायितं
जिनपरिवृद्वैः प्रौढं बाद परं परिकीर्तितम् । न खलु पदतो मुख्येऽमु[५७-२]ष्मिन्नतीव कृतादरैः
कृतिभिरनिशं भव्या भाव्यं भवाब्धितितीर्षया ॥१.१॥ ग्लानादीनां पुनरवसर सीदतां क्वापि बाढं
यन्नादेयं स्वयमुरुतरं दापनीयाः परेऽपि । काले दत्तं विपुलफलदं येन सम्पद्यतेऽदः
सद्धान्यानामिव जलधरैः शुष्यतां मुक्तमम्भः ॥१.२॥ प्रत्तं विपत्तावुपकारि किञ्चित्
सम्पद्यते जीवितकल्पमल्पम् । पुंसः पिपासोः सुतरां मुमूर्षो
रानीय पानीयमिवोपनीतम् ॥१०३॥ कालेन ता एव पदार्थमात्राः
प्रायः कियन्तेऽसुमता महाः । स्वात्यामिवापोऽ[५८-१]पि पयोदमुक्ताः
स्थूलामलाः शुक्तिमुखेषु मुक्ताः ॥१०४॥ प्रस्तावमासाद्य सुखाय सद्यः
सम्पद्यते दुःखकरः पदार्थः । यूनां मदायेन्दुरिव प्रियाभि
योगे वियोगे परितापहेतुः ॥१०५॥ यथन्यदा न क्रियते तथापि
व्यापत्सु कार्य गुरुणाऽऽदरेण । अन्नादिदानं महते फलाय
कोऽल्पेन नानल्पमुपाददीत ॥१०६॥ इदं विमलमानसो विपुलसम्पदामास्पदं
__ पदं च यशसां परं परमपुण्यसम्पादकम् । मुनीन्द्रजनपूजनं जनितसज्जनानन्दनं
विधाय विधिनाऽधुनाऽप्यवधुनाति ध[५८-२]न्योऽधमम् ॥१०७॥
2010_05

Page #56

दानादिप्रकरणम्
दीनादीनामपि करुणया देयमौदार्ययुक्तर्युक्तं दानं स्वयमपि यथा तीर्थनाथैर्वितीर्णम् ।
पात्रापात्रापरिगणनया प्राणिनां प्रोणनाय
स्यात् कारुण्यं कथमितरथा धर्मसर्वस्वकल्पम् ॥१०८॥ अत्रैव जन्मनि जनः सुभगम्भविष्णुराढ्यम्भविष्णुरपरत्र परोपकारी ।
कश्चित् कृती च सुकृती च कृतार्थजन्मा
दानं ददाति विपुलं पुलकाञ्चिताङ्गः ॥१०९॥ ॥ षष्ठोऽवसरोऽवसितः ॥
2010_05

કર

Page #57

सप्तमोsवसरः
जिनागमं येsaधिगम्य सम्यग्
गम्भीर [५९ - १] मात्मम्भरयो वराकाः ।
दानं निषेधन्ति वचो न कर्णे
जपानां करणीयमेषाम् ॥१॥
मी जानम्ति जिनागमं जडधियो नो सौगताद्यागमं
नो लोकस्थितिमुज्ज्वलामृजुमहो व्यामोहयन्तोऽन्वहम् । दातृणामथ गृह्णतामसुमतां कृत्वाऽन्तरायं तरां
मिथ्यादेशनया नयन्ति नरकं लोकं व्रजन्ति स्वयम् ||२|| महानुभावा भवमुत्तरीतुं
प्राणैरपि प्राणिगणोपकारम् । कुर्वन्ति केचित् करुणार्द्रचित्ता
चन्द्रा इवाह्लादितजीवलोकाः ॥३॥ अन्ये शुचैव परितापितविश्वविश्वा
वैश्वानरा इ[५९ - २ ] त्र नरा निरये रयेण । गन्तुं द्वयापकृतयो कथयन्ति मिथ्या
किं कुर्महे वयमहो विषमो हि मोहः ॥ ४॥
तथापि किञ्चित् कथयामि युक्तं
मध्यस्थ लोकस्य स्वल्पयुक्तम् । मोहव्यपोहाय विहाय कृत्यं
2010_05
स्वार्थात् परार्थो महतां महिष्ठः ||५|| यावद्वर्षं ननु जिनवृषा वर्षति स्वर्णवर्षं
हर्षोत्कर्ष प्रणयिशिखिनां कुर्वदुर्वीगतानाम् । नो सन्दिग्धं न च विरचितं केनचिन्मादृशेदं
प्रोक्तं प्रोच्चैरविचलवचो विश्रुतैः श्रीश्रुतज्ञैः ॥६॥ निष्क्रान्तिकाले सकला जिनेन्द्रा
यादृच्छिकं दा[६०-१] नमतुच्छवाञ्छाः । यच्छन्ति विच्छिन्नदरिद्रभावं
मेघा इवाम्भो भुवि निर्विशेषम् ॥७॥

Page #58

दानादिप्रकरणम् दिशन्त्येते मोहान्न खलु निखिलेभ्यः स्वविभवं
[भवन्तो विज्ञानैस्त्रिभिरपतितैस्तीर्थपतयः । भवे पूर्वेऽभ्यस्तैरनुगतधियो नाऽप्यकुशलं
प्रवृत्तेः कर्मास्याः किमपि कथितं कारणमिह ॥८॥ किन्तु दानान्तरायस्य कर्मणोऽपचये सति । क्षायोपशमिके भावे दानमुक्तं जिनागमे ॥९॥ अथापि तीर्थकृन्नामनामकर्मोदयादयम् । दयाकरो महास[६०-२]त्वः सर्वसत्त्वोपकारकः ॥१०॥ प्रदेशने प्रवर्तेत देशनायामिवानिशम् । प्रशस्यते तथापीदं देशनेव प्रदेशनम् ॥११॥ नाशुभस्य फलं दानं निदानं वा निदर्शितम् । कर्मणः क्वापि सिद्धान्ते दीयमानं विधानतः ॥१२॥ शुभे कृत्ये कृते पूर्वैः सर्वैः सर्वार्थवेदिभिः । प्रवर्तितव्यमन्येन मन्ये न्यायः सतां मतः ॥१३॥ वचोऽप्यशेषमेतेषां प्रमाणीक्रियते बुधैः । विशिष्टा किं पुनश्चेष्टा दृष्टादृष्टाविरोधिनी ॥१४॥ यथा त[६१-१]पस्तथा शीलं तीर्थनाथैरनुष्ठितम् । तथा दानमपि श्रेष्ठमनुष्ठेयमनुष्ठितम् ॥१५॥ निष्क्रान्तोऽपि त्रिभुवनविभुर्वर्धमानाभिधानो
वस्त्रस्यार्द्ध सदयहृदयोऽतुल्यमूल्यं द्विजाय । यच्छन्नेवं कथयति सदा निर्गुणस्यापि दातुं
युक्त शक्त्या किमुत गुणिनां साधुसाधर्मिकाणाम् ॥१६॥ दानं निदानं यदि पातकानां
सम्पद्यते नैव तदा मुनीन्द्रः । दधादनिन्धो निरवद्यविद्या
चतुष्टयाध्यासितसच्चरित्रः ।।१७।। अयुक्ते न प्रवर्तन्ते मर्त्यनाथास्तथाविधाः । रागद्वेषप्रमादादि[६१-२]विमुक्ता मुक्तिसम्मुखाः ॥१८॥
___ 2010_05

Page #59

श्रीमत्सूराचार्यविरचितम् नाप्युत्तरारम्भभवोऽपि दोषो
दातुर्भवेन्निश्चितमत्र कश्चित् । परोपकाराय दयापरस्य ।
प्रवर्तमानस्य शुभाशयस्य ॥१९॥ अन्यथा हि महादानं महारम्भनिबन्धनम् । न दधु/धना धन्या विकीर्यानिधनं धनम् ॥२०॥ एष्टव्यमित्थमेवेदं गुर्वादेरपि नान्यथा । अन्नादि देयं व्याध्यादेः कदाचित् स्याद्विधायकम् ॥२१॥ प्रत्तं प्रबन्धेन गिरा गुरूणां
साधर्मिकेभ्यो भरतेन दानम् । अन्यैश्च धन्यैर्धनसार्थवाह
मुख्यैः प्रभूतैः समयप्रसिद्धैः ॥२२॥ कल्याणहेतुस्त[६२-१]दभूदमीषां
नानर्थसम्पादि निरर्थकं वा । तीर्थाधिनाथप्रथमान्नदानं
__ दातुः शिवस्य प्रथितं निदानम् ॥२३॥ मुख्यं च धर्मस्य चतुर्विधस्य
प्रोक्तं जिनेन्द्रः समये समस्ते । तीर्थान्तरीयैः कथितं विशिष्ट
दान जनानां नितरामभीष्टम् ॥२४॥ बाह्यं नयं च बाह्यानां कारणं दानवारणे । अमोषां दृश्यते नूनं क्लिष्टादृष्टं भविष्यति ॥२५॥ स्वयं च सर्व गृह्णन्ति गृद्धा गृध्रा इवाऽऽमिषम् । कयापि भङ्गया निर्भाग्या भङ्गमन्यस्य कुर्वते ॥२६॥ परो व्यामोह्यते येन गम्यते दुर्गतिः [६२-२] स्वयं । क्रियते शासनोच्छेदो धिगिदृक् कुल्ककौशलम् ॥२७॥ विज्ञप्तिः सा भवतु भविनां सा च वाचां प्रवृत्ति
रचेतोवृत्तिः कलिलविकला सैव सा कायशक्तिः । आज्ञा सैव प्रभवतु यया शक्यते संविधातुं
मोहापोहः स्वपरमनसोः शासनाभ्युन्नतिश्च ॥२८॥
___ 2010_05

Page #60

दानादिप्रकरणम् अन्नादिदानेऽथ भवेदवश्यं
प्रारम्भतः प्राणिगणोपमर्दः । तस्मान्निषिद्धं ननु नेति युक्तं
यूकाभयान्नो परिधानहानम् ॥२९॥ पापाय हिंसेति निवारणीया
दानं तु धर्माय ततो विधेयम् । दुष्टा दशानामुरगादिदष्टा
येवाङ्गुलो [६३-१] सा खलु कर्तनीया ॥३०॥ कृष्यादि कृर्वन्ति कुटुम्बहेतोः
पापानि चान्यानि समाचरन्ति । देवादिपूजादि विवर्जयन्ति
हिंसां भणित्वेति कथं न मूढाः ॥३१॥ सन्त्यज्य पूज्यं जननीजनादि
ये दुष्टचेटीमिह चेष्टयन्ति । तेषां भवन्तोऽपि भवन्ति तुल्या
सक्ता गृहे देवगुरुंस्त्यजन्तः ॥३२॥ अथापि नारम्भवतोऽपि युक्तं
प्रारम्भणं धर्मनिमित्तमत्र । द्रव्यस्तवो हन्त गतोऽस्तमेवं
ध्वस्तः समस्तो गृहमेधिधर्मः ॥३३॥ द्रव्यस्तवप्रधानो धर्मो गृहमेधिनां यतोऽभिदधे । द्रव्यस्तवस्य विरहे भवत्यभावस्ततस्तस्य ॥३४॥ ६३-२] युक्त्यागमाननुगतं सङ्गतमुपगन्तुमीदृशं न सताम् । द्रव्यस्तवभावस्तवरूपो धर्मो जिनैरुक्तः ॥३५॥ जन्माभिषेकादिमहं जिनानां
व्याख्यानधात्रीरचनां च चित्राम् । कुर्वन्ति सर्वे त्रिदशाधिपाचा
नन्दीश्वरादौ महिमानमुच्चैः ॥३६॥
____ 2010_05

Page #61

श्रीमत्सूराचार्यविरचितं अष्टापदादी भरतादिभूपै
वेश्मानि बिम्बानि च कारितानि । दशार्णभद्रप्रमुखैर्नृमुख्यैः
पूजा जिनानां विहिता हिताश्च ॥३७॥ साधर्मिकेभ्यो भरतेन दत्तं
भोज्यादि भक्त्या विविध विधाय । मोक्षाय निःशेषमभूदमीषा
मेतज्जिनोक्तं क्रियमाणमेव ॥३८।। ग्रामं क्षेत्रं वाटि[६४-१]कां वापिकाढ्यां
गेहं हटें देवदेवाय भक्त्या । दत्त्वा केचित् पालयित्वा तथान्ये
धन्या सिद्धाः साधुसिद्धान्तसिद्धाः ॥३०॥ आरम्भन्ते सर्वकार्याण्यनार्या
भार्यादीनां सर्वथा सर्वदा ये । देवादीनां नैव दीनास्तु मन्ये
धर्मे द्वेषो निश्चितः कश्चिदेषाम् ।।४०॥ आरम्भश्चेत् पातकार्थेऽपि कृत्यो
___ धर्मायासौ संविधेयः सुधाभिः । चौराणां चेद्धन्त वोढव्यमास्ते
बादं व्यूढं तद्वरं स्वामिनो हि ॥४१॥ पापारम्भविवर्जनं गुरुयशोराशेः शुभस्यार्जनं
गेहाधाग्रह निग्र[६४-२]हेण मनसो निःसङ्गता सङ्गतिः । कल्याणाभिनिवेशिता तनुमतां सन्मार्गसन्दर्शनं
धर्मारम्भवतां भवन्ति भविनामित्यादयः सद्गुणाः ॥४२॥ स्थानोपयोगात् साफल्यं भवस्य विभवस्य च । परः परोपकारः स्याद् धर्मतीर्थप्रवर्तनात् ॥४३॥ संसारसागरे घोरे देहभाजां निमज्जताम् । तीर्थ श्रीतीर्थनाथस्य यानपात्रमनुत्तमम् ॥४४॥
____ 2010_05

Page #62

दानादिप्रकरणम्
भक्तिश्चेजिनशासने जिनपतौ सञ्जायते निश्चला
तत्कृत्येषु बलात् प्रवृत्तिरतुला स[६५-१]सम्पद्यते देहिनाम् । भक्तः किङ्करतां करोति दिशति स्वं स्वापतेयं गुणा
नादत्ते पिदधाति दूषणगणं प्राणानपि प्रोज्झति ॥१५॥ चैत्यस्य कृत्यानि विलोकयन्तो
ये पापभाजो यदि वा यतीनाम् । कुर्वन्त्युपेक्षामपि शक्तियुक्ता
मिथ्यादृशस्ते जिनभक्तिमुक्ताः ॥४६।। प्रारम्भोऽप्येष पुण्याय देवायुद्देशतः कृतः । सामग्र्यन्तरपातित्वाज्जोवनाय विषं यथा ॥४७॥ भिन्नहेतुक एवायं भिन्नात्मा भिन्नगोचरः । भिन्नानुबन्धस्तेन स्यात् पुण्यबन्धनिबन्धनम् ॥४८॥ लोभादिहेतुकः पापारम्भो गेहादिगोचरः। पापानुबन्धी सन्त्या[६५-२]ज्यः कार्योऽन्यः पुण्यसाधनः ॥४९॥ धर्मारम्भरतस्य रज्यति जनः कीर्तिः परा जायते
राजानोऽनुगुणा भवन्ति गुणिनो गच्छन्ति साहाय्यकम् । चेतः काञ्चननिर्वृतिं च लभते प्रायोऽर्थलाभोऽपरः
पापारम्भपरादनर्थविरतिश्चेति प्रतीता भिदा ॥५०॥ न मिथ्यात्वात् प्रमादाद्वा कषायाद्वा प्रवर्तते । श्राद्धो द्रव्यस्तवे तेन तस्य बद्धो(न्धो)ऽस्ति नाशुभः ॥५१॥ [६६-१]शुभः शुभानुबन्धी तु बन्धच्छेदाय जायते । पारम्पर्येण यो बन्धः स प्रबन्धाद् विधीयते ॥५२॥ द्रव्यस्तवे भवति यद्यपि कोऽपि दोषः
कूपोपमानकथितोऽतिलघुस्तथापि । कृत्यो गुणाय महते स न कि चिकित्सा
क्लेशो गदापगमनाय बुधैर्विधेयः ॥५३॥ लोकोत्तरे गुणगणे बहुमानबुद्धिः
शुद्धिः परा स्वमनसो मनुजोत्तमत्वम् । स्याद् धर्मसिद्धिरखिले जगति प्रसिद्धिः
सिद्धिः क्रमेण जिनपूजनतो जनानाम् ॥५४॥
2010_05

Page #63

५०
श्रीमत्सूराचार्यविरचितम्
श्रीवर्द्धमानमुनिपुङ्गवपादपूजासम्पादनापरिणता वरसिन्दुवारैः ।
[ ६६ - २] त्वा गताऽमरगतौ किल दुर्गताऽलं स्त्रीत्यादिपूजनफलं समयप्रसिद्धम् ||५५|| किञ्चाssगमो विधिनिषेधविधायकोऽत्र
पारत्रिके खलु विधौ सुधियां प्रमाणम् । द्रव्यस्तवेऽस्ति स च नास्ति च युक्तिबाधा संसाधिकाऽधिकमतेः क्रमते च युक्तिः ॥ ५६ ॥ सम्प्राप्य ये नरभवं जिनशासनं च
संसारसागरविलङ्घनयानपात्रम् ।
द्रव्यस्तवं परिहरन्ति जडा जनास्ते
चिन्तामणि समधिगम्य परित्यजन्ति ॥ ५७ ॥ देवादिकृत्यरहिणो गृहिणः प्रहीणाः
शोच्याः सतामवमताः पशुभिः समानाः । जन्मा [ ६७ - १] न्तरे गुरु निरन्तरदुःखदूना
दीना न किञ्चन कदापि शुभं लभन्ते ॥५८॥ एवं कृत्वा कारयित्वा यतीना
माहाराचं यच्छतां नास्ति दोषः । पुण्यस्कन्धः केवलं गेहभाजां
सञ्जायेत स्वर्गनिर्वाणहेतुः ॥५९॥ प्रोक्तस्तुल्यः क्वापि यः कर्मबन्धः
सारम्भत्वात् सर्वदाऽस्त्येव तेषाम् । इत्थं चेदं प्रोक्तयुक्त्यावसेयं
सिद्धान्तार्थः शुद्धबुद्धयाऽवबोध्यः ॥ ६० ॥ इष्यते दोषलेशोऽपि प्रभूतगुणसिद्धये । यथा दष्टाङ्गुलीच्छेद च्छेकैर्जीवितहेतवे ॥ ६१ ॥ कृष्यादिकर्म बहुजङ्गमजन्तुघाति
कुर्वन्ति [ ६७ - २] गृहपरिग्रहभोगसक्ताः । धर्माय रन्धनकृतां किल पापमेषा
मेवं वदन्नपि न लज्जित एव दृष्टः ॥६२॥
2010_05

Page #64

दानादिप्रकरणम् । एवंविधस्याप्यबुधस्य वाक्यं
सिद्धान्तबाह्य बहुबाधकं यत् । दृढाइदं श्रद्दधते कदर्याः
पापे रमन्ते मतयः सुखेन ॥६३।। नामेयादिभिरन्यजन्मनि मुनेव्यस्य लक्षस्त्रिभिः
तैलाभ्यञ्जनतश्चलत्कृमि कुलं कुष्ठाकुलस्याकुलम् । सञ्चार्यान्यकलेवरे वरतरो गोशीर्षलेपः कृतो
भक्त्यावेशवशादसौ शिवकरी गुर्वी चिकित्सा कृता ॥६४॥ ततस्ततं सुखं भुक्वा निरन्तरमनुत्त[६८-१]रम् । लेभे शिवमहो ! साधुभक्तिः कल्याणकारिणी ॥६५॥ वह्निप्लुष्टं कौञ्चिकश्चोज्जयिन्यां
श्राद्धः साधु साधुतैलादिपाकैः । चित्राकारैश्चारुभिश्चोपचारैः
कृत्वा कल्पं किं न कल्याणमाप ॥६६॥ श्रद्धालुः किं श्राविका न श्रुता सा
श्रीसिद्धान्ते विश्रुता सुश्रुतानाम् । नानारूपैरौषधैः संस्कृतान्न
दत्त्वा साधु याऽर्शस प्राचिकित्सत् ॥६७॥ [६८-२]भूयांसोऽन्येऽपि कथ्यन्ते पुण्यभाजो जिनागमे । कृत्वा कृत्यानि साधूनां सम्प्राप्ताः सम्पदं पराम् ॥६८॥ ग्रहीतुं नाम केनापि भागधेयैः परैः परम् । साधूनां प्राप्यते दातुं भक्त्या भक्तादि किं पुनः ॥६९॥ यस्यान्नपानैः सन्तुष्टाः साधवः साधयन्त्यमी । स्वाध्यायादिक्रियां साध्वी तस्य पुण्यं तदुद्भवम् ॥७॥
षेऽथ व्याधिबाधायामध्या[६९-१]हृत्य विधीयते । साधूनामौषधान्नादि शेषकाले तु दुष्यति ॥७१॥ किं व्याधिबाधाः साधूनां गौरव्या यदि वा गुणाः । गुणाश्चेद् भक्तपानादि दातव्यं व्याधिना विना ॥७२॥
2010_05

Page #65

५२
श्रीमत्सूराचार्यविरचितम् बुभुक्षा च महाव्याधिः स्वाध्यायध्यानबाधिनी । आर्तप्रवर्तनी भीमा शमनीयाऽशनादिना ॥७३॥ अथ न्यायागतं कल्प्य देयमुक्तं न चापरम् । युक्तं तदुक्त बोद्धव्यं मध्यस्थैः शुद्धबुद्धिभिः ॥७४॥ अन्यायेनाऽऽगतं दत्तमन्यदीयं हि निष्फलम् । तेन स्वकीयं दातव्यं, स्वामिनेति निवेदितम् ॥७५॥ [६९-२]कल्प्यं योग्यं तु साधूनां धर्मकायोपकारकम् । वितीर्णमपि नायोग्यं गृह्णन्ति यतयो यतः ॥७६।। यद्वा न्यायागतं कल्प्यं देयमेवेति कथ्यते । लोभेनासो ....नमदानं वा निवार्यते ॥७७॥ तथा च कल्प्ये सत्येव कश्चिद् दानाय दुर्विधः । विधत्ते भिन्नमन्नादि सोऽमुना प्रतिषिध्यते ॥७८॥ विधिरोत्सर्गिको वाऽयमुत्तमं दानमीदृशम् । अन्यत्र मध्यमादि स्यान्न तु दोषाय जायते ॥७९॥ सर्वत्र चास्ति न्यायोऽयमुत्कृष्टमुपदिश्यते । भन्यत्तु न प्रतिष्टमदुष्टं पुण्यपुष्टये ।।८०॥ व्याख्येयमे[७०-१]वमेवेदमन्यथा न व्रताद्यपि । देयं ग्राह्यं च केनापि सम्पूर्णविधिना विना ।।८।। अथ कालादिदोषेण न्यूनोऽपि विधिरिष्यते । प्रतादिदाने सक्ता ये दानेऽप्येष समिष्यताम् ।।८।। आरम्भवर्जकं वा दायकमुद्दिश्य दर्शितं कल्प्यम् । देयं कृत्वा ददतः प्रतिमापन्नस्य भङ्गभयात् ॥८३॥ योऽपि क्वचिदपि समये कृत्वा ददतो निवेदितो दोषः । सोऽप्येवंविधविषये विदुषा योज्यो न सर्वत्र ॥८४॥ [७०-२] यदि वाऽधिकृत्य साधु सामान्येनैव निर्निमित्तमिदम् । देयं कल्प्यं जल्पितमनल्पबुद्धया च बोद्धव्यम् ।।८५। यस्मात् सति निर्वाहे बालग्लानादिहेतुविरहे च । गृह्णन्त्यकल्पनीयं न साधवो वारितं तेन ॥८६॥
____ 2010_05

Page #66

दानादिप्रकरणम् अनिर्वाहे तु गृह्णन्ति ग्लानादेश्च प्रयोजने । देशाधपेक्ष कल्प्यादि तथा चोवाच वाचकः ॥८७॥ "किञ्चिच्छुद्धं कल्प्यमकल्प्यं स्यात् स्या[७१-१]द कल्प्यमपि कल्प्यम् । पिण्डः शय्या वस्त्रं पात्रं वा भैषजाद्यं वा ॥८८॥ देशं कालं पुरुषमवस्थामुपयोगशुद्धिपरिणामान् ।। प्रसमोक्ष्य भवति कल्प्यं नैकान्तात् कल्पते कल्प्यम् ॥८९॥"
प्रशमरति १४५-४६] ग्रहीष्यन्ति न वा ते तु ज्ञातुमेतन्न शक्यते । दातव्यं सर्वथा तावत् साधुभ्यो धर्मसिद्धये ॥९०॥ उक्त चेत्सेन्न(?) वा साधुस्तं तथाऽपि निमन्त्रयेत् । अगृहोतेऽपि पुण्यं स्याद् दातुः सत्परिणामतः ।।९१॥ किञ्चोपदेशेन विनाऽपि भक्तः
शक्तश्च दत्ते हि यथा कथञ्चित् । मिथ्या[७१-२] विचारं च करोत्यभक्त
स्तुच्छस्वभावः स्वमदानुकामः ॥१२॥ भक्तिव्यक्तिः कथमिव भवेदागतानां यतीनां
यद्याहारं न पचति गृहो सुन्दरं सादरं च । अन्यस्यापि स्वजनसुहृदः कृत्यमौचित्यमित्थं
__ गौरव्याणां किमुत जगतः साधुसाधर्मिकाणाम् ॥९३॥ नामापि साधुलोकानामालोकादिविशेषतः । कोऽपि पुण्यैरवाप्नोति दानादि तु किमुच्यते ॥९४॥ एष्टव्यमित्थमेवेदं मध्यस्थैः सूक्ष्मदृष्टिमिः । विधातुं बुद्धयते श्राद्धैर्वन्दनान्यपि नान्यथा ॥९५॥ प्रस्थास्नोः [७२-१] पथि वन्दारोविचित्रैर्यानवाहनैः । महर्द्धिकस्य श्राद्धस्य संरम्भारम्भसम्भवात् ॥९॥ न चेयं क्वापि सिद्धान्ते निषिद्धा किन्तु साधिता ! स्थाने स्थानेऽनवद्याया वन्दनाया निवेदनात् ॥९७॥
____ 2010_05

Page #67

५४
श्रीमत्सूराचार्यविरचितम् आरम्भान्तरमन्तरे गुरुतरं गेहाद्यसद्गोचरं
मुञ्चत्यत्र समग्रमग्रिमगुणग्रामं मुनेर्मन्यते । मान्यं सोऽन्यगुणान्तरं च लभते छिन्द्यात् क्वचित् संशयं
दुष्टा तेन न वन्दना यदि वदेद दाने समाधिः समः (१)। ९८॥ वन्दनादिगुणानेतानन्यूनानभिवाञ्छता । दानं विशेषतो देयं यत् पर[७२-२]स्थानकारणम् ॥९९।। मुनीनां ज्ञानादौ भवति बहुमानः प्रकटित
स्तदन्येषां मार्गो जिनवचन भक्तिः परहित म् धनेऽनास्थाभावो गुरुपुरुषकृत्यानुकरणं
कियन्तः कथ्यन्ते वितरणगुणाः सिद्धयनुगुणाः ॥१००१ धर्मे स्थैर्य स्यात् कस्यचिच्चञ्चलस्य
प्रौढं वात्सल्यं बृहणा सद्गुणानाम् । दानेन श्लाघा शासनस्यातिगुर्वी
दातृणामित्थं दर्शनाचारशुद्धिः ॥१०१।। औदार्य वयं पुण्यदाक्षिण्यमन्यत्
संशुद्धो बोधः पातकात् स्याज्जुगुप्सा । आख्यातं मुख्यं सिद्धधर्मस्य लिङ्गं
लोक[७३-१]प्रेयस्त्वं दातुरेवोपपन्नम् ॥१०२॥ तीर्थोन्नतिः परिणतिश्च परोपकारे
ज्ञानादिनिर्मलगुणावलिकाभिवृद्धिः । वित्तादिवस्तुविषये च विनाशबुद्धिः
सम्पादिता भवति दानवताऽऽत्मशुद्धिः ॥१०३॥ सीदन्ति पश्यतां येषां शक्तानामपि साधवः । न धर्मो लौकिकोऽप्येषां दूरे लोकोत्तरः स्थितः ॥१०४॥ सीदन्तो यतयो यदप्यनुचितं किञ्चिज्जलान्नादिकं
स्वीकुर्वन्ति विशिष्टशक्ति विकलाः कालादिदोषादहो। मालिन्यं रचयन्ति यज्जिनमतस्यास्थानशय्यादिना
श्रा[७३-२]द्धानामिदमेति दूषणपदं शक्तावुपेक्षाकृताम् ॥१०५।। अपात्रबुद्धिं ये साधौ लिङ्गिमात्रेऽपि कुर्वते । नूनं न पात्रताऽस्त्येषां यथात्मनि तथा परे ॥१०६॥
____ 2010_05

Page #68

दानादिप्रकरणम् - - - - परं पात्रं सर्वमुक्त जिनागमे । दानं तु निर्गुणेभ्योऽपि दातव्यमनुकम्पया ॥१०७|| आहारवस्त्रपात्रादिदाने पात्रपरीक्षणम् । कुर्वन्तस्ते न लज्जन्ते दरिद्राः क्षुद्रचेतसः ॥१०८॥ सर्वज्ञो हृदि वाचि तस्य वचनं काये प्रणामादिक
प्रारम्भोऽपि च चैत्यकृत्यविषयः पापाज्जुगुप्सा परा । हीनानामपि सन्त्यमी शुभदृशां[७४-१]येषां गुणा लिङ्गिनां
ते मन्ये जगतोऽपि पात्रमसमं शेषं किमन्विष्यते ॥१०९।। चतुर्दशाद् गुणस्थानात् पूर्वे सर्वेऽप्यपेक्षया । निर्गुणा - - - - - - - - दुत्तरे क्रमात् ॥११॥ साधवो दुःषमाकाले कुशीलबकुशादयः । प्रायः शबलचारित्राः सातिचाराः प्रमादिनः ॥१११॥ सगुणो निर्गुणोऽपि स्यान्निर्गुणो गुणवानपि । शकयते न च निश्चतु मान्यः सर्वोऽप्यतो मुनिः ॥११२॥ गुणानुरागितैवं स्याद् दर्शनाभ्युन्नतिः परा । लोकेऽत्र पात्रता पुंसां परत्र कुशलं परम् ॥११३॥ [७४-२]- दु -ता गुणापेक्षा दोषोपेक्षा दयालुता । उदारतोपकारेच्छा विधेया सुघिया सदा ॥११४॥ एकं पापं देयभावेऽप्यदानं
साधोरन्यन्निन्दया निर्निमित्तम् । गृहन्त्युच्चैः क्रूरचित्ता वराका
पापैः पापा नैव तृप्यन्ति लोकाः ॥११५॥ ख्यातं मुख्यं जैनधर्मे प्रदानं
श्राद्धस्योक्तं द्वादशं तद व्रतं च । दत्तं पूज्यैः कीर्तितं चागमज्ञैः
___ युक्त्या युक्तं दीयतां निर्विवादम् ॥११॥ कञ्चिद् दायकमुद्दिश्य कश्चिदुद्दिश्य याचकम् । देयं च किञ्चिदुद्दिश्य निषिद्धं चैतदागमे ॥११७॥
____ 2010_05

Page #69

श्रीमत्सूराचार्यविरचितम् - - - -[७५-१]- -रभ्य साधुभ्योऽप्यशनादिकम् । न दद्यात् पापिनोऽन्यापि दानमेनःप्रवर्तनम् ॥११८॥ कन्याफलं यथोद्दिश्य वापीकूपसरांसि - - - - - - - - - - - -हलादिकम् ॥११९॥ उत्सर्गेणापवादेन निश्चयाद्वयवहारतः । क्षेत्रपात्राद्यपेक्षं च सूत्रं योज्यं जिनागमे ।।१२०॥ न किञ्चि - - - - - - - - - - - - - । गुणदोषो तु सश्चिन्त्य कृत्याकृत्यव्यवस्थितिः ॥१२१॥ विधीयते गुणः शुद्धः ईषद्दोषो महागुणः । ------- - - - - - ---- ॥१२२॥ - - - -[७५-२] ममागमज्ञपुरुषानापृच्छय धर्मार्थिनो दृष्ट्वाशिष्टजनप्रवृत्तिमधुना श्रुत्वागमे- - - । - - - - -- - - - - - - ------- - - - -मिदं वि वार्य निपुणैः पुण्यार्थिभिः सज्जनैः ॥१२३।। दानाभावे भवति गृहिणां मुख्यधर्मप्रहाणं
साधूनां च स्थितिविरहतो - - - - - ।। ---दा जिनपतिमतस्यावदातस्य गुर्वी सराचार्यैरिति वितरणं साधितं साधु युक्त्या ॥१२४॥
॥ सप्तमोऽवसरोऽवसितः।
____ 2010_05

Page #70

पृष्ठ
पद्य
४८
GG G.
दानादिप्रकरणपद्यानामनुक्रमः पद्यादिः
पृष्ठ पद्य पद्यादिः अकलाकुशले कुलशील
अपास्यति कुवासनां अङ्गदे जगदीशस्य
२१ ४६ अभयदाननिदानतया स्तुत अचिन्त्यपुण्यप्राग्भार
२४ १८ अभयमदत्तं दारुणअज्ञानतो मूर्खमतीव साधु ३४ ३४ अभयान्नादिभ्यां तु अज्ञानी यत् कर्म
अमेध्यमध्ये कीटस्य अत्युद्भटलोभभटं
३९ ७८ अयुक्ते न प्रवर्तन्ते अत्रैव जन्मनि जनः
अर्हच्छ्रीचूडामणिअथ कालादिदोषेण ५२ ८२ अल्पजल्पान्यहासानि अथ न्यायागतं कल्प्य ५२ ७४ (उत्तरार्धादिभागः) अथ वेदस्य कर्तारं __ २३ ८ अवनिवने पवनसखः अथापि तिर्थकृन्नाम
अवष्टम्भं न पट्टादौ अथापि नारम्भवतोऽपि युक्तं ४७ ३३ अशेषदोषसङ्घातं अथैतेषां विधातार-. २३ १० अष्टापदादौ भरतादिभूपैअदर्पः कन्दर्पो
१ २१ असम्प्राप्तप्रतीकाराः अंधममध्यमसत्तम
१९ २३ . अस्तीह प्रचुरं वाच्यअनघे सङ्घ क्षेत्र
अह्नाय वह्नौ बहवो विशन्ति अनन्तगुणमक्षतं भवति.
आगमाधिगमनीयमशेषं अनिर्वाहे तु गृह्णन्ति
आगमो वीतरागस्य अनुगुणेऽनुगुणं विगुणे- २७ ५७ आगांसि संस्थगयति अनुत्तरनिवासिनो
आप्तपरम्परया स्याद् अनुमीयतेऽत एव हि
आयान्या? ययते यतो अन्तरात्मानमप्येक
२५ आरम्भन्ते सर्वकार्याण्यनार्या अन्नादिदानमिदमस्तनिदानबन्ध १७ १
आरम्भवर्जक वा अन्नादिदानेऽथ भवेदवश्यं ४७ २९ आरम्भश्चत् पातकार्थोऽपि अन्नादेश्च ग्रहीतार- १३ २३
आरम्भान्तरमन्तरे गुरुतरं अन्यच्च धर्ममूल
आरम्मे संरम्भात् अन्यत्रापि सधर्मचारिणि जने ३६ ५३
आलोकेन विना लोको अन्यथा हि महादानं ४६ २० आलोकेनैव सन्ताप अन्यायेनाऽऽगतं दत्तं ५२ ७५ आहारवस्त्रपात्रादिअन्येऽप्यदृश्यसादृश्या- ४ ४१ आहाराद्यं भवति ददता अन्ये शुच्चैव परितापित
इति गुरुजनं भक्त्याअपगतोऽपि मुनिश्चरणाद् दृशि ३४ ४० इत्थं कदर्थनमनेकविध अपनीतेऽपनीतं वा १२ १५ इत्थं मोहादिदोषेण अपात्रबुद्धिं ये साधौ
इदमशेषगुणान्तरसाधन
- २८ २३
१७
mr
.
२४
०
mm
mmm
९
८०
2010_05

Page #71

५५
पद्यादिः
इदं दर्शन सर्वस्व -
इदं विचिन्त्यातिविविक्त
इदं विदित्वा श्रुतसङ्ग्रहे
इदं विमलमानसो विपुल
इष्टं द्वेष्टि गुणाधिकं इष्यते दोषलेशोऽपि इह हि गृहिणां निर्वाणाङ्ग हामगर्भेषु च यान्ति जन्तवो
sta निन्द्याः शिष्टानां ईर्ष्याविषाद [विष] मै
उक्त चेत्सेन्न (?) वा साधु उच्छिद्यमानो यत्नेन
उज्जासयन्तो जाडयस्य
उत्पत्त्यनन्तरं नष्टे
उत्पद्यन्ते विपद्यन्ते
उत्सर्गेणापवादेन
उदग्रतारुण्यजुषां च योषितां
उदन्यया दुःसहयाऽशनायया उदानन्दाश्रि (क्ष) णी बिभ्रन् उदारतोपकारेच्छा - (उत्तरार्धादिभागः )
एकचित्तेव वित्तेषु एकच्छत्रं ददात्येको एकजनकादिजनितौ
एकं पापं देयभावेऽप्यदानं एकं वस्तु वितीर्यमाण
एनांसि योऽह्रिरजसाऽपि एवमादिमलङ्कारं
एवं कृत्वा कारयित्वा यतीनाएवैविधसिद्धान्तात्
एवंविधस्याप्यबुधस्य वाक्य
एवंविधानि पात्राणि
व्यमित्थमेवेदं गुर्वादेरपि
मध्यस्थैः
""
औदार्य व पुण्य
2010_05
पृष्ठ
३६
३५
८
दानादिप्रकरण
५५
४७
३५
४२
१०७
३८
७६
५० ६१
४२
१०१
१३
३५
४
पद्य
१३
१४
३२
४६
४४
५३
९१
२९
८१
३३
२९
२४ २८
२४
२३
५६
१२०
३०
३६
८ ३७
५५ ११४
२ २३
१२ १८
२६ ४८
५५ ११५
१८ १५
३४
३५
२२ ४८
५०
५९
२८
७२
५१
६३
३९
८१
४६ २१
५३ ९५
५४
१०२
पद्यादिः
कञ्चिद्दायक मुद्दिश्य कण्ठोपकण्ठे कठिनस्तनीनां
कथं युक्तमनेकान्तं
कन्दर्पं नष्टदर्पं
कन्या फलं यथोद्दिश्य
करणकारणसम्मतिभिस्त्रिधा कलत्रं कुशलैर्नृणाम्
(उत्तरार्धान्तभागः )
कलयति कलाः साकल्येनाकल्यं योग्यं तु साधूनां
कल्याणकलापकारणं कल्याणसम्पदखिलाऽपि कल्याण हेतुस्तदभूदमीषां
कान्तमेकान्तः सर्व
कान्ता नितान्त कुपिता कान्ताप्रसादनविधिप्रमुख कान्तो जिनैरनेकान्तो कालादिदोषात् केषाञ्चिद् कालेन ता एव पदार्थमात्राः कालोचितं साधुजनं त्यजन्तो काष्ठोपलादिं गुरुदेवबुद्धया किञ्च धर्माद्यनुष्ठानं किञ्च वेदो निजं नार्थं
किञ्चागमो विधिनिषेधविधा
कोsa किञ्चाविवादविषयो
किञ्चिच्छुभं कल्प्यमकिञ्चित्प्रकाशपटवो बहवोऽपि किञ्चोपदेशेन विनाऽपि भक्तः किन्तु दानान्तरायस्य
किं किं तैर्न कृतं
किं व्याधित्राधाः साधूनां
कुर्वाणा गीर्वाणा
कुर्वाणा निर्वहणं
पृष्ठ
पद्य
५५
११७
२१ ४३
२४ २६
१५

४९
५६
११९
३३ २३
२ २६
६७
७६
११
२०
३४
४६
२३
२४ २०
१८
१०
१८
११
2.
३७
५२
६
२४ २२
३५ ४४
१०४
५०
४९
३३
१३
४२
३५
३५
२५
२३
४९
२७
५३
३३
५३
४५
३०
५१
८
२९
कृष्यादिकर्म बहुजङ्गमजीवघाति ५०
५६
५९
८८
२८
९२
९
९६
७२
३२
८४
६२

Page #72

दानादिप्रकरणं
पद्य
१०
४७
م
ه
س
س
س
ا
س
in
w
७८
w
पद्यादिः
पृष्ठ पद्य कृष्यादि कुर्वन्ति कुटुम्बहेतोः ४७ ३१ कैलासः किल रावणेन तुलितो ३ ३८ क्रीडाधामेव धर्मस्य (उत्तरार्धादि__ भागः)
१ २३ क्लेशापहं सपदि सुन्दर- ३१ ३ क्यचित् त्रयं द्वयं क्वापि क्षणेन दातरि क्षीणे
२५ २९ ख्यातं मुख्यं जैनधर्मे प्रदानं ५५ गणिते धर्मकथायां
२९ गजबजस्येव दिशागजेन्द्राः ३१ गुणगौरवनाशकारण
१० ५२ गुणदोषौ तु सञ्चिन्त्य (उत्तरार्धादिभागः).
६ १२१ गुणानुरागितैवं स्याद् गुरुजनमुखे भक्त्या गुरुदेवयोः स्वरूपं गुरूपकारः शक्येत गृह्णन्नामापि नामेह
१८ गेहे समागते साधाग्रहिष्यन्ति न वा ते तु ग्रहीतुं नाम केनापि ग्राम क्षेत्रं वाटिकां वापिकाढयां ग्रेवेयं ग्रीवायां
२१ ४२ ग्लानादीनां पुनरवसर- ४२ १०२ चतुर्दशाद् गुणस्थानात् ५५ ११० चारित्रं दर्शनं ज्ञानं
२ १३ चारित्रिणस्तृणमणी गणयन्ति ३६ ५७ चिन्तानुवर्ती सर्वत्र
९४२ चित्रेऽपि लिखितो लिङ्गी २१५ चिरकालालीनं कलचिरायुस्तारुण्यं (उत्तरार्धादि
भागः) चैत्यस्य कृत्यानि विलोकयन्तो जगज्जनितविस्मयं
४ ४२ जन्तूनां जीविते दत्ते १२ १४
पद्यादिः जन्तूपघातजनितो जन्म पुरुषार्थरहित जन्मशतैरपि शक्यं जन्माभिषेकादिमहं जिनानां जरामरणवर्जितं जायन्ते च यतीनां जिनागमे येऽनधिगम्य सम्यगू जीवादिकमपि तत्त्वं जीवितव्यादपि श्रेष्ठ जैन प्रभावयति शासनज्ञानदानं समीहन्ते ज्ञानमेकमनेकेषा ज्ञानस्य कश्चिदपरो ज्ञानस्य लीलायितम्
(उत्तरार्धान्तभागः) १० ज्ञानस्याचं दानमत्रानिदानं ज्ञानाधिको वरतरः ज्ञानाभ्यासो गुरुजननुतिज्ञाने सति भवत्येव ज्ञानोत्तमं किमपि किञ्चन ज्ञानोपशमोपच याज्ञेयं ज्ञात्वा ज्ञानतो ज्यायः पात्रं श्रेयश्चित्तं ततस्ततं सुखं भुक्त्वा ततो गुरुणां चरणाम्बुजं ततोऽतीतादिकानन्ततत्रास्ति कर्म चित्रं तथा च कल्प्ये सत्येव . ५२ तथापि किञ्चित् कथयामि ४४ तथा लभेताविकलं जनः फलं ३५ तदेतद्धर्मसर्वस्वं तद्धर्मसाधनमिदं ददतातनीयांसस्तीतन्नास्ति यन्न विहितं तर्कव्याकरणाद्या
my
w
'४८
or
२४
»
w
४८
m
८
Ww
____ 2010_05

Page #73

दानादिप्रकरणं
पद्यादि
पद्यादिः
पृष्ठः पद्य तस्मादुपगन्तव्यः तस्मान्महान्तो गुणमाददन्तां ३२ १७ तारका इस भूयांसः
३३ २७ ताणं पार्ण भक्तिपूर्णाः कुटीरं १९ २२ ताल्वादिहेतुव्यापार
२३ तीर्थस्य मूलं मुनयो भवन्ति ४१ तीर्थं ज्ञानं देवता नोपकुर्यात् ३२ तीर्थे यद् भव्या भवजलनिधे ४१ । तीर्थोन्नतिः परिणतिश्च ५४ १०३ ते धन्या धनिनस्त एव तेन कृत्यं कृतं सर्व २० २९ त्रिभुवनमिदं व्याप्तं चित्रै- ३६ त्रुट्यन्ति मोहपाशा ददति सति कदाचिदन्दह्यन्ते कृपापात्रं दरिद्रो दुर्भगो दुःस्थः दर्शनचारित्रादेदर्शनं प्रथमकारणमुक्त ३४ ३८ दहति मदनवह्निदहनदम्भनवाहनदोहनैदानं तु निर्गुणेभ्यो
__ (उत्तरार्धादिभागः) ५५ १०७ दानं द्वितीयमभयस्य दानं निदानं यदि पातकानां ४५ १७ दानाभावे भवति गृहिणां
१२४ दायादा आददन्ते दारिद्रयं विदुषां विप-- २६ ५३ दिशन्त्येते मोहान्न खलु दीक्षाऽऽदानं गुरुपदयुगा- ११८ दीनादीनामपि करुणया ४३ १०८ दीप इव शब्दविद्या दुरापमिदमुच्चकैस्त्रय- ४० ८६ दूराकारितभूरिलोकनिकरां २२ ५४ दृष्ट्वाशिष्टजनप्रवृत्तिमधुना ५६ १२३ देवकर्णयुगले तु कुण्डले २१ ४१
देवागमगुरुतत्त्वं देवादिकृत्यरहिणो गृहिणः देशं कालं पुरुषदेशान्तरादावुत्पन्नाः दौर्गत्यं यदुदात्तचित्त द्रविणं विश्राणयताद्रविणं साधारणमुरुद्रव्यस्तवप्रधानो द्रव्यस्तवे भवति यद्यपि द्रव्यानुयोगः सकलानुयोगद्वात्रिंशत्सहस्रः धर्मकार्येऽपि ये व्याज धर्मसत्रं गुणक्षेत्र धर्मस्य निर्मलधियामथ धर्म कुर्वन्ति रक्षन्ति धर्म विशुद्धमधिगच्छति धर्माधौं सुखदुःखधर्मारम्भरतस्य रज्यति जनः ४९ धर्मार्थकाममोक्षाणां धर्मास्तिकायमुख्यं धर्मेण चाखिलसुखानि धर्मे स्थैर्य स्यात् कस्यचि- ५४ १०१ न च भगवतोऽस्ति किञ्चन २५ ४२ न चेयं क्वापि सिद्धान्ते ५३ ९३ न दद्यात् पापिनोऽन्याऽपि
(उत्तरार्धादिभागः) ननु वेदस्य कर्तारं
२३ न मिथ्यात्वात् प्रमादाद्वा नयविनयादिविभूषितनरोत्तमं निराकृत्य न वीतरागादपरोऽस्ति देवो नश्यन्ति मलतापाद्याः २२ ५० न सन्ति येषु देशेषु नानादुःसहदु:खदुनमनमो नानारूपाणि कर्माणि
१६
३४
KG.
२४१५
७
Vorma
2010_05

Page #74

दानादिप्रकरण
२४
७४
الله
للعلم
१
१०३
armr mmm
6.60
"
पद्यादिः
पृष्ठ पद्य नाप्युत्तरारम्भभवोऽपि दोषो ४६ १९ नामुक्ते वल्लभे भुङ्क्ते २ नाभेयादिभिरन्यजन्मनि मुने- ५१ नामापि साधुलोकाना- ५३ नाशुभस्य फलं दानं नास्मिश्चित्तं चरति सुचिरं निक्षिप्तमक्षते पात्रे निक्षिप्ता वसतौ सति . ३० ९७ निखिलदानफलं तदिदं मतं १२ निखिलमेतदनेन(उत्तरार्धादि
भागः) निदानं दैन्यस्य प्रचुरतरनिपतितमपि किञ्चित् निमग्रलोकं गुरुलोभसागरं नियोगेनायोगो भवति निर्जिताः शत्रवस्तेन निासङ्गमङ्गतापनिष्क्रान्तिकाले सकला जिनेन्द्रा ४४ निष्क्रान्तोऽपि त्रिभुवनविभु ४५ निःशेषनिर्मलगुणान्तरसारहेतौ ३३ निःसन्देहविपर्यासं नीचासनो न चासन्नो नैवागमोऽस्त्यमूलः नो जानन्ति जिनागमं ४४ २ नो माता सुतवत्सला पगुः पथि गच्छेदपि पञ्चेन्द्रियैः सहैते पठितं श्रृंत च शास्त्र परिग्रहमहाग्रहैः परिगृहीतपरो व्यामोह्यते येन पशोरपि नरः पापः पापस्यापि विलोकयन्ति पापाय हिंसेति निवारणीया पापारम्भविवर्जनं
४२ पुरन्दरः पुरन्दारैः
१४. vw mr 09 V०१४
or
पद्यादिः
पृष्ठ पद्य पूज्यन्ते श्रुतशालिनो पूर्वार्जितोर्जितशुभेन भवन्ति ३ ... पूर्वापराविरुद्ध प्रकृतिचपलं पुंसां चित्त प्रक्षीणदूषणव्रातः प्रणिन्द्यः सद्विद्यो विदितप्रतिष्ठितो जगन्नाथो . २१ ३८ प्रतिसमयं प्राचीन प्रत्तं प्रबन्धेन गिरा गुरूणां । प्रत्तं विपत्तावुपकारि किञ्चित् । प्रत्यक्ष......मुज्ज्वलमिदं प्रत्यक्षादिप्रतिक्षिप्तो
२५ . ३२ प्रदेशने प्रवर्तेत
४५ ११ प्रपाय्यन्ते तप्त
१४ ३८ प्रस्तावमासाद्य सुखाय सद्यः ४२ १०५ प्रस्थास्नोः पथि वन्दारो- ५३ ९६ प्राणत्राणात् परं दानं १२ १९ प्राणेभ्यो नापरं प्रेयो १२ १६ प्राप्ते त्रये ये गमयन्ति काल ४१ ९३ प्रायोऽपि पात्रे सुलभे न वित्तं ४० प्रायोऽस्ति नैकगुणमात्र ३९ प्रारम्भोऽप्येष पुण्याय प्रीतेरप्यप्रीति प्रोक्तस्तुल्या क्वापि य कर्म- ५० प्रोद्दण्डमुण्डखण्डै(उत्तरार्धादिभागः) बाधाविकलं सकलं बाह्य नयं च बाह्यानां बुभुक्षा च महाव्याधिः ५२ ७३ बोधयन्तमलबोधशालिनो १० ५० ब्रह्महत्यादिदोषोऽपि
२५ बषेऽथ व्याधिबाधायाभक्ताद्यैर्भूरिभक्तै
२२. भक्तिव्यक्तिः कथमिव भवेभक्तिश्चेज्जिनशासने
२४
२७
CWww.
WW.
____ 2010_05

Page #75

६२
दानादिप्रकरणे
१८
64
<
<
<
my
"
.
G
.
पद्यादिः
पृष्ठ पद्य भग्नादिशृङ्गशृङ्गार
१९ २१ भव्यं वासः श्लाघनीयो निवासः ४१ ९४ भिन्नहेतुक एवार्य
४९ ४८ भुवनतिलककल्पे भूयांसोऽन्येऽपि कथ्यन्ते
६८ भोगारम्भपरिग्रहाग्रहवतां
९१ भोगाः श्रीशालिभद्रभोग्या योग्या साधुबन्धूपयोग्या ३ भो जना भोजन यावभो भो भव्या विभाव्येदं मय॑मस्तकमाणिक्यं मदनसूदनसुन्दरमन्दिरं महानुभावा भवमुत्तरीतु महामूल्यैर्माल्यैः । मिथ्यात्वध्वान्तविधांसे मिथ्यादृष्टि श्रुतमपि मुख्यं च धर्मस्य चतुर्विधस्य ४६ मुनिमतमपि विज्ञातं मुनीनां ज्ञानादौ मुष्णाति विषयतृष्णां यज्जायन्ते जन्तवो जातु जातौ १ २० यज्जीवलोके लोकाना- १४ ३३ यतिपतिभिरसङ्गैः यथा तपस्तथा शीलं यथा पूर्व तथा पश्चाद् यथा प्रत्यक्षतः सिद्ध
२७ यथैधांसि समिद्धोऽमियत् किञ्चनापि सङ्घ यत्नेन रत्नखचितं यत्रापि नानुमानं यदात्मानोऽतिवल्लभं यदि वाऽधिकृत्य साधु
८५ यदुत्पाद्यः पदार्थो हि यद्भीतितो हरिमनङ्गमनङ्गशत्रु २३ यद्यद्य दुःषमादोषा
३५ ४२ यद्यन्यदा न क्रियते तथापि ४२ १०६ प्यदा न्यायागतं कल्प्यं . ५२ ५७
४९
mmmmmmm MN
पद्यादिः यन्निर्वाणे जननमरण यन्नृपतेः क्षपणादपि यस्तीर्थकृतां सुकृती यस्मात् सति निर्वाहे यस्यान्नपानैः सन्तुष्टाः यस्याभावे सर्वे यावद्वर्ष ननु जिनवृषा युक्तायुक्तं विवेक्तुं युक्त्यागमाननुगतं ये कारयन्ति सदनं ये जिनपतिभालतले येन येन प्रकारेण ये नित्यं प्राणिरक्षाप्रणिहितये लेखयन्ति सकलं ये शूरास्ते शरण्या ये शणवन्ति वचो जिनस्य येषां तीर्थकरेषु भक्तिरतुला ३६ ५६ येषां यत्र समुत्पत्ति
४२ यो जिनभुजयोर्भक्त्या यो दिशति मुक्तिमार्ग योऽपि क्वचिदपि समये यो बोद्धा श्रद्धालु यो यस्येह विरोधी रक्तो वक्ति निराचारं रचयति प्रचुर रुचिरं चिरं ३८ रजतस्थालिस्थापितरति रतेरुत्तमरूपसम्पदा रागादिरोगपूगा
२७ राज्यं प्राज्यं ललितललना राज्याभिषेककलशाविव मन्मथस्य २ रात्रिन्दिवं नृदिवधामनि रामाणां नयने पयोजजयिनी ३७ . रोचिष्णुरलचयनिर्मित
२० लज्जालङ्कारसार ललना लोक्यते लोके ललितललनालीलालापै
R
"Ym 96
२३
My Tv
.
9
३१
" 22
2010_05

Page #76

दानादिप्रकरण
पद्य ७५
"
9
au
१९
६
m
mro
S
१
M
",
C
१३
"3 Vd mr, ord
पद्यादिः पृष्ठ पद्य पद्यादिः
पृष्ठ लाभविकलं वणिज्यं
विश्वं येन वशीकृतं ३८ लिङ्गागमविगमे यो
७३ विषधरशिरोरत्नं यत्न लेखवाहोऽपि भूपस्य
विषयोऽस्य सर्बजीवा लोकद्वयेऽभिलषता
वेदकर्तृपरिज्ञातृ लोकेऽपि रूपके दत्त
व्याकरणालङ्कारलोकेऽपि श्लोकादौ
४४ व्याख्यानादन्यदाप्येषां लोकोत्तरे गुणगणे बहुमानबुद्धिः
व्याख्येयमेवमेवेदं लोकोऽपि सत्यवाद
शमौपशमसमुत्थं लोभक्रोधाद्यः प्राणनाशेऽप्यसत्यं ३६
शास्त्रनेत्रविहीनो हि लोभादिहेतुकः पापा
शास्त्राञ्जनेन जनितामल वचोऽप्यशेषमेतेषां
शीलं कुलमकलङ्क वचो विचार्यमाणं
शीलं कुलं कुशलतां वदतु विशदवर्ण
शुभः शुभानुबन्धी तु वन्दनादिगुणानेता
शुभे कृत्ये कृते पूर्वैः ४५ वपुरिव वदनविहीनं
शुश्रूषा धर्मरागो जिनगुरु वस्त्रादिदानमात्रेऽपि
शूरः शुचिः सुवचनो २६ वहन्ति चेतसा द्वेषं
शूरः सुरूपः सुभगोऽस्तु वह्निप्लुष्टं कौञ्चिकश्चोज्जयिन्यां ५१
शृङ्गारस्येव भृङ्गारो वाचकमुख्योऽप्याख्यत्
श्रद्धालुः किं श्राविका न श्रुता सा ५१ विगुणस्य पुरस्कारं
श्रीखण्डकुङ्कुमरसा
२२ विज्ञप्तिः सा भवतु भविनां
श्रीवर्द्धमानमुनिपुङ्गवपादपूजा- ४९ विज्ञाय किमपि हेयं
९३ श्रीवत्समतिविशाले वित्तं वितीर्ण विस्तीर्णे
श्रीसङ्घतः स भवतीति विदन्ति न हि वेदानां
श्रीसद्धे परिपूजिते विधिरौत्सर्गिको वाऽय
श्रयन्ते श्रुतिनोऽश्रान्तं विधीयते गुणः शुद्धः
६ १२२ श्लाघ्या सुलब्धजन्मानः विनयविहीनं शिष्यं
१२ १२ सकलरोगजराविकला जना १५ विनाऽपि चक्षुषा रूपं
७ २६ सगुणो निर्गुणोऽपि स्याद् विनाशे प्राणिनोः सद्यो २५ ३० सङ्घोऽनघः स्फुरदनर्घ-, ३१ विपाट्यन्ते चित्र
सज्ज्ञानलोचनमिदं विभवविकलो विलासी १२ ११ सत्तारुण्यं तारलावण्यपुण्यं वियोगदौर्भाग्यदरिद्रताव्यथां २० ३२ सत्पुरुषाणां मध्ये विलसदतुलमोदं
७ २१ सत्यारापितः स्वर्ग
२० विलोक्य साधुलोकं यो ३६ ५४ सत्यं चेद् भवतां प्रियं १८ विशति कामदुधा सुरभी शुभा ३९ ८२ . सदाभ्यस्ता प्रौढां
१६६
mo १०१
Ay n mm
s
९
.
४७ ११२
१
my
1 m raw १ mur
m mm
M
____ 2010_05

Page #77

६४
दानादिप्रकरण
_पृष्ठ
पद्य
३२ १२ ५४ १०४
१०५
२०
vw."
२
पद्यादिः
पद्य - पद्यादिः सद्रीतिका-रजत-दन्तमयीं २०
साधवो दुःषमाकाले सन्त्यज्य पूज्यं जननीजनादि ४७ ३२ साघुश्चरित्रहीनोऽपि सन्धार्याः सपरिच्छदाः
साधूपदेशतः सर्वो समग्रसद्गुणग्राम
सीदन्ति पश्यतां येषां समग्रसंशयग्राम
सीदन्तो यतयो यदप्यनुचितं समस्तः पूजितः सङ्घः
सुन्दरं मन्दरोदारं समीहमानैः स्वपरोपकार
सुव्यक्तफलं पापं समेऽपि व्यापारे
सौभाग्यं गुरुभागधेयसुभगा- सम्पत्त्यभावदशनादि दातुं
स्थानोपयोगात् साफल्यं सम्पद्यते मृतापत्या १३ ३१
स्नात्रं जगत्त्रयपतेसम्प्राप्य ये नरभवं जिन- ५० ५७ स्पर्शनं सपदि सम्पदां पदं सम्मुखीनोऽग्रतः पृष्ठे
स्याज्जातरूपजातो सर्वशो हृदये यस्य
३२ २०
स्वपरोपकारनिपुणाः सर्वज्ञो हृदि वाचि तस्य वचनं ५५ १०९
स्वयं च सर्व गृह्णन्ति सर्वत्र चास्ति न्यायोऽय- ५२ ८० स्वयं सङ्कल्प्य जल्पन्तो सर्वपुरुषार्थसिद्धे
स्वर्गादिमुख्यसुखसम्पसंयमभाजो जनजनित
२७ ६१
स्वर्गापवर्गसुखसम्पदियं संसारसागरे घोरे
४४ स्वर्गापवर्गसोपानं सातिचारचरित्रश्च
स्वर्विषयभुक्तिभूर्ज साधर्मिकेभ्यो भरतेन दत्तं ४८ । ३८ हरिहरप्रमुखं ससुरासुरं साधवो जङ्गमं तीर्थ
३२
हमें रम्ये तीर्थनाथस्य
3 . .mom
२४
१
२६
३
0
Mmmmss
0
0
mm
or
____ 2010_05

Page #78
2010_05