Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo namo nimmaladaMsaNassa bAla brahmacArI zrI neminAthAya namaH pUjya Ananda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgara-gurUbhyo namaH Agama-18 jaMbUdvIpaprajJapti AgamasUtra hindI anuvAda anuvAdaka evaM sampAdaka Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI [ M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi ] Agama hindI-anuvAda-zreNI puSpa-18
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra AgamasUtra-18- 'jaMbUdvIpaprajJapti' upAMgasUtra-7 -hindI anuvAda kahAM kyA dekhe? pRSTha | krama krama viSaya viSaya pRSTha 01 | vakSaskAra-1 005 05 | vakSaskAra-5 074 02 vakSaskAra-2 011 06 | vakSaskAra-6 085 03 / vakSaskAra-3 087 025 | 07 | vakSaskAra-7 050 04 vakSaskAra-4 muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 2
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra 45 Agama vargIkaraNa krama / Agama kA nAma krama Agama kA nAma sUtra payannAsUtra-2 | 01 | AcAra 02 sUtrakRt 03 | sthAna aMgasUtra-1 aMgasUtra-2 aMgasUtra-3 aMgasUtra-4 | 25 / AturapratyAkhyAna 26 | mahApratyAkhyAna bhaktaparijJA taMdulavaicArika saMstAraka 27 payannAsUtra-3 payannAsUtra-4 payannAsUtra-5 payannAsUtra-6 04 samavAya bhara 05 aMgasUtra-5 29 bhagavatI jJAtAdharmakathA 06 / aMgasUtra-6 payannAsUtra-7 07 upAsakadazA aMgasatra-7 aMgasUtra-8 30.1 gacchAcAra 30.2 | candravedhyaka | gaNividyA devendrastava 33 vIrastava nizItha aMgasUtra-9 08 aMtakRt dazA 09 anuttaropapAtikadazA 10 | praznavyAkaraNadazA 11 vipAkazruta 12 aupapAtika 32 aMgasUtra-10 aMgasUtra-11 / 34 payannAsUtra-7 payannAsUtra-8 payannAsUtra-9 payannAsUtra-10 chedasUtra-1 chedasUtra-2 chedasUtra-3 chedasUtra-4 chedasUtra-5 chedasUtra-6 upAMgasUtra-1 35 / bRhatkalpa rAjaprazriya upAMgasUtra-2 vyavahAra | jIvAjIvAbhigama upAgasUtra-3 37 upAMgasUtra-4 upAMgasUtra-5 15 | prajJApanA | sUryaprajJapti 17 candraprajJapti 18 | jaMbUdvIpaprajJapti 19 | nirayAvalikA 39 / 40 upAMgasUtra-6 dazAzrutaskandha 38 jItakalpa mahAnizItha Avazyaka 41.1 oghaniyukti 41.2 | piMDaniyukti 42 dazavaikAlika uttarAdhyayana mUlasUtra-1 mUlasUtra-2 upAMgasUtra-7 upAgasUtra-8 mUlasUtra-2 | kalpavataMsikA 21 puSpikA 22 puSpacUlikA vRSNidazA upAMgasUtra-9 upAMgasUtra-10 upAMgasUtra-11 upAMgasUtra-12 mUlasUtra-3 mUlasUtra-4 cUlikAsUtra-1 cUlikAsUtra-2 44 / nandI anuyogadvAra catuHzaraNa payannAsUtra-1 muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda' Page 3
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra 10 [49] [45] 06 muni dIparatnasAgarajI prakAzita sAhitya Agama sAhitya Agama sAhitya sAhitya nAma baksa krama sAhitya nAma mUla Agama sAhitya: 147 6 Agama anya sAhitya:1-1- AgamasuttANi-mUlaM print -1- yArAma thAnuyoga 06 -2- AgamasuttANi-mUlaM Net -2- Agama saMbaMdhI sAhitya 02 -3- AgamamaJjUSA (mUla prata) [53] | -3- RSibhASita sUtrANi 01 Agama anuvAda sAhitya:165 -4- Agamiya sUktAvalI 01 1-1-mAgamasUtragutI sanuvAI [47] | | Agama sAhitya- kula pustaka 516 -2- AgamasUtra hindI anuvAda Net: [47] | -3- Aagamsootra English Trans. | [11] | -4- sAmasUtrasaTI 4rAtI sanuvAI | [48] -5- AgamasUtra hindI anuvAda print [12] anya sAhitya:3 Agama vivecana sAhitya:171 1tavAlyAsa sAhitya -13 -1- AgamasUtra saTIka [46] 2 sUtrAtyAsa sAhitya-2- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra-11151]| 3 vyAkaraNa sAhitya 05 | -3- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra-20 vyAkhyAna sAhitya 04 -4-Agama cUrNi sAhitya [09] 5 unalata sAhitya 09 | -5- savRttika AgamasUtrANi-1 [40] 6 aosAhitya-6- savRttika AgamasUtrANi-2 [08] 7 mArAdhanA sAhitya 03 |-7- sacUrNika AgamasuttANi [08] 8 pariyaya sAhitya 04 Agama koSa sAhitya: 149 pUjana sAhitya 02 -1- Agama saddakoso tIrthakara saMkSipta darzana -2- Agama kahAkoso [01] | 11hI sAhitya 05 -3-Agama-sAgara-koSa: [05] 12IparatnasAgaranA vadhuzodhanibaMdha -4- Agama-zabdAdi-saMgraha (prA-saM-gu) [04] | Agama sivAyanuM sAhitya kUla pustaka Agama anukrama sAhitya: 09 -1- bhAgamaviSayAnubha- (bhUga) 02 | 1-Agama sAhitya (kula pustaka) -2- Agama viSayAnukrama (saTIka) 04 2-Agametara sAhitya (kula -3- Agama sUtra-gAthA anukrama dIparatnasAgarajI ke kula prakAzana 60 A AAEmunihIparatnasAgaranuM sAhitya | bhuniTIparatnasAgaranuM sAgama sAhitya [isa pusta8 516] tanA hudA pAnA [98,300] 2 bhuniTIparatnasAgaranuM manya sAhitya [huta pusta8 85] tanA husa pAnA [09,270] bhuniTIparacnasAra saMhalita tatvArthasUtrA'nI viziSTa DVD tenAla pAnA [27,930] | bhabhArA prAzanolA 501 + viziSTa DVD hula pAnA 1,35,500 muni dIparatnasAgara kRt' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 4 04 25 05 85 5 08 03
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra [18] jambUdvIpaprajJapti upAMgasUtra-7- hindI anuvAda vakSaskAra-1- 'bharatakSetra' arihaMta bhagavaMto ko namaskAra ho / usa kAla, usa samaya, mithilA nAmaka nagarI thI / vaha vaibhava, surakSA, samRddhi Adi vizeSatAoM se yukta thI / mithilA nagarI ke bAhara IzAna koNa meM mANibhadra nAmaka caitya thA / jitazatru rAjA thA / dhAriNI paTarAnI thii| taba bhagavAna mahAvIra vahA~ samavasRta hae-loga apane-apane sthAnoM se ravAnA hue, bhagavAn ne dharmadezanA dii| loga vApasa lauTa ge| sUtra-2 usI samaya kI bAta hai, bhagavAna mahAvIra ke jyeSTha antevAsI-ziSya indrabhUti nAmaka anagAra-jo gautama gotra meM utpanna the, jinakI UMcAI sAta hAtha thI, samacaturasra saMsthAnasaMsthita, jo vajra-RSabha-nArAca-saMhanana, kasauTI para aMkita svarNa-rekhA kI AbhA lie hue kamala ke samAna jo gauravarNa the, jo ugra tapasvI, dIpta tapasvI, tapta-tapasvI, jo mahA tapasvI, prabala, ghora, ghora-guNa, ghora-tapasvI, ghora-brahmacArI, utkSipta-zarIra evaM saMkSiptavipula-tejolezya the / ve bhagavAna ke pAsa Aye, tIna bAra pradakSiNA kI, vaMdana-namaskAra kiyA / aura bolesUtra-3 bhagavan ! jambUdvIpa kahA~ hai ? kitanA bar3A hai ? usa kA saMsthAna kaisA hai ? usa kA AkAra-svarUpa kaisA hai? gautama ! yaha jambUdvIpa saba dvIpa-samudroM meM Abhyantara hai- sabase choTA hai, gola hai, tela meM tale pUe jaisA gola hai, ratha ke pahie jaisA, kamala karNikA jaisA, pratipUrNa candra jaisA gola hai, apane gola AkArameM yaha eka lAkha yojana lambA-caur3A hai / isakI paridhi 316227 yojana, 3 kosa, 128 dhanuSa aura sAr3he teraha aMgula se kucha adhika hai| sUtra-4 vaha eka vajramaya jagatI dvArA saba ora se veSTita hai| vaha jagatI ATha yojana UMcI hai| mUla meM bAraha yojana cauDI, bIca meM ATha yojana caur3I aura Upara cAra yojana caur3I hai| mUla meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta tathA Upara patalI hai / usa kA AkAra gAya kI pU~cha jaisA hai / yaha sarva ratnamaya, svaccha, sukomala, cikanI, ghuTI huI sI-tarAsI haI-sI, rajarahita, maila-rahita, kardama-rahita tathA avyAhata prakAzavAlI hai / vaha prabhA, kAnti tathA udyota se yukta hai, prAsAdIya, darzanIya, abhirUpa, manojJa tathA pratirUpa hai / usa jagatI ke cAroM ora eka jAlIdAra gavAkSa hai / vaha AdhA yojana UMcA tathA 500 dhanuSa caur3A hai| sarva-ratnamaya, svaccha yAvat abhirUpa aura pratirUpa hai| usa jagatI ke bIcoMbIca eka mahatI padmavaravedikA hai / vaha AdhA yojana UMcI aura pA~ca sau dhanuSa caur3I hai| usakI paridhi jagatI jitanI hai / vaha svaccha evaM sundara hai / padmavaravedikA kA varNana jaisA jIvA jIvAbhigamasUtra meM AyA hai, vaisA hI yahA~ samajha lenA / vaha dhruva, niyata, zAzvata (akSaya, avyaya, avasthita) tathA nitya hai| sUtra-5 usa jagatI ke Upara tathA padmavaravedikA ke bAhara eka vizAla vana-khaNDa hai / vaha kucha kama do yojana caur3A hai| usakI paridhi jagatI ke tulya hai / usakA varNana pUrvokta AgamoM se jAna lenA caahie| sUtra-6 usa vana-khaMDa meM eka atyanta samatala ramaNIya bhUmibhAga hai / vaha AliMga-puSkara-dharma-puTa, samatala aura muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 5
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra sundara hai / yAvat bahuvidha paMcaraMgI maNiyoM se, tRNoM se suzobhita hai| kRSNa Adi unake apane-apane vizeSa varNa, gandha, rasa, sparza tathA zabda haiM / vahA~ puSkariNI, parvata, maMDapa, pRthvI-zilApaTTa haiM / vahA~ aneka vANavyantara deva evaM deviyA~ Azraya lete haiM, zayana karate haiM, khar3e hote haiM, baiThate haiM, tvagvartana karate haiM, ramaNa karate haiM, manoraMjana karate haiM, krIr3A karate haiM, surata-kriyA karate haiM / yoM ve apane pUrva Acarita zubha, kalyANakara vizeSa sukhoM kA upabhoga karate haiN| usa jagatI ke Upara padmavaravedikA ke bhItara eka vizAla vanakhaMDa hai / vaha kucha kama do yojana caur3A hai / usa kI paridhi vedikA jitanI hai / vaha kRSNa yAvat tRNoM ke zabda se rahita hai / sUtra-7 bhagavan ! jambUdvIpa ke kitane dvAra haiM ? gautama ! cAra dvAra haiM-vijaya, vaijayanta, jayanta tathA aparAjita / sUtra-8 __ bhagavan ! jambUdvIpa kA vijaya dvAra kahA~ hai ? gautama ! jambUdvIpa sthita mandara parvata kI pUrva dizA meM 45 hajAra yojana Age jAne para jambUdvIpa ke pUrva ke aMtameM tathA lavaNasamudra ke pUrvArdha ke pazcima meM sItA mahAnadI para jambUdvIpa kA vijaya dvAra hai / vaha ATha yojana UMcA tathA cAra yojana caur3A hai / usakA praveza-cAra yojana kA hai| vaha dvAra zveta hai / usa kI stUpikA, uttamasvarNa kI hai / dvAra evaM rAjadhAnI kA varNana jIvAbhigamasUtra samAna jAnanA sUtra-9 ___ jambUdvIpa ke eka dvAra se dUsare dvAra kA abAdhita antara kitanA hai ? sUtra-10 gautama ! vaha 79052 yojana evaM kucha kama Adhe yojana kA hai / sUtra - 11 bhagavan ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM bharata nAmaka varSa-kSetra kahA~ hai ? gautama ! culla himavaMta parvata ke dakSiNa meM, dakSiNavartI lavaNasamudra ke uttara meM, pUrvavartI lavaNasamudra ke pazcima meM, pazcimavartI lavaNasamudra ke pUrva meM hai| isameM sthANuoM, kA~ToM, UMcI-nIcI bhUmi, durgamasthAnoM, parvatoM, prapAtoM, avajharoM, nirjharoM, gaDDhoM, guphAoM, nadiyoM, drahoM, vRkSoM, gucchoM, gulmoM, latAoM, vistIrNa veloM, vanoM, vanaile hiMsaka pazuoM, tRNoM, taskaroM, DimboM, viplavoM, DamaroM, durbhikSa, duSkAla, pAkhaNDa, kRpaNoM, yAcakoM, Iti, mArI, kuvRSTi, anAvRSTi, rogoM, saMklezoM, kSaNakSaNavartI saMkSobhoM kI adhikatA hai-adhikAMzataH aisI sthitiyA~ haiN| vaha bharatakSetra pUrva-pazcima meM lambA tathA uttara-dakSiNa meM caur3A hai / uttara meM paryaMka-saMsthAna aura dakSiNa meM dhanapRSTha-saMsthAna saMsthita hai / tIna ora se lavaNasamudra kA sparza kiye hue hai / gaMgAmahAnadI, sindhumahAnadI tathA vaitADhyaparvata se isa bharata kSetra ke chaha vibhAga ho gae haiM / isa jambUdvIpa ke 190 bhAga karane para bharatakSetra usakA eka bhAga hotA hai / isa prakAra yaha 526-6/19 yojana caur3A hai| bharata kSetra ke ThIka bIca meM vaitADhya parvata hai, jo bharatakSetra ko do bhAgoM meM vibhakta karatA hai / ve do bhAga dakSiNArdha bharata tathA uttarArdha bharata haiN| sUtra-12 bhagavan ! jambUdvIpa meM dakSiNArdha bharata kSetra kahA~ hai ? gautama ! vaitADhyaparvata ke dakSiNa meM, dakSiNa-lavaNa samudra ke uttara meM, pUrva-lavaNasamudra ke pazcima meM tathA pazcima-lavaNasamudra ke pUrva meM jambU nAmaka dvIpa ke antargata hai| vaha pUrva-pazcima meM lambA tathA uttara-dakSiNa meM caur3A hai / yaha arddha-candra-saMsthAna saMsthita hai-tIna ora se lavaNasamudra kA sparza kiye hae hai| gaMgA aura sindha mahAnadI se vaha tIna bhAgoM meM vibhakta ho gayA hai| vaha 238-3/19 yojana caur3A hai / usakI jIvA pUrva-pazcima lambI hai / vaha do ora se lavaNasamudra kA sparza kiye hue haiM / apanI pazcimI koTi se-vaha pazcima-lavaNasamudra kA tathA pUrvI koTi se pUrva-lavaNasamudra kA sparza kiye hue haiM / dakSiNArdha bharata kSetra muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 6
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra kI jIvA 9748-12/19 yojana lambI hai / usakA dhanuSya-pRSTha-dakSiNArdha bharata ke jIvopamita bhAga kA pRSTha bhAga dakSiNa meM 9766-1/19 yojana se kucha adhika hai / yaha paridhi kI apekSA se varNana hai| bhagavan ! dakSiNArdha bharatakSetra kA AkAra-svarUpa kaisA hai ? gautama ! usakA ati samatala ramaNIya bhUmibhAga hai / vaha muraja ke UparI bhAga Adi ke sadRza samatala hai / vaha anekavidha paMcaraMgI maNiyoM tathA tRNoM se suzobhita hai / dakSiNArdha bharata meM manuSyoM kA AkAra-svarUpa kaisA hai ? gautama ! dakSiNArdha bharata meM manuSyoM kA saMhanana, saMsthAna, UMcAi, AyuSya bahuta prakAra kA hai / ve bahuta varSoM kA AyuSya bhugatate haiM / AyuSya bhugatakara kaI narakagati meM, kaIM tiryaMcagati meM, kaIM manuSyagati meM tathA kaIM devagati meM jAte haiM aura kaIM siddha, buddha, mukta evaM parinivRtta hote haiM evaM samasta duHkhoM kA anta karate haiN| sUtra-13 bhagavan ! jambUdvIpa ke bharatakSetra meM vaitADhya parvata kahA~ hai ? gautama ! uttarArdha bharatakSetra ke dakSiNa meM, dakSiNArdha bharatakSetra ke uttara meM, pUrva-lavaNasamudra ke pazcima meM, pazcima-lavaNasamudra ke pUrva meM hai / yaha pUrva-pazcima meM lambA tathA uttara-dakSiNa meM caur3A hai / apane pUrvI kinAre se pUrva-lavaNasamudra kA tathA pazcimI kinAre se pazcimIlavaNasamudra kA sparza kiye hue hai / vaha paccIsa yojana UMcA hai aura savA chaha yojana jamIna meM gaharA hai / yaha pacAsa yojana lambA hai / isakI bAhA-pUrva-pazcima meM 488-16/19 yojana hai / uttara meM vaitADhya parvata kI jIvA pUrvI kinAre se pUrva-lavaNasamudra kA tathA pazcima kinAre se pazcima lavaNasamudra kA sparza kiye hue hai / jIvA 107212/19 yojana lambI hai / dakSiNa meM usakI dhanuSyapIThikA kI paridhi 10743-15/19 yojana hai / vaitADhya parvata rucaka-saMsthAna-saMsthita hai, vaha sarvathA rajatamaya hai / svaccha, sukomala, cikanA, ghuTA huA-sA, tarAzA huA-sA, raja-rahita, maila-rahita, kardama-rahita tathA kaMkar3a-rahita hai / vaha prabhA, kAnti evaM udyota se yukta hai, prAsAdIya, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa hai / vaha apane donoM pArzvabhAgoM meM do padmavaravedikAoM tathA vana-khaMDoM meM sampUrNataH ghirA hai| ve padmavaravedikAeM AdhA yojana UMcI tathA pA~ca sau dhanuSa caur3I haiM, parvata jitanI lambI haiM / ve vana-khaMDa kucha kama do yojana caur3e haiM, kRSNa varNa tathA kRSNa AbhA se yukta haiM / vaitADhya parvata ke pUrva-pazcima meM do guphAeM haiN| ve uttara-dakSiNa lambI tathA pUrva-pazcima caur3I haiM / unakI lambAI pacAsa yojana, caur3AI bAraha yojana tathA UMcAI ATha yojana hai / unake vajraratnamaya-kapATa haiM, do-do bhAgoM ke rUpa meM nirmita, samasthita kapATa itane saghana-nizchidra yA nibiDa haiM, jisase guphAoM meM praveza karanA duHzakya hai / una guphAoMmeM sadA aMdherA rahatA hai| ve graha, candra, sUrya tathA nakSatroM ke prakAza se rahita haiM, abhirUpa evaM pratirUpa haiM / una guphAoM ke nAma tamisraguphA tathA khaMDaprapAtaguphA haiM / vahA~ kRtamAlaka tathA nRtyamAlaka-do deva nivAsa karate haiM / ve mahAn aizvaryazAlI, dyutimAn, balavAn, yazasvI, sukhI tathA bhAgyazAlI haiM, palyopamasthitika haiM / una vanakhaMDoM ke bhUmibhAga bahuta samatala aura sundara hai| vaitADhya parvata ke donoM pArzva meM daza-daza yojana kI UMcAI para do vidyAdhara zreNiyA~ haiM / ve pUrva-pazcima lambI tathA uttara-dakSiNa caur3I haiM / unakI caur3AI daza-daza yojana tathA lambAI parvata jitanI hI hai / ve donoM pArzva meM do-do padmavaravedikAoM tathA do-do vanakhaMDoM se pariveSTita haiM / ve padmavaravedikAeM UMcAI meM AdhA yojana, caur3AI meM pA~ca sau dhanuSa tathA lambAI meM parvata-jitanI hI haiM / vanakhaMDa bhI lambAI meM vedikAoM jitane hI haiN| bhagavan ! vidyAdhara-zreNiyoM kI bhUmi kA AkAra-svarUpa kaisA hai ? gautama ! unakA bhUmibhAga bar3A samatala ramaNIya hai / vaha muraja ke UparI bhAga Adi kI jyoM samatala hai / vaha bahuta prakAra ke maNiyoM tathA tRNoM se suzobhita hai / dakSiNavartI vidyAdharazreNI meM gaganavallabha Adi pacAsa vidyAdhara haiM- | uttaravartI vidyAdhara zreNi meM rathanupUracakravAla Adi ATha nagara haiM- / isa prakAra dakSiNavartI evaM uttaravartI donoM vidyAdhara-zreNiyoM ke nagaroM kI saMkhyA 110 haiM / ve vidyAdhara-nagara vaibhavazAlI, surakSita evaM samRddha haiM / vahA~ ke nivAsI tathA anya bhAgoM se Aye hue vyakti vahA~ Amoda-pramoda ke pracura sAdhana hone se pramudita rahate haiM / yAvat vaha prAsAdIya, darzanIya muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 7
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra aura pratirUpa hai| una vidyAdhara nagaroM meM vidyAdhara rAjA nivAsa karate haiM / ve mahAhimavAn parvata ke sadRza mahattA tathA malaya, meru evaM mahendra saMjJaka parvatoM ke sadRza pradhAnatA yA viziSTatA liye hue haiN| bhagavan ! vidyAdharazreNiyoM ke manuSyoM kA AkAra-svarUpa kaisA hai ? gautama ! vahA~ ke manuSyoM kA saMhanana, saMsthAna, UMcAI evaM AyuSya bahuta prakAra kA hai / ve bahuta varSoM kA AyuSya bhogate haiM yAvat saba duHkhoM kA aMta karate haiM / una vidyAdhara-zreNiyoM ke bhUmibhAga se vaitADhya parvata ke donoM aura daza-daza yojana Upara do AbhiyogyazreNiyA~, vyantara deva-vizeSoM kI AvAsa-paMktiyA~ haiM / ve pUrva-pazcima lambI tathA uttara-dakSiNa caur3I haiM / unakI caur3AI daza-daza yojana tathA lambAI parvata jitanI hai / ve donoM zreNiyA~ apane donoM ora do-do padmavaravedikAoM evaM do-do vanakhaMDoM se pariveSTita haiM / lambAI meM donoM parvata-jitanI haiN| bhagavan ! Abhiyogya-zreNiyoM kA AkAra-svarUpa kaisA hai ? gautama ! unakA bar3A samatala, ramaNIya bhUmi bhAga hai / maNiyoM evaM tRNoM se upazobhita hai| maNiyoM ke varNa, taNoM ke zabda Adi anyatra vistAra se varNita haiN| vahA~ bahuta se deva, deviyA~ Azraya lete haiM, zayana karate haiM, yAvat vizeSa sukhoM kA upayoga karate haiM / una abhiyogyazreNiyoM meM devarAja, devendra zakra ke soma, yama, varuNa tathA vaizramaNa devoM ke bahata se bhavana haiN| ve bhavana bAhara se gola tathA bhItara se caurasa haiM / vahA~ devarAja, devendra zakra ke atyanta Rddhisampanna, dyutimAn tathA saukhyasampanna soma, yama, varuNa evaM vaizramaNa saMjJaka Abhiyogika deva nivAsa karate haiN| una Abhiyogya-zreNiyoM ke ati samatala, ramaNIya bhUmibhAga se vaitADhya parvata ke donoM pArzva meM-pA~ca-pA~ca yojana UMce jAne para vaitADhya parvata kA zikhara-tala hai / vaha pUrva-pazcima lambA tathA uttara-dakSiNa caur3A hai| usakI caur3AI daza yojana hai, lambAI parvata jitanI hai / vaha eka padmavaravedikA se tathA eka vanakhaMDa se cAroM ora pariveSTita hai| bhagavan ! vaitADhya parvata ke zikhara-tala kA AkAra-svarUpa kaisA hai ? gautama ! usakA bhUmibhAga bahuta samatala tathA ramaNIya hai / vaha mRdaMga ke Upara ke bhAga jaisA samatala hai / bahuvidha paMcaraMgI maNiyoM se upazobhita hai / vahA~ sthAna-sthAna para vAvar3iyA~ evaM sarovara haiM / vahA~ aneka vANavyantara deva, deviyA~ nivAsa karate haiM, pUrva-AcIrNa puNyoM kA phalabhoga karate haiM / bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata bharatakSetra meM vaitADhya parvata ke kitane kUTa haiM ? gautama! nau kUTa haiM / siddhAyatanakUTa, dakSiNArdhabharatakUTa, khaNDaprapAtaguhAkUTa, maNibhadrakUTa, vaitADhyakUTa, pUrNabhadrakUTa, tamisraguhAkUTa, uttarArdhabharatakUTa, vaizramaNakUTa / sUtra - 14 bhagavan ! jambUdvIpa ke bharatakSetra meM vaitADhya parvata para siddhAyatanakUTa kahA~ hai ? gautama ! pUrva lavaNasamudra ke pazcima meM, dakSiNArdha bharatakUTa ke pUrva meM hai / vaha chaha yojana eka kosa UMcA, mUla meM chaha yojana eka kausa caur3A, madhya meM kucha pA~ca yojana caur3A tathA Upara kucha adhika tIna yojana caur3A hai / mUla meM usakI paridhi kucha kama bAIsa yojana, madhya meM kucha kama pandraha tathA Upara kucha adhika nau yojana kI hai / vaha mUla meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta tathA Upara patalA hai / vaha gopuccha-saMsthAna-saMsthita hai / vaha sarva-ratnamaya, svaccha, sukomala tathA sundara hai / vaha eka padmavaravedikA evaM eka vanakhaMDa se saba ora se pariveSTita hai / donoM kA parimANa pUrvavat hai / siddhAyatana kUTa ke Upara ati samatala tathA ramaNIya bhUmibhAga hai / vaha mRdaMga ke UparI bhAga jaisA samatala hai / vahA~ vANavyantara deva aura deviyA~ vihAra karate haiN| usa bhUmibhAga ke ThIka bIca meM eka bar3A siddhAyatana hai / vaha eka kosa lambA, AdhA kosa caur3A aura kucha kama eka kosa UMcA hai / vaha abhyunnata, suracita vedikAoM, toraNoM tathA sundara puttalikAoM se suzobhita hai / usake ujjvala stambha cikane, viziSTa, sundara AkAra yukta uttama vaiDUrya maNiyoM se nirmita haiM / usakA bhUmibhAga vividha prakAra ke maNiyoM aura ratnoM se khacita hai, ujjvala hai, atyanta samatala tathA suvibhakta hai / usameM IhAmRga, vRSabha, turaga, manuSya, magara, pakSI, sarpa, kinnara, kastUrI-mRga, zarabha, ca~vara, hAthI, vanalatA yAvat padmalatA ke citra aMkita haiM / usakI stUpikA svarNa, maNi aura ratnoM se nirmita hai / vaha siddhAyatana aneka prakAra kI paMcaraMgI maNiyoM muni dIparatnasAgara kRt " (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page8
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra se vibhUSita hai| usake zikharoM para aneka prakAra kI paMcaraMgI dhvajAeM tathA ghaMTe lage haiN| vaha sapheda raMga kA hai| vaha itanA camakIlA hai ki usase kiraNeM prasphuTita hotI haiM / vahA~ kI bhUmi gobara Adi se lipI hai / yAvat sugandhita dhueM kI pracuratA se vahA~ gola-gola dhUmamaya challe se bana rahe haiN| usa siddhAyatana kI tIna dizAoM meM tIna dvAra haiM / ve dvAra pA~ca sau dhanuSa uMce aura DhAI sau dhanuSa caur3e haiN| unakA utanA hI praveza-parimANa hai | unakI stUpikAeM zveta-uttama-svarNanirmita hai / usa siddhAyatana meM bahuta samatala, sundara bhUmibhAga hai, jo mRdaMga Adi ke UparI bhAga ke sadRza samatala hai / usa bhUmibhAga ke ThIka bIca meM devacchandaka hai / vaha pA~ca sau dhanuSa lambA, pA~ca sau dhanuSa caur3A aura kucha adhika pA~ca sau dhanuSa UMcA hai, sarva ratnamaya hai / yahA~ jinotsedha parimANa-eka sau ATha jina-pratimAeM haiM / yaha jinapratimA kA samagra varNana jIvAjIvAbhigama sUtrAnusAra jAna lenA / sUtra-15 bhagavan ! vaitADhya parvata kA dakSiNArdha bharatakUTa kahA~ hai ? gautama ! khaNDaprapAtakUTa ke pUrva meM tathA siddhAyatanakUTa ke pazcima meM hai / usakA parimANa Adi varNana siddhAyatanakUTa ke barAbara hai / dakSiNArdha bharatakUTa ke ati samatala, sundara bhUmibhAga meM eka uttama prAsAda hai / vaha eka kosa UMcA aura AdhA kosa caur3A hai / apane se nikalatI prabhAmaya kiraNoM se vaha ha~satA-sA pratIta hotA hai, bar3A sundara hai / usa prAsAda ke ThIka bIca meM eka vizAla maNipIThikA hai / vaha pA~ca sau dhanuSa lambIcauDI tathA aDhAI sau dhanuSa moTI hai, sarvaratnamaya hai / usa maNipIThikA ke Upara eka siMhAsana hai| bhagavan ! usakA nAma dakSiNArdha bharatakUTa kisa kAraNa par3A? gautama ! dakSiNArdha bharatakUTa para atyanta RddhizAlI, yAvat eka palyopamasthitika deva rahatA hai / usake cAra hajAra sAmAnika deva, apane parivAra se parivRtta cAra agramahiSiyA~, tIna pariSad, sAta senAeM, sAta senApati tathA solaha hajAra AtmarakSaka deva haiM / dakSiNArdha bharatakUTa kI dakSiNArdhA nAmaka rAjadhAnI hai, jahA~ vaha apane isa deva-parivAra kA tathA bahuta se anya devoM aura deviyoM kA Adhipatya karatA huA sukhapUrvaka nivAsa karatA hai, vihAra karatA hai-sukha bhogatA hai| bhagavan ! dakSiNArdha bharatakUTa deva kI dakSiNArdhA rAjadhAnI kahA~ hai ? gautama ! mandara parvata ke dakSiNa meM tirache asaMkhyAta dvIpa aura samudra lA~ghakara jAne para anya jambUdvIpa hai / yahA~ dakSiNa dizA meM 1200 yojana nIce jAne para hai / rAjadhAnI kA varNana vijayadeva kI rAjadhAnI sadRza jAnanA / isI prakAra kuTo ko jaannaa| ye kramaza: pUrva se pazcima kI ora haiN| sUtra-16 vaitADhya parvata ke madhya meM tIna kUTa svarNamaya haiM, bAkI ke sabhI parvatakUTa ratnamaya haiN| sUtra - 17 jisa nAma ke kUTa hai, usI nAma ke deva hote haiM-pratyeka deva kI eka-eka palyopama kI sthiti hotI hai| sUtra - 18 maNibhadrakUTa, vaitADhyakUTa evaM pUrNabhadrakUTa-ye tIna kUTa svarNamaya haiM tathA bAkI ke chaha kUTa ratnamaya haiM / do para kRtyamAlaka tathA nRtyamAlaka nAmaka do visadRza nAmoM vAle deva rahate haiM / bAkI ke chaha kUToM para kUTasadRza nAma ke deva rahate haiM / mandara parvata ke dakSiNa meM tirache asaMkhyeya dvIpa samudroM ko lAMghate hue anya jambUdvIpa meM 12000 yojana nIce jAne para unakI rAjadhAniyA~ haiM / unakA varNana vijayA rAjadhAnI jaisA samajha lenA / sUtra - 19 bhagavan ! vaitADhya parvata ko vaitADhya parvata' kyoM kahate haiM ? gautama ! vo bharatakSetra ko dakSiNArdha bharata tathA muni dIparatnasAgara kRt - (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 9
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra uttarArdha bharata nAmaka do bhAgoM meM vibhakta karatA huA sthita hai / vahAM vaitAdayagirikumAra nAmaka parama RddhizAlI, eka palyopamasthitika deva nivAsa karatA hai / ina kAraNoM se vaha vaitADhya parvata kahA jAtA hai / isa ke atirikta vaitADhya parvata nAma zAzvata hai / yaha nAma kabhI nahIM thA, aisA nahIM hai, yaha kabhI nahIM hai, aisA bhI nahIM hai aura yaha kabhI nahIM hogA, aisA bhI nahIM hai / yaha thA, hai, hogA, yaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita evaM nitya sUtra-20 bhagavan ! jambUdvIpa meM uttarArdha bharata nAmaka kSetra kahA~ hai ? gautama ! cullahimavaMta varSadhara parvata ke dakSiNa meM, vaitADhya parvata ke uttara meM, pUrva-lavaNasamudra ke pazcima meM, pazcima-lavaNasamudra ke pUrva meM hai / vaha pUrva-pazcima lambA aura uttara-dakSiNa caur3A hai, paryaMka-saMsthAna-saMsthita hai / vaha donoM tarapha lavaNa-samudra kA sparza kiye hue hai / vaha gaMgA tathA sindha mahAnadI dvArA tIna bhAgoM meM vibhakta hai| vaha 238-3/19 yojana cauDA hai| usakI bAhA parva-pazcima meM 1892-7 / / /19 yojana lambA hai / usakI jIvA uttara meM pUrva-pazcima lambI hai, lavaNasamudra kA donoM ora se sparza kiye hue hai / isakI lambAI kucha kama 14471-3/19 yojana hai / usakI dhanuSya-pIThikA dakSiNa meM 1452811/19 yojana hai| yaha pratipAdana parikSepa-paridhi kI apekSA se hai| bhagavan ! uttarArdha bharatakSetra kA AkAra-svarUpa kaisA hai ? gautama ! usakA bhUmibhAga bahata samatala aura ramaNIya hai / vaha muraja yA Dholaka ke UparI bhAga jaisA samatala hai, kRtrima tathA akRtrima maNiyoM se suzobhita hai| uttarArdha bharata meM manuSyoM kA AkAra-svarUpa kaisA hai ? gautama ! uttarArdha bharata meM manuSyoM kA saMhanana Adi vividha prakAra kA hai / ve bahuta varSoM AyuSya bhogakara yAvat siddha hote haiM, samasta duHkhoM kA anta karate haiM / sUtra-21 bhagavan ! jambUdvIpa meM uttarArdha bharatakSetra meM RSabhakUTa parvata kahA~ hai ? gautama ! himavAn parvata ke jisa sthAna se gaMgA mahAnadI nIkalatI hai, usake pazcima meM, jisa sthAna se sindhu mahAnadI nIkalatI hai, unake pUrva meM, cullahimavaMta varSadhara parvata ke dakSiNI mekhalA-sannikaTastha pradeza meM hai / vaha ATha yojana UMcA, do yojana gaharA, mUla meM ATha yojana caur3A, bIca meM chaha yojana caur3A tathA Upara cAra yojana caur3A hai / mUla meM kucha adhika paccIsa yojana, madhya meM kucha adhika aThAraha yojana tathA Upara kucha adhika bAraha yojana paridhi yukta hai / mUla meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta tathA Upara patalA hai / vaha gopuccha-saMsthAna-saMsthita hai, sampUrNataH jambUnada-svarNamaya hai, svaccha, sukomala evaM sundara hai / vaha eka padmavaravedikA tathA eka vanakhaNDa dvArA cAroM ora se pariveSTita hai| vaha bhavana eka kosa lambA, AdhA kosa caur3A, kucha kama eka kosa UMcA hai| vahA~ utpala, padma Adi haiN| RSabhakUTa ke anurUpa unakI apanI prabhA hai / vahA~ parama samRddhizAlI RSabha deva kA nivAsa hai, usakI rAjadhAnI hai, ityAdi pUrvavat jAna lenaa| vakSaskAra-1-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda Page 10
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra vakSaskAra-2- 'kALa' sUtra - 22 bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata bharatakSetra meM kitane prakAra kA kAla hai? gautama ! do prakAra kA, avasarpiNI tathA utsarpiNI kAla / avasarpiNI kAla kitane prakAra kA hai ? gautama ! chaha prakAra kA, suSama-suSamAkAla, suSamAkAla, suSama-duHSamAkAla, duHSama-suSamAkAla, duHSamAkAla, duHSama-duHSamAkAla | utsarpiNI kAla kitane prakAra kA hai ? gautama ! chaha prakAra kA, duHSama-duHSamAkAla yAvat suSama-suSamAkAla | bhagavan ! eka muhUrta meM kitane ucchvAsa-niHzvAsa haiM ? gautama ! asaMkhyAta samayoM ke samudAya rUpa sammilita kAla ko AvalikA kahA gayA hai | saMkhyAta AvalikAoM kA eka ucchavAsa tathA saMkhyAta AvalikAoM kA eka niHzvAsa hotA hai| sUtra-23 hRSTa-puSTa, aglAna, nIroga manuSya kA eka ucchvAsa-niHzvAsa prANa kahA jAtA hai| sUtra-24 sAta prANoM kA eka stoka, sAta stokoM kA eka lava, 77 lavoM kA eka muhUrta hotA hai| sUtra-25 ucchvAsa-niHzvAsa kA eka muhUrta hotA hai| sUtra-26 isa muhUrttapramANa se tIsa muhUrtoM kA eka ahorAtra, pandraha ahorAtra kA eka pakSa, do pakSoM kA eka mAsa, do mAsoM kI eka Rtu, tIna RtuoM kA eka ayana, do ayanoM kA eka saMvatsara-varSa, pA~ca varSoM kA eka yuga, bIsa yugoM kA eka varSa-zataka, daza varSazatakoM kA eka varSa-sahasra, sau varSasahasroM kA eka lAkha varSa, caurAsI lAkha varSoM kA eka pUrvAMga, caurAsI lAkha pUrvAMgoM kA eka pUrva hotA hai / 84 lAkha pUrvo kA eka truTitAMga, 84 lAkha truTitAMgoM kA eka truTita, 84 lAkha truTitoM kA eka aDaDAMga, 84 lAkha aDaDAMgoM kA eka aDaDa, 84 lAkha aDaDoM kA eka avavAMga, 84 lAkha avavAMgoM kA eka avava, 84 lAkha avavoM kA eka huhakAMga, 84 lAkha hahukAMgoM kA eka hahuka, 84 lAkha huhukoM kA eka utpalAMga, 84 lAkha utpalAMgoM kA eka utpala, 84 lAkha utpaloM kA eka padmAMga, 83 lAkha padmAMgoM kA eka padma, 84 lAkha padmoM kA eka nalinAMga, 84 lAkha nalinAMgoM kA eka nalina, 84 lAkha nalinoM kA eka arthanipurAMga, 84 lAkha arthanipurAMgoM kA eka arthanipura, 84 lAkha arthanipuroM kA eka ayutAMga, 84 lAkha ayutAMgoM kA eka ayuta, 84 lAkha ayutoM kA eka nayutAMga, 84 lAkha nayutAMgoM kA eka nayuta, 84 lAkha nayutoM kA eka prayutAMga, 84 lAkha prayutAMgoM kA eka prayuta, 84 lAkha prayutoM kA eka cUlikAMga, 84 lAkha cUlikAMgoM kI eka cUlikA, 84 lAkha cUlikAoM kA eka zIrSaprahelikAMga tathA 84 lAkha zIrSaprahelikAMgoM kI eka zIrSaprahelikA hotI hai / yahA~ taka hI gaNita kA viSaya hai / yahA~ se Age aupamika kAla hai| sUtra-27 bhagavan ! aupamika kAla kA kyA svarUpa hai ? gautama ! aupamika kAla do prakAra kA hai-palyopama tathA sAgaropama / palyopama kA kyA svarUpa hai ? gautama ! palyopama kI prarUpaNA karU~gA-paramANu do prakAra kA hai-sUkSma tathA vyAvahArika paramANu / ananta sUkSma paramANu-pudgaloM ke eka-bhAvApanna samudAya se vyAvahArika paramANu niSpanna hotA hai / use zastra kATa nahIM sktaa| sUtra-28 ___ koI bhI vyakti use teja zastra dvArA bhI chinna-bhinna nahIM kara sakatA / aisA sarvajJoM ne kahA hai / vaha muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 11
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra (vyAvahArika paramANu) sabhI pramANoM kA Adi kAraNa hai| sUtra-29 ananta vyAvahArika paramANuoM ke samudAya-saMyoga se eka utzlakSNazlakSNikA hotI hai / ATha utzlakSNazlakSiNakAoM kI eka zlakSNazlakSNikA hotI hai / ATha zlakSNazlakSNikAoM kA eka UrdhvareNu hotA hai / ATha UrdhvareNuoM kA eka trasareNu hotA hai / ATha trasareNuoM kA eka rathareNu hotA hai / ATha rathareNuoM kA devakuru tathA uttarakuru nivAsI manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai / ina ATha bAlAgoM kA harivarSa tathA ramyakavarSa nivAsI manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai / ina ATha bAlAgroM kA haimavata tathA hairaNyavata nivAsI manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai| ina ATha bAlAroM kA pUrvavideha evaM aparavideha nivAsI manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai / ina ATha bAlAgoM kI eka lIkha hotI hai / ATha lIkhoM kI eka jUM hotI hai / ATha jUoM kA eka yavamadhya hotA hai / ATha yavamadhyoM kA eka aMgula hotA hai / cha: aMguloM kA eka pAda hotA hai / bAraha aMguloM kI eka vitasti hotI hai / caubIsa aMguloM kI eka ratni hotI hai / ar3atAlIsa aMguloM kI eka kukSi hotI hai / chiyAnave aMguloM kA eka akSa hotA hai / isI taraha chiyAnave aMguloM kA eka daMr3a, dhanuSa, juA, mUsala tathA nalikA hotI hai / 2000 dhanuSoM kA eka gavyUta-hotA hai / cAra gavyUtoM kA eka yojana hotA hai| isa yojana-parimANa se eka yojana lambA, eka yojana caur3A, eka yojana UMcA tathA isase tIna gunI paridhi yukta palya ho / devakuru tathA uttarakuru meM eka dina, yAvat adhikAdhika sAta dina-rAta ke janme yaugalika ke prarUDha bAlAnoM se usa palya ko itane saghana, Thosa, nicita, nibiDa rUpa meM bharA jAe ki ve bAlAgra na kharAba hoM, na vidhvasta hoM, na unheM agni jalA sake, na vAyu ur3A sake, na ve sar3e-galeM / phira sau-sau varSa ke bAda eka-eka bAlAgra nikAle jAte rahane para jaba vaha palya bilkula khAlI ho jAe, bAlAnoM se rahita ho jAe, nirlipta ho jAe, taba taka kA samaya eka palyopama kahA jAtA hai| sUtra-30 aise kor3Akor3I palyopama kA dasa gunA eka sAgaropama kA parimANa hai| sUtra - 31 __ aise sAgaropama parimANa se suSamasuSamA kA kAla cAra kor3Akor3I sAgaropama, suSamA kA kAla tIna kor3Akor3I sAgaropama, suSamaduHSamA kA kAla do kor3Akor3I sAgaropama, duHSamasuSamA kA kAla 42000 varSa kama eka kor3Akor3I sAgaropama, duHSamA kA kAla 21000 varSa tathA duHSamaduHSamA kA kAla 21000 varSa hai / avasarpiNI kAla ke chaha AroM kA parimANa hai / utsarpiNI kAla kA parimANa isase ulaTA hai| isa prakAra avasarpiNI kA kAla dasa sAgaropama kor3Akor3I tathA utsarpiNI kA kAla bhI dasa sAgaropama kor3Akor3I hai / donoM kA kAla bIsa kor3Akor3I sAgaropama hai| sUtra- 32 jambUdvIpa ke bharatakSetra meM isa avasarpiNI kAla ke suSamAsuSamA nAmaka prathama Are meM, jaba vaha apane utkarSa kI parAkASThA meM thA, bharatakSetra kA AkAra-svarUpa avasthiti- saba kisa prakAra kA thA ? gautama ! usa kA bhUmibhAga bar3A samatala tathA ramaNIya thA / muraja ke UparI bhAga kI jyoM vaha samatala thA / nAnA prakAra ke kAle yAvat sapheda maNiyoM evaM tRNoM se vaha upazobhita thA / ityAdi varNana pUrvavat / usa samaya bharatakSetra meM uddAla, kuddAla, muddAla, kRttamAla, nRttamAla, dantamAla, nAgamAla, zRMgamAla, zaMkhamAla tathA zvetamAla nAmaka vRkSa the / una kI jar3eM DAbha tathA dUsare prakAra ke tRNoM se rahita thIM / ve uttama mUla, kaMda, skandha, tvacA, zAkhA, pravAla, patra, puSpa, phala tathA bIja se sampanna the / ve pattoM, phUloM aura phaloM se Dhake rahate tathA atIva kAnti se suzobhita the / usa samaya bharatakSetra meM jahA~-tahA~ bahuta se bherutAla, herutAla, merutAla, prabhatAla, sAla, sarala, saptaparNa, supArI, khajUra tathA muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 12
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra nAriyala ke vRkSoM ke vana the / unakI jar3eM DAbha tathA dUsare prakAra ke tRNoM se rahita thiiN| usa samaya bharatakSetra meM jahA~-tahA~ aneka serikA, navamAlikA, koraMTaka, bandhujIvaka, mano'vadya, bIja, bANa, karNikAra, kubjaka, siMduvAra, mudgara, yUthikA, mallikA, vAsaMtikA, vastula, kastula, zaivAla, agasti, magadaMtikA, caMpaka, jAtI, navanItikA, kunda tathA mahAjAtI ke gulma the / ve ramaNIya, bAdaloM kI ghaTAoM jaise gahare, paMcaraMge phUloM se yukta the / vAyu se prakaMpita apanI zAkhAoM ke agrabhAga se gire hue phUloM se ve bharatakSetra ke ati samatala, ramaNIya bhUmibhAga ko surabhita banA dete the / bharatakSetra meM usa samaya jahA~-tahA~ aneka padmalatAeM yAvat zyAmalatAeM thIM / ve latAeM saba RtuoM meM phUlatI thIM, yAvat kalaMgiyA~ dhAraNa kiye rahatI thiiN| usa samaya bharatakSetra meM jahA~-tahA~ bahuta sI vanarAjiyA~-thIM / ve kRSNa, kRSNa AbhAyukta ityAdi anekavidha vizeSatAoM se vibhUSita thiiN| puSpa-parAga ke saurabha se matta bhramara, koraMka, bhaMgAraka, kuMDalaka, cakora, nandImukha, kapila, piMgalAkSaka, karaMDaka, cakravAka, bataka, haMsa Adi aneka pakSiyoM ke jor3e unameM vicaraNa karate the / ve vanarAjiyA~ pakSiyoM ke madhura zabdoM se sadA pratidhvanita rahatI thiiN| una vanarAjiyoM ke pradeza kusumoM kA Asava pIne ko utsuka, madhura guMjana karate hae bhramariyoM ke samUha se parivata, dapta, matta bhramaroM kI madhura dhvani se mukharita the| ve vanarAjiyA~ bhItara kI ora phaloM se tathA bAhara kI ora puSpoM se Acchanna thIM / vahA~ ke phala svAdiSTa hote the / vahA~ kA vAtAvaraNa nIroga thA / ve kA~ToM se rahita thIM / taraha-taraha ke phUloM ke gucchoM, lattAoM ke gulmoM tathA maMDapoM se zobhita thIM / mAno ve unakI aneka prakAra kI sundara dhvajAeM hoM / vAvar3iyA~, puSkariNI, dIrghikA-ina saba ke Upara sundara jAlagRha bane the / ve vanarAjiyA~ aisI tRptiprada sugandha chor3atI thIM, jo bAhara nIkalakara puMjIbhUta hokara bahuta dUra phaila jAtI thIM, bar3I manohara thIM / una vanarAjiyoM meM saba RtuoM meM khilane vAle phUla tathA phalane vAle phala pracura mAtrA meM paidA hote the / ve suramya, prAsAdIya, darzanIya, abhirUpa tathA pratirUpa thiiN| sUtra-33 usa samaya bharatakSetra meM jahA~-tahA~ mattAMga nAmaka kalpavRkSa-samUha the / ve candraprabhA, maNizilikA, uttama madirA, uttama vAruNI, uttama varNa, gandha, rasa tathA sparza yukta, balavIryaprada suparipakva pattoM, phUloM aura phaloM ke rasa evaM bahuta se anya puSTiprada padArthoM ke saMyoga se niSpanna Asava, madhu, meraka, surA aura bhI bahuta prakAra ke madya, tathAvidha kSetra, sAmagrI ke anurUpa phaloM se paripUrNa the / unakI jar3eM DAbha tathA dUsare prakAra ke tRNoM se vizuddhirahita thiiN| isI prakAra yAvat aneka kalpavRkSa the| sUtra-34 usa samaya bharatakSetra meM manuSyoM kA AkAra-svarUpa kaisA thA ? gautama ! usa samaya vahA~ ke manuSya bar3e sundara, darzanIya, abhirUpa evaM pratirUpa the / unake caraNa-sundara racanA yukta tathA kachue kI taraha uThe hue hone se manojJa pratIta hote the ityAdi varNana pUrvavata / / bhagavan ! usa samaya bharatakSetra meM striyoM kA AkAra-svarUpa kaisA thA ? gautama ! ve striyA~-usa kAla kI striyA~ zreSTha tathA sarvAMgasundariyA~ thIM / ve uttama mahilocita guNoM se yukta thIM / una ke paira atyanta sundara, viziSTa pramANopeta, mRdula, sukumAra tathA kacchapasaMsthAna-saMsthita the / pairoM kI aMguliyA~ sarala, komala, paripuSTa evaM susaMgata thIM / aMguliyoM ke nakha samunnata, ratida, patale, tAmra varNa ke halake lAla, zuci, snigdha the / una ke jaMghAyugala romarahita, vRtta, ramya-saMsthAna yukta, utkRSTa, prazasta lakSaNa yukta, adveSya the / una ke jAnu-maMDala sunirmita, sugUDha tathA anupalakSya the, sudRDha snAyu-baMdhanoM se yukta the / una ke Uru kele ke staMbha jaise AkAra se bhI adhika sundara, ghAvoM ke cihnoM se rahita, sukumAra, sukomala, mAMsala, avirala, sama, sadRza-parimANa yukta, sugaThita, sujAta, vRtta, gola, pIvara, niraMtara the / unake zroNipradeza akhaMDita dyUta-phalaka jaise AkAra yukta prazasta, vistIrNa tathA bhArI the / vizAla, mAMsala, sugaThita aura atyanta sundara the / una ke deha ke madhyabhAga vajraratna jaise suhAvane, uttama muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 13
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra lakSaNa yukta, vikRta udara rahita, trivalI yukta, golAkAra evaM patale the / una kI romarAjiyA~ sarala, sama, saMhita, uttama, patalI, kRSNa varNayukta, cikanI, Adeya, lAlityapUrNa, tathA suracita, suvibhakta, kAnta, zobhita aura rucikara thIM / nAbhi gaMgA ke bhaMvara kI taraha gola, ghumAvadAra, sundara, vikasita hote kamaloM ke samAna vikaTa thIM / una ke kukSipradeza, aspaSTa, prazasta the / pasavADe sannata, saMgata, suniSpanna, manohara the / dehayaSTiyA~ mAMsalatA lie thIM, ve dedIpyamAna, nirmala, sunirmita, nirupahata thIM / unake stana svarNa-ghaTa sadRza the, paraspara samAna, saMhita se, sundara agrabhAga yukta, sama zreNika, golAkAra, abhyunnata, kaThora tathA sthUla the / bhujAeM sarpa kI jyoM kramazaH nIce kI ora patalI, gAya kI pU~cha kI jyoM gola, paraspara samAna, namita Adeya tathA sulalita thIM / nakha tAMbe kI jyoM kucha-kucha lAla the / yAvat ve sundara, darzanIyA, abhirUpA evaM pratirUpA thii| bharatakSetra ke manuSya oghasvara, madhura svara yukta, krauMca svara se yukta tathA nandI svara yukta the / unakA svara evaM ghoSa yA garjanA siMha jaisI jozIlI thI / svara tathA ghoSa meM nirAlI zobhA thI / deha meM aMga-aMga prabhA se udyotita the| ve vajraRSabhanArAca saMhanana, samacaurasa saMsthAnavAle the / camar3I meM kisI prakAra kA AtaMka nahIM thaa| ve deha ke antarvartI pavana ke ucita vega, kaMka pakSI kI taraha nirdoSa gudAzaya se yukta evaM kabUtara kI taraha prabala pAcanazakti vAle the| unake ApAna-sthAna pakSI kI jyoM nirlepa the / una ke pRSThabhAga tathA Uru sudRr3ha the / ve chaha hajAra dhanuSa UMce hote the| manuSyoM kI pasaliyoM kI do sau chappana haDDiyA~ hotI thiiN| unakI sA~sa padma evaM utpala kI-sI athavA padma tathA kuSTha nAmaka gandha-dravyoM kI-sI sugandha lie hotI thI, jisase una ke mu~ha sadA suvAsita rahate the / ve manaSya zAnta prakati ke the / una ke jIvana meM krodha, mAna, mAyA aura lobha kI mAtrA manda thii| una kA vyavahAra mada, sukhAvaha thA / ve AlIna, gupta, ceSTArata the / ve bhadra, vinIta, alpeccha, saMgraha nahIM rakhanevAle, bhavanoM kI AkRti ke vRkSoM ke bhItara basanevAle aura IcchAnusAra kAma bhoga bhoganevAle the / sUtra-35 bhagavan ! una manuSyoM ko kitane samaya bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai ? he gautama ! tIna dina ke bAda hotI hai / kalpavRkSoM se prApta pRthvI tathA puSpa-phala kA AhAra karate haiM / usa pRthvI kA AsvAda kaisA hotA hai ? gautama ! gur3a, khAMr3a, zakkara, matsyaMDikA, rAba, parpaTa, modaka, mRNAla, puSpottara, padmottara, vijayA, mahAvijayA, AkAzikA, AdarzikA, AkAzaphalopamA, upamA tathA anupamA, usa pRthvI kA AsvAda inase iSTatara yAvat adhika manogamya hotA hai| bhagavan ! una puSpoM aura phaloM kA AsvAda kaisA hotA hai ? gautama ! tIna samudra tathA himavAn paryanta chaha khaMr3a ke sAmrAjya ke adhipati cakravartI samrAT kA bhojana eka lAkha svarNa-mudrAoM ke vyaya se niSpanna hotA hai / vaha kalyANakara, prazasta varNa yAvat prazasta sparzayukta hotA hai, AsvAdanIya, visvAdanIya, dIpanIya, darpaNIya, madanIya, bRMhaNIya, upacita evaM prahlAdanIya; aise una puSpoM evaM phaloM kA AsvAda usa bhojana se iSTatara hotA hai| sUtra - 36 bhagavan ! ve manuSya vaisA AhAra kA sevana karate hue kahA~ nivAsa karate haiM ? he gautama ! ve manuSya vRkSa-rUpa gharoM meM nivAsa karate haiM / una vRkSoM kA AkAra-svarUpa kaisA hai ? gautama ! ve vRkSa kUTa, prekSAgRha, chatra, stUpa, toraNa, gopUra, vedikA, copphAla, aTTAlikA, prAsAda, harmya, haveliyA~, gavAkSa, vAlAgrapotikA tathA valabhIgRha sadRza saMsthAna -saMsthita haiM / isa bharatakSetra meM aura bhI bahuta se aise vRkSa haiM, jinake AkAra uttama, viziSTa bhavanoM jaise haiM, jo sukhaprada zItala chAyA yukta haiM / sUtra-37 bhagavan ! usa samaya bharatakSetra meM kyA ghara hote haiM? kyA gehApaNa-bAjAra hote haiM ? gautama ! aisA nahIM hotaa| una manuSyoM ke vRkSa hI ghara hote haiM / kyA usa samaya bharatakSetra meM grAma yAvat sanniveza hote haiM ? gautama ! aisA nahIM muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 14
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra hotA / ve manuSya svabhAvataH yatheccha-vicaraNazIla hote haiM / kyA usa samaya bharatakSetra meM asi, maSi, kRSi, vaNikakalA, paNya athavA vyApAra-kalA hotI hai ? gautama ! aisA nahIM hotA / ve manuSya asi Adi jIvikA se virahita hote haiM / bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetra meM cA~dI, sonA, kAMsI, vastra, maNiyA~, motI, zaMkha, zilA, raktaratna, ye saba hote haiM ? hA~ gautama ! ye saba hote haiM, kintu una manuSyoM ke paribhoga meM nahIM aate| kyA usa samaya bharatakSetra meM rAjA, yuvarAja, Izvara, talavara, mADaMbika, kauTumbika, ibhya, zreSThI, senApati aura sArthavAha hote haiM ? gautama ! aisA nahIM hotA / ve manuSya Rddhi-vaibhava tathA satkAra Adi se nirapekSa hote haiM / bhagavan! kyA usa samaya bharatakSetra meM dAsa, preSya, ziSya, bhUtaka, bhAgika, hissedAra tathA karmakara hote haiM ? gautama ! aisA nahIM hotA / ve manuSya svAmI-sevaka bhAva se atIta hote haiM / kyA usa samaya bharatakSetra meM mAtA, pitA, bhAI, bahina, patnI, putra, putrI tathA putra-vadhU ye saba hote haiM ? gautama ! ye saba vahA~ hote haiM, parantu una manuSyoM kA unameM tIvra prema-bandha utpanna nahIM hotA / kyA usa samaya bharatakSetra meM ari, vairika, ghAtaka, vadhaka, pratyanIka athavA pratyamitra hote haiM ? gautama ! aisA nahIM hotA / ve manuSya vairAnubandha-rahita hote haiM-kyA usa samaya bharatakSetra meM mitra, vayasya, sAthI, jJAtaka, saMghATika, mitra, suhRd athavA sAMgatika hote haiM ? gautama ! ye saba vahA~ hote haiM, parantu una manuSyoM kA unameM tIvra rAga-bandhana utpanna nahIM hotaa| bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetra meM AvAha, vivAha, zrAddha-lokAnugata mRtaka-kriyA tathA mRta-piNDanivedana hote haiM ? AyuSman zramaNa gautama ! ye saba nahIM hote / ve manuSya AvAha, vivAha, yajJa, zrAddha, sthAlIpAka tathA mRta-piMDa-nivedana se nirapekSa hote haiM ? kyA usa samaya bharatakSetra meM indrotsava, skandotsava, nAgotsava, yakSotsava, kUpotsava, taDAgotsava, drahotsava, nadyutsava, vRkSotsava, parvatotsava, stUpotsava tathA caityotsava hote haiM ? gautama ! ye nahIM hote / ve manuSya utsavoM se nirapekSa hote haiM / kyA usa samaya bharatakSetra meM naTa, nartaka, jalla, malla, mauSTika, viDaMbaka, kathaka, plavaka athavA lAsaka hetu loga ekatra hote haiM ? gautama ! aisA nahIM hotA / kyoMki una manuSyoM ke mana meM kautUhala dekhane kI utsukatA nahIM hotI / bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetra meM zakaTa, ratha, yAna, yugya, gilli, thilli, zibikA tathA syandamAnikA hote haiM ? gautama ! aisA nahIM hotA, kyoMki ve manuSya pAdacAravihArI hote haiM / kyA usa samaya bharatakSetra meM gAya, bhaiMsa, bakarI, bher3a hote haiM ? gautama ! ye pazu hote haiM kintu una manuSyoM ke upayoga meM nahIM Ate / kyA usa samaya bharatakSetra meM ghor3e, UMTa, hAthI, gAya, gavaya, bakarI, bher3a, prazraya, pazu, mRga, varAha, ruru, zarabha, ca~vara, zabara, kuraMga tathA gokarNa hote haiM ? gautama ! ye hote haiM, kintu una manuSyoM ke upayoga meM nahIM Ate / kyA usa samaya bharatakSetra meM siMha, vyAghra, vRka, dvIpika, Rccha, tarakSa, vyAghra, zRgAla, biDAla, zunaka, kokantika, kolazunaka ye saba hote haiM ? gautama ! ye saba hote haiM, para ve una manuSyoM ko AbAdhA, vyAbAdhA nahIM pahu~cAte aura na unakA chaviccheda karate haiN| kyoMki ve zvApada prakRti se bhadra hote haiN| kyA usa samaya bharatakSetra meM zAlI, vrIhi, gehU~, jI, yavayava, kalAya, masUra, mUMga, ur3ada, tila, kulathI, niSpAva, caulA, alasI, kusumbha, kodrava, varaka, rAlaka, saNa, sarasoM, mUlaka ye saba hote haiM ? gautama ! ye hote haiM, para una manuSyoM ke upayoga meM nahIM Ate / kyA usa samaya bharatakSetra meM garta, darI, avapAta, prapAta, viSama, kardamamaya sthAna-ye saba hote haiM ? gautama ! aisA nahIM hotA / usa samaya bharatakSetra meM bahuta samatala tathA ramaNIya bhUmi hotI hai / vaha muraja ke UparI bhAga Adi kI jyoM eka samAna hotI hai / kyA usa samaya bharatakSetra meM sthANu, zAkhA, DhUMTha, kA~Te, tRNoM kA kacarA-ye hote haiM / gautama ! aisA nahIM hotA / vaha ina sabase rahita hotI hai / kyA usa samaya bharatakSetra meM DAMsa, macchara, jUyeM, lIkheM, khaTamala tathA pissU hote haiM ? bhagavan ! aisA nahIM hotA / vaha bhUmi DAMsa Adi upadravavirahita hotI hai / kyA usa samaya bharatakSetra meM sA~pa aura ajagara hote haiM ? gautama ! hote haiM, para ve manuSyoM ke lie AbAdhAjanaka ityAdi nahIM hote / Adi prakRti se bhadra hote haiN| bhagavan ! kyA usa samaya bharatakSetra meM Dimba, Damara, kalaha, bola, kSAra, vaira, mahAyuddha, mahAsaMgrAma, mahAzastrapatana, mahApuruSa-patana tathA mahArudhira-nipatana ye saba hote haiM ? gautama ! aisA nahIM hotA / ve manuSya vairAnubandha-se muni dIparatnasAgara kRt (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 15
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra rahita hote haiM / kyA usa samaya bharatakSetra meM durbhUta, kula-roga, grAma-roga, maMDala-roga, poTa-roga, zIrSa-vedanA, karNavedanA, oSTha-vedanA, netra-vedanA, nakha-vedanA, daMtavedanA, khAMsI, zvAsa, zoSa, dAha, arza, ajIrNa, jalodara, pAMDuroga, bhagandara, jvara, indragraha, dhanurgraha, skandhagraha, kumAragraha, yakSagraha, bhUtagraha Adi unmattatA hetu vyantaradeva kRt upadrava, mastaka-zUla, hRdaya-zUla, kukSi-zUla, yoni-zUla, gA~va yAvat sanniveza meM mAri, jana-jana ke lie vyasanabhUta, anArya, prANi-kSaya-Adi dvArA gAya, baila Adi prANiyoM kA nAza, jana-kSaya, kula-kSaya-ye saba hote haiM ? gautama ! ve manuSya roga tathA AtaMka-se rahita hote haiN| sUtra-38 bhagavan ! usa samaya bharatakSetra meM manuSyoM kI sthiti-AyuSya kitane kAla kA hotA hai ? gautama ! AyuSya jaghanya-kucha kama tIna palyopama kA tathA utkRSTa-tIna palyopama kA hotA hai / usa samaya bharatakSetra meM manuSyoM ke zarIra kitane UMce hote haiM ? gautama ! jaghanyataH kucha kama tIna kosa tathA utkRSTataH tIna kosa UMce hote haiM / una manuSyoM kA saMhanana kaisA hotA hai ? gautama ! vajra-RSabha-nArAca hotA hai| una manuSyoM kA daihika saMsthAna kaisA hotA hai ? gautama ! sama-caurasa-saMsthAna-saMsthita hote haiN| unakI pasaliyoM 256 hotI haiM / ve manuSya apanA AyuSya pUrA kara kahA~ jAte haiM, kahA~ utpanna hote haiM ? gautama ! jaba unakA AyuSya chaha mAsa bAkI rahatA hai, ve eka yugala utpanna karate haiM / unacAsa dina-rAta unakA pAlana tathA saMgopana kara ve khAMsa kara, chIMka kara, jamhAI lekara zArIrika kaSTa, vyathA tathA paritApa kA anubhava nahIM karate hae, kAla-dharma ko prApta hokara svarga meM utpanna hote haiM / una manuSyoM kA janma svarga meM hI hotA hai / usa samaya bharatakSetra meM kitane prakAra ke manuSya hote haiM ? gautama ! chaha prakAra ke, padmagandha, mRgagaMdha, amama, tejasvI, sahanazIla tathA zanaizcArI / sUtra-39 gautama ! prathama Araka kA jaba cAra sAgara kor3A-kor3I kAla vyatIta ho jAtA hai, taba avasarpiNI kAla kA suSamA nAmaka dvitIya Araka prArambha ho jAtA hai| usameM ananta varNa, ananta gaMdha, ananta rasa, ananta sparza, ananta saMhanana, ananta saMsthAna, ananta uccatva, ananta Ayu, ananta guru-laghu, ananta aguru-laghu, ananta utthAna-karmabala-vIrya-puruSakAra-parAkrama inake saba paryAya kI anantaguNa parihAni hotI hai | jambUdvIpa ke antargata isa avasarpiNI ke suSamA nAmaka Araka meM utkRSTatA kI parAkASThA-prApta samaya meM bharatakSetra kA kaisA AkAra svarUpa hotA hai ? gautama ! usakA bhUmibhAga bahuta samatala aura ramaNIya hotA hai / muraja ke UparI bhAga jaisA samatala hotA hai / suSama-suSamA ke varNana samAna jAnanA / usase itanA antara hai-usa kAla ke manuSya 4000 dhanuSa kI avagAhanA vAle hote haiM / zarIra kI UMcAI do kosa, pasaliyA~ 128, do dina bItane para bhojana kI IcchA, yaugalika baccoM kI cauMsaTha dina taka sAra-samhAla, aura Ayu do palyopama kI hotI hai / zeSa pUrvavat / usa samaya cAra prakAra ke manuSya hote haiM-pravara-zreSTha, pracurajaMgha, kusuma sadRza sukumAra, suzamana / sUtra-40 gautama ! dvitIya Araka kA tIna sAgaropama koDAkor3I kAla vyatIta ho jAtA hai, taba avasarpiNI-kAla kA suSama-duHSamA nAmaka tRtIya Araka prArambha hotA hai| usameM ananta varNa-paryAya yAvat puruSakAra-parAkramaparyAya kI ananta guNa parihAni hotI hai| usa Araka ko tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA hai-prathama tribhAga, madhyama tribhAga, aMtima tribhAga | bhagavan ! jambUdvIpa meM isa avasarpiNI ke suSama-duSamA Araka ke prathama tathA madhyama tribhAga kA AkArasvarUpa kaisA hai ? gautama ! usa kA bhUmibhAga bahuta satala aura ramaNIya hotA hai / usakA pUrvavat varNana jAnanA / antara itanA hai-usa samaya ke manuSyoM ke zarIra kI UMcAI 2000 dhanuSa hotI hai / pasaliyA~ cauMsaTha, eka dina ke bAda AhAra kI IcchA, AyuSya eka palyopama, 79 rAta-dina apane yaugalika zizuoM kI sAra-samhAla yAvat una manuSyoM kA janma svarga meM hI hotA hai| muni dIparatnasAgara kRt - (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 16
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra bhagavan ! usa Araka ke pazcima tribhAga-meM-bharatakSetra kA AkAra-svarUpa kaisA hotA hai ? gautama ! usa kA bhUmibhAga bahuta samatala tathA ramaNIya hotA hai / yAvat kRtrima evaM akRtrima maNiyoM se upazobhita hotA hai / usa Araka ke aMtima tIsare bhAga se bharatakSetra meM manuSyoM kA AkAra-svarUpa kaisA hotA hai ? gautama ! una manuSyoM ke chahoM prakAra ke saMhanana, chahoM prakAra ke saMsthAna, zarIra kI UMcAI saikar3oM dhanuSa-parimANa, AyuSya jaghanyataH saMkhyAta varSoM kA tathA utkRSTataH asaMkhyAta varSoM kA hotA hai| AyuSya pUrNa kara unameM se kaIM naraka-gati meM, kaIM tiryaMca-gati meM, kaIM manuSya-gati meM, kaIM deva-gati meM utpanna hote haiM aura siddha hote haiM / yAvat samagra duHkhoM kA anta karate haiM / sUtra-41 usa Araka ke aMtima tIsare bhAga ke samApta hone meM jaba eka palyopama kA AThavAM bhAga avaziSTa rahatA hai to ye pandraha kulakara utpanna hote haiM-sumati, pratizruti, sImaMkara, sImandhara, kSemaMkara, kSemaMdhara, vimalavAhana, cakSuSmAn, yazasvAn, abhicandra, candrAbha, prasenajit, marudeva, nAbhi, RSabha / sUtra-42 una pandraha kulakaroM meM se sumati, pratizruti, sImaMkara, sImandhara tathA kSemaMkara-ina pA~ca kulakaroM kI hakAra nAmaka daMr3a-nIti hotI hai / ve manuSya hakAra-daMr3a se abhihata hokara lajjita, vilajjita, vyarddha, bhItiyukta, niHzabda tathA vinayAvanata ho jAte haiM / unameM se kSemaMdhara, vimalavAhana, cakSuSmAn, yazasvAn tathA abhicandra-ina pA~ca kulakaroM kI makAra daNDanIti hotI hai| ve manuSya makAra-rUpa daNDa se lajjita ityAdi ho jAte haiM / unameM se candrAbha, prasenajit, marudeva, nAbhi tathA RSabha-ina pA~ca kulakaroM kI dhikkAra nIti hotI hai / ve manuSya dhikkAra' -rUpa daNDa se abhihata hokara lajjita ho jAte haiN| sUtra-43 nAbhi kulakara ke, una kI bhAryA marudevI kI kokha se usa samaya RSabha nAmaka arhata, kauzalika, prathama rAjA, prathama jina, prathama kevalI, prathama tIrthaMkara caturdigvyApta athavA cAra gatiyoM kA anta karane meM sakSama dharmasAmrAjya ke prathama cakravartI utpanna hue / kauzalika arhat RSabha ne bIsa lAkha pUrva kumAra-avasthA meM vyatIta kie| tiresaTha lAkha pUrva mahArAjAvasthA meM rahate hue unhoMne lekhana se lekara pakSiyoM kI bolI taka kA jinameM puruSoM kI bahattara kalAoM, striyoM ke cauMsaTha guNoM tathA sau prakAra ke kArmika zilpavijJAna kA samAvaza hai, prajA ke hita ke lie upadeza kiyaa| apane sau putroM ko sau rAjyoM meM abhiSikta kiyA / ve tiyAsI lAkha pUrva gRhastha-vAsa meM rhe| grISma Rtu ke prathama mAsa-caitra mAsa meM prathama pakSa-kRSNa pakSa meM navamI tithi ke uttarArdha meM madhyAhna ke pazcAt rajata, svarNa, koza, koSThAgAra, bala, senA, vAhana, pura, antaHpura, dhana, svarNa, ratna, maNi, motI, zaMkha, zilA, rAjapaTTa Adi, pravAla, padmarAga Adi loka ke sArabhUta padArthoM kA parityAga kara, unase mamatva bhAga haTAkara apane dAyika, janoM meM baMTavArA kara ve sudarzanA nAmaka zibikA meM baiThe / devoM, manuSyoM tathA asuroM kI pariSad unake sAthasAtha calI / zAMkhika, cAkrika, lAMgalika, mukhamAMgalika, puSpamANava, bhAga, cAraNa Adi stutigAyaka, vardhamAnaka, AkhyAyaka, laMkha, maMkha, ghANTika, pIche-pIche cale / ve iSTa, kAnta, priya, manojJa, manorama, udAra, dRSTi se vaizayayukta, kalyANa, ziva, dhanya, mAMgalya, sazrIka, hRdayagamanIya, subodha, hRdaya prahlAdanIya, karNa-mananirvRtikAra, anuparukta, arthazatika, vANI dvArA ve nirantara unakA isa prakAra abhinandana tathA abhistavana karate the-jagannaMda ! bhadra ! prabhuvara ! ApakI jaya ho, ApakI jaya ho / Apa dharma ke prabhAva se pariSahoM evaM upasargoM se abhIta raheM, bhaya, bhairava kA sahiSNutA pUrvaka sAmanA karane meM sakSama raheM / ApakI dharmasAdhanA nirvighna ho / una Akula paurajanoM ke zabdoM se AkAza ApUrNa thA / isa sthiti meM bhagavAn RSabha rAjadhAnI ke bIcoMbIca hote hue nikale / sahasroM nara-nArI apane netroM se bAra-bAra unake darzana kara rahe the, yAvat ve gharoM kI hajAroM paMktiyoM ko lAMghate hue Age bddh'e| muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 17
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra siddhArthavana, jahA~ ve gamanodyata the, kI ora jAnevAle rAjamArga para jala kA chir3akAva karAyA thA / vaha jhAr3a-buhArakara svaccha karAyA huA thA, surabhita jala se sikta thA, zuddha thA, vaha sthAna-sthAna para puSpoM se sajAyA gayA thA, ghor3oM, hAthiyoM tathA rathoM ke samUha, padAtiyoM ke padAghAta se-jamIna para jamI huI dhUla dhIre-dhIre Upara kI ora ur3a rahI thI / isa prakAra calate ve siddhArthavana udyAna thA, jahA~ uttama azokavRkSa thA, vahA~ Aye / usa uttama vRkSa ke nIce zibikA ko rakhavAyA, nIce utarakara svayaM apane gahane utAre / svayaM AsthApUrvaka cAra muSTiyoM dvArA apane kezoM ko loca kiyA / nirjana belA kiyA / uttarASADhA nakSatra ke sAtha candramA kA yoga hone para apane cAra ugra, bhoga, rAjanya, kSatriya ke sAtha eka deva-dUSya grahaNa kara muNDita hokara agAra se-anagAritA meM pravrajita ho gaye sUtra-44 kauzalika arhat RSabha kucha adhika eka varSa paryanta vastradhArI rahe, tatpazcAt nirvastra / jaba se ve pravrajita hue, ve kAyika parikarma rahita, daihika mamatA se atIta, devakRt yAvat jo upasarga Ate, unheM ve samyak bhAva se sahate, pratikula athavA anakala pariSaha ko bhI anAsakta bhAva se sahate, kSamAzIla rahate, avicala rhte| bhagavAna aise uttama zramaNa the ki ve gamana, halana-calana Adi kriyA yAvat mala-mUtra, khaMkhAra, nAka Adi kA mala tyAganAina pA~ca samitiyoM se yukta the / ve manasamita, vAkasamita tathA kAyasamita the / ve manogupta, yAvata gupta brahmacArI, akrodha yAvat alobha, prazAMta, upazAMta, parinirvRta, chinna-srota, nirupalepa, kAMse ke pAtra jaise Asakti rahita, zaMkhavat niraMjana, rAga Adi kI raMjakatA se zUnya, jAtya vizodhita zuddha svarNa ke samAna, jAtarUpa, darpaNagata pratibimba kI jyoM prakaTa bhAva- anigRhitAbhiprAya, pravaMcanA, chalanA va kapaTa rahita zuddha bhAvayukta, kachue kI taraha guptendriya, kamala-patra ke samAna nirlepa, AkAza ke sadRza nirAlamba, vAyu kI taraha nirAlaya, candra ke sadRza saumyadarzana, sUrya ke sadRza tejasvI, pakSI kI jyoM apratibaddhagAmI, samudra ke samAna gaMbhIra maMdarAcala kI jyoM akaMpa, susthira, pRthvI ke samAna sarva sparzoM ko samabhAva se sahane meM samartha, jIva ke samAna apratihata the| una bhagavAn RSabha ke kisI bhI prakAra ke pratibandha nahIM the / pratibandha cAra prakAra kA hai-dravya se, kSetra se, kAla se tathA bhAva se / dravya se jaise-ye mere mAtA, pitA, bhAI, bahina yAvat ciraparicita jana haiM, ye mere cA~dI, sonA, upakaraNa haiM, athavA anya prakAra se saMkSepa meM jaise ye mere sacitta, acitta aura mizra haiM-isa prakAra inameM bhagavAn kA pratibandha nahIM thA-kSetra se grAma, nagara, araNya, kheta, khala yA khalihAna, ghara, A~gana ityAdi meM unakA pratibandha nahIM thA / kAla se stoka, lava, muhartta, ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara yA aura bhI dIrghakAla sambandhI koI pratibandha unheM nahIM thA / bhAva se krodha, lobha, bhaya, hAsya se unakA koI lagAva nahIM thaa| bhagavAn RSabha varSAvAsa ke atirikta hemanta ke mahInoM tathA grISmakAla ke mahInoM ke antargat gA~va meM eka rAta, nagara meM pA~ca rAta pravAsa karate hue hAsya, zoka, rati, bhaya tathA paritrAsa-se varjita, mamatA rahita, ahaMkAra rahita, laghubhUta, agrantha, vasUle dvArA deha kI camar3I chIle jAne para bhI vaisA karanevAle ke prati dveSa rahita evaM kisI ke dvArA candana kA lepa kiye jAne para bhI usa aura anurAga yA Asakti se rahita, pASANa aura svarNa meM eka samAna bhAvayukta, isa loka meM aura paraloka meM apratibaddha-atRSNa, jIvana aura maraNa kI AkAMkSA se atIta, saMsAra ko pAra karane meM samudyata, jIva-pradezoM ke sAtha cale A rahe karma-sambandha ko vicchinna kara DAlane meM abhyutthita rahate hue viharaNazIla the| isa prakAra vihAra karate hue-1000 varSa vyatIta ho jAne para purimatAla nagara ke bAhara zakaTa mukha udyAna meM eka baragada ke vRkSa ke nIce, dhyAnAntarikA meM phAlguNa mAsa kRSNapakSa ekAdazI ke dina pUrvAhna ke samaya, nirjala tele kI tapasyA kI sthiti meM candra saMyogApta uttarASADhA nakSatra meM anuttara tapa, bala, vIrya, vihAra, bhAvanA, zAnti, kSamAzIlatA, gupti, mukti, tuSTi, Arjava, mArdava, lAghava, sphUrtizIlatA, saccAritrya ke nirvANa-mArga rUpa uttama phala se AtmA ko bhAvita karate hue unake ananta, avinAzI, anuttara, nirvyAghAta, sarvathA apratihata, nirAvaraNa, kRtsna, sakalArthagrAhaka, pratipUrNa, zreSTha kevalajJAna, kevaladarzana utpanna hue / ve jina, kevalI, sarvajJa, sarvadarzI hue / ve gati, muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 18
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra Agati, kArya-sthiti, bhava-sthiti, mukta, kRta, pratisevita, AviSkarma, rahaHkarma, yoga Adi ke, jIvoM tathA ajIvoM ke samasta bhAvoM ke, mokSa-mArga ke prati vizuddha bhAva-ina saba ke jJAtA, draSTA ho gae / bhagavAn RSabha nirgranthoM, nirgranthiyoM ko-pA~ca mahAvratoM, unakI bhAvanAoM tathA jIva-nikAyoM kA upadeza dete hue vicaraNa karate the| kauzalika arhat RSabha ke caurAsI gaNa, caurAsI gaNadhara, RSabhasena Adi 84000 zramaNa, brAhmI, sundarI Adi tIna lAkha AryikAeM, zreyAMsa Adi tIna lAkha pA~ca hajAra zramaNopAsaka, subhadrA Adi pA~ca lAkha cauvana hajAra zramaNopAsikAeM, jina nahIM para jinasadRza sarvAkSara-saMyoga-vettA jinavat avitatha-nirUpaka 4750 caturdazapUrvadhara, 9000 avadhijJAnI, 20000 jina, 20600 vaikriyalabdhidhara, 12650 vipulamati-manaHparyavajJAnI, 12650 vAdI tathA gati-kalyANaka, sthitikalyANaka, AgamiSyadbhadra, anuttaraupapAtika 22900 muni the / kauzalika arhat RSabha ke 20000 zramaNoM tathA 40000 zramaNiyoM ne siddhatva prApta kiyA-bhagavAn RSabha ke aneka aMtevAsI anagAra the / unameM kaIM eka mAsa yAvat kaIM aneka varSa ke dIkSA-paryAya ke the / unameM aneka anagAra apane donoM ghuTanoM ko UMcA uThAe, mastaka ko nIcA kiye-dhyAna rUpa koSTha meM praviSTa the| isa prakAra ve anagAra saMyama tathA tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apanI jIvana-yAtrA meM gatizIla the| bhagavAn RSabha kI do prakAra kI bhUmi thI-yugAntakara-bhUmi tathA paryAyAntakara-bhUmi / yugAntakara-bhUmi yAvat asaMkhyAta puruSa-paramparA-parimita thI tathA paryAyAntakara bhUmi antamuhUrta thii| sUtra-45 bhagavAn RSabha ke jIvana meM pA~ca uttarASADhA nakSatra tathA eka abhijit nakSatra se sambaddha ghaTanAeM haiM / candrasaMyogaprApta uttarASADhA nakSatra meM unakA cyavana-huA / usI meM janma huA / rAjyAbhiSeka huA / muMDita hokara, ghara chor3akara anagAra bane / usImeM kevalajJAna, kevaladarzana samutpanna huA / bhagavAn abhijita nakSatra meM parinivRtta hue / sUtra-46 __ kauzalika bhagavAn RSabha vajraRSabhanArAcasaMhanana yukta, samacaurasasaMsthAnasaMsthita tathA 500 dhanuSa daihika UMcAI yukta the / ve 20 lAkha pUrva taka kumArAvasthA meM tathA 63 lAkha pUrva mahArAjAvasthA meM rahe / yoM 83 lAkha pUrva gRhavAsa meM rahe / tatpazcAt muMDita hokara agAravAsa se anagAra-dharma meM pravrajita hue / 1000 varSa chadmastha-paryAya meM rahe / 1000 varSa kama eka lAkha pUrva ve kevalI-paryAya meM rahe / isa prakAra eka lAkha pUrva taka zrAmaNya-paryAya kA pAlana kara-caurAsI lAkha pUrva kA paripUrNa AyuSya bhogakara hemanta ke tIsare mAsa meM, pA~cave pakSa meM-mAgha mAsa kRSNa pakSa meM terasa ke dina 10000 sAdhuoM se saMparivRtta aSTApada parvata ke zikhara para chaha dinoM ke nirjala upavAsameM parvAhna-kAla meM paryaMkAsana meM avasthita, candra yoga yukta abhijit nakSatra meM, jaba suSama-duHSamA Araka meM navAsI pakSa bAkI the, ve janma, jarA, mRtyu ke bandhana chinnakara siddha, buddha, mukta, aMtakRt, parinirvRtta sarva-duHkha rahita hue| jisa samaya kauzalika, arhat RSabha kAlagata hue, janma, vRddhAvasthA tathA mRtyu ke bandhana tor3akara siddha, vRddha tathA sarva duHkha-virahita hue, usa samaya devendra, devarAja zakra kA Asana calita huA / avadhijJAna kA prayoga kiyA, bhagavAn tIrthaMkara ko dekhakara vaha yoM bolA-jambUdvIpa ke antargat bharatakSetra meM kauzalika, arhat RSabha ne parinirvANa prApta kara liyA hai, ataH atIta, vartamAna, anAgata devarAjoM, devendroM, zakroM kA yaha jIta hai ki ve tIrthaMkaroM ke parinirvANa mahotsava manAeM / isalie maiM bhI tIrthaMkara bhagavAn kA parinirvANa-mahotsava Ayojita karane hetu jAUM / yoM socakara devendra vandana-namaskAra kara apane 84000 sAmAnika devoM, 33000 trAyastriMzaka devoM, parivAropeta apanI ATha paTTarAniyoM, tIna pariSadoM, sAta senAoM, cAroM dizAoM ke 84-84 hajAra AtmarakSaka devoM aura bhI anya bahuta se saudharmakalpavAsI devoM evaM deviyoM se saMparivRtta, utkRSTa, tvarita, capala, caMDa, javana, uddhata, zIghra tathA divya gati se tiryak-lokavartI asaMkhya dvIpoM evaM samudroM ke bIca se hotA huA jahA~ aSTApada muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 19
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra parvata aura jahA~ bhagavAn tIrthaMkara kA zarIra thA, vahA~ AyA / usane udAsa, Ananda rahita, A~khoM meM A~sU bhare, tIrthaMkara ke zarIra ko tIna bAra AdakSiNa-pradakSiNA kI / vaisA kara, na adhika nikaTa na adhika dUra sthita hokara paryupAsanA kii| usa samaya uttarArdha lokAdhipati, 28 lAkha vimAnoM ke svAmI, zUlapANi, vRSabhavAhana, nirmala AkAza ke raMga jaisA vastra pahane hae, yAvat yathocita rUpa meM mAlA evaM mukuTa dhAraNa kie hae, nava-svarNa-nirmita manohara kuMDala pahane hue, jo kAnoM se gAloM taka laTaka rahe the, atyadhika samRddhi, dyuti, bala, yaza, prabhAva tathA sukhasaubhAgya yukta, dedIpyamAna zarIra yukta, saba RtuoM ke phUla se banI mAlA, jo gale se ghuTanoM taka laTakatI thI, dhAraNa kie hue, IzAnakalpa meM IzAnAvataMsaka vimAna kI sudharmA sabhA meM IzAna-siMhAsana para sthita, aThThAIsa lAkha vaimAnika devoM, assI hajAra sAmAnika devoM, tetIsa trAyastriMza-gurusthAnIya devoM, cAra lokapAloM, parivAra sahita ATha paTTarAniyoM, tIna pariSadoM, sAta senAoM, sAta senApatiyoM, assI-assI hajAra cAroM dizAoM ke AtmarakSaka devoM tathA anya bahuta se IzAnakalpavAsI devoM aura deviyoM kA Adhipatya, purApatitva, svAmitva, bhartRtva, mahattarakatva, AjJezvaratva, senApatitva karatA huA devarAja IzAnendra niravacchinna nATya, gIta, nipuNa vAdakoM ke vAdya, vipula bhoga bhogatA huA viharaNazIla thA / IzAna devendra ne apanA Asana calita dekhA / vaisA dekhakara avadhi-jJAna kA prayoga kiyA / bhagavAna tIrthaMkara ko avadhijJAna dvArA dekhA / dekhakara zakrendra kI jyoM paryupAsanA kii| aise sabhI devendra apane-apane parivAra ke sAtha vahA~ Aye / usI prakAra bhavanavAsiyoM ke bIsa indra, vANavyantaroM ke solaha indra, jyotiSkoM ke do indra, apane-apane deva-parivAroM ke sAtha vahA~-aSTApada parvata para Aye tathA devarAja, devendra zakra ne bahuta se bhavanapati, vANavyantara tathA jyotiSka devoM se kahA-devAnupriyoM ! nandanavana se zIghra snigdha, uttama gozIrSa candana-kASTha lAo / lAkara tIna citAoM kI racanA karo-eka bhagavAn tIrthaMkara ke lie, eka gaNadharoM ke lie tathA eka bAkI ke anagAroM ke lie / taba ve bhavanapati Adi deva nandanavana se snigdha, uttama gozIrSa candana-kASTha lAye / citAeM banAI / tatpazcAt devarAja zakrendra ne Abhiyogika devoM ko kahA-devAnupriyoM ! kSIrodaka samudra se zIghra kSIrodaka laao| ve Abhiyogika deva kSIrodaka samudra se kSIrodaka lAye / tadanantara devarAja zakrendra ne tIrthaMkara ke zarIra ko kSIrodaka se snAna karAyA / sarasa, uttama gozIrSa candana se use anulipta kiyA / haMsa-sadRza zveta vastra pahanAye / saba prakAra ke AbhUSaNoM se vibhUSita kiyA / phira una bhavanapati, vaimAnika Adi devoM ne gaNadharoM ke zarIroM ko tathA sAdhuoM ke zarIroM ko kSIrodaka se snAna karAyA / snigdha, uttama gozIrSa candana se anulipta kiyaa| do divya devadRSya-dhAraNa karAye / saba prakAra ke alaMkAroM se vibhUSita kiyaa| tatpazcAt devarAja zakrendra ne una aneka bhavanapati, vaimAnika Adi devoM se kahA-devAnupriyoM ! IhAmRga, vRSabha, turaMga yAvat vanalatA ke citroM se aMkita tIna zibikAoM kI vikurvaNA karo-eka bhagavAn tIrthaMkara ke lie, eka gaNadharoM ke lie tathA eka avazeSa sAdhuoM ke lie / isa para una bahuta se bhavanapati, vaimAnikoM Adi devoM ne tIna zibikAoM kI vikurvaNA kI / taba udAsa, khinna evaM A~sU bhare devarAja devendra zakra ne bhagavAn tIrthaMkara ke, jinhoMne janma, jarA tathA mRtyu ko vinaSTa kara diyA thA-zarIra ko zibikA para ArUDha kiyA / citA para rkhaa| bhavanapati tathA vaimAnika Adi devoM ne gaNadharoM evaM sAdhuoM ke zarIra zibikA para ArUDha kara unheM citA para rakhA / devarAja zakrendra ne taba agnikumAra devoM ko kahA-devAnupriyoM ! tIrthaMkara Adi ko citA meM, zIghra agnikAya kI vikurvaNA karo / isa para udAsa, duHkhita tathA azrupUrita netravAle agnikumAra devoM ne tIrthaMkara kI citA, gaNadharoM kI citA tathA anagAroM kI citA meM agnikAya kI vikurvaNA kI / devarAja zakra ne phira vAyukumAra devoM ko kahA-vAyukAya kI vikurvaNA karo, agni prajvalita karo, tIrthaMkara ke deha ko, gaNadharoM tathA anagAroM ke deha ko dhmApita karo / vimanaska, zokAnvita tathA azrupUrita netravAle vAyukumAra devoM ne citAoM meM vAyukAya kI vikurvaNA kI, tIrthaMkara Adi ke zarIra mApita kiye / devarAja zakrendra ne bahuta se bhavanapati tathA vaimAnika Adi devoM se kahA-devAnupriyoM ! tIrthaMkara-citA, gaNadhara-citA tathA anagAra-citA meM vipula parimANamaya agara, turuSka tathA muni dIparatnasAgara kRt " (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 20
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra aneka ghaTa parimita ghRta evaM madhu DAlo / taba una bhavanapati Adi devoM ne ghRta evaM madhu ddaalaa| devarAja zakrendra ne meghakumAra devoM ko kahA-devAnupriyoM ! tIrthaMkara-citA, gaNadhara-citA tathA anagAra-citA ko kSIrodaka se nirvApita karo / meghakumAra devoM ne nirvApita kiyA / tadanantara devarAja zakrendra ne bhagavAn tIrthaMkara ke Upara kI dAhinI DAr3ha lI / asurAdhipati camarendra ne nIce kI dAhinI DAr3ha lI / vairocanarAja vairocanendra balI ne nIce kI bAI DAr3ha lI / bAkI ke bhavanapati, vaimAnika Adi devoM ne yathAyogya aMgoM kI haDDiyA~ lIM / kaIyoM ne jinendra bhagavAn kI bhakti se, kaIMyoM ne yaha samucita purAtana paraMparAnugata vyavahAra hai, yaha socakara tathA kaIyoM ne ise apanA dharma mAnakara aisA kiyA / tadanantara devarAja, devendra zakra ne bhavanapati evaM vaimAnika Adi devoM ko yathAyogya yoM kahA-devAnupriyoM ! tIna sarva ratnamaya vizAla stUpoM kA nirmANa karo-eka bhagavAn tIrthaMkara ke, eka gaNadharoM ke, tathA eka avazeSa anagAroM ke citA-sthAna para / una bahuta se devoM ne vaisA hI kiyA / phira una aneka bhavanapati, vaimAnika Adi devoM ne tIrthaMkara bhagavAna kA parinirvANa mahotsava manAyA / ve nandIzvara dvIpa meM A gye| devarAja, devendra zakra ne pUrva dizA meM sthita aMjanaka parvata para aSTadivasIya parinirvANa-mahotsava mnaayaa| devarAja, devendra zakra ke cAra lokapAloM ne cAroM dadhimukha parvatoM para, devarAja IzAnendra ne uttaradizAvartI aMjanaka parvata para, usake lokapAloM ne cAroM dadhimukha parvatoM para, camarendra ne dakSiNa dizAvartI aMjanaka parvata para, usake lokapAloM ne parvatoM para, bali ne pazcima dizAvartI aMjanaka parvata para aura usake lokapAloM ne dadhimukha parvatoM para parinirvANa-mahotsava manAyA / isa prakAra bahuta se bhavanapati, vANavyantara Adi ne aSTadivasIya mahotsava manAye / aisA kara ve jahA~-tahA~ apane vimAna, bhavana, sudharmAsabhAeM tathA apane mANavaka nAmaka caityastaMbha the, vahA~ Aye / Akara jinezvara deva kI DAr3ha Adi asthiyoM ko vajramaya samudgaka meM rakhA / abhinava, uttama mAlAoM tathA sugandhita dravyoM se arcanA kii| apane vipula sukhopabhogamaya jIvana meM dhulamila gye| sUtra-47 gautama ! tIsare Araka kA do sAgaropama kor3Akor3I kAla vyatIta ho jAne para avasarpiNI kAla kA duHSama -suSamA nAmaka cauthA Araka prArambha hotA hai / usameM ananta varNaparyAya Adi kA kramazaH hrAsa hotA jAtA hai / bhagavan ! usa samaya bharatakSetra kA AkAra-svarUpa kaisA hotA hai ? gautama ! usa samaya bharatakSetra kA bhUmibhAga bahuta samatala aura ramaNIya hotA hai yAvat maNiyoM se upazobhita hotA hai| usa samaya manuSyoM kA AkAra svarUpa kaisA hotA hai ? gautama ! una manuSyoM ke chaha prakAra ke saMhanana hote haiM, chaha prakAra ke saMsthAna hote haiM / unakI UMcAI aneka dhanuSa-pramANa hotI hai / jaghanya antamuhUrta kA tathA utkRSTa pUrvakoTi kA AyuSya bhogakara unameM se kaIM naraka-gati meM, yAvat kaIM deva-gati meM jAte haiM, kaIM siddha, buddha hokara samasta duHkhoM kA anta karate haiM / usa kAla meM tIna vaMza utpanna hote haiM-arhat-vaMza, cakravartI-vaMza tathA dazAravaMzabaladeva-vAsudeva-vaMza / usa kAla meM teIsa tIrthaMkara, gyAraha cakravartI, nau baladeva tathA nau vAsudeva utpanna hote haiN| sUtra-48 gautama ! caturtha Araka ke 42000 varSa kama eka sAgaropama koDAkoDI kAla vyatIta ho jAne para avasarpiNI-kAla kA duHSamA nAmaka paMcama Araka prAraMbha hotA hai / usameM ananta varNaparyAya Adi kA kramazaH hrAsa hotA jAtA hai / bhagavan ! usa kAla meM bharatakSetra kA kaisA AkAra-svarUpa hotA hai ? gautama ! bharatakSetra kA bhUmibhAga bahuta samatala aura ramaNIya hotA hai yAvat maNiyoM dvArA upazobhita hotA hai / usa kAla meM bharatakSetra ke manuSyoM kA AkAra-svarUpa kaisA hotA hai ? gautama ! usa samaya bharatakSetra ke manuSyoM ke chaha prakAra ke saMhanana evaM saMsthAna hote haiM / unakI UMcAI sAta hAtha kI hotI hai / ve jaghanya antamuhUrta tathA utkRSTa kucha adhika sau varSa ke AyuSya kA bhoga karate haiM / kaIM naraka-gati meM, yAvat tiryaMca deva-gati meM parinivRtta hote haiM / usa kAla ke antima tIsare bhAga meM gaNadharma, pAkhaNDa-dharma, rAjadharma, jAtateja tathA cAritra-dharma muni dIparatnasAgara kRt - (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 21
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra vicchinna ho jAtA hai| sUtra-49 gautama ! paMcama Araka ke 21000 varSa vyatIta ho jAne para avasarpiNI kAla kA duHSama-duHSamA nAmaka chaThA Araka prAraMbha hogA / usameM ananta varNaparyAya, gandhaparyAya, samaparyAya tathA sparzaparyAya Adi kA kramazaH hrAsa hotA jAyegA / bhagavan ! jaba vaha Araka utkarSa kI parAkASThA para pahu~cA hogA, to bharatakSetra kA AkAra-svarUpa kaisA hogA ? gautama ! usa samaya duHkhArttatAvaza logoM meM hAhAkAra maca jAyegA, atyanta duHkhodvignatA se cItkAra phaila jAyegA aura vipula jana-kSaya ke kAraNa jana-zUnya ho jAyegA / taba atyanta kaThora, dhUla se malina, dussaha, vyAkula, bhayaMkara vAyu caleMge, saMvartaka vAyu caleMge / dizAeM abhIkSNa dhuMA chor3atI raheMgI / ve sarvathA raja se bharI, dhUla se malina tathA ghora aMdhakAra ke kAraNa prakAzazUnya ho jAeMgI / candra adhika apathya zIta chor3eMge / sUrya adhika asahya rUpa meM tpeNge| gautama ! usake anantara arasamegha, virasamegha, kSAramegha, khAtramegha, agnimegha, vidyunmagha, viSamegha, vyAdhi, roga, vedanotpAdaka jalayukta, apriya jalayukta megha, tUphAnajanita tIvra madhura jaladhArA chor3anevAle megha niraMtara varSA kreNge| paratakSetra meM grAma, AkAra, nagara, kheTa karvaTa, maDamba, droNamukha, paTana, Azramagata janapada, caupAye prANI, khecara, pakSiyoM ke samUha, trasa jIva, bahuta prakAra ke vRkSa, guccha, gulma, latAeM, beleM, patte, aMkura ityAdi bAdara vAnaspatika jIva, vanaspatiyA~, auSadhiyA~-ina sabakA ve vidhvaMsa kara deMge | vaitADhya Adi zAzvata parvatoM ke atirikta anya parvata, giri, DUMgara, unnata sthala, TIMbe, bhrASTra, paThAra, ina saba ko tahasa-nahasa kara ddaaleNge| gaMgA aura sindhu mahAnadI ke atirikta jala ke srotoM, jharanoM, viSamagarta, nIce-UMce jalIya sthAnoM ko samAna kara deNge| bhagavan! usa kAla meM bharatakSetra kI bhUmi kA AkAra-svarUpa kaisA hogA ? gautama ! bhUmi aMgArabhUta, murmurabhUta, kSArikabhUta, taptakavellukabhUta, jvAlAmaya hogI / usameM dhUli, reNu, paMka aura pracura kIcar3a kI bahulatA hogii| prANiyoM kA usa para calanA bar3A kaThina hogA / usa kAla meM bharatakSetra meM manuSyoM kA AkAra-svarUpa kaisA hogA? gautama ! usa samaya manuSyoM kA rUpa, raMga, gaMdha, rasa tathA sparza aniSTa, akAnta, apriya, amanojJa tathA amano'ma hogA / unakA svara hIna, dIna, aniSTa, akAnta, apriya, amanogamya aura amanojJa hogA / unakA vacana anAdeya-hogA / ve nirlajja, kUTa, kapaTa, kalaha, bandha tathA vaira meM nirata hoMge / maryAdAeM lA~ghane, tor3ane meM pradhAna, akArya karane meM sadA udyata evaM gurujana ke AjJApAlana aura vinaya se rahita hoNge| ve vikalarUpa, kAne, laMgar3e, caturaMgulika Adi, bar3he hue nakha, keza tathA dAr3hI-mUMcha yukta, kAle, kaThora sparzayukta, salavaToM ke kAraNa phUTe hue se mastaka yukta, dhUeM ke se varNa vAle tathA sapheda kezoM se yukta, atyadhika snAyuoM paribaddha, jhurriyoM se parivyApta aMga yukta, jarA-rjara bUr3hoM ke sadRza, pravila tathA parizaTita dantazreNI yukta, ghar3e ke vikRta mukha sadRza, asamAna netrayukta, vakra-Ter3hI nAsikAyukta, bhISaNa mukhayukta, dAda, khAja, sehuA Adi se vikRta, kaThora dharmayukta, citrala avayavamaya dehayukta, carmaroga se pIr3ita, kaThora, kharoMcI huI dehayukalTolagati, viSama, sandhi bandhanayukta, ayathAvat sthita asthiyukta, pauSTika bhojanarahita, zaktihIna, kutsita aise saMhanana, parimANa, saMsthAna rUpa, Azraya, Asana, zayyA tathA kutsita bhojanasevI, azuci, vyAdhiyoM se pIr3ita, vihvala gatiyukta, utsAha-rahita, sattvahIna, nizceSTa, naSTateja, nirantara zIta, uSNa, tIkSNa, kaThora vAyu se vyApta zarIrayukta, malina dhUli se AvRtta dehayukta, bahuta krodhI, ahaMkArI, mAyAvI, lobhI tathA mohamaya, atyadhika duHkhI, prAyaH dharmasaMjJA-tathA samyaktva se paribhraSTa hoMge / utkRSTataH unakA deha-parimANa-eka hAtha hogA / unakA adhikatama AyuSya-striyoM kA solaha varSa kA tathA puruSoM kA bIsa varSa kA hogA / apane bahuputra-pautramaya parivAra meM unakA bar3A praNaya rahegA / ve gaMgA, sindhu ke taTa tathA vaitADhya parvata ke Azraya meM biloM meM rheNge| bhagavan ! ve manuSya kyA AhAra leMge ? gautama ! usa kAla meM gaMgA aura sindhu do nadiyA~ rheNgii| ratha calane ke lie apekSita patha jitanA vistAra hogA / rathacakra ke cheda jitanA gaharA jala rahegA / usameM aneka matsya tathA muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 22
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra kacchapa raheMge / usa jala meM sajAtIya apkAya ke jIva nahIM hoMge / ve manuSya sUryodaya tathA sUryAsta ke samaya apane biloM se tejI se daur3a kara nikaleMge / machaliyoM aura kachuoM ko pakar3eMge, jamIna para lAyeMge / rAta meM zIta dvArA tathA dina meM Atapa dvArA unako rasarahita banAyeMge / ve apanI jaTharAgni ke anurUpa unheM AhArayogya banA leNge| isa AhAra-vRtti dvArA ve 21000 varSa paryanta apanA nirvAha kareMge / ve manuSya, jo niHzIla, AcArarahita, nivRtta, nirmaryAda, pratyAkhyAna, pauSadha va upavAsarahita hoMge, prAyaH mAMsa-bhojI, matsya-bhojI, yatra-tatra avaziSTa kSudra dhAnyAdika-bhojI, kuNipabhojI Adi durgandhita padArtha-bhojI hoMge / apanA AyuSya samApta hone para marakara ve prAyaH narakagati aura tiryaMcagati meM utpanna hoMge / tatkAlavartI siMha, bAgha, bher3ie, cItte, rIcha, tarakSa, geMDe, zarabha, zRgAla, bilAva, kutte, jaMgalI kutte yA sUara, kharagoza, cItala tathA cillalaka, jo prAyaH mAMsAhArI, matsyAhArI, kSudrAhArI tathA kuNapAhArI hote haiM, marakara prAyaH narakagati aura tiryaMcagati meM utpanna hoNge| bhagavan ! DhaMka, kaMka, pIlaka, mad guka, zikhI, jo prAyaH mAMsAhArI haiM, marakara prAyaH narakagati aura tiryaMcagati meM jaayeNge| sUtra - 50 gautama ! avasarpiNI kAla ke chaThe Araka ke 21000 varSa vyatIta ho jAne para AnevAle utsarpiNI-kAla kA zrAvaNa mAsa, kRSNa pakSa pratipadA ke dina bAlava nAmaka karaNa meM candramA ke sAtha abhijit nakSatra kA yoga hone para caturdazavidha kAla ke prathama samaya meM duSama-duSamA Araka prArambha hogA / usameM ananta varNaparyAya Adi anantaguNa-krama se parivarddhita ho jAyeMge / bhagavan ! usa kAla meM bharatakSetra kA AkAra-svarUpa kaisA hogA ? gautama ! usa samaya hAhAkAramaya, cItkAramaya sthiti hogI, jaisA avasarpiNI-kAla ke chaThe Araka ke sandarbha meM varNana kiyA gayA hai / utsarpiNI ke prathama Araka duHSama-duHSamA ke ikkIsa hajAra varSa vyatIta ho jAne para usakA duHSamA nAmaka dvitIya Araka prArambha hogA / usameM ananta varNaparyAya Adi anantaguNa-parivRddhi-krama se parivarddhita hone jaayeNge| sUtra-51 usa utsarpiNI-kAla ke duHSamA nAmaka dvitIya Araka ke prathama samaya meM bharatakSetra kI azubha anubhAvamaya rUkSatA, dAhakatA Adi kA apane prazAnta jala dvArA zamana karanevAlA puSkara-saMvartaka nAmaka mahAmegha prakaTa hogaa| vaha mahAmegha lambAI, caur3AI tathA vistAra meM bharatakSetra pramANa hogA / vaha puSkara-saMvartaka mahAmegha zIghra hI garjana kara zIghra hI vidyuta se yukta hogA, vidyuta-yukta hokara zIghra hI vaha yuga ke avayava-vizeSa, mUsala aura muSTi-parimita dhArAoM se sAta dina-rAta taka sarvatra eka jaisI varSA karegA / isa prakAra vaha bharatakSetra ke aMgAramaya, murmuramaya, kSAramaya, tapta-kaTAha sadRza, saba ora se paritapta tathA dahakate bhUmibhAga ko zItala karegA / usake bAda kSIramegha nAmaka mahAmegha prakaTa hogA / vaha lambAI, caur3AI tathA vistAra meM bharatakSetra jitanA hogA / vaha vizAla bAdala zIghra hI garjana karegA, zIghra hI yuga, mUsala aura muSTi parimita eka sadRza sAta dina-rAta taka varSA karegA / yoM vaha bharata kSetra kI bhUmi meM zubha varNa, zubha gandha, zubha rasa tathA zubha sparza utpanna karegA, jo pUrvakAla meM azubha ho cUke the / phira ghRtamegha nAmaka mahAmegha prakaTa hogA / vaha lambAI, caur3AI aura vistAra meM bharatakSetra jitanA hogA / vaha bharata kSetra kI bhUmi meM snigdhatA utpanna kregaa| phira amRtamegha prakaTa hogA / vaha bharatakSetra meM vRkSa, guccha, gulma, latA, vela, tRNa, parvaga, harita, auSadhi, patte tathA koMpala Adi bAdara jIvoM ko utpanna karegA / phira rasamegha prakaTa hogA / bahuta se vRkSa, guccha, gulma, latA, vela, tRNa, parvaga, hariyAlI, auSadhi, patte tathA koMpala Adi meM tikta, kaTuka, kaSAya, amla tathA madhura pA~ca prakAra ke rasa utpanna karegA / taba bharatakSetra meM vRkSa, yAvat koMpala Adi ugeMge / unakI tvacA, patra, pravAla, pallava, aMkura, puSpa, phala, ye saba paripuSTa hoMge, samudita hoMge, sukhopabhogya hoNge| sUtra-52 taba ve bilavAsI manuSya dekheMge-bharatakSetra meM vRkSa, guccha, yAvat auSadhi Aye haiM / chAla, patra ityAdi sukhopa muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 23
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra bhogya ho gaye haiM / ve biloM se nikala AyeMge / harSita evaM prasanna hote hue eka dUsare ko pukAra kara kaheMge-devAnupriyoM ! bharatakSetra meM vRkSa Adi saba uga Aye haiM / chAla, patra Adi sukhopabhogya haiM / isalie Aja se hama meM se jo koI azubha, mAMsamUlaka AhAra karegA, usakI chAyA taka varjanIya hogI- / aisA nizcaya kara ve samIcIna vyavasthA kAyama kareMge / bharatakSetra meM sukhapUrvaka, sollAsa rheNge| sUtra - 53 utsarpiNI kAla ke duHSamA nAmaka dvitIya Araka meM bharatakSetra kA AkAra-svarUpa kaisA hogA ? gautama ! unakA bhUmibhAga bahuta samatala tathA ramaNIya hogA / usa samaya manuSyoM kA AkAra-prakAra kaisA hogA ? gautama ! usa manuSyoM ke chaha prakAra ke saMhanana evaM saMsthAna hoMge / unakI UMcAI sAta hAtha kI hogI / unakA jaghanya antamuhUrtta kA tathA utkRSTa kucha adhika sau varSa kA AyuSya hogA | AyuSya ko bhogakara una meM se kaIM naraka-gatimeM, yAvat kaIM deva-gati meM jAyeMge, kintu siddha nahIM hoNge| gautama ! usa Araka ke 21000 varSa vyatIta ho jAne para utsarpiNI kAla kA duHSama-suSamA nAmaka tRtIya Araka Arambha hogA / usameM ananta varNaparyAya Adi kramaza: parivarddhita hote jAyeMge / usa kAla meM bharatakSetra kA AkAra-svarUpa kaisA hogA ? gautama ! unakA bhUmibhAga bar3A samatala evaM ramaNIya hogA / una manuSyoM kA AkArasvarUpa kaisA hogA? gautama ! una manuSyoM ke chaha prakAra ke saMhanana tathA saMsthAna hoMge / zarIra kI UMcAI aneka dhanuSa-parimANa hogI / jaghanya antamuharta tathA utkRSTa eka pUrva koTi taka AyuSya hogA / kaIM naraka-gati meM jAeMge yAvat kaIM samasta duHkhoM kA anta kareMge / usa kAla meM tIna vaMza utpanna hoMge-1. tIrthaMkara-vaMza, 2. cakravartI-vaMza tathA 3. dazAravaMza-baladeva-vAsudeva vaMza / usa kAla meM teIsa tIrthaMkara, gyAraha cakravartI tathA nau vAsudeva utpanna hoNge| gautama ! usa Araka kA 42000 varSa kama eka sAgaropama kor3A-kor3I kAla vyatIta ho jAne para utsarpiNI-kAla kA suSama-du:SamA nAmaka Araka prArambha hogA / usameM ananta varNaparyAya Adi anantaguNa parivRddhi krama se parivarddhita hoMge / vaha kAla tIna bhAgoM meM vibhakta hogA-prathama tRtIya bhAga, madhyama tRtIya bhAga tathA antima tRtIya bhAga / usa kAla ke prathama tribhAga meM bharatakSetra kA AkAra-svarUpa kaisA hogA ? gautama ! usakA bhUmibhAga bahata samatala tathA ramaNIya hogA / avasarpiNI-kAla ke suSama-duHSamA Araka ke antima tRtIyAMza ke samAna meM manuSya hoMge / kevala itanA antara hogA, isameM kulakara nahIM hoMge, bhagavAn RSabha nahIM hoMge / isa saMdarbha meM anya prAcAryoM kA kathana hai-usa kAla ke prathama tribhAga meM pandraha kulakara hoMge-sumati yAvat RSabha / zeSa usI prakAra hai / daNDa-nItiyA~ viparIta krama se hoMgI / usa kAla ke prathama vibhAga meM rAja-dharma yAvat cAritra-dharma vicchinna ho jAyegA / madhyama tathA antima vibhAga kI vaktavyatA avasarpiNI ke prathama-madhyama tribhAga kI jyoM samajhanA / suSamA aura suSama-suSamA kAla bhI usI jaise haiM / chaha prakAra ke manuSyoM Adi kA varNana usI ke sadRza hai| vakSaskAra-2-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda Page 24
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra vakSaskAra-3- 'bharata cakravarti' sUtra-54 bhagavan ! bharatakSetra kA bharatakSetra' yaha nAma kisa kAraNa par3A? gautama ! bharatakSetra sthita vaitADhya parvata ke dakSiNa ke 114-11/19 yojana tathA lavaNasamudra ke uttara meM 114-11/19 yojana kI dUrI para, gaMgA mahAnadI ke pazcima meM aura sindhu mahAnadI ke pUrva meM dakSiNArdha bharata ke madhyavartI tIsare bhAga ke ThIka bIca meM vinItA rAjadhAnI hai / vaha pUrva-pazcima lambI evaM uttara-dakSiNa caur3I hai / yaha lambAI meM bAraha yojana tathA caur3AI meM nau yojana hai / kubera ne apane buddhi-kauzala se usa kI racanA kI ho aisI hai / svarNamaya prAkAra, tadgata vividha prakAra ke maNimaya paMcaraMge kapi-zIrSakoM, bhItara se zatru-senA ko dekhane Adi hetu nirmita bandara ke mastaka ke AkAra ke chedoM se suzobhita evaM ramaNIya hai / vaha alakApurI-sadRza hai / vaha pramoda aura prakrIr3Amaya hai / mAno pratyakSa svarga kA hI rUpa ho, aisI lagatI hai / vaha vaibhava, surakSA tathA samRddhi se yukta hai / vahA~ ke nAgarika evaM janapada ke anya bhAgoM se Aye hue vyakti Amoda-pramoda ke pracura sAdhana hone se bar3e pramudita rahate haiM / vaha pratirUpa hai| sUtra-55 vinItA rAjadhAnI meM bharata cakravartI rAjA utpanna haA / vaha mahAhimavAn parvata ke samAna mahattA tathA malaya, meru evaM mahendra ke sadaza pradhAnatA yA viziSTatA liye hue thA / vaha rAjA bharata rAjya kA zAsana karatA thaa| rAjA ke varNana kA dUsarA gama isa prakAra hai vahA~ asaMkhyAta varSa bAda bharata nAmaka cakravartI utpanna huA / vaha yazasvI, uttama, abhijAta, sattva, vIrya tathA parAkrama Adi guNoM se zobhita, prazasta varNa, svara, sudRr3ha deha-saMhanana, tIkSNa buddhi, dhAraNA, meghA, uttama zarIrasaMsthAna, zIla evaM prakRti yukta, utkRSTa gaurava, kAnti evaM gatiyukta, anekavidha prabhAvakara vacana bolane meM nipuNa, teja, Ayu-bala, vIryayukta, nizchidra, saghana, loha-zRMkhalA kI jyoM sudRr3ha vajra-RSabha-nArAca-saMhanana yukta thA / usakI hatheliyoM aura pagathaliyoM para matsya, yaga, bhaMgAra, vardhamAnaka, bhadrAsana, zaMkha, chatra, ca~vara, patAkA, cakra, lAMgana, mUsala, ratha, svastika, aMkuza, candra, sUrya, agni, yUpa, samudra, indradhvaja, kamala, pRthvI, hAthI, siMhAsana, daNDa, kacchapa, uttama parvata, uttama azva, zreSTha mukuTa, kuNDala, nandAvarta, dhanuSa, kunta, gAgara, bhavana, vimAna prabhRti pRthak-pRthak spaSTa rUpa meM aMkita aneka sAmudrika zubha lakSaNa vidyamAna the / usake vizAla vakSaHsthala para UrdhvamukhI, sukomala, snigdha, mRdu evaM prazasta keza the, jinase sahaja rUpa meM zrIvatsa kA cihna thA / deza evaM kSetra ke anurUpa usakA sugaThita, sundara zarIra thA / bAla-sUrya kI kiraNoM se vikasita kamala ke madhyabhAga jaisA usa kA varNa thA / pRSThAnta-ghor3e ke pRSThAnta kI jyoM nirupalipta thA, prazasta thA / usake zarIra se padma, utpala, camelI, mAlatI, jUhI, caMpaka, kesara tathA kastUrI ke sadRza sugaMdha AtI thI / vaha chattIsa se kahIM adhika prazasta rAjocita lakSaNoM se yukta thA / akhaNDita-chatra-kA svAmI thA / usake mAtRvaMza tathA pitRvaMza nirmala the / apane vizuddha kularUpI AkAza meM vaha pUrNimA ke candra jaisA thA / vaha candra-sadaza saumya thA, mana aura A~khoM ke lie Anandaprada thA / vaha samudra ke samAna nizcala-gaMbhIra tathA susthira thA / vaha kubera kI jyoM bhogopabhoga meM dravya kA samucita, pracura vyaya karatA thA / vaha yuddha meM sadaiva aparAjita, parama vikramazAlI thA, usake zatru naSTa ho gaye the / yoM vaha sukhapUrvaka bharata kSetra ke rAjya kA bhoga karatA thaa| sUtra-56 eka dina rAjA bharata kI AyudhazAlA meM divya cakraratna utpanna huA / AyudhazAlA ke adhikArI ne dekhA / vaha harSita evaM parituSTa huA, citta meM Ananda tathA prasannatA kA anubhava karatA huA atyanta saumya mAnasika bhAva aura harSAtireka se vikasita hRdaya ho uThA / divya cakra-ratna ko tIna bAra AdakSiNa-pradakSiNA kI, hAtha jor3ate hue cakraratna ko praNAma kara AyudhazAlA se nikalA, bAharI upasthAnazAlA meM A kara usane hAtha jor3ate hue rAjA ko muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 25
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra 'ApakI jaya ho, ApakI vijaya ho'-zabdoM dvArA vardhApita kiyA aura kahA ApakI AyudhazAlA meM divya cakraratna utpanna huA hai, ApakI priyatArtha yaha priya saMvAda nivedita karatA huuN| taba rAjA bharata AyudhazAlA ke adhikArI se yaha sunakara harSita huA yAvat harSAtireka se usakA hRdaya khila uThA / usake zreSTha kamala jaise netra evaM mukha vikasita ho gaye / hAthoM meM pahane hue uttama kaTaka, truTita, keyUra, mastaka para dhAraNa kiyA huA mukuTa, kAnoM ke kuMDala caMcala ho uThe, hila uThe, harSAtirekavaza hilate hue hAra se unakA vakSaHsthala atyanta zobhita pratIta hone lgaa| usake gale meM laTakatI huI lambI puSpamAlAeM caMcala ho utthiiN| rAjA utkaNThita hotA huA bar3I tvarA se, zIghratA se siMhAsana se uThA, nIce utarakara pAdukAeM utArI, eka vastra kA uttarAsaMga kiyA, hAthoM ko aMjalibaddha kiye hue cakraratna ke sammukha sAta-ATha kadama calA, bAyeM ghuTane ko UMcA kiyA, dAyeM ghuTane ko bhUmi para TikAyA, hAtha jor3ate hue, unheM mastaka ke cAroM ora ghumAte hue aMjali bA~dha cakraratna ko praNAma kiyA / AyudhazAlA ke adhipati ko apane mukuTa ke atirikta sAre AbhUSaNa dAna meM de die / use jIvikopayogI vipula prItidAna kiyA-satkAra kiyA, sammAna kiyA / phira pUrvAbhimukha ho siMhAsana para baiThA / tatpazcAta rAjA bharata ne kauTumbika puruSoM ko bulAkara kahA rAjadhAnI vinItA nagarI kI bhItara aura bAhara se saphAI karAo, use sammArjita karAo, sugaMdhita jala se use Asikta karAo, nagarI kI sar3akoM aura galiyoM ko svaccha karAo, vahA~ maMca, atimaMca, nirmita karAkara use sajjita karAo, vividha raMgI vastroM se nirmita dhvajAoM, patAkAoM, atipatAkAoM, suzobhita karAo, bhUmi para gobara kA lepa karAo, gozIrSa evaM sarasa candana se surabhita karo, pratyeka dvArabhAga ko caMdanakalazoM aura toraNoM se sajAo yAvat sugaMdhita dhueM kI pracuratA se vahA~ gola-gola dhUmamaya challe se banate dikhAI deM / aisA kara AjJA pAlane kI sUcanA karo / rAjA bharata dvArA yoM kahe jAne para vyavasthAdhikArI bahuta harSita evaM prasanna hue / unhoMne vinItA rAjadhAnI ko rAjA ke Adeza ke anurUpa sajAyA, sajavAyA aura AjJApAlana kI sUcanA dii| tatpazcAt rAjA bharata snAnaghara meM praviSTa huA / vaha snAnaghara muktAjAlayukta-motiyoM kI anekAneka laDiyoM se saje hue jharokhoM ke kAraNa bar3A sundara thA / usakA prAMgaNa vibhinna maNiyoM tathA ratnoM se khacita thA / usameM ramaNIya snAna-maMDapa thA / snAna-maMDapa meM aneka prakAra se citrAtmaka rUpa meM jar3I gaI maNiyoM evaM ratnoM se suzobhita snAna-pITha thA / rAjA sukhapUrvaka usa para baiThA / rAjA ne zubhodaka, gandhodaka, puSpodaka evaM zuddha jala dvArA paripUrNa, kalyANakArI, uttama snAnavidhi se snAna kiyA / snAna ke anantara rAjA ne najara Adi nivAraNa hetu rakSAbandhana Adi ke saikaDoM vidhi-vidhAna kiye / roeMdAra, sukomala kASAyita, bibhItaka, Amalaka Adi kasailI vanauSadhiyoM se raMge hae vastra se zarIra poMchA / sarasa, sugandhita gozIrSa candana kA deha para lepa kiyaa| ahata, bahamUlya dRSyaratna pahane / pavitra mAlA dhAraNa kI / kesara Adi kA vilepana kiyA / maNiyoM se jar3e sone ke AbhUSaNa phne| pavitra mAlA dhAraNa kI / kesara Adi kA vilepana kiyA / maNiyoM se jar3e sone ke AbhUSaNa pahane hAra, ardhahAra, tIna lar3oM ke hAra aura lambe, laTakate kaTisUtra-se apane ko suzobhita kiyA / gale ke AbharaNa dhAraNa kiye / aMguliyoM meM aMguThiyA~ pahanI / nAnA maNimaya kaMkaNoM tathA truTitoM dvArA bhujAoM ko stambhita kiyA / yoM rAjA kI zobhA aura adhika bar3ha gaI / kuMDaloM se mukha udyotita thA / mukuTa se mastaka dIpta thA / hAroM se r3hakA huA usakA vakSaHsthala sundara pratIta ho rahA thA / rAjA ne eka lambe, laTakate hue vastra ko uttarIya rUpa meM dhAraNa kiyA / mudrikAoM ke kAraNa rAjA kI aMguliyA~ pIlI laga rahI thIM / suyogya zilpiyoM dvArA nAnAvidha, maNi, svarNa, ratna-inake yoga se suracita vimala, mahArha, suzliSTa, utkRSTa, prazasta, vIravalaya-dhAraNa kiyaa| isa prakAra alaMkRta, vibhUSita, rAjA kalpavRkSa jyoM lagatA thA / apane Upara lagAye gaye koraMTa puSpoM kI mAlAoM se yukta chatra, donoM ora DulAye jAte cAra ca~vara, dekhate hI logoM dvArA kiye gaye maMgalamaya jaya zabda ke sAtha rAjA snAna-gRha se bAhara nikalA / aneka gaNanAyaka yAvat saMdhipAla, ina sabase ghirA huA rAjA dhavala mahAmegha, candra ke sadRza dekhane meM bar3A priya lagatA thA / vaha hAtha meM dhUpa, puSpa, gandha, mAlA-lie hue snAnaghara se nikalA, jahA~ muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 26
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra AyudhazAlA thI, jahA~ cakraratna thA, vahA~ ke lie calA / rAjA bharata ke pIche-pIche bahuta se aizvaryazAlI viziSTa jana cala rahe the| unameM se kinhIM-kinhIM ke hAthoM meM padma, yAvat zatasahasrapatra kamala the / bahuta sI dAsiyA~ bhI sAtha thiiN| sUtra-57, 58 unameM se aneka kubar3I, aneka kirAta deza kI, aneka baunI, aneka kamara se jhukI thI, aneka barbara deza kI, bakuza, yUnAna, palava, isina, thArukinika deza kI thI / lAsaka deza kI, lakuza, siMhala, dravir3a, araba, pulinda, pakkaNa, bahala, muruMDa, zabara, pArasa-yoM vibhinna dezoM kI thiiN| sUtra-59 inake atirikta katipaya dAsiyA~ tela-samudgaka, koSTha, patra, coya, tagara, haritAla, hiMgula, mainasila, tathA sarSapa samudgaka liyeM thIM / katipaya dAsiyoM ke hAthoM meM tAlapatra, dhUpakaDacchuka-dhUpadAna the| sUtra-60 / unameM se kinhIM-kinhIM ke hAthoM meM maMgalakalaza, zRMgAra, darpaNa, thAla, choTe pAtra, supratiSThaka, vAtakaraka, ratna karaMDaka, phUloM kI DaliyA~, mAlA, varNa, cUrNa, gandha, vastra, AbhUSaNa, mora-paMkhoM se banI phUloM kI guladastoM se bharI DaliyA~, mayUrapiccha, siMhAsana, chatra, ca~vara tathA tilasamudgaka-Adi bhinna-bhinna vastueM thiiN| yoM vaha rAjA bharata saba prakAra kI Rddhi, dyuti, bala, samudaya, Adara, vibhUSA, vaibhava, vastra, puSpa, gandha, alaMkAra-isa sabakI zobhA se yukta kalApUrNa zailI meM sAtha bajAye gaye zaMkha, praNava, paTaha, bherI, jhAlara, kharamukhI, muraja, mRdaMga, dundubhi ke ninAda ke sAtha jahA~ AyudhazAlA thI, vahA~ aayaa| cakraratna kI ora dekhate hI, praNAma kiyA, mayUrapiccha dvArA cakraratna ko jhAr3A-poMchA, divya jala-dhArA dvArA siMcana kiyA, sarasa gozIrSa-candana se anulepana kiyA, abhinava, uttama sugandhita dravyoM aura mAlAoM se usakI arcA kI, puSpa car3hAye, mAlA, gandha, varNaka evaM vastra car3hAye, AbhUSaNa car3hAye | cakraratna ke sAmane ujale, snigdha, zveta, ratnamaya akSata cAvaloM se svastika, zrIvatsa, nandAvarta, vardhamAnaka, bhadrAsana, matsya, kalaza, darpaNa-ina aSTa maMgaloM kA Alekhana kiyA / gulAba, mallikA, caMpaka, azoka, punnAga, AmramaMjarI, navamallikA, bakula, tilaka, kaNavIra, kunda, kubjaka, koraMTaka, patra, damanaka-ye surabhita-sugandhita puSpa rAjA ne hAtha meM liye, cakraratna ke Age bar3hAye, itane car3hAye ki una paMcaraMge phUloM kA cakraratna ke Age jAnu-pramANa-UMcA Dhera laga gyaa| tadanantara rAjA ne dhUpadAna hAtha meM liyA jo candrakAnta, vajra-hIrA, vaiDUrya ratnamaya daMDayukta, vividha citrAMkana saMyojita svarNa, maNi evaM ratnayukta, kAle agara, uttama kundaraka, lobAna tathA dhUpa kI mahaka se zobhita, vaiDUrya maNi se nirmita thA / AdarapUrvaka dhUpa jalAyA, dhUpa jalAkara sAta-ATha kadama pIche haTA, bAyeM ghUTane ko UMcA kiyA, yAvat cakraratna ko praNAma kiyA / AyudhazAlA se nikalA, bAharI upasthAnazAlA meM Akara pUrvAbhimukha ho siMhAsana para vidhivat baiThA / aThAraha zreNiprazreNi ke prajAjanoM ko bulAkara kahA devAnupriyoM ! cakraratna ke utpanna hone ke upalakSya meM tuma saba mahAna vijaya kA saMsUcaka aSTa divasIya mahotsava Ayojita karo / 'ina dinoM rAjya meM koI bhI kraya-vikraya Adi sambandhI zulka, rAjya-kara nahIM liyA jAyegA / AdAna-pradAna kA, nApa-jokha kA krama banda rahe, rAjya ke karmacArI, adhikArI kisI ghara meM praveza na kare, daNDa, kudaNDa nahIM liye jAyeMge / RNI ko RNa-mukta kara diyA jAe / nRtyAMganAoM ke tAlavAdya-samanvita nATaka, nRtya Adi Ayojita kara samAroha ko sundara banAyA jAe, yathAvidhi samudbhAvita mRdaMga-se mahotsava ko guMjA diyA jAe / nagarasajjA meM lagAI gaI yA pahanI gaI mAlAeM kumhalAI huI na hoM, tAje phUloM se banI hoM / yoM pratyeka nagaravAsI aura janapadavAsI pramudita ho ATha dina taka mahotsava manAeM / rAjA bharata dvArA yoM kahe jAne para ve aThAraha zreNi-prazreNi ke prajAjana harSita hue, vinayapUrvaka rAjA kA vacana zirodhArya kiyA / unhoMne rAjA kI AjJAnusAra aSTa divasIya mahotsava kI vyavasthA kI, krvaaii| muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 27
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra sUtra-61 aSTa divasIya mahotsava ke saMpanna ho jAne para vaha divya cakraratna AyudhagRhazAlA-se nikalA / nikalakara AkAza meM pratipanna huA / vaha eka sahasra yakSoM se saMparivRta thA / divya vAdyoM kI dhvani evaM ninAda se AkAza vyApta thA / vaha cakraratna vinItA rAjadhAnI ke bIca se nikalA / nikalakara gaMgA mahAnadI ke dakSiNI kinAre se hotA huA pUrva dizA meM mAgadha tIrtha kI ora calA / rAjA bharata ne usa divya cakraratna ko gaMgA mahAnadI ke dakSiNI taTa se hote hue pUrva dizA meM mAgadha tIrtha kI ora bar3hate hue dekhA, vaha harSita va parituSTa huA, usake kauTumbika puruSoM ko bulAkara kahA-AbhiSekya-hastiratna ko zIghra hI susajja karo / ghor3e, hAthI, ratha tathA zreSTha yoddhAoM-se parigaThita caturaMgiNI senA ko taiyAra karo / yathAvat AjJApAlana kara mujhe sUcita kro| tatpazcAt rAjA bharata snAnaghara meM praviSTa huA / vaha snAnaghara muktAjAla yukta-jharokhoM ke kAraNa bar3A sundara thA / yAvat vaha rAjA snAnaghara se nikalA / nikalakara ghor3e, hAthI, ratha, anyAnya uttama vAhana tathA yoddhAoM ke vistAra se yukta senA se suzobhita vaha rAjA jahA~ bAhya upasthAnazAlA thI, AbhiSekya hastiratna thA, vahA~ AyA aura aMjanagiri ke zikhara ke samAna vizAla gajapati para ArUDha huaa| bharatAdhipa-rAjA bharata kA vakSasthala hAroM se vyApta, suzobhita evaM prItikara thA / usakA mukha kuMDaloM se udyotita thA / mastaka mukuTa se dedIpyamAna thA / narasiMha, narapati, paripAlaka, narendra, parama aizvaryazAlI abhinAyaka, naravRSabha, kAryabhAra ke nirvAhaka, marudrAjavRSabha-kalpa, indroM ke madhya vRSabha sadRza, dIptimaya, vaMdijanoM dvArA saMstuta, jayanAda se suzobhita, gajArUDha rAjA bharata sahasroM yakSoM se saMparivRta dhanapati yakSarAja kubera sadRza lagatA thA / devarAja indra ke tulya usakI samRddhi thI, jisase usakA yaza sarvatra vizruta thA / koraMTa ke puSpoM kI mAlAoM se yukta chatra usa para tanA thA / zreSTha, zveta ca~vara ilAye jA rahe the| rAjA bharata gaMgA mahAnadI ke dakSiNI taTa se hotA huA sahasroM grAma, yAvat saMbAdha-se suzobhita, prajAjana yukta pRthvI ko-jItatA huA, utkRSTa, zreSTha ratnoM ko bheMTa ke rUpa meM grahaNa karatA huA, divya cakraratna kA anugamana karatA huA, eka-eka yojana para apane par3Ava DAlatA huA, divya cakraratna kA anugamana karatA huA jahA~ mAgadha tIrtha thA, vahA~ AyA / Akara mAgadha tIrtha ke na adhika dUra, na adhika samIpa, bAraha yojana lambA tathA nau yojana caur3A uttama nagara jaisA vijaya skandhAvAra lagAyA / phira rAjA ne vardhakiratna-ko bulAkara kahA devAnupriya ! zIghra hI mere lie AvAsa-sthAna evaM poSadhazAlA kA nirmANa karo / usane rAjA ke lie AvAsa-sthAna tathA poSadhazAlA kA nirmANa kiyA / taba rAja bharata AbhiSekya hastiratna se nIce utarA / poSadhazAlA meM praviSTa huA, poSadhazAlA kA pramArjana kiyA, saphAI kI / DAbha kA bichaunA bichAyA / usa para baitthaa| mAgadha tIrthakumAra deva ko uddiSTa kara tatsAdhanA hetu tela kI tapasyA kI / poSadhazAlA meM poSadha liyA / AbhUSaNa zarIra se utAra diye / mAlA, varNaka Adi dUra kiye, zastra, mUsala Adi hathiyAra eka ora rakhe / yoM DAbha ke bichaune para avasthita rAjA bharata nirbhIkatA-se AtmabalapUrvaka tele kI tapasyA meM pratijAgarita huA / tapasyA pUrNa hone para rAjA bharata pauSadhazAlA se bAhara nikalA / kauTumbika puruSoM ko bulAkara kahA-ghor3e, hAthI, ratha evaM uttama yoddhAoMse sazobhita cataraMgiNI senA zIghra sasajja karo / cAtarghaTa-azvaratha taiyAra karo / snAnAdi se nivatta hokara rAjA snAnaghara se nikalA / ghor3e, hAthI, ratha, anyAnya uttama vAhana tathA senA se suzobhita vaha rAjA rathArUDha huA / sUtra - 62 tatpazcAt rAja bharata cAturghaTa-azvaratha para savAra huA / vaha ghor3e, hAthI, ratha tathA padAtiyoM se yukta cAturaMgiNI senA se ghirA thA / bar3e-bar3e yoddhAoM kA samUha sAtha cala rahA thA / hajAroM mukuTadhArI zreSTha rAjA pIchepIche cala rahe the / cakraratna dvArA dikhAye gaye mArga para vaha Age bar3ha rahA thA / usa ke dvArA kiye gaye siMhanAda ke kalakala zabda se aisA bhAna hotA thA ki mAno vAyu dvArA prakSubhita mahAsAgara garjana kara rahA ho / usane pUrva dizA muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 28
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra kI aura Age bar3hate hae, mAgadha tIrtha hote hue apane ratha ke pahiye bhIge, utanI gaharAI taka lavaNasamudra meM praveza kiyA / phira ghor3oM ko rokA, ratha ko ThaharAyA aura dhanuSa uThAyA / vaha dhanuSa acirodgata bAlacandra-jaisA evaM indradhanuSa jaisA thA / utkRSTa, garvoddhata bhaiMse ke sudRr3ha, saghana sIMgoM kI jyoM nizchidra thA / usa dhanuSa kA pRSTha bhagA uttama nAga, mahiSazRMga, zreSTha kokila, bhramarasamudAya tathA nIla ke sadRza ujjvala kAlI kAMti se yukta, teja se jAjvalyamAna evaM nirmala thA / nipuNa zilpI dvArA camakAye gaye, dedIpyamAna maNiyoM aura ratnoM kI ghaMTiyoM ke samUha se vaha pariveSTita thA / bijalI kI taraha jagamagAtI kiraNoM se yukta, svarNa se paribaddha tathA cihnita thA / dardara evaM malaya parvata ke zikhara para rahanevAle siMha ke ayAla tathA ca~varI gAya kI pU~cha ke bAloM ke usa para sundara, ardha candrAkAra bandha lage the / kAle, hare, lAla, pIle tathA sapheda snAyuoM kI pratyaJcA baMdhI thI / zatraoM ke jIvana kA vinAza karane meM vaha sakSama thaa| rAjA ne vaha dhanuSa para bANa car3hAyA / bANa kI donoM koTiyA~ uttama vajra-se banI thiiN| usakA mukha vajra kI bhAMti abhedya thaa| usakI puMkha-svarNa meM jar3I huI candrakAMta Adi maNiyoM tathA ratnoM se susajja thA / usa para aneka maNiyoM aura ratnoM dvArA sundara rUpa meM rAjA bharata kA nAma aMkita thA / bharata ne dhanuSa car3hAne ke samaya prayukta kiye jAne vAle vizeSa pAdanyAsa meM sthita hokara usa utkRSTa bANa ko kAna taka khIMcA aura vaha yoM bolAsUtra- 63, 64 mere dvArA prayukta bANa ke bahirbhAga meM tathA Abhyantara bhAga meM adhiSThita nAgakumAra, asurakumAra, suparNakumAra, Adi devoM ! maiM Apako praNAma karatA huuN| Apa use svIkAra kareM / yoM kahakara rAjA bharata ne bANa chodd'aa| sUtra-65,66 malla jaba akhAr3e meM utaratA hai, taba jaise vaha kamara bAMdhe hotA hai, usI prakAra bharata yuddhocita vastra-bandha dvArA apanI kamara bAMdhe thA / usakA kauzeya-pahanA huA vastra-vizeSa havA se hilatA huA bar3A sundara pratIta hotA thaa| vicitra, uttama dhanuSa dhAraNa kiye vaha sAkSAt indra kI jyoM suzobhita ho rahA thA, vidyut kI taraha dedIpyamAna thA / paJcamI ke candra sadRza zobhita vaha mahAdhanuSa rAjA ke vijayodyata bAyeM hAtha meM camaka rahA thaa| sUtra-67 rAjA bharata dvArA chor3e jAte hI vaha bANa turanta bAraha yojana taka jAkara mAgadha tIrtha ke adhipati-ke bhavana meM girA / mAgadha tIrthAdhipati deva tatkSaNa krodha se lAla ho gayA, roSayukta, kopAviSTa, pracaNDa aura krodhAgni se uddIpta ho gayA / kopAdhikya se usake lalATa para tIna rekhAeM ubhara aaii| usakI bhRkuTi tana gaI / vaha bolA'aprArthita-mRtyu ko cAhane vAlA, duHkhada anta tathA azubha lakSaNa vAlA, puNya caturdazI jisa dina hIna-thI, usa azabha dina meM janmA haA, lajjA tathA zrI-zobhA se parivarjita vaha kauna abhAgA hai, jisane utkRSTa devAnubhAva se labdha prApta svAyatta merI aisI divya devaRddhi, devadyuti para prahAra karate hue mauta se na Darate hue mere bhavana meM bANa girAyA hai ?' vaha apane siMhAsana se uThA aura usa bANa ko uThAyA, nAmAMkana dekhA / dekhakara usake mana meM aisA cintana, vicAra, manobhAva tathA saMkalpa utpanna huA 'jambUdvIpa ke antarvartI bharatakSetra meM bharata nAmaka cAturanta cakravartI rAjA utpanna huA hai / ataH atIta, pratyutpanna tathA anAgata-mAgadhatIrtha ke adhiSThAtR devakumAroM ke lie yaha ucita hai, paramparAgata vyavahArAnurUpa hai ki ve rAjA ko upahAra bheMTa kare / isalie maiM bhI jAUM, rAjA ko upahAra bheMTa kruuN| yoM vicAra kara usane hAra, mukuTa, kuNDala, kaTaka, kar3e, truTita, vastra, anyAnya vividha alaMkAra, bharata ke nAma se aMkita bANa aura mAgadha tIrtha kA jala liyA / vaha utkRSTa, tvarita vegayukta, siMha kI gati kI jyoM prabala, zIghratAyukta, tIvratAyukta, divya devagati se jahA~ rAjA bharata thA, vahA~ Akara choTI-choTI ghaMTiyoM se yukta paMcaraMge uttama vastra pahane hue, AkAza meM saMsthita hote hue usane apane jur3e hue donoM hAthoM se aMjalipUrvaka rAjA bharata ko 'jaya, vijaya' zabdoM dvArA vardhApita karake muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 29
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra kahA-Apane pUrva dizA meM mAgadha tIrtha paryanta samasta bharatakSetra bhalI-bhA~ti jIta liyA hai / maiM Apa dvArA jIte hue deza kA nivAsI hU~, ApakA anujJAvartI sevaka hU~, ApakA pUrva dizA kA antapAla huuN-| ataH Apa mere dvArA prastuta yaha prItidAna-evaM harSapUrvaka apahRta bheMTa svIkAra kareM / ' rAjA bharata ne mAgadha tIrthakumAra dvArA isa prakAra prastuta prItidAna svIkAra kiyA / mAgadha tIrthakumAra deva kA satkAra kiyA, sammAna kiyA, vidA kiyA / phira rAjA bharata ne apanA ratha vApasa mor3A / vaha mAgadha tIrtha se hotA huA lavaNasamudra se vApasa lauTA / jahA~ usakA sainya thA, vahA~ Akara ghor3oM ko rokA, ratha ko ThaharAyA, ratha se nIce utarA, snAnaghara meM praviSTa huA / snAnAdi sampanna kara bhojanamaNDapa meM Akara sukhAsana se baiThA, tele kA pAraNa kiyA / bhojanamaNDapa se bAhara nikalA, pUrva kI ora mu~ha kiye siMhAsana para AsIna huA / siMhAsanAsIna hokara usane aThAraha zreNIprazreNI-adhikRta puruSoM ko bulAyA / unheM kahA-mAgadhatIrthakumAra deva ko vijita kara lene ke upalakSa meM aSTa divasIya mahotsava Ayojita karo / tatpazcAt zastrAgAra meM pratiniSkrAnta huA | usa cakraratna kA araka-hIroM se jar3A thaa| Are lAla ratnoM se yukta the / usakI nemi svarNamaya thii| usa kA bhItarI paridhibhAga aneka maNiyoM se parigata thA / vaha cakramaNiyoM tathA motiyoM ke samUha se vibhUSita thA / vaha mRdaMga Adi bAraha prakAra ke vAdyoM ke ghoSa se yukta thA / usameM choTI-choTI ghaNTiyA~ lagI thiiN| vaha divya prabhAvayukta thA, madhyAhna ke sUrya ke sadRza tejayukta thA, golAkAra thA, aneka prakAra kI maNiyoM evaM ratnoM kI ghaNTiyoM ke samUha se parivyApta thA / saba RtuoM meM khilanevAle sugandhita puSpamAlAoM se yukta thA, antarikSa pratipanna thA, gatimAna thA, 1000 yakSoM se saMparivRtta thA, divya vAdyoM ke zabda se gaganatala ko mAno bhara rahA thA / usakA sudarzana nAma thaa| rAjA bharata ke usa prathama-cakraratnane yoM zastrAgAra se nikalakara naiRtyakoNa meM varadAma tIrtha kI ora prayANa kiyaa| sUtra-68 rAjA bharata ne divya cakraratna ko dakSiNa-pazcima dizA meM varadAmatIrtha kI ora jAte hue dekhA / vaha bahuta harSita tathA parituSTa huA / usa ke kauTumbika puruSoM ko bulAkara kahA-ghor3e, hAthI, ratha tathA zreSTha yoddhAoM se parigaThita cAturaMgiNI senA ko taiyAra karo, AbhiSekya hastiratna ko zIghra hI susajja karo / yoM kahakara rAjA snAnaghara meM praviSTa huA / snAnAdi sampanna kara bAhara nikalA | gajapati para vaha narapati ArUDha huA / yAvat hajAroM yoddhAoM se yaha vijaya parigata thA / unnata, uttama mukuTa, kuNDala, patAkA, dhvajA tathA vaiyajantI-ca~vara, chatra -inakI saghanatA se prasUta andhakAra se Acchanna thA / asi, kSepaNI, khaDga, cApa, nArAca, kaNaka, kalpanI, zUla, lakuTa, bhindipAla, dhanuSa, tUNIra, zara-Adi zastroM se, jo kRSNa, nIla, rakta, pIta tathA zveta raMga ke saikar3oM cihnoM se yukta the, vyApta thA / bhujAoM ko Thokate hue, siMhanAda karate hue yoddhA rAjA bharata ke sAtha-sAtha cala rahe the / ghor3e harSa se hinahinA rahe the, hAthI ciMghAr3a rahe the, lAkhoM rathoM ke calane kI dhvani, ghor3oM ko tAr3ane hetu prayukta cAbukoM kI AvAja, bhambhA, kaurambha, vINA, kharamukhI, mukunda, zaMkhikA, parilI tathA vaccaka, parivAdinI, daMsa, bAMsurI, vipaJcI, mahatI kacchapI, sAraMgI, karatAla, kAMsyatAla, paraspara hasta-tAr3ana Adi se utpanna vipula dhvani-pratidhvani se mAno sArA jagat ApUrNa ho rahA thA / ina sabake bIca rAjA bharata apanI cAturaMgiNI senA tathA vibhinna vAhanoM se yukta, sahasra yakSoM se saMparivRta kubera sadRza vaibhavazAlI tathA apanI Rddhi se indra jaisA yazasvI-pratIta hotA thA / vaha grAma, Akara yAvat saMbAdha-inase suzobhita bhUmaNDala kI vijaya karatA huA-uttama, zreSTha ratnoM ko bheMTa ke rUpa meM svIkAra karatA huA, divya cakraratna kA anugamana karatA huA-varadAmatIrtha thA, vahA~ AyA / varadAmatIrtha se kucha hI dUrI para bAraha yojana lambA, nau yojana caur3A, viziSTa nagara ke sadRza apanA sainya-zibira lagAyA / usane varddhaki ratna ko bulAyA / kahA-zIghra hI mere lie AvAsasthAna tathA pauSadhazAlA kA nirmANa kro| sUtra-69 vaha zilpI Azrama, droNamukha, grAma, paTTana, nagara, sainyazibira, gRha, ApaNa-ityAdi kI samucita saMracanA meM muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 30
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra kuzala thA / ikyAsI prakAra ke vAstu-kSetra kA jAnakAra thA / vidhijJa thA / vizeSajJa thA / vividha paramparAnugata bhavanoM, bhojanazAlAoM, durga-bhittiyoM, vAsagRhoM ke yathocita rUpa meM nirmANa karane meM nipuNa thA / kATha Adi ke chedana-vedhana meM, gairika lage dhAge se rekhAeM aMkita kara nApa-jokha meM kuzala thA / jalagata tathA sthalagata suraMgoM ke, ghaTikAyantra Adi ke nirmANa meM, parikhAoM-ke khanana meM zubha samaya ke, inake nirmANa ke prazasta ke prazasta evaM aprazasta rUpa ke parijJAna meM pravINa thA / zabdazAstra, aMkana, lekhana Adi meM, vAstupradeza meM suyogya thA / bhavana nirmANocita bhUmi meM utpanna phalAbhimukha beloM, dUraphala beloM, vRkSoM evaM una para chAI huI beloM ke guNoM tathA doSoM ko samajhane meM sakSama thA / guNADhya thA-sAntana, svastika Adi solaha prakAra ke bhavanoM ke nirmANa meM kuzala thA / zilpazAstra meM prasiddha cauMsaTha prakAra ke gharoM kI racanA meM catura thA / nandyAvarta, vardhamAna, svastika, rucaka tathA sarvatobhadra Adi vizeSa prakAra ke gRhoM, dhvajAoM, indrAdi devapratimAoM, dhAnya ke koThoM kI racanA meM, bhavananirmANArtha apekSita kATha ke upayoga meM, durga Adi nirmANa, ina sabake saMcayana aura sannirmANa meM samartha thaa| sUtra-70 __ vaha zilpakAra anekAneka guNayukta thA / rAjA bharata ko apane pUrvAcarita tapa tathA saMyama ke phalasvarUpa prApta usa zilpI ne kahA-svAmI ! maiM kyA nirmANa karU~? sUtra-71 rAjA ke vacana ke anurUpa usane devakarmavidhi se-divya kSamatA dvArA muhUrta mAtra meM sainyazibira tathA sundara AvAsa-bhavana kI racanA kara dI / pauSadhazAlA kA nirmANa kiyA / sUtra-72 tatpazcAt rAjA bharata ke pAsa Akara nivedita kiyA ki Apake AdezAnurUpa nirmANa kArya sampanna kara diyA hai| isase Age kA varNana pUrvavata hai| sUtra-73 vaha ratha pRthvI para zIghra gati se calanevAlA thA / aneka uttama lakSaNa yukta thA / himAlaya parvata kI vAyurahita kandarAoM meM saMvardhita tiniza nAmaka rathanirmANopayogI vRkSoM ke kATha se banA thA / usakA juA jambUnada svarNa se nirmita thA / Are svarNamayI tAr3iyoM ke the / pulaka, varendra, nIla sAsaka, pravAla, sphaTika, leSTu, candrakAMta, vidruma ratnoM evaM maNiyoM se vibhUSita thA / pratyeka dizA meM bAraha bAraha ke krama se usake ar3atAlIsa Are the / donoM tumba svarNamaya paTToM se dRr3hIkRta the, pRSTha-vizeSa rUpa se ghirI huI, baMdhI huI, saTI huI, naI paTTiyoM se suniSpanna thii| atyanta manojJa, nUtana lohe kI sAMkala tathA camar3e ke rasse se usake avayava baMdhe the / donoM pahie vAsudeva ke zastra ratna-sadRza the / jAlI candrakAMta, indranIla tathA zasyaka ratnoM se suracita aura susajjita thI / dhurA prazasta, vistIrNa tathA ekasamAna thii| zreSTha nagara kI jyoM vaha gupta thA, ghor3oM ke gale meM DAlI jAne vAlI rassI kamanIya kiraNayukta, lAlimAmaya svarNa se banI thI / usameM sthAna-sthAna para kavaca prasthApita the / praharaNoM se paripUrita thA / DhAloM, kaNakoM, dhanaSoM, paNDalAoM, trizaloM, bhAloM, tomaroM tathA saikar3oM bANoM se yukta battIsa taNIroM se vaha parimaMDita thaa| usa para svarNa evaM ratnoM dvArA citra bane the / usameM halImukha, bagule, hAthIdAMta, candra, muktA, bhallikA, kunda, kuTaja tathA kandala ke puSpa, sundara phena-rAzi, motiyoM ke hAra aura kAza ke sadaza dhavala, apanI gati dvArA mana evaM vAyu kI gati ko jItanevAle, capala zIghragAmI, ca~varoM aura svarNamaya AbhUSaNoM se vibhUSita cAra ghor3e jute the / usa para chatra banA thA / dhvajAeM, ghaNTiyA~ tathA patAkAeM lagI thiiN| usa kA sandhi-yojana sundara rUpameM niSpAdita thA / susthApita samara ke gambhIra goSa jaisA usakA ghoSa thaa| usa ke kUrpara-uttama the / vaha sundara cakrayukta tathA utkRSTa nemimaMDala yukta thA / jue ke donoM kinAre bar3e sundara the| donoM tumba zreSTha vajra ratna se-bane the / vaha zreSTha svarNa se-suzobhita thA / suyogya zilpakAroM dvArA nirmita thA / uttama muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 31
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra ghor3e jote jAte the / suyogya sArathi dvArA suniyojita thA / uttamottama ratnoM se parimaMDita thA / sone kI ghaNTiyoM se zobhita thA / vaha ayodhya thA, usakA raMga vidyuta, paritapta svarNa, kalama, japAkusuma, dIpta agni tathA tote kI cA~ca jaisA thA / usakI prabhA dhuMghacI ke ardha bhAga, bandhujIvaka puSpa, sammardita hiMgula-rAzi, sindUra, zreSTha kesara, kabUtara ke paira, koyala kI A~kheM, adharoSTha, manohara raktAzoka taru, svarNa, palAzapuSpa, hAthI ke tAlu, indragopaka jaisI thii| kAMti bimbaphala, zilApravAla evaM udIyamAna sUrya ke sadRza thI / saba RtuoM meM vikasita honevAle puSpoM kI mAlAeM lagI thIM / unnata zveta dhvajA phaharA rahI thI / usa kA ghoSa gambhIra thA, zatru ke hRdaya ko ka~pA denevAlA thA / lokavizruta yazasvI rAjA bharata prAtaHkAla pauSadha pArita kara usa sarva avayavoM se yukta cAturghaNTa 'pRthvIvijayalAbha' nAmaka azvaratha para ArUDha huA / zeSa pUrvavat / rAjA bharata ne pUrva dizA kI ora bar3hate hue varadAma tIrtha hote hue apane ratha ke pahiye bhIge, utanI gaharAI taka lavaNasamudra meM praveza kiyA / zeSa kathana mAgadha tIrthakumAra samAna jAnanA / varadAma tIrthakumAra ne rAjA bharata ko divya, sarva viSApahArI cUDAmaNi, vakSaHsthala aura gale ke alaMkAra, mekhalA, kaTaka, truTita bheMTa kiye aura kahA ki maiM ApakA dakSiNa dizA kA antapAla haiN| isa vijaya ke upalakSya meM rAjA kI AjJA ke anusAra aSTadivasIya mahotsava Ayojita huA / mahotsava ke parisampanna ho jAne para vaha divya cakraratna zastrAgAra se bAhara nikalA / AkAza meM adhara avasthita huA / vaha eka hajAra yakSoM se parivRtta thA / divya vAdyoM ke zabda se gaganamaNDala ko ApUrita karate hue usane uttara-pazcima dizA meM prabhAsa tIrtha kI ora hote hue prayANa kiyaa| rAjA bharata ne usa divya cakraratna kA anugamana karate hue, uttara-pazcima dizA hote hue, pazcima meM, prabhAsa tIrtha kI ora jAte hae, apane ratha ke pahiye bhIge, utanI gaharAI taka lavaNasamudra meM praveza kiyaa| zeSa kathana pUrvavat / prabhAsatIrthakumAra ne bhI prItidAna ke rUpa meM bheMTa karane hetu ratnoM kI mAlA, mukuTa yAvat rAjA bharata ke nAma se aMkita bANa tathA prabhAsatIrtha kA jala diyA- aura kahA-maiM Apa dvArA vijita deza kA vAsI hU~, pazcima dizA kA antapAla hU~ / zeSa pUrvavat jAnanA / sUtra-74 prabhAsa tIrthakumAra ko vijita kara lene ke upalakSya meM samAyojita aSTadivasIya mahotsava ke parisampanna ho jAne para vaha divya cakraratna zastrAgAra se bAhara nikalA / yAvat usane sindhu mahAnadI ke dAhine kinAre hote hue pUrva dizA meM sindhu devI ke bhavana kI ora prayANa kiyA / rAjA bharata bahuta harSita huA, parituSTa huA / jahA~ sindhu devI kA bhavana thA, udhara AyA / sindhu devI ke bhavana ke thor3I hI dUrI para bAraha yojana lambA tathA nau yojana caur3A, zreSTha nagara ke sadRza sainya-zibira sthApita kiyA / yAvat sindhu devI kI sAdhanA hetu tela kiyA / pauSadhazAlA meM pauSadha liyA, brahmacarya svIkAra kiyA / yAvata yoM DAbha ke bichaune para upagata, tele kI tapasyA meM abhirata bharata mana meM sindhu devI kA dhyAna karatA huA sthita huA / sindhu devI kA Asana calita huaa| sindhu devI ne avadhijJAna kA prayoga kiyA / bharata ko dekhA, devI ke mana meM aisA cintana, vicAra, manobhAva tathA saMkalpa utpanna huA-jambUdvIpa ke antargata bharatakSetra meM bharata nAmaka cAturanta cakravartI rAjA utpanna huA hai| yAvat devI ratnamaya 1008 kalaza, vividha maNi, svarNa, ratnAJcita citrayukta do svarNa-nirmita uttama Asana, kaTaka, truTita tathA anyAnya AbhUSaNa lekara tIvra gatipUrvaka yahA~ AI aura bolI-Apane bharatakSetra ko vijaya kara liyA hai| maiM Apake deza meM-AjJA-kAriNI sevikA hU~ / devAnupriya ! mere dvArA prastuta upahAra Apa grahaNa kareM / zeSa pUrvavat / yAvat pUrvAbhimukha ho uttama siMhAsana para baiThanA / siMhAsana para baiThakara apane aThAraha zreNI-prazreNI-adhikRta puruSoM ko bulAyA aura unase kahA ki aSTadivasIya mahotsava kA Ayojana kro| sUtra-75 sindhudevI ke vijayopalakSya meM aSTadivasIya mahotsava sampanna ho jAne para vaha divya cakraratna pUrvavat muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" - Page 32 Page 32
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra zAstrAgAra se bAhara nikalA / IzAnakoNa meM vaitADhya parvata kI ora prayANa kiyA / rAjA bharata vaitADhya parvata kI dAhinI ora kI talahaTI thI, vahA~ AyA / vahA~ bAraha yojana lambA tathA nau yojana caur3A sainya-zibira sthApita kiyA / vaitADhyakumAra deva ko uddiSTa kara telA kiyA / pauSadha liyA, vaitADhya girikumAra kA dhyAna karatA huA avasthita huA / vaitADhya girikumAra kA Asana DolA / Age sindhudevI ke samAna samajhanA / rAjA kI AjJA se aSTadivasIya mahotsava Ayojita kara AyojakoM ne rAjA ko sUcita kiyaa| ___ aSTadivasIya mahotsava ke sampanna ho jAne para vaha divya cakraratna pazcima dizA meM tamisrA guphA kI ora Age bar3hA / rAjA bharata ne tamisrA guphA se thor3I hI dUrI para bAraha yojana lambA aura nau yojana caur3A sainya zibira sthApita kiyA / kRtamAla deva ko uddiSTa kara usane telA kiyA yAvat kRtamAla deva kA Asana calita huA / zeSa varNana vaitADhya girikumAra samAna hai| kRtamAla deva ne rAjA bharata ko prItidAna dete hue rAjA ke strI-ratna ke lie ratna-nirmita caudaha tilaka-sahita AbhUSaNoM kI peTI, kaTaka Adi liye / rAjA ko ye upahAra bheMTa kiye / rAjA ne usakA satkAra kiyA, sammAna kiyA, vidA kiyA / yAvat aSTadivasIya mahotsava Ayojita huaa| sUtra - 76 katamAla deva ke vijayopalakSya meM samAyojita aSTadivasIya mahotsava ke sampanna ho jAne para rAjA bharata ne apane suSeNa senApati ko bulAkara kahA-siMdhu mahAnadI ke pazcima se vidyamAna, pUrva meM tathA dakSiNa meM sindhu mahAnadI dvArA, pazcima meM pazcima samudra dvArA tathA uttara meM vaitADhya parvata dvArA vibhakta bharatakSetra ke koNavartI khaNDarUpa niSkuTa pradezoM ko, usake sama, viSama avAntara-kSetroM ko adhikRta karo / unase abhinava, uttama ratna-gRhIta kro| senApati suSeNa citta meM harSita, parituSTa tathA Anandita huA / suSeNa bharatakSetra meM vizrutayazA-thA / vizAla senA kA adhinAyaka thA, atyanta balazAlI tathA parAkramI thA / svabhAva se udAtta thA / ojasvI, tejasvI thA / vaha bhASAoM meM niSNAta thA / unheM bolane meM, samajhane meM, una dvArA auroM ko samajhAne meM samartha thA / sundara, ziSTa bhASA-bhASI thaa| nimna, gahare, durgama, duSpravezya sthAnoM kA vizeSajJa thA / arthazAstra Adi meM kuzala thA / senApati suSeNa ne apane donoM hAtha jor3e / unheM mastaka se lagAyA-rAjA kA Adeza vinayapUrvaka svIkAra kiyA / calakara apane AvAsa meM AyA / apane kauTumbika puruSoM ko bulAkara kahA AbhiSekya hastiratna taiyAra karo, ghor3e, hAthI, ratha tathA uttama yoddhAoMse cAturaMgiNI senA sajAo / aisA Adeza dekara snAna kiyA, nityanaimittika kRtya kiye, kautuka-maMgala-prAyazcitta kiyA, aMjana AMjA, tilaka lagAyA, duHsvapna Adi doSa-nivAraNa hetu maMgala-vidhAna kiyA / apane zarIra para lohe ke moTe-moTe tAroM se nirmita kavaca kasA, dhanuSa para dRDhatA ke sAtha pratyaJcA Aropita kI / gale meM hAra pahanA / mastaka para atyadhika vIratAsUcaka nirmala, uttama vastra gA~Tha lagAkara bA~dhA / bANa Adi kSepya tathA khaDga Adi akSepya dhAraNa kiye / aneka gaNanAyaka, daNDanAyaka Adi se vaha ghirA thA / usa para koraMTa puSpoM kI mAlAoM se yukta chatra tanA thA / loga maMgalamaya jaya-jaya zabda dvArA use vardhApita kara rahe the / vaha snAnaghara se bAhara nikalA / gajarAja para ArUDha huaa| koraMTa puSpa kI mAlAoM se yukta chatra gajarAja para lagA thA, ghor3e, hAthI, uttama yoddhAoM se yukta senA se vaha saMparivRtta thA / vipula yoddhAoM ke samUha se samaveta thA / usa dvArA kiye gaye gambhIra, utkRSTa siMhanAda kI kalakala dhvani se aisA pratIta hotA thA, mAno samudra garjana kara rahA ho / saba prakAra kI Rddhi, dyuti, bala, zakti se yukta vaha jahA~ sindhu mahAnadI thI, vahA~ AyA / carma-ratna kA sparza kiyA / carma-ratna zrIvatsa-jaisA rUpa liye thA / usa para motiyoM ke, tAroM ke tathA ardhacandra ke citra bane the / vaha acala evaM akampa thA / vaha abhedya kavaca jaisA thaa| nadiyoM evaM samudroM ko pAra karane kA yantra-thA / daivI vizeSatA liye thA / carma-nirmita vastuoM meM vaha sarvotkRSTa thA / usa para boye hue sattaraha prakAra ke dhAnya eka dina meM utpanna ho sakeM, aisI vizeSatA liye thA / gRhapatiratna isa carma-ratna para sUryodaya ke samaya dhAnya botA hai, jo uga kara dina bhara meM paka jAte haiM, gRhapati sAyaMkAla unheM kATa letA hai / cakravartI bharata dvArA parAmRSTa vaha carmaratna kucha adhika bAraha yojana vistRta thA / muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 33
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra senApati suSeNa dvArA chue jAne para carmaratna zIghra hI naukA ke rUpa meM pariNata ho gayA / senApati suSeNa sainya-zibira meM vidyamAna senA sahita usa carma-ratna para savAra huA / nirmala jala kI UMcI uThatI taraMgoM se paripUrNa sindhu mahAnadI ko senAsahita pAra kiyA / sindhu mahAnadI ko pAra kara apratihata-zAsana, vaha senApati suSeNa grAma, Akara, nagara, parvata, kheTa, karbaTa, maDamba, paTTana Adi jItatA huA, siMhala, barbara, aMgaloka, balAvaloka, yavana dvIpa, araba, roma, alasaMDa, pikkhuroM, kAlamukhoM tathA uttara vaitADhya parvata kI talahaTI meM basI huI bahuvidha mleccha jAti ke janoM ko, naiRtyakoNa se lekara sindhu nadI tathA samudra ke saMgama taka ke sarvazreSTha kaccha deza ko sAdhakaravApasa mur3A / kaccha deza ke atyanta sundara bhUmibhAga para ThaharA / taba una janapadoM, nagaroM, pattanoM ke svAmI, aneka Akarapati, maNDalapati, pattanapati-vRnda ne AbharaNa, bhUSaNa, ratna, bahumUlya vastra, anyAnya zreSTha, rAjocita vastueM hAtha jor3akara, jur3e hue tathA mastaka se lagAkara upahAra ke rUpa meM senApati suSeNa ko bheMTa kii| ve bar3I namratA se bole- Apa hamAre svAmI haiM / devatA kI jyoM Apa ke hama zaraNAgata haiM, Apa ke dezavAsI haiN| isa prakAra vijayasUcaka zabda kahate hue una sabako senApati suSeNa ne pUrvavat yathAyogya kAryo meM prasthApita kiyA, niyukta kiyA, sammAna kiyA aura vidA kiyA / apane rAjA ke prati vinayazIla, anupahata-zAsana evaM balayukta senApati suSeNa ne sabhI upahAra Adi lekara sindhu nadI ko pAra kiyA / rAjA bharata ke pAsa Akara sArA vRttAnta nivedita kiyA / prApta sabhI upahAra rAjA ko arpita kiye / rAjA ne senApati kA satkAra kiyA, sammAna kiyA, saharSa vidA kiyaa| tatpazcAt senApati suSeNa ne snAna kiyA, nitya-naimittika kRtya kiye, aMjana AMjA, tilaka lagAyA, maMgala -vidhAna kiyA / bhojana kiyA / vizrAmagRha meM AyA / zuddha jala se hAtha, mu~ha Adi dhoye, zuddhi kI / zarIra para gozIrSa candana kA jala chir3akA, apane AvAsa meM gayA / vahA~ mRdaMga baja rahe the / sundara, taruNa striyA~ battIsa prakAra ke abhinayoM dvArA ve usake mana ko anuraMjita karatI thIM / gItoM ke anurUpa vINA, tabale evaM Dhola baja rahe the / mRdaMgoM se bAdala kI-sI gaMbhIra dhvani nikala rahI thI / vAdya bajAne vAle vAdaka nipuNatA se apane-Apa vAdya bajA rahe the / senApati suSeNa isa prakAra apanI IcchA ke anurUpa zabda, sparza, rasa, rUpa tathA gandhamaya mAnavocita, priya kAmabhogoM kA Ananda lene lgaa| sUtra-77 rAjA bharata ne senApati suSeNa ko bulAkara kahA-jAo, zIghra hI tamisra guphA ke dakSiNI dvAra ke donoM kapATa udghATita karo / rAjA bharata dvArA yoM kahe jAne para senApati suSeNa apane citta meM harSita, parituSTa tathA Anandita huA / usane apane donoM hAtha jodd'e| vinayapUrvaka rAjA kA vacana svIkAra kiyA / pauSadhazAlA meM aayaa| DAbha kA bichaunA bichAyA / kRtamAla deva ko uddiSTa kara telA kiyA, pauSadha liyA / brahmacarya svIkAra kiyA / tele ke pUrNa ho jAne para vaha pauSadhazAlA se bAhara nikalA / snAna kiyA, nityanaimittika kRtya kiye | aMjana AMjA, tilaka lagAyA, maMgala-vidhAna kiyA / uttama, pravezya, mAMgalika vastra pahane / thor3e para bahumUlya AbhUSaNoM se zarIra ko alaMkRta kiyA / dhUpa, puSpa, sugandhita padArtha evaM mAlAeM hAtha meM liiN| tamisrA guphA ke dakSiNI dvAra ke kapATa the, udhara calA / mANDalika adhipati, aizvaryazAlI, prabhAvazAlI puruSa, rAjasammAnita viziSTa jana, jAgIradAra tathA sArthavAha Adi senApati suSeNa ke pIche-pIche cale, bahuta sI dAsiyA~ pIche-pIche calatI thiiN| ve cintita tathA abhilaSita bhAva ko saMketa yA ceSTA mAtra se samajha lene meM vijJa thIM, pratyeka kArya meM nipuNa thIM, kuzala thIM tathA svabhAvataH vinayazIla thiiN| saba prakAra kI samRddhi tathA dyuti se yukta senApati suSeNa vAdya-dhvani ke sAtha jahA~ tamisrA guphA ke dakSiNI dvAra ke kapATa the, vahA~ AyA / praNAma kiyA / mayUrapiccha kI pramAnikA uThAI / kapAToM ko pramArjita kiyA -1 una para divya jaladhArA chodd'ii| Ardra gozIrSa candana se hathelI ke thApe lagAye / abhinava, uttama sugandhita padArthoM se tathA mAlAoM se arcanA kI / una para puSpa, vastra car3hAye / aisA kara ina sabake Upara se nIce taka phailA, vistIrNa, muni dIparatnasAgara kRt " (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 34
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' / vakSaskAra/sUtra gola caeNdavA tAnA / svaccha bArIka cA~dI ke cAvaloM se, tamisrA guphA ke kapAToM ke Age svastika, zrIvatsa Adi ATha mAMgalika aMkita kiye / kacagraha jyoM pA~coM aMguliyoM se grahIta paMcaraMge phUla usane apane karatala se una para chor3e / vaiDUrya ratnoM se banA dhUpapAtra hAtha meM liyA / dhUpapAtra kA hatthA candramA kI jyoM ujjvala thA, vajraratna evaM vaiDUryaratna se banA thA / dhUpa-pAtra para svarNa, maNi tathA ratnoM dvArA citrAMkana kiyA huA thA / kAle agara, uttama kundaruka, lobAna evaM dhUpa kI gamagamAtI mahaka usase uTha rahI thii| usane usa dhUpapAtra meM dhUpa diyA - | phira apane bAeM ghuTane ko jamIna se UMcA rakhA / donoM hAtha mastaka se lagAyA / kapAToM ko praNAma kiyA / daNDaratna ko uThAyA vaha daNDa ratnamaya tirache avayava-yukta thA, vajrasAra se banA thA, samagra zatru-senA kA vinAzaka thA, rAjA ke sainya-sanniveza meM gaDDho, kandarAoM, Ubar3a-khAbar3a sthaloM, pahAr3iyoM, calate hue manuSyoM ke lie kaSTakara patharIle TIloM ko samatala banA dene vAlA thA / vaha rAjA ke lie zAMtikara, zubhakara, hitakara tathA usake Icchita manorathoM kA pUraka thA, divya thA, apratihata thA / vega-apavAdana hetu vaha sAta ATha kadama pIche haTA, tamisrA guphA ke dakSiNI dvAra ke kivAr3oM para tIna bAra prahAra kiyA, jisase bhArI zabda huA / isa prakAra krauJca pakSI kI jyoM jora se AvAja kara apane sthAna se kapATa sarake / yoM senApati suSeNa ne tamisrA guphA ke dakSiNI dvAra ke kapATa khole / rAjA ko 'jaya, vijaya' zabdoM dvArA vardhApita kara kahA-tamisrA guphA ke dakSiNI dvAra ke kapATa khola diye haiN| rAjA bharata yaha saMvAda sunakara apane mana meM harSita, parituSTa tathA Anandita huA / rAjA ne senApati suSeNa kA satkAra kiyA, sammAna kiyA / apane kauTumbika puruSoM ko bulAkara kahA-AbhiSekya hastiratna ko zIghra taiyAra karo / taba ghor3e, hAthI, ratha tathA zreSTha yoddhAoM se parigaThita cAturaMgiNI senA se saMparivRtta, anekAneka subhaToM ke vistAra se yukta rAjA ucca svara meM samudra ke garjana ke sadRza siMhanAda karatA huA aMjanagiri ke zikhara ke samAna gajarAja para ArUDha huA / sUtra- 78 tatpazcAt rAjA bharata ne maNiratna kA sparza kiyA / vaha maNiratna viziSTa AkArayukta, sundaratAyukta thA / cAra aMgula pramANa thA, amUlya thA-vaha tikhUTA, Upara nIce SaTkoNayukta, anupama dyutiyukta, divya, maNiratnoM meM sarvotkRSTa, saba logoM kA mana harane vAlA thA-jo sarva-kaSTa-nivAraka thA, sarvakAla Arogyaprada thA / usa ke prabhAva se tiryaJca, deva tathA manuSya kRta upasarga-kabhI bhI duHkha utpanna nahIM kara sakate the / usa ko dhAraNa karane vAle manuSya ko zastra sparza nahIM hotA / yauvana se sadA sthira rahatA thA, bAla tathA nAkhUna nahIM bar3hate the / bhayoM se vimuktI hotii| rAjA bharata ne ina anupama vizeSatAoM se yukta maNiratna ko gRhIta kara gajarAja ke mastaka ke dAhine bhAga para baaNdhaa| bharatakSetra ke adhipati rAjA bharata kA vakSaHsthala hAroM se vyApta, suzobhita evaM prItikara thA / yAvat vaha apanI Rddhi se indra jaisA aizvaryazAlI, yazasvI lagatA thA / maNiratna se phailate hue prakAza tathA cakraratna dvArA nirdezita kiye jAte mArga ke sahAre Age bar3hatA haA, apane pIche-pIche calate hae hajAroM narezoM se yukta rAjA bharata uccasvara se samudra ke garjana jyoM siMhanAda karatA, tamisrAguphA ke dakSiNIdvAra AyA / tamisrAguphA meM praviSTa huaa| phira rAjA bharata ne kAkaNI-ratna layA / yaha ratna cAra dizAoM tathA Upara nIce chaH talayukta thA / Upara, nIce evaM tirache-cAra-cAra koTiyoM se yukta thA, usakI ATha karNikAeM thIM / adhikAraNI ke AkArayukta thA / vaha aSTa sauvarNika thA-vaha cAra-aMgula-parimita thA / viSanAzaka, anupama, caturasra-saMsthAna-saMsthita, samatala tathA samucita mAnonmAnayukta thA, sarvajana-prajJApaka-thA / jisa guphA ke antarvartI andhakAra ko na candramA naSTa kara pAtA thA, na sUrya hI jise miTA sakatA thA, na agni hI use dUra kara sakatI thI tathA na anya maNiyA~ hI jise apagata kara sakatI thIM, usa andhakAra ko vaha kAkaNI-ratna naSTa karatA jAtA thA / usakI divya prabhA bAraha yojana taka vistRta thI / cakravartI ke sainya-sanniveza meM rAta meM dina jaisA prakAza karate rahanA usa maNi-ratna kA vizeSa guNa thA / uttara bharatakSetra ko vijaya karane hetu usI ke prakAza meM rAjA bharata ne sainyasahita tamisrA guphA meM praveza kiyA / rAjA bharata ne kAkaNI ratna hAtha meM lie tamisrA guphA kI pUrva dizAvartI tathA pazcima dizAvartI bhittiyoM para muni dIparatnasAgara kRt " (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 35
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra eka eka yojana ke antara se pA~ca sau dhanuSa pramANa vistIrNa, eka yojana kSetra ko udyotita karane vAle, ratha ke cakke kI paridhi kI jyoM gola, candra-maNDala kI jyoM bhAsvara, unacAsa maNDala Alikhita kiye / vaha tamisrA guphA rAjA bharata dvArA yoM eka eka yojana kI dUrI para Alikhita eka yojana taka udyota karane vAle unacAsa maNDaloM se zIghra hI dina ke samAna Alokayukta ho gii| sUtra-79 tamisrA guphA ke ThIka bIca meM unmagnajalA tathA nimagnajalA nAmaka do mahAnadiyA~ haiM, jo tamisrA guphA ke pUrvI bhittipradeza se nikalatI huI pazcimI bhitti pradeza hotI huI sindhu mahAnadI meM milatI haiM / bhagavan ! ina nadiyoM ke unmagnajalA tathA nimagnajalA-ye nAma kisa kAraNa par3e ? gautama ! unmagnajalA mahAnadI meM tRNa, patra kASTa pASANakhaNDa, ghor3A, hAthI, ratha, yoddhA-yA manuSya jo bhI prakSipta kara diye jAe-vaha nadI unheM tIna bAra idhara-udhara ghumAkara kisI ekAnta, nirjala sthAna meM DAla detI hai / nimagnajalA mahAnadI meM tRNa, patra, kASTha, yAvat manuSya jo bhI prakSipta kara diye jAeM-vaha unheM tIna bAra idhara-udhara ghumAkara jala meM nimagna kara detI hai-tatpazcAt aneka narezoM se yukta rAjA bharata cakraratna dvArA nirdezita kiye jAte mArga ke sahAre Age bar3hatA huA ucca svara se siMhanAda karatA huA sindhu mahAnadI ke pUrvI taTa para avasthita unmagnajalA mahAnadI ke nikaTa AyA / varddhakiratna ko bulAkara kahA-unmagnajalA aura nimagnajalA mahAnadiyoM para uttama paloM kA nirmANa karo, jo saikar3oM khaMbhoM para sanniviSTa hoM, acala hoM, akampa hoM, kavaca kI jyoM abhedya hoM, jisake Upara donoM ora dIvAreM banI hoM, jo sarvathA ratnamaya hoN| rAjA bharata dvArA yoM kahe jAne para vArdhakI ratna citta meM harSita, parituSTa evaM Anandita huA / vinayapUrvaka rAjA kA Adeza svIkAra kiyA / zIghra hI uttama puloM kA nirmANa kara diyA, tatpazcAt rAjA bharata apanI samagra senA ke sAtha una puloM dvArA, unmagnajalA tathA nimagnajalA nadiyoM ko pAra kiyA / yoM jyoM hI usane nadiyA~ pAra kI, tamisrA guphA ke uttarI dvArA ke kapATa kroJca pakSI kI taraha AvAja karate hue sarasarAhaTa ke sAtha apane Apa apane sthAna se saraka gaye- | sUtra-80 usa samaya uttarArdha bharatakSetra meM ApAta saMjJaka kirAta nivAsa karate the / ve ADhya, dIpta, vitta, bhavana, zayana, Asana, yAna, vAhana tathA svarNa, rajata Adi pracura dhana ke svAmI the / Ayoga-prayoga-saMpravRtta-the / unake yahA~ bhojana kara cukane ke bAda bhI khAne-pIne ke bahuta padArtha bacate the / unake gharoM meM bahuta se naukara-naukarAniyA~, gAyeM, bhaiMse, baila, pAr3e, bher3eM, bakariyA~ Adi thIM / ve logoM dvArA aparibhUta the, unakA koI tiraskAra yA apamAna karane kA sAhasa nahIM kara pAte the / ve zUra the, vIra the, vikrAMta the / unake pAsa senA aura savAriyoM kI pracuratA evaM vipulatA thii| aneka aise yuddhoM meM, jisameM mukAbale kI TakkareM thIM, unhoMne apanA parAkrama dikhAyA thA / una ApAta kirAtoM ke deza meM akasmAt saikar3oM utpAta hue / asamaya meM bAdala garajane lage, bijalI camakane lagI, phUloM ke khilane ka samaya na Ane para bhI per3oM para phUla Ate dikhAI dene lage / AkAza meM bhUta-preta punaH punaH nAcane lge| ApAta kirAtoM ne apane deza meM ina saikar3oM utpAtoM ko AvirbhUta hote dekhA / ve Apasa meM kahane lagehamAre deza meM asamaya meM bAdaloM kA garajanA yAvat saikar3oM utpAta prakaTa hue haiM / na mAlUma hamAre deza meM kaisA upadrava hogA / ve unmanaska ho gaye / rAjya-bhraMza, dhanApahAra Adi kI cintA se utpanna zokarUpI sAgara meM DUba gayeapanI hathelI para mu~ha rakhe ve ArtadhyAna meM grasta ho bhUmi kI aura dRSTi DAle soca-vicAra meM par3a gaye / taba rAjA bharata cakraratna dvArA nirdezita kiye jAte mArga ke sahAre tamisrA guphA ke uttarI dvAra se nikalA / ApAta kirAtoM ne rAjA bharata kI senA ke agrabhAga ko jaba Age bar3hate hue dekhA to ve tatkAla atyanta kruddha, ruSTa, vikarAla tathA kupita hote hue, misamisAhaTa karate hue kahane lage-aprArthita mRtyu ko cAhane vAlA, duHkhada anta evaM azubha lakSaNavAlA, puNya caturdazI jisa dina hIna thI-usa azubha dina meM janmA huA, abhAgA, lajjA, zobhA se parivarjita muni dIparatnasAgara kRt - (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda' Page 36
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra vaha kauna hai, jo hamAre deza para balapUrvaka jaldI-jaldI car3hA A rahA hai| hama usakI senA ko titara-bhitara kara deM, jisase vaha AkramaNa na kara sake / isa prakAra unhoMne mukAbalA karane kA nizcaya kiyA / ___ lohe ke kavaca dhAraNa kiye, ve yuddhArtha tatpara hue, apane dhanuSoM para pratyaMcA car3hA kara unheM hAtha meM liyA, gale para graiveyaka-bA~dhe, viziSTa vIratA sUcaka cihna ke rUpa meM ujjvala vastra-vizeSa mastaka-para bA~dhe / vividha prakAra ke Ayudha, talavAra Adi zastra dhAraNa kiye / ve jahA~ rAjA bharata kI senA kA agrabhAga thA vahA~ pahu~cakara ve usase bhir3a gaye / una ApAta kirAtoM ne rAjA bharata kI senA ke agrabhAga ke katipaya viziSTa yoddhAoM ko mAra DAlA, matha DAlA, ghAyala kara DAlA, girA DAlA / unakI garuDa Adi cihnoM se yukta dhvajAeM, patAkAeM naSTa kara DAlIM / rAjA bharata kI senA ke agrabhAga ke sainika bar3I kaThinAI se apane prANa bacAkara idhara-udhara bhAga chuTe / sUtra-81 senApati suSeNa ne rAjA bharata ke sainya ke agrabhAga ke aneka yoddhAoM ko ApAta kirAtoM dvArA hata, mathita dekhA / sainikoM ko bhAgate dekhA / senApati suSeNa tatkAla atyanta kruddha, ruSTa, vikarAla evaM kupita huaa| vaha misamisAhaTa karatA huA-kamalAmela nAmaka azvaratna para-ArUr3ha huA / vaha ghor3A assI aMgula UMcA thA, ninyAnave aMgula madhya paridhiyukta thA, eka sau ATha aMgula lambA thA / usakA mastaka battIsa aMgula-pramANa thA / usake kAna cAra aMgula pramANa the / usakI bAhA-bIsa aMgula thA / usake ghuTane cAra aMgula-pramANa the / jaMghAsolaha aMgula thI / khura cAra aMgula UMce the / deha kA madhya bhAga muktolI-sadRza gola tathA valita thA / pITha upara ja savAra baiThatA, taba vaha kucha kama eka aMgula jhuka jAtI thii| pITha kramazaH dehAnurUpa abhinata thI, deha-pramANa ke anurUpa thI, sujAta thI, prazasta thI, zAlihotrazAstra nirUpita lakSaNoM ke anurUpa thI, viziSTa thI / hariNI ke jAnu-jyoM unnata thI, donoM pArzva-bhAgoM meM vistRta tathA carama bhAga meM stabdha thI / usakA zarIra vetra, latA, kazA Adi ke prahAroM se parivarjita thA-ghur3asavAra ke manonukUla calate rahane ke kAraNa use beMta, char3I, cAbuka Adi se tarjita karanA, tADita karanA sarvathA anapekSita thA / lagAma svarNa meM jar3e darpaNa jaisA AkAra liye azvocita svarNAbharaNoM se yukta thI / kAThI bA~dhane hetu prayojanIya rassI, uttama svarNaghaTita sundara puSpoM tathA darpaNoM se samAyukta thI, vividha ratnamaya thii| usakI pITha, svarNayukta maNi-racita tathA kevala svarNa-nirmita patrakasaMjJaka AbhUSaNa jinake bIca-bIca meM jar3e the, aisI nAnA prakAra kI ghaMTiyoM aura motiyoM kI lar3iyoM se parimaMDita thI, vaha azva bar3A sundara pratIta hotA thA / mukhAlaMkaraNa hetu karketana maNi, indranIla maNi, marakata maNi Adi ratnoM dvArA racita evaM mANika ke sAtha Avaddhi-se vaha vibhUSita thA / svarNamaya kamala ke tilaka se usakA mukha susajja thaa| vaha azva devamati se-viracita thA / vaha devarAja indra kI savArI ke uccaiHzravA nAmaka azva ke samAna gatizIla tathA sundara rUpa yukta thA / apane mastaka, gale, lalATa, mauli evaM donoM kAnoM ke mUla meM vinivezita pA~ca ca~varoM ko dhAraNa kiye thA / vaha anabhracArI thA-usakI anyAnya vizeSatAeM uccaiHzravA jaisI hI thii| usakI A~kheM vikasita thIM, dRr3ha thIM, romayukta thIM / DAMsa, macchara Adi se rakSA hetu usa para lagAye gaye pracchAdanapaTa meM svarNa ke tAra guMthe the / tAlu tathA jihvA tapAye hue svarNa kI jyoM lAla the / nAsikA para lakSmI ke abhiSeka kA cihna thA / jalagata kamala-patra jaise vAyu dvArA Ahata pAnI kI bUMdoM se yukta hokara sundara pratIta hotA hai, usI prakAra vaha azva apane zarIra ke lAvaNya se bar3A sundara pratIta hotA thA / vaha acaMcala thA-usake zarIra meM sphUrti thI / vaha azva apavitra sthAnoM ko chor3atA huA uttama evaM sugama mArga dvArA calane kI vRtti vAlA thA / apane khuroM kI TApoM se bhUmitala ko abhihata karatA huA calatA thA / apane Arohaka dvArA nacAye jAne para vaha apane Age ke donoM paira eka sAtha isa prakAra Upara uThAtA thA, jisase aisA pratIta hotA, mAno usake donoM paira eka hI sAtha usake mukha se nikala rahe hoM / usakI gati lAghavayukta-thI thA-vaha jala meM bhI sthala kI jyoM zIghratA se calane meM samartha thaa| vaha prazasta bAraha AvartoM se yukta thA, jinase usake uttama jAti, kula tathA rUpa kA paricaya milatA thA / zAstrokta uttama kula prasUta thA / meghAvI-thA / bhadra evaM vinIta thA, usake roma ati sUkSma, sukomala evaM muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 37
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra snigdha the, apanI gati se doDa, mana vAyu tathA garur3a kI gati ko jItane vAlA thA, bahuta capala aura drutagAmI thA / kSamA meM RSitulya thA-pratyakSataH vinIta thA / vaha udaka, agni, patthara, miTTI, kIcar3a, kaMkar3oM se yukta sthAna, retIle sthAna, nadiyoM ke taTa, pahAr3oM kI talahaTiyA~, UMce-nIce paThAra, parvatIya guphAeM-ina sabako lA~ghane meM, samartha thA / prabala yoddhAoM dvArA yuddha meM pAtita-daNDa kI jyoM zatru kI chAvanI para atarkita rUpa meM AkramaNa karane kI vizeSatA se yukta thA / mArga meM calane se honevAlI thakAvaTa ke bAvajUda usakI A~khoM se kabhI A~sU nahIM girate the / usakA tAlu kAlepana se rahita thA / vaha samucita samaya para hI hinahinAhaTa karatA thA / vaha jitanidra-thA / mUtra, purISa-kA utsarga ucita sthAna khojakara karatA thA / kaSToM meM bhI akhinna rahatA thA / nAka mogare ke phUla ke sadRza zubha thA / varNa tote ke paMkha ke samAna sundara thA / deha komala thii| vaha vAstava meM manohara thaa| aise azvaratna para ArUr3ha senApati suSeNa ne rAjA ke hAtha se asiratna lI / vaha talavAra nIlakamala kI taraha zyAmala thI / ghumAye jAne para candramaNDala ke sadRza dikhAI detI thI / zatruoM kA vinAza karanevAlI thI / mUTha svarNa tathA ratna se nirmita thii| usameM se navamAlikA ke puSpa jaisI sugandha AtI thii| vividha prakAra kI maNiyoM se nirmita bela Adi ke citra the / dhAra bar3I camakIlI aura tIkSNa thI / loka meM vaha anupama thI / vaha bA~sa, vRkSa, bhaiMse Adi ke sIMga, hAthI Adi ke dA~ta, loha, lohamaya bhArI daNDa, utkRSTa vajra-Adi kA bhedana karane meM samartha thii| vaha sarvatra apratihata thI-binA kisI rukAvaTa ke durbhedya vastuoM ke bhedana meM samartha thii| sUtra-82 vaha talavAra pacAsa aMgula lambI, solaha aMgula caur3I aura moTAI ardha-aMgula pramANa thii| sUtra-83 rAjA ke hAtha se uttama talavAra ko lekara senApati suSeNa, ApAta kirAtoM se bhir3a gyaa| usane ApAta kirAtoM meM se aneka prabala yoddhAoM ko mAra DAlA, matha DAlA tathA ghAyala kara ddaalaa| sUtra-84 senApati suSeNa dvArA hata-mathita kiye jAne para, medAna chor3akara bhAge hae ApAta kirAta baDe bhIta. trasta. vyathita, pIDAyukta, udvigna hokara ghabarA gaye / ve apane ko nirbala, nirvIrya tathA pauruSa-parAkrama rahita anubhava karane lage / zatru-senA kA sAmanA karanA zakya nahIM hai, yaha socakara ve vahA~ se aneka yojana dUra bhAga gaye / yoM dUra jAkara ve eka sthAna para Apasa meM mile, sindhu mahAnadI Aye / bAlU ke bichaune taiyAra kiye / tele kI tapasyA kI / ve apane mukha UMce kiye, nirvastra ho ghora AtApanA sahate hue meghamukha nAmaka nAgakumAroM kA, jo unake kula-devatA the, mana meM dhyAna karate hue abhirata ho gae / meghamukha nAgakumAra devoM ke Asana calita hue / meghamukha nAgakumAra devoM ne avadhijJAna dvArA ApAta kirAtoM ko dekhA / unheM dekhakara kahane lage-jambUdvIpa ke uttarArdha bharatakSetra meM sindhu mahAnadI para ApAta kirAta hamArA dhyAna karate hue vidyamAna haiM / devAnupriyoM ! yaha ucita hai ki hama una ApAta kirAtoM ke samakSa prakaTa hoN| isa prakAra paraspara vicAra kara unhoMne vaisA karane kA nizcaya kiyA / ve utkRSTa, tIvra gati se, ApAta kirAta the, vahA~ Aye / unhoMne choTI-choTI ghaNTioM sahita paMcaraMge uttama vastra pahana rakhe the / AkAza meM adhara avasthita hote hue ve ApAta kirAtoM se bole-tuma bAlU ke saMstArakoM para avasthita ho, yAvat hamArA-dhyAna kara rahe ho / yaha dekhakara hama tumhAre kuladeva meghamukha nAgakumAra tumhAre samakSa prakaTa hue haiM / tuma kyA cAhate ho ? hama tumhAre lie kyA kareM ? meghamukha nAgakumAra devoM kA yaha kathana sunakara ApAta kirAta apane citta meM harSita, parituSTa tathA Anandita hue, meghamukha nAgakumAra deva ko hAtha jor3e, meghamukha nAgakumAra devoM ko jaya-vijaya zabdoM dvArA vardhApita kiyA aura bole devAnupriyoM ! aprArthita mRtyu kA prArthI yAvat lajjA, zobhA se parivarjita koI puruSa hai, jo balapUrvaka muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 38
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra jaldI-jaldI hamAre deza para car3hA A rahA hai / Apa use vahA~ se haTA dIjie, jisase vaha hamAre deza para AkramaNa nahIM kara sake / taba meghamukha nAgakumAra devoM ne kahA-tumhAre deza para AkramaNa karanevAlA mahARddhizAlI, parama dyutimAna, parama saukhyayukta, cAturatna cakravartI bharata rAjA hai / use na koI deva, na koI kiMpuruSa, na koI mahoraga tathA na koI gandharva hI roka sakatA hai, na bAdhA utpanna kara sakatA hai / na use zastra, agni tathA mantra prayoga dvArA hI upadruta kiyA jA sakatA hai / phira bhI tumhAre abhISTa hetu upasarga kareMge / unhoMne vaikriya samudghAta dvArA AtmapradezoM ko deha se bAhara nikAlA / gRhIta pudgaloM ke sahAre bAdaloM kI vikurvaNA kI / jahA~ rAjA bharata kI chAvanI thI, vahA~ Aye / bAdala zIghra hI dhIme-dhIme garajane lage / bijaliyA~ camakane lgiiN| pAnI barasAne lge| sAta dina-rAta taka yuga, mUsala evaM muSTikA ke sadRza moTI dhArAoM se pAnI barasatA rhaa| sUtra-85 rAjA bharata ne usa varSA ko dekhA / apane carmaratna kA sparza kiyA / vaha carmaratna kucha adhika bAraha yojana tirachA vistIrNa ho gayA- / tatpazcAt rAjA bharata apanI senA sahita usa carmaratna para ArUr3ha ho gayA / chatraratna chuA, vaha chatraratna ninyAnaveM hajAra svarNa-nirmita zalAkAoM se-tAr3iyoM se parimaNDita thA / bahumUlya thA, ayodhyA thA, nivraNa thA, suprazasta, viziSTa, manohara evaM svarNamaya sudRr3ha daNDa se yukta thA / usakA AkAra mRdu thA / vaha basti-pradeza meM aneka zalAkAoM se yukta thA / piMjare jaisA pratIta hotA thA / usa para vividha prakAra kI citrakArI thI / usa para maNi, motI, mUMge, tapAye hue svarNa tathA ratnoM dvArA pUrNa kalaza Adi mAMgalika-vastuoM ke paMcaraMge ujjvala AkAra bane the / ratnoM kI kiraNoM ke sadRza raMgaracanA meM nipuNa puruSoM dvArA vaha sundara rUpa meM raMgA huA thaa| usa para rAjalakSmI kA cihna aMkita thA / arjuna svarNa dvArA usakA pRSThabhAga AcchAdita thA / usake cAra koNa paritApita svarNamaya paTTa se pariveSTita the / vaha atyadhika zrI se yukta thA / usakA rUpa zarad Rtu ke nirmala, paripUrNa candramaNDala ke sadRza thA / usakA svAbhAvika vistAra rAjA bharata dvArA tiryakprasArita-apanI donoM bhujAoM ke vistAra jitanA thA / vaha kumuda-vana sadRza dhavala thA / rAjA bharata kA mAno jaMgama vimAna thA / sUrya ke Atapa, Ayu, varSA Adi doSoM kA vinAzaka thA / pUrva janma meM Acarita tapa, puNyakarma ke phalasvarUpa vaha prApta thaa| sUtra-86 vaha chatraratna ahata-thA, aizvarya Adi aneka guNoM kA pradAyaka thA / hemanta Adi RtuoM meM tadviparIta sukhaprada chAyA detA thA / chatroM meM utkRSTa evaM pradhAna thA / sUtra-87 alpapuNya-puruSoM ke lie durlabha thA / vaha chatraratna chaha khaNDoM ke adhipati cakravartI rAjAoM ke pUrvAcarita tapa ke phala kA eka bhAga thA / devayoni meM bhI atyanta durlabha thA / usa para phUloM kI mAlAeM laTakatI thIM, zarad Rtu ke dhavala megha tathA candramA ke prakAza ke samAna bhAsvara thA / eka sahasra devoM se adhiSThita thA / rAjA bharata kA vaha chatraratna aisA pratIta hotA thA, mAno bhUtala para paripUrNa candramaNDala ho / rAjA bharata dvArA chue jAne para vaha chatraratna kucha adhika bAraha yojana tirachA vistIrNa ho gayA- | sUtra-88 rAjA bharata ne chatraratna ko apanI senA para tAna diyA / maNiratna kA sparza kiyA / usa maNiratna ko rAjA bharata ne chatraratna ke bastibhAga meM sthApita kiyA / rAjA bharata ke sAtha gAthApatiratna thA / vaha apanI anupama vizeSatA-liye thA / zilA kI jyoM ati sthira carmaratna para kevala vapana mAtra dvArA zAli, jau, gehU~, mUMga, urda, tila, kulathI, SaSTika, niSpAva, cane, kodrava, kustuMbharI, kaMgu, varaka, rAlaka, dhaniyA, varaNa, laukI, kakar3I, tumbaka, bijaurA, kaTahala, Ama, imalI Adi samagra phala, sabjI Adi padArthoM ko utpanna karane meM kuzala thA / usa zreSTha gAthApati ne usI dina boye hue, pake hue, sApha kiye hue saba prakAra ke dhAnyoM ke sahasroM kuMbha rAjA bharata ko muni dIparatnasAgara kRt " (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 39
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra samarpita kiye / rAjA bharata usa bhISaNa varSA ke samaya carmaratna para ArUr3ha rahA, chatraratna dvArA AcchAdita rahA, maNiratna dvArA kiye gaye prakAza meM sAta dina-rAta sukhapUrvaka surakSita rhaa| sUtra-89 usa avadhi meM rAjA bharata ko tathA usa kI senA ko na bhUkha ne pIr3ita kiyA, na unhoMne dainya kA anubhava kiyA aura na ve bhayabhIta aura duHkhita hI hue / sUtra-90 rAjA bharata ko isa rUpa meM rahate hue sAta dina rAta vyatIta ho gaye to usa ke mana meM aisA vicAra, bhAva, saMkalpa utpanna huA-kauna aisA hai, jo merI divya Rddhi tathA divya dyuti kI vidyAmAnatA meM bhI merI senA para yuga, mUsala evaM muSTikA pramANa jaladhArA dvArA sAta dina-rAta hue, bhArI varSA karatA jA rahA hai / rAjA bharata ne mana meM aisA vicAra, bhAva 16000 deva, jAnakara caudaha ratnoM ke rakSaka 14000 deva tathA 2000 rAjA bharata ke aMgarakSaka deva-yuddha hetu sannaddha ho gaye / meghamukha nAgakumAra deva the, vahA~ Akara bole-matya ko cAhane vAle, meghamakha nAgakamAra devoM ! kyA tama cAtaranta cakravartI rAjA bharata ko nahIM jAnate ? vaha mahA RddhizAlI hai| phira bhI tama rAjA bharata kI senA para yuga, mUsala tathA muSTikApramANa jaladhArAoM dvArA sAta dina-rAta hue bhISaNa varSA kara rahe ho| tumhArA yaha kArya anucita hai-tuma aba zIghra hI yahA~ se cale jAo, anyathA mRtyu kI taiyArI kro| jaba una devatAoM ne meghamukha nAgakumAra devoM ko isa prakAra kahA to ve bhIta, trasta, vyathita evaM udvigna ho gaye, bahuta Dara gaye / unhoMne bAdaloM kI ghaTAeM sameTa lIM / jahA~ ApAta kirAta the, vahA~ Ae aura bole-rAjA bharata mahA RddhizAlI hai| phira bhI hamane tumhArA abhISTa sAdhane hetu rAjA bharata ke lie upasarga-kiyA / aba tuma jAo, snAna karo, gIlI dhotI, gIlA dupaTTA dhAraNa kiye hue, vastroM ke nIce laTakate kinAroM ko samhAle hue-zreSTha, uttama ratnoM ko lekara hAtha joDe rAjA bharata ke caraNoM meM paDo, usakI zaraNa lo / uttamapuruSa vinamrajanoM prati vAtsalyabhAva rakhate haiM, unakA hita karate haiM / tumheM rAjA bharata se koI bhaya nahIM hogA / meghamukha nAgakumAra devoM dvArA yoM kahe jAne para ve ApAta kirAta uThe / snAna kiyA yAvat zreSTha, uttama ratna lekara jahA~ rAjA bharata thA, vahA~ Aye / hAtha jor3e, rAjA bharata ko 'jaya vijaya' zabdoM dvArA vardhApita kiyA, zreSTha, uttama ratna bheMTa kiye tathA isa prakAra bolesUtra-91 SaTkhaNDavartI vaibhava ke svAmin ! guNabhUSita ! jayazIla ! lajjA, lakSmI, dhRti, kIrti ke dhAraka ! rAjocita sahasroM lakSaNoM se sampanna ! narendra ! hamAre isa rAjya kA cirakAla paryanta Apa pAlana kreN| sUtra-92 azvapate ! gajapate ! narapate ! navanidhipate ! bharata kSetra ke prathamAdhipate ! battIsa hajAra dezoM ke rAjAoM ke adhinAyaka ! Apa cirakAla taka jIvita raheM-dIrghAyu hoN| sUtra - 93 prathama narezvara ! aizvaryazAlIn ! 64000 nAriyoM ke hRdayezvara-mAgadha tIrthAdhipati Adi lAkhoM deva ke svAmin ! caturdaza ratnoM ke dhAraka ! yazasvin ! sUtra - 94 _ Apane dakSiNa, pUrva tathA pazcima dizA meM samudraparyanta aura uttara dizA meM kSulla himavAn giri paryanta samagra bharatakSetra ko jIta liyA hai| hama Apake prajAjana haiN| muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda Page 40
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra sUtra-95 __ApakI Rddhi, dyuti, yaza, bala, vIrya, puruSakAra tathA parAkrama-ye saba AzcaryakAraka haiM | Apako divya deva-dyuti-paramotkRSTa prabhAva apane puNyodaya se prApta hai / hamane ApakI Rddhi kA sAkSAt anubhava kiyA hai| devAnupriya ! hama Apase kSamAyAcanA karate haiN| Apa hameM kSamA kreN| hama bhaviSya meM phira kabhI aisA nahIM kreNge| yoM kahakara ve hAtha jor3e rAjA bharata ke caraNoM meM gira pdd'e| phira rAjA bharata ne una ApAta kirAtoM dvAra bheMTa ke rUpa meM upasthApita uttama, zreSTha ratna svIkAra kiye / una se kahA-tuma aba apane sthAna para jAo / maiMne tumako apanI bhujAoM kI chAyA meM svIkAra kara liyA hai / tuma nirbhaya, nirudvega, vyathA rahita hokara sukhapUrvaka raho / aba tumheM kisI se bhI bhaya nahIM hai| yoM kahakara rAjA bharata ne unheM satkRta, sammAnita kara vidA kiyA / taba rAjA bharata ne senApati suSeNa ko bulAyA aura kahA-jAo, pUrvasAdhita niSkuTa, sindhu mahAnadI ke pazcima bhAgavartI koNa meM vidyamAna, pazcima meM sindhu mahAnadI tathA pazcimI samudra, uttara meM kSulla himavAn parvata tathA dakSiNa meM vaitADhya parvata dvArA maryAdita-pradeza ko, usake, sama-viSama koNastha sthAnoM ko sAdhita karo / vahA~ se uttama, zreSTha ratnoM ko bheMTa ke rUpa meM prApta karo / yaha saba kara mujhe zIghra hI avagata kraao| zeSa varNana pUrvavat jAnanA / sUtra-96 tatpazcAt vaha divya cakraratna zAstrAgAra se bAhara nikalA, IsAna-koNa meM laghu himavAn parvata kI ora parata ne kSudra himavAn varSadhara parvata se kucha hI dUrI para sainya-zibira sthApita kiyA / usane kSudra himavAn girikumAra deva ko uddiSTa kara tele kI tapasyA kI / zeSa kathana mAgadhatIrtha samAna jAnanA / rAjA bharata kSudra himavAn varSadhara parvata AyA / usane vegapUrvaka calate hue ghor3oM ko niyantrita kiyA / yAvat rAjA bharata dvArA Upara AkAza meM chor3A gayA vaha bANa zIghra hI bahattara yojana taka jAkara kSudra himavAn girikumAra deva kI maryAdA meMgirA / yAvat usane prItidAna-rUpa meM sarvoSadhiyA~, kalpavRkSa ke phUloM kI mAlA, gozIrSa candana, kaTaka, padmadraha kA jala liyA / rAjA bharata ke pAsa Akara bolA-maiM kSudra himavAna parvata kI sImA meM Apake deza kA vAsI ha~ / maiM ApakA AjJAnuvartI sevaka hU~ / uttara dizA kA antapAla hU~-Apa mere dvArA upahRta bheMTa svIkAra kareM / rAjA bharata ne kSudra himavAn-girikumAra deva dvArA isa prakAra bheMTa kiye gae upahAra svIkAra karake deva ko vidA kiyaa| sUtra - 97-100 tatpazcAt rAjA bharata ne apane ratha ke ghor3oM ko niyantrita kiyA / ratha ko vApasa mor3A / RSabhakUTa parvata AyA / ratha ke agra bhAga se tIna bAra RSabhakUTa parvata kA sparza kiyA / kAkaNI ratna kA sparza kiyA / vaha ratna cAra dizAoM tathA Upara, nIce chaha talayukta thA / yAvat aSTasvarNamAnaparimANa thA / rAjA ne kAkaNI ratna kA sparza kara RSabhakUTa parvata ke pUrvIya kaTaka meM nAmAMkana kiyA isa avasarpiNI kAla ke tIsare Araka ke pazcima bhAga meM-maiM bharata cakravartI huA huuN| maiM bharatakSetra kA prathama rAjA-hU~, adhipati hU~, naravarendra huuN| merA koI pratizatru nahIM hai / maiMne bharatakSetra ko jIta liyA hai| vaisA kara apane ratha ko vApasa mor3A / apanA sainya-zibira thA, vahA~ AyA / yAvat kSudra himavAngirikumAra deva ko vijaya karane ke upalakSya meM samAyojita aSTa divasIya mahotsava ke sampanna ho jAne para vaha divya cakraratna zastrAgAra se bAhara nikalA / dakSiNa dizA meM vaitADhya parvata kI ora prayANa kiyaa| sUtra-101 rAjA bharata ne usa divya cakraratna ko dakSiNa dizA meM vaitADhya parvata kI ora jAte hue dekhA / vaha vaitADhya parvata kI uttara dizAvartI talahaTo meM AyA / vahA~ sainyazibira sthApita kiyA / pauSadhazAlA meM praviSTa haA / zrIRSabhasvAmI ke kaccha tathA mahAkaccha nAmaka pradhAna sAmantoM ke putra nami evaM vinami nAmaka vidyAdhara rAjAoM ko uddiSTa kara telA kiyA / nami, vinami vidyAdhara rAjAoM kA mana meM dhyAna karatA huA vaha sthita rahA / taba nami, muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 41
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra vinami vidyAdhara rAjAoM ko apanI divya mati dvArA isakA bhAna huaa| ve eka dUsare ke pAsa Aye aura kahane lage -jambUdvIpa ke bharatakSetra meM bharata cakravartI utpanna huA hai / atIta, pratyutpanna tathA anAgata-vidyAdhara rAjAoM ke lie yaha ucita hai ki ve rAjA ko upahAra bheMTa kareM / yaha socakara vidyAdhara rAja vinami ne cakravartI rAjA bharata ko bheMTa karane hetu subhadrA nAmaka strIratna liyA / strIratna-subhadrA kA zarIra mAnonmAna pramANayukta thA-vaha tejasvinI thI, rUpavatI evaM lAvaNyamayI thI / vaha sthira yauvana yukta thI-zarIra ke keza tathA nAkhUna nahIM bar3hate the / usake sparza se saba roga miTa jAte the / vaha bala-vRddhikAriNI thI-grISma Rtu meM vaha zItasparzI tathA zIta Rtu meM uSNasparzI thii| sUtra-102 vaha tIna sthAnoM meM kRza thI / tIna sthAnoM meM lAla thI / trivaliyukta thI / tIna sthAnoM meM-unnata thI / tIna sthAnoM meM gaMbhIra thii| tIna sthAnoM meM kRSNavarNa thI / tIna sthAnoM meM zvetatA liye thI / tIna sthAnoM meM lambAI liye thii| tIna sthAnoM meM-caur3AI yukta thii| sUtra-103 vaha samacaurasa daihika saMsthAnayukta thI / bharatakSetra meM samagra mahilAoM meM vaha pradhAna-thI / usake stana, jaghana, hAtha, paira, netra, keza, dA~ta-sabhI sundara the, dekhane vAle puruSa ke citta ko AhlAdita karanevAle the, AkRSTa karanevAle the / vaha mAno zaMgAra-rasa kA AgAra thI / loka-vyavahAra meM vaha kuzala thii| vaha rUpa meM devAMganAoM ke saundarya kA anusaraNa karatI thii| vaha sukhaprada yauvana meM vidyamAna thI / vidyAdhararAja nami ne cakravartI bharata ko bheMTa karane hetu ratna, kaTaka tathA truTita liye / utkRSTa tvarita, tIvra vidyAdhara-gati dvArA ve donoM, rAjA bharata thA, vahA~ aaye| ve AkAza meM avasthita hae / unhoMne jaya-vijaya zabdoM dvArA rAjA bharata ko vardhApita kiyA aura kahA hama Apake AjJAnuvartI sevaka haiM / yaha kahakara vinami ne strIratna tathA nemi ne ratna, AbharaNa bheMTa kiye / rAja bharata ne upahAra svIkAra kara nami evaM vinami kA satkAra kiyA, sammAna kiyA / vidA kiyA / yAvat aSTa divasIya mahotsava Ayojita kiyA / pazcAt divya cakraratna zastrAgAra se bAhara nikAlA / usane IzAna-koNa meM gaMgA devI ke bhavana kI ora prayANa kiyA / zeSa kathana sindhu devI ke prasaMga samAna hai / vizeSa yaha kI gaMgA devI ne rAjA bharata ko bheMTa rUpa meM vividha ratnoM se yukta 1008 kalaza, svarNa evaM vividha prakAra kI maNiyoM se citrita-do sone ke siMhAsana vizeSarUpa se upahRta kiye / phira rAjA ne aSTadivasIya mahotsava Ayojita krvaayaa| sUtra-104 tatpazcAt vaha divya cakraratna zastrAgAra se bAhara nikalA / usane gaMgA mahAnadI ke pazcimI kinAre dakSiNa dizA ke khaNDaprapAta guphA kI ora prayANa kiyA / taba rAjA bharata khaNDaprapAta guphA AyA / zeSa kathana tamisrA guphA ke adhipati kRtamAla deva samAna hai / kevala itanA sA antara hai, khaNDaprapAta guphA ke adhipati nRttamAlaka deva ne prItidAna ke rUpa meM rAjA bharata ko AbhUSaNoM se bharA huA pAtra, kaTaka-bheMTa kiye / nRttamAlaka deva ko vijaya karane ke upalakSya meM Ayojita aSTadivasIya mahotsava ke sampanna ho jAne para rAjA bharata ne senApati suSeNa ko bulAyA / zeSa kathana sindhudevI samAna hai| senApati suSeNa ne gaMgA mahAnadI ke pUrvabhAgavartI koNa-pradeza ko, jo pazcima meM mahAnadI se, pUrva meM samudra se, dakSiNa meM vaitADhya parvata se evaM uttara meM laghu himavAn parvata se maryAdita thA, tathA sama-viSama avAntarakSetrIya koNavartI bhAgoM ko sAdhA / zreSTha, uttama ratna bheMTa meM prApta kiye / vaisA kara senApati suSeNa gaMgA mahAnadI AyA / usane nirmala jala kI UMcI uchalatI laharoM se yukta gaMgA mahAnadI ko naukA ke rUpa meM pariNata carmaratna dvArA senA sahita pAra kiyA / jahA~ rAjA bharata thA, vahA~ Akara AbhiSekya hastiratna se nIce UtarA / uttama, zreSTha ratna liye, jahA~ donoM hAtha jor3e aMjali bA~dhe rAjA bharata ko jaya-vijaya samarpita kie / rAjA bharata ne senApati suSeNa dvArA samarpita ratna svIkAra kara senApati suSeNa kA satkAra kiyA, sammAna kiyA / vidA kiyA / zeSa kathana pUrvavat muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 42
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra jAnanA / tatpazcAt eka samaya rAjA bharata ne senApatiratna suSeNa ko bulAkara kahA-jAo, khaNDaprapAta guphA ke uttarI dvAra ke kapATa udghATita karo / zeSa kathana tamisrA guphA ke samAna hai| phira rAjA bharata uttarI dvAra se gayA / saghana andhakAra ko cIra kara jaise candramA Age bar3hatA hai, usI taraha khaNDaprapAta guphA meM praviSTa huA, maNDaloM kA Alekhana kiyA / khaNDaprapAta guphA ke ThIka bIca ke bhAga meM unmagna jalA tathA nimagnajalA nAmaka do bar3I nadiyA~ nIkalatI haiM / inakA varNana pUrvavat hai / kevala itanA antara hai, ye nadiyA~ khaNDaprapAta guphA ke pazcimI bhAga se nikalatI huI, Age bar3hatI huI pUrvI bhAga meM gaMgA mahAnadI meM mila jAtI haiM / zeSa varNana pUrvavat / kevala itanA antara hai, pula gaMgA ke pazcimI kinAre para banAyA / tatpazcAt khaNDaprapAta guphA ke dakSiNI dvAra ke kapATa krauJcapakSI kI jyoM jora se AvAja karate hue sarasarAhaTa ke sAtha svayameva apane sthAna se saraka gaye, cakraratna dvArA nirdezita mArga kA anusaraNa karatA haA, rAjA bharata nibiDa andhakAra ko cIra kara Age bar3hate hue candramA kI jyoM khaNDaprapAta guphA ke dakSiNI dvAra se niklaa| sUtra- 105-106 tatpazcAt-guphA se nikalane ke bAda rAjA bharata ne gaMgA mahAnadI ke pazcimI taTa para bAraha yojana lambA, nau yojana caur3A, zreSTha-nagara-sadRza-sainyazibira sthApita kiyA / zeSa kathana mAgadha deva samAna hai / phira rAjA ne nau nidhiratnoM ko-uddiSTa kara telA kiyA / rAjA bharata nau nidhiyoM kA mana meM cintana karatA haA pauSadhazAlA meM avasthita rahA / nau nidhiyA~ apane adhiSThAtR-devoM ke sAtha vahA~ rAjA bharata ke samakSa upasthita huiiN| ve nidhiyA~ aparimita-lAla, nIle, pIle, hare, sapheda Adi aneka vargoM ke ratnoM se yukta thIM, dhruva, akSaya tathA avyaya-thIM, lokavizruta thiiN| ve isa prakAra haiM- naisarpa, pANDuka, piMgalaka, sarvaratna, mahApadma, kAla, mahAkAla, mANavaka tathA zaMkhanidhi / sUtra-107 naisarpa nidhi-grAma, Akara, nagara, paTTana, droNamukha, maDamba, skandhAvAra, ApaNa tathA bhavana-inake sthApanakI vizeSatA hotI hai| sUtra-108 pANDuka nidhi-gine jAne yogya, mApe jAnevAle dhAnya Adi, tole jAnevAle cInI, gur3a Adi, kamala jAti ke uttama cAvala Adi dhAnyoM ke bIjoM ko utpanna karane meM samartha hotI haiN| sUtra-109 piMgalaka nidhi-puruSoM, nAriyoM, ghor3oM tathA hAthiyoM ke AbhUSaNoM ko utpanna karane meM samartha hotI hai| sUtra-110 sarvaratna nidhi-cakravartI ke caudaha uttama ratnoM ko utpanna karatI hai / unameM cakraratna Adi sAta ekendriya hote haiN| senApatiratna Adi sAta paMcendriya hote haiN| sUtra-111 mahApadma nidhi-saba prakAra ke vastroM ko utpanna karatI hai / vastroM ke raMgane, dhone Adi samagra sajjA ke niSpAdana meM samartha hotI hai| sUtra-112 kAla nidhi-samasta jyotiSazAstra ke jJAna, tIrthaMkara, cakravartI tathA baladeva-vAsudeva-vaMza meM jo zubha, azubha ghaTita huA, hogA, ho rahA hai, una saba ke jJAna, sau prakAra ke zilpoM ke jJAna, uttama, madhyama tathA adhama karmoM ke jJAna ko utpanna karane meM samartha hotI hai| muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 43
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra sUtra-113 mahAkAla nidhi-vividha prakAra ke loha, rajata, svarNa, maNi, motI, sphaTika tathA pravAla Adi ke AkAroM ko utpanna karane kI vizeSatAyukta hotI hai| sUtra - 114 mANavaka nidhi-yoddhAoM, AvaraNoM, praharaNoM, saba prakAra kI yuddha-nIti ke tathA sAma, dAma, daNDa evaM bheda mUlaka rAjanIti ke udbhava kI vizeSatA yukta hotI hai| sUtra-115 zaMkha nidhi-natya-vidhi, nATaka-vidhi-dharma, artha, kAma aura mokSa-ke pratipAdaka kAvyoM kI athavA gadya, padya, geya, caurNa-kAvyoM kI utpatti evaM saba prakAra ke vAdyoM ko utpanna karane kI vizeSatAyukta hotI hai| sUtra - 116 unameM se pratyeka nidhi kA avasthAna ATha-ATha cakroM ke Upara hotA hai-jahA~-jahA~ ye le jAI jAtI haiM, vahA~-vahA~ ye ATha cakroM para pratiSThita hokara jAtI haiN| unakI UMcAI ATha-ATha yojana kI, caur3AI nau-nau yojana kI tathA lambAI bAraha-bAraha yojana kI hotI hai| unakA AkAra maMjUSA-peTI jaisA hotA hai / gaMgA jahA~ samudra meM milatI hai, vahA~ unakA nivAsa hai| sUtra-117 una ke kapATa vaiDUrya maNimaya hote haiM / ve svarNa-ghaTita hotI haiM / vividha prakAra ke ratnoM se paripUrNa hotI haiN| una para candra, sUrya tathA cakra ke AkAra ke cihna hote haiN| una ke dvAroM kI racanA anusama-aviSama hotI hai| sUtra- 118-119 nidhiyoM ke nAmoM ke sadRza nAmayukta devoM kI sthiti eka palyopama hotI hai / una devoM ke AvAsa akrayaNIya-hote haiM-una para Adhipatya prApta nahIM kara sakatA / pracura dhana-ratna-saMcaya yukta ye nau nidhiyA~ bharatakSetra ke chahoM khaNDoM ko vijaya karane vAle cakravartI rAjAoM ke vaMzagata hotI haiN| sUtra-120 rAjA bharata tele kI tapasyA ke paripUrNa ho jAne para pauSadhazAlA se bAhara nikalA, snAnaghara meM praviSTa huaa| snAna Adi sampanna kara usane zreNi-prazreNi-janoM ko bulAyA, nau nidhiyoM ko sAdha lene ke upalakSya meM / aSTadivasIya mahotsava ke sampanna ho jAne para rAjA bharata ne senApati suSeNa ko bulAyA / usase kahA-jAo, gaMgA mahAnadI ke pUrva meM avasthita, bharatakSetra ke koNasthita dUsare pradeza ko, jo pazcima dizA meM gaMgA se, pUrva evaM dakSiNa dizA meM samudroM se aura uttara dizA meM vaitADhya parvata se maryAdita haiM tathA vahA~ ke avAntarakSetrIya samaviSama koNastha pradezoM ko adhikRta karo / zeSa varNana pUrvavat / senApati suSeNane una kSetroM ko adhikRta kara rAjA bharata ko usa se avagata karAyA / rAjA bharata ne use satkRta, sammAnita kara bidA kiyA / tatpazcAt vaha divya cakraratna zastrAgAra se bAhara nikalA / yAvat vaha eka sahasra yoddhAoM se saMparivRtta thAghirA thA / divya naiRtya koNa meM vinItA rAjadhAnI kI ora prayANa kiyA / rAjA bharata ne kauTumbika puruSoM ko bulAkara kahA-AbhiSekya hastiratna ko taiyAra karo / mere AdezAnurUpa yaha saba saMpAdita kara mujhe sUcita kro| sUtra-121 rAjA bharata ne isa prakAra rAjya arjita kiyA- | zatruoM ko jItA / usake yahA~ samagra ratna udbhUta hue / nau nidhiyA~ prApta huIM / khajAnA samRddha thaa-| battIsa hajAra rAjAoM se anugata thA / sATha hajAra varSoM meM samasta bharatakSetra ko sAdha liyA / tadanantara rAjA bharata ne apane kauTumbika puruSoM ko bulAkara kahA-'devAnupriyoM ! zIghra hI muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 44
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra AbhiSekya hastiratna ko taiyAra karo, cAturaMgiNi senA sajAo / rAjA snAna Adi kRtyoM se nivRtta hokara aMjanagiri ke zikhara ke samAna unnata gajarAja para ArUr3ha huA / svastika, zrIvatsa Adi ye ATha maMgala rAjA ke Age cale-unake bAda jala se paripUrNa kalaza, zRMgAra, divya chatra, patAkA, ca~vara tathA darzana racita-rAjA ko dikhAI dene vAlI, Aloka-darzanIya-havA se phaharAtI, ucchita, vijayadhvajA liye rAjapuruSa cale / ___ tadanantara vaiDUrya-kI prabhA se dedIpyamAna ujjvala daMDayukta, laTakatI huI koraMTa puSpoM kI mAlAoM se suzobhita, candramaMDala ke sadRza AbhAmaya, samucchita-Atapatra, siMhAsana, zreSTha maNi-ratnoM se vibhUSita-pAdukAoM kI jor3I rakhI thI, vaha pAdapITha -caukI, jo kiGkaroM, bhRtyoM tathA padAtiyoM-kramaza: Age ravAnA kiye gaye / tatpazcAt cakraratna, chatraratna, carmaratna, daNDaratna, asiratna, maNiratna, kAkaNIratna-ye sAta ekendriya ratna yathAkrama cale / unake pIche kramazaH nau nidhiyA~ cliiN| unake bAda 16000 deva cale / unake pIche 32000 rAjA cale / una ke pIche senApatiratna, gAthApatiratna, vardhakiratna tathA purohitaratna ne prasthAna kiyA / tatpazcAt strIratna-subhadrA, 32000 RtukalyANikAeM tathA 32000 janapadakalyANikAeM-yathAkrama calIM / unake pIche battIsa-battIsa abhinetavya prakAroM se paribaddha-32000 nATaka cle| tadanantara 360 sUpakAra, aThAraha zreNi-prazreNi jana-cale / unake pIche kramazaH 84 lAkha ghor3e, 84 lAkha hAthI, 96 karor3a manuSya-cale / tatpazcAt aneka rAjA, Izvara, talavara, sArthavAha Adi cale / tatpazcAt asigrAha, laSTigrAha, kuntagrAha, cApagrAha, camaragrAha, pAzagrAha, phalakagrAha, parazugrAha, pustakagrAha, vINAgrAha, kUpyagrAha, har3apphagrAha tathA dIpikAgrAha-yathAkrama cale / usa ke bAda bahuta se daNDI, muNDI, zikhaNDI, jaTI, picchI, hAsakAraka, vidUSaka, kheDDukAraka, dravakAraka, cATukAraka, kAndarpika, kautkucika tathA maukharika-yathAkrama calate gaye / yaha prasaMga vistAra se aupapAtikasUtra ke anusAra saMgrAhya hai / rAjA bharata ke Age-Age bar3e-bar3e kaddAvara ghor3e, ghur3asavAra donoM ora hAthI, hAthiyoM para savAra puruSa calate the / usa ke pIche ratha-samudAya yathAvat rUpa se calatA thA taba narendra bharatakSetra kA adhipati rAjA bharata, jisakA vakSaHsthala hAroM se vyApta, suzobhita evaM prItikara thA, amarapati-tulya jisakI samRddhi suprazasta thI, jisase usakI kIrti vizruta thI, samudra ke garjana kI jyoM siMhanAda karatA huA, saba prakAra kI Rddhi tathA dyuti se samanvita, bherI, jhAlara, mRdaMga Adi anya vAdyoM kI dhvani ke sAtha sahasroM grAma, Akara, nagara, kheTa, karvaTa, maDamba se yukta medinI ko jItatA huA uttama, zreSTha ratna bheMTa ke rUpa meM prApta karatA huA, divya cakraratna kA anusaraNa karatA huA, eka-eka yojana ke antara para par3Ava DAlatA huA, rukatA huA, jahA~ vinItA rAjadhAnI thI, vahA~ AyA / rAjadhAnI se thor3I hI dUrI para bAraha yojana lambA, nau yojana caur3A sainya zibira sthApita kiyaa| apane uttama zilpakAra ko bulAyA / vinItA rAjadhAnI ko uddiSTa kara-rAjA ne telA kiyA, DAbha ke bichaune para avasthita rAjA bharata tele meM pratijAgarita-rahA / telA pUrNa ho jAne para rAjA bharata pauSadhazAlA se bAhara nikalA / kauTumbika puruSoM ko bulAyA, AbhiSekya hastiratna ko taiyAra karane, snAna karane Adi kA varNana pUrvavat hai| Age kA varNana vinItA rAjadhAnI se vijaya hetu abhiyAna ke samAna hai / kevala itanA antara hai ki vinItA rAjadhAnI meM praveza karane ke avasara para nau mahAnidhiyoM ne tathA cAra senAoM ne rAjadhAnI meM praveza nahIM kiyaa| rAjA bharata ne tumula vAdya-dhvani ke sAtha vinItA rAjadhAnI ke bIcoM-bIca calate hue jahA~ apanA paitRka ghara thA, jagadvarti nivAsagRhoM meM sarvotkRSTa prAsAda kA bAharI dvAra thA, udhara calA / jaba rAjA bharata nikala rahA thA, usa samaya katipaya jana vinItA rAjadhAnI ke bAhara-bhItara pAnI kA chir3akAva kara rahe the, gobara Adi kA lepa kara rahe the, maMcAtimaMca-kI racanA kara rahe the, taraha-taraha ke raMgoM ke vastroM se banI, UMcI, siMha, cakra Adi ke cihnoM se yukta dhvajAoM evaM patAkAoM ne nagarI ke sthAnoM ko sajA rahe the / aneka dIvAroM lIpa rahe the, aneka dhUpamahaka se nagarI utkRSTa surabhimaya banA rahe the, katipaya devatA usa samaya cA~dI kI, svarNa, ratna, hIroM va AbhUSaNoM kI varSA kara rahe the jaba rAjA bharata vinItA rAjadhAnI ke bIca se kila rahA thA to nagarI ke siMghATaka, tikone sthAnoM, mahApathoM muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 45
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra para bahuta se abhyarthI, kAmArthI, bhogArthI, lAbhArthI, Rddhi ke abhilASI, kilbiSika, kApAlika, karabAdhita, zAMkhika, cAkrika, lAMgalika, mukhamAMgalika, bhATa, cAraNa, vardhamAnaka, laMkha, maMkha, udAra, iSTa, kAnta, priya, manojJa, manAma, ziva, dhanya, maMgala, sazrIka, hRdayagamanIya, hRdaya-prahlAdanIya, vANI se evaM mAMgalika zabdoM se rAjA kA anavarata-abhinandana karate hae, abhistavana karate hae-jana-jana ko Ananda denevAle rAjan ! ApakI jaya ho, vijaya ho / jana-jana ke lie kalyANasvarUpa rAjan ! Apa sadA jayazIla hoM / ApakA kalyANa ho / jinheM nahIM jItA hai, una para Apa vijaya prApta kreN| jinako jIta liyA hai, unakA pAlana kareM, unake bIca nivAsa kreN| devoM meM indra kI taraha, tAroM meM candra kI taraha, asuroM meM camarendra kI taraha tathA nAgoM meM dharaNendra kI taraha lAkhoM pUrva, karor3oM pUrva, kor3Akor3I pUrva paryanta sampUrNa bharatakSetra ke grAma, Akara-yAvat sanniveza-ina sabakA samyak pAlana kara yaza arjita karate hue, ina sabakA Adhipatya, paurovRtya, svAmitva, bhartRtva, mahattaratva, AjJezvaratva, senA-patitva-ina sabakA sarvAdhikRta rUpa meM sarvathA nirvAha karate hue nirbAdha, nirantara avicchinna rUpa meM nRtya, gIta, vAdya, vINA, karatAla, tUrya-evaM ghanamRdaMga-Adi ke nipuNatApUrNa prayoga dvArA nikalatI sundara dhvaniyoM se Anandita hote hae, vipula-pracura-atyadhika bhoga bhogate hae sukhI raheM, yoM kahakara unhoMne jayaghoSa kiyaa| rAjA bharata kA sahasroM nara-nArI apane netroM se bAra-bAra darzana kara rahe the / vacanoM dvArA guNasaMkIrtana kara rahe the / hRdaya se abhinandana kara rahe the / apane zubha manoratha-ityAdi utsukatApUrNa manaHkAmanAeM liye hue the / sahasroM nara-nArI-ye svAmI hameM sadA prApta raheM, bAra-bAra aisI abhilASA karate the / nara-nAriyoM dvArA apane hajAroM hAthoM se upasthApita aMjalimAlA ko apanA dAhinA hAtha UMcA uThAkara bAra-bAra svIkAra karatA huA, gharoM kI hajAroM paMktiyoM ko lAMghatA huA, vAdyoM kI madhura, manohara, sundara dhvani meM tanmaya hotA huA, usakA Ananda letA huA, jahA~ apanA sarvottama prAsAda kA dvAra thA, vahA~ AyA / AbhiSekya hastiratna ko ThaharAyA, nIce utarakara 16000 devoM kA, 32000 rAjAoM kA, senApatiratna, gAthApatiratna, vardhakiratna tathA purohitaratna kA, tIna sau sATha pAcakoM kA, aThAraha zreNi-prazreNi-janoM kA, mANDalika rAjAoM, aizvaryazAlI, prabhAvazAlI puruSoM tathA sArthavAhoM kA satkAra-sammAna kiyA / unheM satkRta-sammAnita kara subhadrA nAmaka strIratna, 32000 Rtu-kalyANikAoM tathA 32000 janapada-kalyANikAoM, battIsa-battIsa abhinetavya vidhikramoM se paribaddha battIsa hajAra nATakoM sesaMparivRtta rAjA bharata kubera kI jyoM kailAsa parvata ke zikhara ke tulya apane uttama prAsAda meM gyaa| rAjA ne apane mitroM, nijaka, svajana tathA sambandhiyoM se kuzala-samAcAra pUche / snAna Adi saMpanna kara snAnaghara se bAhara nikalA, bhojanamaNDapa meM Akara sukhAsana para baiThA, tele kA pAraNA kiyaa| apane mahala meM gyaa| vahA~ mRdaMga baja rahe the / battIsa-battIsa abhinetavya vidhikrama se nATaka cala rahe the, nRtya ho rahe the / yoM nATakakAra, nRtyakAra, saMgItakAra rAjA kA manoraMjana kara rahe the / rAjA kA kIrti-stavana kara rahe the| rAjA unakA Ananda letA huA sAMsArika sukha kA bhoga karane lgaa| sUtra - 122 rAjA bharata apane rAjya kA dAyitva samhAle thA / eka dina usake mana meM aisA bhAva, utpanna haA-maiMne apanA bala, vIrya, pauruSa evaM parAkrama dvArA samasta bharatakSetra ko jIta liyA hai| isalie aba ucita hai, maiM virATa rAjyAbhiSeka-samAroha Ayojita karavAUM, jisameM merA rAjatilaka ho / dUsare dina rAjA bharata, snAna kara bAhara nikalA, pUrva kI ora mu~ha kiye siMhAsana para baiThA / usane 16000 abhiyogika devoM, 32000 pramukha rAjAoM, senApati yAvat purohitaratna, 360 sUpakAroM, aThAraha zreNi-prazreNi janoM tathA anya bahuta se mANDalika rAjAoM, yAvat sArthavAhoM ko bulAyA / usane kahA-'devAnupriyoM ! maiMne samagra bharatakSetra ko jIta liyA hai / tuma loga mere rAjyAbhiSeka ke virAT samAroha kI taiyArI karo / rAjA bharata dvArA yoM kahe jAne para ve solaha hajAra Abhiyogika deva Adi bahuta harSita evaM parituSTa hue / unhoMne hAtha jor3e, rAjA bharata kA Adeza vinayapUrvaka svIkAra kiyaa| tatpazcAt rAjA bharata pauSadhazAlA meM AyA, telA kiyA / telA pUrNa ho jAne para Abhiyogika devoM kA muni dIparatnasAgara kRt " (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 46
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra AhvAna kara kahA-vinItA rAjadhAnI ke-IzAnakoNa meM eka vizAla abhiSekamaNDapa kI vikurvaNA karo-rAjA bharata dvArA yoM kahe jAne para ve Abhiyogika devoMne rAjA bharata kA Adeza vinayapUrvaka svIkAra kiyaa| vinItA rAjadhAnI ke IzAnakoNa meM gaye / vaikriya samudghAta dvArA apane AtmapradezoM ko bAhara nikAlA / unheM saMkhyAta yojana paryanta daNDarUpa meM pariNita kiyA / unase gRhyamANa ratnoM ke bAdara, asAra pudgaloM ko chor3a diyA / sArabhUta sUkSma pudgaloM ko grahaNa kiyA / punaH vaikriya samudghAta dvArA apane AtmapradezoM ko bAhara nikAla kara mRdaMga ke UparI bhAga kI jyoM samatala, sundara bhUmibhAga kI vikurvaNA kI-usake ThIka bIca meM eka vizAla abhiSeka-maNDapa kI racanA kii| vaha maNDapa saikar3oM khaMbhoM para TikA thA / yAvat-jisase sugandhita dhueM kI pracuratA ke kAraNa vahA~ gola-gola dhUmamaya challe banate dikhAI dete the / abhiSekamaNDapa ke ThIka bIca meM eka vizAla abhiSekapITha kI racanA kI / yaha abhiSekapITha svaccha-tAzlakSNa pudgaloM se banA hone se mulAyama thA / usa kI tIna dizAoM meM unhoMne tIna-tIna sopAnamArgoM kI racanA kI / usa kA bhUmibhAga bahuta samatala evaM ramaNIya thA / usa atyadhika samatala, sundara bhUmibhAga ke ThIka bIca meM unhoMne eka vizAla siMhAsana kA nirmANa kiyA / siMhAsana kA varNana vijayadeva ke siMhAsana jaisA hai| abhiSekamaNDapa kI racanA kara ve jahA~ rAjA bharata thA, vahA~ Aye / use isase avagata kraayaa| rAjA bharata una Abhiyogika devoM se yaha sunakara harSita evaM parituSTa huA, pauSadhazAlA se bAhara niklaa| usane apane kauTumbika puruSoM ko bulAkara kahA-zIghra hI hastiratna ko taiyAra karo / hastiratna ko taiyAra kara cAturaMgiNI senA ko sajAo / kauTumbika puruSoM ne vaisA kiyA evaM rAjA ko usakI sUcanA dii| phira rAjA bharata snAnAdi se nivRtta hokara gajarAja para ArUr3ha huA / ATha maMgala-pratIka, rAjA ke Age-Age ravAnA kiye gaye / vinItA se abhiniSkramaNa kA varNana vinItA meM praveza ke samAna hai / rAjA bharata vinItA rAjadhAnI ke bIca se nikalA / vinItA rAjadhAnI ke IzAnakoNa meM abhiSekamaNDapa Akara AbhiSekya hastiratna ko ThaharAyA / nIce utara kara strIratna-subhadrA, 32000 RtukalyANikAoM, 32000 janapadakalyANikAoM, battIsa-battIsa pAtroM, Adi se ghirA huA rAjA bharata abhiSekamaNDapa meM praviSTa huA / abhiSekapITha ke pAsa Akara pradakSiNA kI / pUrva kI ora sthita tIna sIr3hiyoM se hotA huA jahA~ siMhAsana thA, vahA~ Akara pUrva kI ora mu~ha karake siMhAsana para baitthaa| rAjA bharata ke anugata battIsa hajAra pramukha rAjAne abhiSekamaNDapa meM praveza kiyA / praveza kara jahA~ rAjA bharata thA, vahA~ Akara unhoMne hAtha jor3e, rAjA bharata ko jaya-vijaya zabdoM dvArA vardhApita kiyA / thor3I hI dUrI para zuzrUSA karate hue-praNAma karate hue, vinayapUrvaka sAmane hAtha jor3e hue, rAjA kI paryupAsanA karate hue yathAsthAna baiTha gae / tadanantara rAjA bharata kA senApatiratna yAvat sArthavAha Adi vahA~ Aye / unake Ane kA varNana pUrvavat hai kevala itanA antara hai ki ve dakSiNa kI ora se trisopAna-mArga se abhiSekapITha para gye| tatpazcAt rAjA bharata ne Abhiyogika devoM ko AhvAna kara kahA-mere lie mahArtha, mahArdha, mahArha-aise mahArAjyAbhiSeka kA prabandha karo-rAjA bharata dvArA yoM kahe jAne para ve Abhiyogika deva-IzAna-koNa meM gaye / vahA~ jAkara vaikriya samudghAta dvArA unhoMne AtmapradezoM ko bAhara nikAlA / zeSa varNana vijayadeva ke samAna hai / ve deva paMDakavana meM mile / milakara dakSiNArdha bharatakSetra meM vinItA rAjadhAnI Aye / pradakSiNA kI, abhiSekamaNDapa meM Akara mahArtha, mahArdha tathA mahArha mahArAjyAbhiSeka ke lie apekSita samasta sAmagrI rAjA ke samakSa upasthita kI / 32000 rAjAoM ne zreSTha tithi, karaNa, divasa, nakSatra evaM muhUrta meM-uttarA bhAdrapadA nakSatra tathA vijaya muhUrta meM svAbhAvika tathA uttaravikriyA dvArA niSpAdita, zreSTha kamaloM para pratiSThApita, surabhita, uttama jala se paripUrNa 1008 kalazoM se rAjA bharata kA bar3e Anandotsava ke sAtha abhiSeka kiyA / abhiSeka varNana vijayadeva ke sadRza hai una rAjAoM meM se pratyeka ne iSTa vANI dvArA rAjA kA abhinandana, abhistavana kiyA / ve bole-rAjan ! Apa sadA jayazIla hoM / ApakA kalyANa ho / yAvat Apa sAMsArika sukha bhogeM, yoM kaha kara unhoMne jayaghoSa kiyA / tatpazcAt senApatiratna, 360 sUpakAroM, aThAraha zreNi-prazreNi janoM tathA aura bahuta se mANDalika rAjAoM, sArthavAhoM ne rAjA bharata kA abhiSeka kiyA / unhoMne udAra, iSTa, kAnta, priya, manojJa, manAma, ziva, dhanya, maMgala, muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 47
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra sazrIka, lAlityayukta, hRdayagamanIya, hRdayaprahlAdanIya, anavarata abhinandana kiyA, abhistavana kiyaa| 16000 devoM ne agara Adi sugandhita padArthoM evaM Amalaka Adi kasaile padArthoM se saMskArita, anuvAsita ati sukumAra rooM vAle tauliye se rAjA kA zarIra poMchA / yAvat vibhinna ratnoM se jur3A huA mukuTa pahanAyA / tatpazcAt una devoM ne dardara tathA malaya candana kI sugandha se yukta, kesara, kapUra, kastUrI Adi ke sArabhUta, saghanasugandha-vyApta rasa-rAjA para chir3ake / use divya puSpoM kI mAlA pahanAI / unhoMne usako granthima, veSTima, pUrima tathA saMghAtima mAlAoM se vibhUSita kiyA / usase suzobhita rAjA kalpavRkSa sadRza pratIta hotA thA / isa prakAra vizAla rAjyAbhiSeka samAroha meM abhiSikta hokara rAjA bharata ne apane kauTumbika puruSoM ko bulAyA / unase kahAdevAnupriyoM ! hAthI para savAra hokara tuma loga vinItA rAjadhAnI ke tikone sthAnoM, tirAhoM, caurAhoM, catvaroM tathA vizAla rAjamArgoM para yaha ghoSaNA karo ki isa upalakSya meM mere rAjya ke nivAsI bAraha varSa paryanta pramodotsava mnaaeN| isa bIca rAjya meM koI bhI kraya-vikraya Adi sambandhI zulka nahIM liyA jAegA / grAhya meM kisI se yadi kucha lenA hai, usameM khiMcAva na kiyA jAe, AdAna-pradAna kA, nApa-jokha kA krama banda rahe, rAjya ke karmacArI, adhikArI kisI ke ghara meM praveza na kareM, daNDa, kudaNDa na liye jaaeN| rAjA bharata dvArA yoM kahe jAne para ve kauTumbika puruSa bahuta harSita tathA parituSTa hue, unhoMne vinayapUrvaka rAjA kA Adeza svIkAra kiyA / ve zIghra hI hAthI para savAra hue, unhoMne rAjA ke AdezAnurUpa ghoSaNA kii| virAT rAjyAbhiSeka-samAroha meM abhiSikta rAjA bharata siMhAsana se uThA / strIratna subhadrA Adi se saMparivRtta rAjA abhiSeka-pITha se usake pUrvI trisopAnopagata mArga se nIce utarA | abhiSeka-maNDapa se bAhara nikalA / jahA~ AbhiSekya hastiratna thA, vahA~ Akara ArUr3ha huA / rAjA bharata ke anugata battIsa hajAra pramukha rAjA abhiSekapITha se usake uttarI trisopAnopagata mArga se nIce utare / rAjA bharata kA senApatiratna, sArthavAha Adi abhiSekapITha se usake dakSiNI trisopAnopagata mArga se nIce utare / AbhiSekya hastiratna para ArUDha rAjA ke Age maMgalapratIka ravAnA kiye gae / zeSa pUrvavat / tatpazcAt rAjA bharata snAnAdi parisaMpanna kara bhojana-maNDapa meM AyA, sukhAsana para baiThA, tele kA pAraNA kiyaa| bhojana-maNDapa se nikala kara vaha apane zreSTha uttama prAsAda meM gayA / vahA~ mRdaMga baja rahe the / yAvat rAjA unakA Ananda letA huA sAMsArika sukhoM kA bhoga karane lagA / pramodotsava meM bAraha varSa pUrNa ho gaye / rAjA bharata snAna kara vahA~ se nikalA, bAhya upasthAnazAlA meM Akara pUrva kI ora mu~ha kara siMhAsana para baiThA / solaha hajAra devoM kA yAvat sArthavAha Adi kA satkAra kiyA, sammAna kiyA / unheM vidA kiyA / vidA kara vaha apane zreSTha-mahala meM gayA / vahA~ vipula bhoga bhogane lgaa| sUtra- 123 cakraratna, daNDaratna, asiratna tathA chatraratna-ye cAra ekendriya ratna AyudhagRhazAlA meM utpanna hue / carmaratna, maNiratna, kAkaNIratna tathA nau mahAnidhiyA~, zrIgRha meM, senApatiratna, gAthApatiratna, vardhakiratna tathA purohitaratna, ye cAra manuSyaratna, vinItA rAjadhAnI meM, azvaratna tathA hastiratna, ye do paJcendriyaratna vaitADhya parvata kI talahaTI meM aura subhadrA strIratna uttara vidyAdharazreNI meM utpanna huaa| sUtra - 124 rAjA bharata caudaha ratnoM, nau mahAnidhiyoM, 16000 devatAoM, 32000 rAjAoM, 32000 RtukalyANikAoM, 32000 janapadakalyANikAoM, battIsa-battIsa pAtroM, abhinetavya kramopakramoM se anubaddha, 32000 nATakoM, 360 sUpakAroM, aThAraha zreNI-prazreNIjanoM, caurAsI lAkha ghor3oM, caurAsI lAkha hAthiyoM, caurAsI lAkha rathoM, chiyAnavai karor3a manuSyoM, 72000 puravaroM, 32000 janapadoM, chiyAnavai karor3a gA~voM, 99000 droNamukhoM, 48000 pattanoM, 24000 karvaToM, 24000 maDamboM, 20000 AkaroM, 16000 kheToM, 14000 saMbAdhoM, chappana antarodakoM tathA unacAsa kurAjyoM, vinItA rAjadhAnI kA, samasta bharatakSetra kA, anya aneka mANDalika rAjA, muni dIparatnasAgara kRt - (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 48
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra aizvaryazAlI, prabhAvazAlI puruSa, talavara, sArthavAha Adi kA Adhipatya paurovRtya, bhartRtva, svAmitva, mahattaratvaAjJezvaratva, sainApatya-ina sabakA sarvAdhikRta rUpa meM pAlana karatA huA, samyak nirvAha karatA huA rAjya karatA thA / rAjA bharata ne apane kaNTakoM-kI samagra sampatti kA haraNa kara liyA, unheM vinaSTa kara diyA tathA apane agotraja samasta zatruoM ko masala DAlA, kucala DAlA / unheM deza se nirvAsita kara diyA / rAjA bharata ko sarvavidha auSadhiyA~, ratna tathA samitiyA~ saMprApta thiiN| amitroM kA usane mAnabhaMga kara diyA / usake samasta manoratha samyak sampUrNa the-jisake aMga zreSTha candana se carcita the, vakSaHsthala hAroM se suzobhita thA, prItikara thA, zreSTha mukuTa se vibhUSita thA, uttama, bahumUlya AbhUSaNa dhAraNa kiye thA, saba RtuoM meM khilane vAle phUloM kI suhAvanI mAlA se jisakA mastaka zobhita thA, utkRSTa nATaka pratibaddha pAtroM-tathA sundara striyoM ke samUha se saMparivRtta vaha rAjA bharata apane pUrva janma meM AcIrNa tapa ke, saMcita nikAcita puNya karmoM ke pariNAmasvarUpa munya jIvana ke sukhoM kA paribhoga karane lgaa| sUtra-125 kisI dina rAjA bharata ne snAna kiyA / dekhane meM priya evaM sundara laganevAlA rAjA snAnaghara se bAhara nikalA / jahA~ AdarzagRha meM, jahA~ siMhAsana thA, vahA~ AyA / pUrva kI aura mu~ha kiye siMhAsana para baiThA / zIzoM para par3ate apane pratibimba ko bAra bAra dekhatA thA / zubha pariNAma, prazasta-adhyavasAya, vizuddha hotI huI lezyAoM, vizuddhikrama se IhA, apoha, mArgaNa tathA gaveSaNa-karate rAjA bharata ko karmakSaya se-karmaraja ke nivAraka apUrva karaNameM avasthiti dvArA ananta, anuttara, nirvyAghAta, nirAvaraNa, kRtsna, pratipUrNa kevalajJAna-kevaladarzana utpanna hue taba kevalI sarvajJa bharata ne svayaM hI apane AbhUSaNa, alaMkAra utAra diye / svayaM hI paMcamuSTika loca kiyA / ve zIzamahala se pratiniSkrAnta hue / antaHpura ke bIca se hote hue rAjabhavana se bAhara nikale / apane dvArA pratibodhita daza hajAra rAjaoM se saMparivRtta kevalI bharata vinItA rAjadhAnI ke bIca se hote hue bAhara cale gaye / kozaladeza meM sukhapUrvaka vihAra karate hue ve aSTApada parvata vahA~ Akara parvata para car3hakara saghana megha ke samAna zyAma tathA deva-sannipAta ke kAraNa jahA~ devoM kA AvAgamana rahatA thA, aise pRthvIzilApaTTaka kA pratilekhana kiyA / vahA~ saMlekhanA-svIkAra kiyA, khAna-pAna kA parityAga kiyA, pAdopagata-saMthArA aMgIkAra kiyaa| jIvana aura maraNa kI AkAMkSA-na karate hue ve AtmArAdhanA meM abhirata rahe / kevalI bharata 77 lAkha pUrva taka kumArAvasthA meM rahe, 1000 varSa taka mAMDalika rAjA ke rUpa meM rahe, 1000 varSa kama chaha lAkha pUrva taka mahArAja ke rUpa meM rahe / ve tiyAsI lAkha pUrva taka gRhasthavAsa meM rahe / antamuhUrta kama eka lAkha pUrva taka ve kevalIparyAya meM rahe / eka lAkha pUrva paryanta bahu-pratipUrNa zrAmaNya-paryAya-kA pAlana kiyA / caurAsI lAkha pUrva kA samagra AyuSya bhogA / eka mahIne ke anazana dvArA vedanIya, AyuSya, nAma tathA gotra-ina cAra bhavopagrAhI karmoM ke kSINa ho jAne para zravaNa nakSatra meM jaba candra kA yoga thA, deha-tyAga kiyA / janma, jarA tathA mRtyu ke bandhana ko chinna kara DAlA- | ve siddha, buddha, mukta, parinirvRtta tathA saba prakAra ke duHkhoM ke prahAtA ho gye| sUtra-126 __yahA~ bharatakSetra meM mahAn RddhizAlI, parama dyutizAlI, palyopamasthitika-eka palyopama AyuSya yukta bharata nAmaka deva nivAsa karatA hai / gautama ! isa kAraNa yaha kSetra bharatavarSa yA bharatakSetra kahA jAtA hai / gautama ! bharatavarSa nAma zAzvata hai-kabhI nahIM thA, kabhI nahIM hai, kabhI nahIM hogA aisA nahIM hai / yaha thA, yaha hai, yaha hogA / dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita evaM nitya hai| vakSaskAra-3-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda Page 49
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra vakSaskAra-4- 'kSudra himavaMta' sUtra-127 bhagavan ! jambUdvIpa meM culla himavAn varSadhara parvata kahA~ hai ? gautama ! jambUdvIpa meM culla himavAn nAmaka varSadhara parvata haimavatakSetra ke dakSiNa meM, bharatakSetra ke uttara meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM tathA pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM batalAyA gayA hai / vaha pUrva-pazcima lambA tathA uttara-dakSiNa caur3A hai / vaha do ora se lavaNasamudra ko chue hue hai / apanI pUrvI koTi se pUrvI lavaNasamudra ko tathA pazcimI koTi se pazcimI lavaNasamudra ko / vaha eka sau yojana UMcA hai / paccIsa yojana bhUgata hai-vaha 1052-12/19 yojana caur3A hai / usakI bAhA-pUrva-pazcima 53501511/19 yojana lambA hai / usakI jIvA-pUrva-pazcima lambI hai / jIvA 24932 yojana evaM Adhe yojana se kucha kama lambI hai / dakSiNa meM usakA dhanu pRSTha bhAga paridhi kI apekSA se 25230-4/19 yojana hai / vaha rucaka-saMsthAna -saMsthita hai-sarvathA svarNamaya hai / vaha svaccha, sukomala tathA sundara hai / vaha donoM ora do padmavaravedikAoM evaM do vanakhaMr3oM se ghirA huA hai / culla himavAn varSadhara parvata ke Upara bahuta samatala aura ramaNIya bhUmibhAga hai / vaha AliMgapuSkara-ke sadRza samatala hai / vahA~ bahuta se vANavyantara deva tathA deviyA~ vihAra karate haiN| sUtra- 128 usa ati samatala bhUmibhAga ke ThIka bIca meM padmadraha hai| vaha pUrva-pazcima lambA tathA uttara-dakSiNa cauDA hai| usakI lambAI 1000 yojana tathA caur3AI 500 yojana hai / usakI gaharAI daza yojana hai / vaha svaccha, sukomala, ya, taTayukta, sundara evaM pratirUpa hai / vaha draha eka padmavaravedikA dvArA tathA eka vanakhaNDa dvArA pariveSTita hai| usa padmadraha kI cAroM dizAoM meM tIna-tIna sIr3hiyA~ banI huI haiM / una sIr3hi se pratyeka ke Age toraNadvAra bane haiM / ve nAnA prakAra kI maNiyoM se susajjita hai / usa padmadraha ke bIcoM bIca eka vizAla padma hai / vaha eka yojana lambA, eka yojana caur3A hai, AdhA yojana moTA hai / daza yojana jala ke bhItara gaharA hai / do koza jala UMcA uThA huA hai| isa prakAra usa kA kucha vistAra daza yojana se kucha adhika hai / vaha eka jagatI-dvArA saba ora se ghirA hai / usa prakAra kA pramANa jambUdvIpa ke prAkAra tulya hai / usa kA gavAkSasamUha-bhI pramANameM jambUdvIpa ke gavAkSa sadRza hai| vaha padma ke mUla vajraratnamaya hai / kanda-riSTaratnamaya hai / nAla vaiDUryaratnamaya hai / bAhya patra-vaiDUryaratna haiM / Abhyantara patra-jambUnada svarNamaya haiM kesara-kiJcalka tapanIya rakta svarNamaya haiM / puSkarAsthibhAga vividha maNimaya haiN| karNikA svarNamaya hai / yaha karNikA AdhA yojana lambI-caur3I hai, sarvathA svarNamaya hai / svaccha-ujjvala hai / usa karNikA ke Upara atyanta samatala evaM sundara bhUmibhAga hai / vaha Dholaka para mar3he hue carmapuTa kI jyoM samatala hai / usa bhUmibhAga ke ThIka bIca meM vizAla bhavana hai / vaha eka koza lambA, AdhA koza caur3A tathA kucha kama UMcA hai, saikar3oM khaMbhoM se yukta hai, sundara evaM darzanIya hai / bhavana ke tIna dizAoM meM tIna dvAra haiM / ve 500 dhanuSa UMce haiM, 250 dhanuSa caur3e haiM tathA unake pravezamArga bhI utane hI caur3e haiM / una para uttama svarNamaya choTe-choTe zikhara haiM / ve puSpamAlAoM se saje haiN| usa bhavana kA bhItarI bhamibhAga bahata samatala tathA ramaNIya hai| vaha Dholaka para maDhe camaDe kI jyoM samatala hai / usa ke ThIka bIcameM vizAla maNipIThikA hai / vaha maNipIThikA pA~ca sau dhanuSa lambI-caur3I tathA ar3hAI sau dhanuSa moTI hai, sarvathA svarNamaya hai, svaccha hai / usa maNipIThikA ke Upara eka vizAla zayyA hai| vaha padma dUsare eka sau ATha padmoM se, jo UMcAI meM, pramANa meM-Adhe haiM, saba ora se ghirA huA hai / ve padma AdhA yojana lambe-caur3e, eka koza moTe, daza yojana jalagata-tathA eka koza jala se Upara UMce uThe hue haiM / yoM jala ke bhItara se lekara UMcAI taka ve daza yojana kucha adhika hai / una padmoM ke mUla vajraratnamaya yAvat tathA karNikA kanakamaya hai / vaha karNikA eka koza lambI, AdhA koza moTI, sarvaNA svarNamaya tathA svaccha hai / usa karNikA ke Upara eka bahuta samatala, ramaNIya, bhUmibhAga hai / jo nAnA prakAra kI maNiyoM se suzobhita haiM / una mUla padma ke vAyavyakoNa meM, uttara meM tathA IzAnakoNa meM zrI devI ke sAmAnika devoM ke cAra hajAra padma haiM / usa ke pUrva muni dIparatnasAgara kRt - (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda' Page 50
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra meM zrI devI kI cAra mahattarikAoM ke cAra padma haiM / unake AgneyakoNa meM bhI devI kA Abhyantara pariSad ke ATha hajAra devoM ke ATha hajAra padma haiM / dakSiNa meM zrI devI kI madhyama pariSad ke 10000 devoM ke 10000 padma haiN| nairRtyakoNa meM zrI devI kI bAhya pariSad ke 12000 devoM ke 12000 padma haiM / pazcima meM sAta anIkA-dhipati ke sAta padma haiM / usa padma kI cAroM dizAoM meM saba ora zrI devI ke solaha hajAra AtmarakSaka devoM ke 16000 padma haiM vaha mUla padma Abhyantara, madhyama tathA bAhya tIna padma-parikSepoM-prAcIroM dvArA saba ora se ghirA huA hai| Abhyantara padma-parikSepa meM battIsa lAkha padma haiM, madhyama padma-parikSepa meM cAlIsa lAkha padma haiM, tathA bAhya padmaparikSepa meM ar3atAlIsa lAkha padma haiM / isa prakAra tInoM padma-parikSepoM meM eka karor3a bIsa lAkha padma haiM / bhagavan ! yaha draha padmadraha kisa kAraNa kahalAtA hai ? gautama ! padmadraha meM sthAna-sthAna para bahuta se utpala yAvat zatasahasrapatra prabhRti anekavidha padma haiM / ve padma-kamala padmadraha ke sadRza AkArayukta, varNayukta evaM AbhAyukta haiM / isa kAraNa vaha padmadraha kahA jAtA hai / vahA~ parama RddhizAlinI palyopama-sthitiyukta zrI nAmaka devI nivAsa karatI hai / athavA gautama ! padmadraha nAma zAzvata kahA gayA hai / vaha kabhI naSTa nahIM hotaa| sUtra-129 usa padmadraha ke pUrvI toraNa-dvAra se gaMgA mahAnadI nikalatI hai / vaha parvata para pA~ca 500 bahatI hai, gaMgAvarta kUTa ke pAsa se vApasa mur3atI hai, 523-3/19 yojana dakSiNa kI ora bahatI hai / ghar3e ke mu~ha se nikalate hue pAnI kI jyoM jora se zabda karatI huI vegapUrvaka, motiyoM ke bane hAra ke sadRza AkAra meM vaha prapAta-kuNDa meM giratI hai| usa samaya usakA pravAha culla himavAn parvata ke zikhara se prapAta-kuNDa taka kucha adhika sau yojana hotA hai / jahA~ gaMgA mahAnadI giratI hai, vahA~ eka jibikA hai / vaha AdhA yojana lambI tathA chaha yojana evaM eka kosa caur3I hai| vaha AdhA kosa moTI hai / usakA AkAra magaramaccha ke khule mu~ha jaisA hai / vaha sampUrNataH hIrakamaya hai, svaccha evaM sukomala hai / gaMgA mahAnadI jisameM giratI hai, usa kuNDa kA nAma gaMgAprapAtakuNDa hai / vaha bahuta bar3A hai / usakI lambAI-caur3AI sATha yojana hai / paridhi 1900 yojana se kucha adhika hai| vaha dasa yojana gaharA hai, svaccha evaM sukomala hai, rajatamaya kUlayukta hai, samatala taTayukta hai, hIrakamaya pASANayukta hai-paideM meM hIre haiM / bAlU svarNa tathA zubhra rajatamaya hai / taTa ke nikaTavartI unnata pradeza vaiDUryamaNi-billaura kI paTTiyoM se bane haiM / usameM praveza karane evaM bAhara nikalane ke mArga sukhAvaha haiM / usake ghATa aneka prakAra kI maNiyoM se ba~dhe haiM / vaha golAkAra hai / usameM vidyamAna jala uttarottara gaharA aura zItala hotA gayA hai / vaha kamaloM ke pattoM, kandoM tathA nAloM se parivyApta hai| aneka utpala yAvat zata-sahasra-patra-kamaloM ke praphullita kiJjalka se suzobhita hai / vahA~ bhaure kamaloM kA paribhoga karate haiM / usakA jala svaccha, nirmala aura pathya hai / vaha kuNDa jala se ApUrNa hai / idhara-udhara ghUmatI huI machaliyoM, kachuoM tathA pakSiyoM ke samunnata-guMjita rahatA hai, sundara pratIta hotA hai| vaha eka padmavaravedikA evaM vanakhaNDa dvArA saba ora se ghirA huA hai| usa gaMgAprapAtakuNDa kI tIna dizAoM meM-tIna-tIna sIr3hiyA~ banI huI haiM / una sIr3hiyoM ke nema-vajraratnamaya haiM / pratiSThAna-riSTaratnamaya haiM / khaMbhe vaiDUryaratnamaya haiM / phalaka-sone-cA~dI se bane haiM / sUciyA~-lohitAkSa ratna-nirmita hai / sandhiyA~-vajraratnamaya haiN| Alambana-vividha prakAra kI maNiyoM se bane haiN| tInoM dizAoM meM vidyamAna una tInatIna sIr3hiyoM ke Age toraNa-dvAra bane haiN| ve anekavidha ratnoM se sajjita haiM, maNimaya khaMbho para Tike haiM, sIr3hiyoM ke sannikaTavartI haiM / unameM bIca-bIca meM vividha tAroM ke AkAra meM bahuta prakAra ke motI jar3e haiM / ve IhAmRga, vRSabha, azva, manuSya, makara, khaga, sarpa, kinnara, rurusaMjJaka mRga, zarabha, camara, hAthI, vanalatA, padmalatA Adi ke citrAMkanoM se suzobhita hai| unake khaMbhoM para utkIrNa vajraratnamayI vedikAeM haiM / una para citrita vidyAdhara-yugala, eka AkArayukta kaThaputaliyoM kI jyoM saMcaraNazIla se pratIta hote haiM / hajAroM ratnoM kI prabhA se ve suzobhita haiM / sahasroM citroM se ve dedIpyamAna haiM, dekhane mAtra se netroM meM samA jAte haiM / ve sukhamaya sparzayukta evaM zobhAmaya rUpayukta haiM / una para jo ghaMTiyA~ lagI haiM, ve pavana se Andolita hone para bar3A madhura zabda karatI haiM, manorama pratIta hotI haiM / una toraNa-dvAroM muni dIparatnasAgara kRt " (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 51
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra para svastika, zrIvatsa Adi ATha-ATha maMgala-dravya sthApita haiM / kAle ca~varoM kI dhvajAeM yAvat tathA zata-sahasrapatroM -kamaloM ke Dhera ke Dhera lage haiM, jo sarvaratnamaya haiM, svaccha evaM sundara haiN| usa gaMgAprapAtakuNDa ke ThIka bIca meM gaMgAdvIpa dvIpa hai / ATha yojana lambA-caur3A hai, usakI paridhi kucha adhika paccIsa yojana hai / jala se Upara do kosa UMcA uThA huA hai / vaha sarvaratnamaya hai, svaccha evaM sukomala hai| vaha eka padmavaravedikA tathA eka vanakhaNDa dvArA saba ora se ghirA huA hai / gaMgAdvIpa para bahuta samatala, sundara bhUmibhAga hai / usake ThIka bIca meM gaMgAdevI kA vizAla bhavana hai / vaha eka kosa lambA, AdhA kosa caur3A tathA kama eka kosa UMcA hai / vaha saikar3oM khaMbhoM para avasthita hai / usake ThIka bIca meM eka maNipIThikA hai / usa para zayyA hai parama RddhizAlinI gaMgAdevI kA AvAsa-sthAna hone se vaha dvIpa gaMgAdvIpa kahA jAtA hai, athavA yaha zAzvata nAma hai-usa gaMgAprapAtakuNDa ke dakSiNI toraNa se gaMgA mahAnadI Age nikalatI hai / vaha uttarArdha bharatakSetra kI ora Age bar3hatI hai taba 7000 nadiyA~ usameM A milatI haiM / vaha unase ApUrNa hokara khaNDaprapAta guphA hotI huI, vaitADhya parvata ko cIratI-dakSiNArdha bharatakSetra kI ora jAtI hai / dakSiNArdha bharata ke ThIka bIcameM bahatI huI pUrva kI ora mur3atI hai| phira 14000 nadiyA~ ke parivAra se yukta jambUdvIpa jagatI ko vidIrNa kara-pUrvIlavaNasamudra meM milatI hai gaMgA mahAnadI kA pravAha-eka kosa adhika chaH yojana kA vistAra-liye hue hai / vaha AdhA kosa gaharA hai| tatpazcAt vaha mahAnadI kramazaH mAtrA meM vistAra meM bar3hatI jAtI hai / jaba samudra meM milatI hai, usa samaya usakI caur3AI sAr3he bAsaTha yojana hotI hai, gaharAI eka yojana eka kosa-hotI hai / vaha donoM ora do padmavaravedikAoM tathA vanakhaNDoM dvArA saMparivRtta hai / gaMgA mahAnadI ke anurUpa hI sindhu mahAnadI kA AyAma-vistAra hai / itanA antara hai-sindhu mahAnadI usa padmadraha ke pazcima digvartI toraNa se nikalatI hai, pazcima dizA kI ora bahatI hai, sindhvAvarta kUTa se mur3akara dakSiNAbhimukha hotI huI bahatI hai / phira nIce timisrA guphA se hotI huI vaha vaitADhya parvata ko cIrakara pazcima kI ora mur3atI hai / usameM vahA~ 14000 nadiyA~ milatI haiM / phira vaha jagatI ko vidIrNa karatI huI pazcimI lavaNasamudra meM milatI hai / usa padmadraha ke uttarI toraNa se rohitAMzA mahAnadI nikalatI hai / vaha parvata para uttara meM 276-6/19 yojana bahatI hai / ghar3e ke mu~ha se nikalate hue pAnI kI jyoM aura se zabda karatI huI vegapUrvaka motiyoM ke hAra ke sadRza AkAra meM parvata-zikhara se prapAta taka kucha adhika eka sau yojana parimita pravAha ke rUpa meM prapAta meM giratI hai| rohitAMzA mahAnadI jahA~ giratI hai, vahA~ eka jihvAkA hai| usakA AyAma eka yojana hai, vistAra sAr3he bAraha yojana hai / usakA moTApana eka kosa hai / usakA AkAra magaramaccha ke khule mukha ke AkAra jaisA hai / vaha sarvaratnamaya hai, svaccha hai| rohitAMzA mahAnadI jahA~ giratI hai, vaha rohitAMzAprapAtakuNDa hai / usakI lambAI-caur3AI 120 yojana hai / usakI paridhi kucha kama 183 yojana hai| usakI gaharAI dasa yojana hai / usa rohitAMzAprapAta kuNDa ke ThIka bIca meM rohitAMzadvIpa hai| usakI lambAI-caur3AI solaha yojana hai / usakI paridhi kucha adhika pacAsa yojana hai / vaha jala se Upara do koza UMcA uThA huA hai / vaha sarvaratnamaya hai, svaccha evaM sukomala hai / usa rohitAMzAprapAtakuNDa ke uttarI toraNa se rohitAMzA mahAnadI Age nikalatI hai, haimavata kSetra kI ora bar3hatI hai / 14000 nadiyA~ usameM milatI hai / unase ApUrNa hotI huI vaha zabdApAtI vRttavaitADhya parvata ke AdhA yojana dUra rahane para pazcima kI ora mur3atI hai / vaha haimavata kSetra ko do bhAgoM meM vibhakta karatI huI Age bar3hatI hai / tatpazcAt 28000 nadiyoM ke parivAra sahita-nIce kI ora jagatI ko vidIrNa karatI huI-pazcima-digvartI lavaNasamudra meM mila jAtI hai / rohitAMzA mahAnadI jahA~ se nikalatI hai, vahA~ usakA vistAra sAr3he bAraha yojana hai / usakI gaharAI eka koza hai / tatpazcAt vaha kramazaH bar3hatI jAtI hai / mukha-mUla meM usakA vistAra 125 yojana hotA hai, gaharAI ar3hAI yojana hotI hai / vaha apane donoM ora do padmavaravedikAoM tathA do vanakhaNDoM se saMparivatta hai| sUtra-130 bhagavan ! culla himavAn varSadhara parvata ke kitane kUTa haiM ? gautama ! gyAraha, siddhAyatana, cullahimavAn, muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 52
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra bharata, ilAdevI, gaMgAdevI, zrI, rohitAMzA, sindhudevI, surAdevI, haimavata tathA vaizravaNakUTa / bhagavan ! culla himavAn varSadhara parvata para siddhAyatanakUTa kahA~ hai ? gautama ! pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM, culla himavAnakUTa ke pUrva meM hai| vaha pA~ca sau yojana UMcA hai / mUla meM pA~ca sau yojana, madhya meM 375 yojana tathA Upara 250 yojana vistIrNa hai| mUla meM usakI paridhi kucha adhika 1581 yojana, madhya meM kucha kama 1186 yojana tathA Upara kucha kama 791 yojana hai / mUla meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta evaM Upara tanuka hai / usakA AkAra gAya kI UrvIkRta pU~cha ke AkAra jaisA hai / vaha sarvaratnamaya hai, svaccha hai / vaha eka padmavaravedikA tathA eka vanakhaNDa dvArA saba ora se ghirA huA hai / siddhAyatanakUTa ke Upara eka bahuta samatala tathA ramaNIya bhUmibhAga hai / usa bhUmibhAga ke ThIka bIca meM eka vizAla siddhAyatana hai / vaha pacAsa yojana lambA, paccIsa yojana caur3A aura chattIsa yojana UMcA hai / usase sambaddha jinapratimA paryanta kA varNana pUrvavat hai| bhagavan ! cullahimavAn varSadhara parvata para cullahimavAn nAmaka kUTa kahA~ hai ? gautama ! bharatakUTa ke pUrva meM, siddhAyatanakUTa ke pazcima meM cullahimavAn varSadhara parvata para cullahimavAn nAmaka kUTa hai / siddhAyatanakUTa kI UMcAI, vistAra tathA gherA jitanA hai, utanA hI usakA hai / usa kUTa para eka bahuta hI samatala evaM ramaNIya bhUmibhAga hai| usake ThIka bIca meM eka bahuta bar3A uttama prAsAda hai / vaha 6211 yojana UMcA hai / 31 yojana 1 kosa caur3A hai| vaha bahuta UMcA uThA huA hai / atyanta dhavala prabhApuMja liye rahane se vaha ha~satA huA-sA pratIta hotA hai / usa para aneka prakAra kI maNiyA~ tathA ratna jar3e hue haiN| apane para lagI, pavana se hilatI, phaharAtI vijayasUcaka dhvajAoM, patAkAoM, chatroM tathA atichatroM se vaha bar3A suhAvanA lagatA hai| usake zikhara bahuta UMce haiM, jAliyoM meM jar3e ratnasamUha haiM, stUpikAeM, maNiyoM evaM ratnoM se nirmita haiM / usa para vikasita zatapatra, puNDarIka, tilaka, ratna tathA ardhacandra ke citra aMkita haiM / aneka maNinirmita mAlAoM se vaha alaMkRta hai / bhItara-bAhara vajraratnamaya, tapanIyasvarNamaya, cikanI, rucira bAlukA se AcchAdita hai / usakA sparza sukhaprada hai, rUpa sazrIka hai / vaha Anandaprada, yAvat pratirUpa hai / usa uttama prAsAda ke bhItara bahuta samatala evaM ramaNIya bhUmibhAga hai| bhagavan ! vaha culla himavAn kUTa kyoM kahalAtA hai ? gautama ! parama RddhizAlI culla himavAn nAmaka deva vahA~ nivAsa karatA hai, isalie / bhagavan ! culla himavAn girikumAra deva kI cullahimavantA nAmaka rAjadhAnI kahA~ hai ? gautama ! cullahimavAnakUTa ke dakSiNa meM tiryaka loka meM asaMkhya dvIpoM, samudroM ko pAra kara anya jambUdvIpa meM dakSiNa meM 12000 yojana pAra karane para hai / unakA AyAma-vistAra 12000 yojana hai / varNana vijaya-rAjadhAnI sadaza jAnanA / bAkI ke kUToM kA AyAma-vistAra, paridhi, prAsAda, deva, siMhAsana, tatsambaddha sAmagrI, devoM evaM deviyoM kI rAjadhAniyoM Adi kA varNana pUrvAnurUpa hai| ina kUToM meM se cullahimavAna, bharata, haimavata tathA vaizravaNa kUToM meM deva nivAsa karate haiM aura unake atirikta anya kUToM meM deviyA~ nivAsa karatI haiM / bhagavan ! vaha parvata cullahimavarSAdhara kyoM kahalAtA hai ? gautama ! mahAhimavAna varSadhara parvata kI apekSA cullahimavAna varSadhara parvata AyAma-Adi meM kama hai / isake atirikta vahA~ parama RddhizAlI, eka palyopama AyuSyayukta cullahimavAn nAmaka deva nivAsa karatA hai, athavA cullahimavAn varSadhara parvata-nAma zAzvata hai, jo na kabhI naSTa haA, na kabhI naSTa hogaa| sUtra-131 bhagavan ! jambUdvIpameM haimavata kSetra kahA~ hai ? mahAhimavAn varSadharaparvata ke dakSiNa meM, culla himavAn varSadhara parvata ke uttara meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM tathA pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM hai / vaha pUrva-pazcima lambA uttaradakSiNa caur3A, palaMga AkArameM avasthita hai / do ora se lavaNasamudra kA sparza karatA hai, 210-5/19 yojana caur3A hai / bAhA pUrva-pazcima 6755-3/19 yojana lambI hai / uttaradizA meM usakI jIvA pUrva tathA pazcima donoM ora lavaNasamudra kA sparza karatI hai / usakI lambAI kucha kama 37674 -16/19 yojana hai / dakSiNa meM usakA dhanupRSTha paridhi kI apekSA se 6874-10/19 yojana hai / bhagavan ! haimavata kSetra kA AkAra, bhAva, pratyavatAra-kaisI hai ? gautama ! usakA bhUmibhAga bahuta samatala evaM ramaNIya hai| usakA svarUpa Adi suSama-duHSamA kAla ke sadRza hai|| muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 53
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra sUtra-132 bhagavan ! haimavatakSetra meM zabdApAtI nAmaka vRttavaitADhyaparvata kahA~ hai ? gautama ! rohitA mahAnadI ke pazcima meM, rohitAMzA mahAnadI ke pUrva meM, haimavata kSetra ke bIcoMbIca hai / vaha 1000 yojana UMcA hai, 250 yojana bhUmigata hai, sarvatra samatala hai / usa kI AkRti palaMga jaisI hai / lambAI-caur3AI 1000 yojana hai / paridhi kucha adhika 3162 yojana hai / vaha sarvaratnamaya hai, svaccha hai / padmavaravedikA tathA vanakhaNDa dvArA saba ora se saMparivRtta hai / zabdApAtI vRttavaitADhya para bahuta samatala evaM ramaNIya bhUmibhAga hai / bhUmibhAga ke bIcoMbIca eka vizAla, uttama prAsAda hai / vaha 62 / / yojana UMcA he, 31 / yojana lambA-caur3A hai / bhagavan ! vaha zabdApAtI vRttavaitADhyaparvata kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! usa para choTI-choTI caurasa bAvar3iyoM yAvat anekavidha jalAzayoM meM bahuta se utpala haiM, padma haiM, jinakI prabhA zabdApAtI sadRza hai / isa ke atirikta, palyopama AyuSyayukta zabdApAtI deva vahA~ nivAsa karatA hai / usa ke 4000 sAmAnika deva haiM / usakI rAjadhAnI anya jambUdvIpameM mandara parvata ke dakSiNa meM hai| yAvat yaha nAma zAzvata hai sUtra - 133 bhagavan ! vaha haimavatakSetra kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! vaha mahAhimavAn parvata se dakSiNa meM evaM culla himavAn parvata se uttara meM, unake antarAla meM hai / vahA~ jo yaugalika manuSya nivAsa karate haiM, ve baiThane Adi ke nimitta nitya svarNamaya zilApaTTaka Adi kA upayoga karate haiM / unheM nitya svarNa dekara vaha yaha prakAzita karatA hai ki vaha svarNamaya viziSTa vaibhavayukta hai / vahA~ parama RddhizAlI, eka palyopama AyuSyayukta haimavata nAmaka deva nivAsa karatA hai / gautama ! isa kAraNa vaha haimavatakSetra kahA jAtA hai| sUtra-134 bhagavan ! jambUdvIpa meM mahAhimavAn varSadhara parvata kahA~ hai ? gautama ! harivarSakSetra ke dakSiNa meM, haimavatakSetra ke uttara meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM tathA pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata hai / vaha parvata pUrvapazcima lambA tathA uttara-dakSiNa caur3A hai / vaha palaMga -sA AkAravAlA hai / vaha do ora se lavaNasamudra kA sparza karatA hai / vaha 200 yojana UMcA hai, 50 yojana bhUmigata hai / vaha 4210-10/19 yojana caur3A hai / usa kI bAhA pUrva-pazcima 9276-911/19 yojana lambI hai / uttara meM usakI jIvA pUrva-pazcima lambI hai / vaha lavaNasamudra kA do ora se sparza karatI hai / vaha kucha adhika 56931-6/19 yojana lambI hai / dakSiNa meM usakA dhanupRSTha hai, jisa kI paridhi 57293-10/19 yojana hai / vaha rucakasadRza AkAra hai, sarvathA ratnamaya hai, svaccha hai / apane donoM ora vaha do padmavaravedikAoM tathA do vanakhaNDoM se ghirA haA hai / mahAhimavAn varSadhara parvata ke Upara atyanta samatala tathA ramaNIya bhUmibhAga hai / vividha prakAra ke paMcaraMge ratnoM tathA tRNoM se suzobhita hai / vahA~ deva-deviyA~ nivAsa karate haiM / sUtra-135 mahAhimavAn parvata ke bIcoMbIca mahApadmadraha hai / vaha 2000 yojana lambA tathA 1000 yojana caur3A hai / vaha daza yojana jamIna meM gaharA hai / vaha svaccha hai, rajatamaya taTayukta hai / zeSa varNana padmadraha ke sadRza hai / usake madhya meM jo padma hai, vaha do yojana kA hai / zeSa varNana padmadraha ke padma ke sadRza hai / vahA~ eka palyopamasthitika hrI devI nivAsa karatI hai / athavA gautama ! mahAdmadraha nAma zAzvata batalAyA gayA hai / usa mahApadmadraha ke dakSiNI toraNa se rohitA mahAnadI nikalatI hai / vaha himavAn parvata para dakSiNAbhimukha hotI huI 1605-5/19 yojana bahatI hai / ghar3e ke mu~ha se nikalate hue jala kI jyoM jora se zabda karatI huI vegapUrvaka motiyoM se nirmita hAra ke-se AkAra meM vaha prapAta meM giratI hai / taba usakA pravAha sAdhika 200 yojana hotA hai / rohitA mahAnadI jahA~ giratI hai, vahA~ eka vizAla jihnikA hai| usakI lambAI eka yojana aura vistAra 1211 yojana hai / moTAI eka koza hai / AkAra magaramaccha ke khule mu~ha jaisA hai| vaha sarvathA svarNamaya hai, svaccha hai| rohitA mahAnadI jahA~ giratI hai, usa prapAta kA nAma rohitAprapAtakuNDa hai / vaha 120 yojana lambA-caur3A muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 54
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra hai| paridhi kucha kama 380 yojana hai / daza yojana gaharA hai, svaccha evaM sukomala hai| usakA peMdA hIroM se banA hai| vaha golAkAra hai| usakA taTa samatala hai / rohitAprapAtakuNDa ke bIcoMbIca rohita dvIpa hai| yaha 16 yojana lambAcaur3A hai / paridhi kucha adhika 50 yojana hai / jala se do koza Upara UMcA uThA huA hai / vaha saMpUrNataH hIrakamaya hai, ujjvala hai / cAroM ora eka padmavaravedikA dvArA tathA eka vanakhaNDa dvArA ghirA huA hai / rohitadvIpa para bahuta samatala tathA ramaNIya bhUmibhAga hai / usa ke ThIka bIca meM eka vizAla bhavana hai / vaha eka koza lambA hai / usa rohitaprapAtakuNDa ke dakSiNI toraNa se rohitA mahAnadI nikalatI hai / vaha haimavata kSetra kI ora Age bar3hatI hai / zabdApAtI vRttavaitADhya parvata jaba AdhA yojana dUra raha jAtA hai, taba vaha pUrva kI ora mur3atI hai aura haimavata kSetra ko do bhAgoM meM bA~TatI hai / usameM 28000 nadiyA~ milatI haiM / vaha unase ApUrNa hokara nIce jambUdvIpa kI jagatI ko cIratI huI-pUrvI lavaNasamudra meM mila jAtI hai| zeSa varNana rohitAMzA mahAnadI jaisA hai| usa mahApadmadraha ke uttarI toraNa se harikAntA mahAnadI nikalatI hai / vaha uttarAbhimukha hotI huI 16055/19 yojana parvata para bahatI hai| phira ghar3e ke mu~ha se nikalate hue jala kI jyoM jora se zabda karatI huI, vegapUrvaka motiyoM se bane hAra ke AkAra meM prapAta meM giratI hai / usa samaya Upara parvata-zikhara se nIce prapAta taka usakA pravAha kucha adhika 200 yojana kA hotA hai / harikAntA mahAnadI jahA~ giratI hai, vahA~ eka vizAla jibikA hai / vaha do yojana lambI tathA paccIsa yojana caur3I hai| AdhA yojana moTI hai / usakA AkAra magaramaccha ke khule hue mukha ke AkAra jaisA hai / vaha sarvaratnamaya hai, svaccha hai / harikAntA mahAnadI jisameM giratI hai, usakA nAma harikAntAprapAtakaNDa hai| 240 yojana lambA-cauDA hai| paridhi 759 yojana kI hai| vaha nirmala hai| zeSa pUrvavata / harikAntAprapAtakuNDa ke bIcoM-bIca harikAntAdvIpa hai / vaha 32 yojana lambA-caur3A hai / usakI paridhi 101 yojana hai, vaha jala se Upara do koza UMcA uThA huA hai / vaha sarvaratnamaya hai, svaccha hai / cAroM ora eka padmavaravedikA tathA eka vanakhaNDa dvArA ghirA huA hai / zeSa varNana pUrvavat jAnanA / harikAntAprapAtakuNDa ke uttarI toraNa se harikAntA mahAnadI nikalatI hai / harivarSakSetra meM bahatI hai, vikaTApAtI vRttavaitADhya parvata ke eka yojana dUra rahane para vaha pazcima kI ora mur3atI hai / harivarSakSetra ko do bhAgoM meM bA~TatI hai / usameM 56000 nadiyA~ mi hai| vaha unase ApUrNa hokara nIce kI ora jambUdvIpa kI jagatI ko cIratI huI pazcimI lavaNasamudra meM mila jAtI hai| harikAntA mahAnadI jisa sthAna se udgata hotI hai, vahA~ usakI caur3AI paccIsa yojana tathA gaharAI AdhA yojana hai| tadanantara kramazaH usakI mAtrA bar3hatI hai / jaba vaha samudra meM milatI hai, taba usakI cauDAI 250 yojana tathA gaharAI pA~ca yojana hotI hai| vaha donoM ora do padmavaravedikAoM se tathA do vanakhaNDoM se ghirI huI hai| sUtra - 136 bhagavan ! mahAhimavAn varSadhara parvata ke kitane kUTa haiM ? gautama ! ATha, jaise-siddhAyatanakUTa, mahAhimavAn kUTa, haimavatakUTa, rohitakUTa, hrIkUTa, harikAntakUTa, harivarSakUTa tathA vaiDUryakUTa / zeSa varNana cullahimavAn vat jAnanA / yaha parvata mahAhimavAn varSadhara parvata kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! mahAhimavAn varSadhara parvata, culla himavAn varSadhara parvata kI apekSA lambAI Adi meM dIrghatara hai / parama RddhizAlI, palyopama AyuSya yukta mahAhimavAn deva vahA~ nivAsa karate haiM, isalie vaha mahAhimavAn varSadhara parvata kahA jAtA hai| sUtra-137 bhagavan ! jambUdvIpa ke antargat harivarSa nAmaka kSetra kahA~ hai ? gautama ! niSadha varSadhara parvata ke dakSiNa meM, mahAhimavAn varSadhara parvata ke uttara meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM tathA pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM jambUdvIpa ke hai / vaha donoM kinAre se lavaNasamudra kA sparza karatA hai / usakA vistAra 8421-1/19 yojana hai / usakI bAhA pUrva-pazcima 13361/6||/19 lambI hai / uttara meM usakI jIvA hai, jo pUrva-pazcima lambI hai / vaha do ora se lavaNa samudra kA sparza karatI hai| vaha 73901-17 / / /19 yojana lambI hai| muni dIparatnasAgara kRt - (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda' Page 55
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra - 7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra / sUtra bhagavan ! harivarSakSetra kA AkAra, bhAva, pratyavatAra kesA hai ? gautama ! usameM atyanta samatala tathA ramaNIya bhUmibhAga hai / vaha maNiyoM tathA tRNoM se suzobhita hai / harivarSakSetra meM jahA~ tahA~ choTI-choTI vApikAeM Adi haiM / avasarpiNI kAla ke suSamA nAmaka dvitIya Araka kA vahA~ prabhAva hai- / zeSa pUrvavat / bhagavan ! harivarSakSetra meM vikaTApAtI nAmaka vRttavaitADhya parvata kahA~ hai ? gautama ! hari yA harisalilA nAmaka mahAnadI ke pazcima meM, harikAntA mahAnadI ke pUrva meM, harivarSa kSetra ke bIcoMbIca vikaTApAtI vRttavaitADhya parvata hai / usakI caur3AI Adi zabdApAtI samAna kA hai / itanA antara hai- vahA~ aruNa deva hai / vahA~ vidyamAna kamala Adi ke varNa, AbhA, AkAra Adi vikaTApAtI vRttavaitADhya parvata ke-se haiM / dakSiNa meM usakI rAjadhAnI hai / bhagavan ! harivarSakSetra nAma kisa kAraNa par3A ? gautama ! vahA~ manuSya raktavarNayukta haiM, katipaya zaMkha-khaNDa ke sadRza zveta haiM / vahA~ parama RddhizAlI, palyopamasthitika-harivarSa deva nivAsa karatA hai| isa kAraNa vaha harivarSa kahalAtA hai / sUtra - 138 bhagavan ! jambUdvIpa ke antargat niSadha nAmaka varSadhara parvata kahA~ hai ? gautama ! mahAvidehakSetra ke dakSiNa meM, harivarSakSetra ke uttara meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM tathA pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargata hai / vaha pUrva-pazcima meM lambA tathA uttara-dakSiNa meM caur3A hai| vaha do ora lavaNasamudra kA sparza karatA hai / vaha 400 yojana UMcA hai, 400 kosa jamIna meM gaharA hai / vaha 16842-2/19 yojana caur3A hai / usakI baahaa-201652||/19 yojana lambI hai| uttara meM usakI jIvA 94156 - 2 / 19 yojana lambAI liye hai / dakSiNa kI ora sthita usake dhanupRSTha kI paridhi 124346-9/19 yojana hai / usakA rucaka- jaisA AkAra hai / vaha sampUrNataH tapanIya svarNamaya hai, svaccha hai / do padmavaravedikAoM tathA do vanakhaNDoM dvArA saba ora se ghirA hai / niSadha varSadhara parvata ke Upara eka bahuta samatala tathA sundara bhUmibhAga hai, jahA~ deva-deviyA~ nivAsa karate haiM / usa bhUmibhAga meM ThIka bIca meM eka tigiMchadraha graha hai / vaha pUrva-pazcima lambA hai, uttara-dakSiNa caur3A hai / vaha 4000 yojana lambA 2000 yojana caur3A tathA 10 yojana jamIna meM gaharA hai / vaha svaccha, snigdha tathA rajatamaya taTayukta hai| usa tigiMchadraha ke cAroM ora tIna-tIna sIr3hiyA~ banI haiN| zeSa varNana padmadraha ke samAna hai| parama RddhizAlinI, eka palyopama ke AyuSya vAlI dhRti devI vahA~ nivAsa karatI hai / usameM vidyamAna kamala Adi ke varNa, prabhA Adi tigiMccha-parimala-ke sadRza haiM / ataeva vaha tigiMchadraha kahalAtA hai / sUtra - 139 usa tigiMchadraha ke dakSiNI toraNa se harisalilA mahAnadI nikalatI hai / vaha dakSiNa meM usa parvata para 7421-1/19 yojana bahatI hai / ghar3e ke mu~ha se nikalate pAnI kI jyoM jora se zabda karatI huI vegapUrvaka prapAta meM giratI hai / usa samaya usakA pravAha kucha adhika 400 yojana hotA hai / zeSa varNana harikAntA mahAnadI samAna hai / nIce jambUdvIpa kI jagatI ko vidIrNa kara vaha Age bar3hatI hai / 56000 nadiyoM se ApUrNa vaha mahAnadI pUrvI lavaNa samudra meM mila jAtI hai / zeSa kathana harikAntA mahAnadI samAna hai / tigiMchadraha ke uttarI toraNa se zItodA mahAnadI nikalatI hai / vaha uttara meM usa parvata para 7421-1/19 yojana bahatI hai / ghar3e ke mu~ha se nikalate jala kI jyoM jora se zabda karatI huI vegapUrvaka vaha prapAta meM giratI hai / taba usakA pravAha kucha adhika 400 yojana hotA hai / zItodA mahAnadI jahA~ se giratI hai, vahA~ eka vizAla jihvikA hai / vaha 4 yojana lambI, 50 yojana caur3I tathA eka yojana moTI hai / usa kA AkAra magaramaccha ke khule hue mukha ke AkAra jaisA hai / vaha saMpUrNataH vajraratnamaya hai, svaccha hai / zItodA mahAnadI jisa kuNDa meM giratI hai, usakA nAma zItodAprapAtakuNDa hai / usakI lambAI-caur3AI 480 yojana hai / paridhi kucha kama 1518 yojana hai / zeSa pUrvavat / zItodAprapAtakuNDa ke bIcoMbIca zItodAdvIpa hai / usakI lambAI-caur3AI 64 yojana hai, paridhi 202 yojana hai / vaha jala ke Upara do kosa UMcA uThA hai / vaha sarvavajraratnamaya hai, svaccha hai / zeSa varNana pUrvavat / usa zItodAprapAtakuNDa ke uttarI toraNa se zItodA mahAnadI Age muni dIparatnasAgara kRt " (jambUdvIpaprajJapti)" AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 56
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra nikalatI hai / devakurukSetra meM Age bar3hatI hai / citra-vicitra kUToM, parvatoM, niSadha, devakuru, sUra, sulasa evaM vidyAtprabha nAmaka drahoM ko vibhakta karatI huI jAtI haiM / usa bIca usame 84000 nadiyA~ milatI haiM / vaha bhadrazAla vana kI ora Age jAtI hai| jaba mandara parvata do yojana dUra raha jAtA hai, taba vaha pazcima kI ora mur3atI hai / nIce vidyutprabha nAmaka vakSaskAra parvata ko bheda kara mandara parvata ke pazcima meM pazcima videhakSetra ko do bhAgoM meM vibhakta karatI hai / usa bIca usameM 16 cakravartI vijayoM meM se eka-eka se aTThAIsa-aThAIsa hajAra nadiyA~ A milatI haiM / isa prakAra 448000 ye tathA 84000 pahale kI kula 532000 nadiyoM se ApUrNa vaha zItodA mahAnadI nIce jambUdvIpa ke pazcima digvartI jayanta dvAra kI jagatI ko vidIrNa kara pazcimI lavaNasamudra meM mila jAtI hai| zItodA mahAnadI apane udgama-sthAna meM pacAsa yojana caur3I hai / eka yojana gaharI hai / pramANa meM kramaza: bar3hatI-bar3hatI jaba samudra meM milatI hai, taba vaha 500 yojana caur3I ho jAtI hai / vaha apane donoM ora do padmavaravedikAoM tathA do vanakhaNDoM dvArA parivRtta hai / bhagavan ! niSadha varSadhara parvata ke kitane kUTa haiM ? gautama ! nau, - siddhAyatanakUTa, niSadhakUTa, harivarSakUTa, pUrvavidehakUTa, harikUTa, dhRtikUTa, zItodAkUTa, aparavidehakUTa tathA rucakakUTa / zeSa varNana cullahimavaMta parvata samAna hai / bhagavan ! vaha niSadha varSadhara parvata kyoM kahA jAtA hai ? gautama! niSadha varSadhara parvata ke bahuta se kUTa niSadha ke AkAra ke sadRza haiM / usa para eka palyopama AyuSyayukta niSadha deva nivAsa karatA hai| isalie vaha niSadha varSadhara parvata kahA jAtA hai| sUtra-140 bhagavan ! jambUdvIpa ke antargat mahAvideha kSetra kahA~ hai ? gautama ! nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, niSadha varSadhara parvata ke uttara meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM, pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM jambUdvIpa ke antargat hai / vaha pUrva-pazcima meM lambA tathA uttara-dakSiNa meM caur3A hai, palaMga ke AkAra ke samAna saMsthita hai / vaha do ora se lavaNasamudra kA sparza karatA hai / usakI caur3AI 33684-4/19 yojana hai / usakI bAhA pUrva-pazcima 337377/19 yojana lambI hai / usakI jIvA pUrva-pazcima lambI hai / vaha do ora se lavaNasamudra kA sparza karatI hai / eka lAkha yojana lambI hai / usakA dhanupRSTha uttara-dakSiNa donoM ora paridhi kI dRSTi se kucha adhika 158113-16/19 yojana hai / mahAvideha kSetra ke cAra bhAga haiM-pUrva videha, pazcima videha, devakuru tathA uttarakuru / ___ bhagavan ! mahAvideha kSetra kA AkAra, bhAva, pratyavatAra kisa prakAra kA hai ? gautama ! usakA bhUmibhAga bahuta samatala evaM ramaNIya hai / vaha nAnAvidha paMcaraMge ratnoM se, tRNoM se suzobhita hai / mahAvideha kSetra meM manuSyoM kA AkAra, bhAva, pratyavatAra kisa prakAra kA hai ? gautama ! vahA~ ke manuSya chaha prakAra ke saMhanana, chaha prakAra ke saMsthAna vAle hote haiM / pA~ca sau dhanuSa UMce hote haiM / AyuSya jaghanya antamuhUrta tathA utkRSTa eka pUrva koTi hotA hai / apanA AyuSya pUrNa kara unameM se katipaya narakagAmI hote haiM, yAvat katipaya siddha hote haiM, samagra duHkhoM kA anta karate haiN| vaha mahAvideha kSetra kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! bharatakSetra, airavatakSetra Adi kI apekSA mahAvidehakSetra-ati vistIrNa, vipulatara, mahattara tathA bRhat pramANayukta hai / vizAla dehayukta manuSya usameM nivAsa karate haiM / parama RddhizAlI, eka palyopama AyuSyavAlA mahAvideha nAmaka deva usameM nivAsa karatA hai / isa kAraNa vaha mahAvideha kSetra kahA jAtA hai| isake atirikta mahAvideha nAma zAzvata hai| sUtra-141 bhagavan ! mahAvideha kSetra meM gandhamAdana nAmaka vakSaskAraparvata kahA~ hai ? gautama ! nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, mandaraparvata-vAyavya koNa meM, gandhilAvatI vijaya ke pUrva meM tathA uttarakuru ke pazcima meM mahAvideha kSetra ke antargata hai / vaha uttara-dakSiNa lambA aura pUrva-pazcima caur3A hai / usakI lambAI 30209-6/19 yojana hai / vaha nIlavAn varSadhara parvata ke pAsa 400 yojana UMcA hai, 400 koza jamIna meM gaharA hai, 500 yojana caur3A hai / usake anantara kramazaH usakI UMcAI tathA gaharAI bar3hatI jAtI hai, caur3AI ghaTatI jAtI hai / yoM vaha mandara parvata ke pAsa muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 57
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra 500 yojana UMcA, 500 koza gaharA ho jAtA hai| usakI caur3AI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanI raha jAtI hai| usakA AkAra hAthI dA~ta jaisA hai / vaha sarvaratnamaya hai, svaccha hai / vaha donoM ora do padmavaravedikAoM dvArA tathA do vanakhaNDoM dvArA ghirA huA hai / gandhamAdana vakSaskAra parvata ke Upara bahuta samatala, sundara bhUmibhAga hai / usakI coTiyoM para jahA~ tahA~ aneka deva-deviyA~ nivAsa karate haiN| bhagavan ! gandhamAdana vakSaskAra parvata ke kitane kUTa haiM ? gautama ! sAta, -siddhAyatanakUTa, gandhamAdanakUTa, gandhilAvatIkUTa, uttarakurukUTa, sphaTikakUTa, lohitAkSakUTa tathA AnandakUTa | gandhamAdana vakSaskAra parvata para siddhAyatana kUTa kahA~ hai ? gautama ! mandara parvata ke uttara-pazcima meM, gandhamAdana kUTa ke dakSiNa-pUrva meM hai / zeSa cullahimavAn ke siddhAyatana kUTa samAna jAnanA / tIna kUTa vidizAoM meM-gandhamAdanakUTa hai / cauthA uttarakurukUTa tIsare gandhilAvatIkUTa ke vAyavya koNa meM tathA pA~caveM sphaTikakUTa ke dakSiNa meM hai / inake sivAya bAkI ke tIna-uttaradakSiNa zreNiyoM meM avasthita haiM / sphaTikakUTa tathA lohitAkSakUTa para bhogaMkarA evaM bhogavatI nAmaka do dikkumArikAeM nivAsa karatI haiM / bAkI ke kUToM para tatsadRza-nAma vAle deva nivAsa karate haiM / una kUToM para tadadhiSThAtR-devoM ke uttama prAsAda haiM, vidizAoM meM rAjadhAniyA~ haiM / bhagavan ! gandhamAdana vakSaskAraparvata nAma kisa prakAra par3A? gautama ! pIse hue, kUTe hue, bikhere hue koSTha se nikalane vAlI sugandha ke sadRza uttama, manojJa, sugandha gandhamAdana vakSaskAra parvata se nikalatI rahatI hai / vaha sugandha usase iSTatara yAvat manorama hai / vahA~ gandhamAdana nAmaka parama RddhizAlI deva nivAsa karatA hai| isalie gandhamAdana vakSaskAra parvata kahA jAtA hai / athavA yaha nAma zAzvata hai| sUtra-142 bhagavan ! mahAvideha kSetra meM uttarakuru nAmaka kSetra kahA~ hai ? gautama ! mandara parvata ke uttara meM, nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNa meM, gandhamAdana vakSaskAra parvata ke pUrva meM tathA mAlyavAn vakSaskAra parvata ke pazcima meM hai| vaha pUrva-pazcima lambA hai, uttara-dakSiNa caur3A hai, ardha candra ke AkAra meM vidyamAna hai / vaha 11842-2/19 yojana caur3A hai / uttara meM usakI jIvA pUrva-pazcima lambI hai / vaha do tarapha se vakSaskAra parvata kA sparza karatI hai / vaha 53000 yojana lambI hai / dakSiNa meM usake dhanupRSTha kI paridhi 60418-12/19 yojana hai / uttara kurukSetra kA AkAra, bhAva, pratyavatAra kaisA hai ? gautama ! vahA~ bahuta samatala, sundara bhUmibhAga hai / zeSa suSamAsuSamA ke varNana ke anurUpa haivahA~ ke manuSya padmagandha, mRgagandha, amama, kAryakSama, tetalI tathA zanaizcArI-hote haiN| sUtra-143 bhagavan ! uttarakuru meM yamaka parvata kahA~ hai ? gautama ! nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa dizA ke antima kone se 834-4/7 yojana ke antarAla para zItodA nadI ke donoM pUrvI, pazcimI taTa para yamaka saMjJaka do parvata haiN| ve 1000 yojana UMce, 250 yojana jamIna meM gahare, mUla meM 1000 yojana, madhya meM 750 yojana tathA Upara 500 yojana lambe-caur3e haiM / unakI paridhi mUla meM kucha adhika 3162 yojana, madhya meM kucha adhika 2372 yojana evaM Upara kucha adhika 1581 yojana hai| ve mUla meM vistIrNa-madhya meM saMkSipta aura Upara-patale haiM / ve yamakasaMsthAnasaMsthita haiM-ve sarvathA svarNamaya, svaccha evaM sukomala haiM / unameM se pratyeka padmavaravedikA dvArA tathA vana-khaNDa dvArA ghirA haA hai / ve padmavaravedikAeM do-do koza UMcI haiM / pA~ca-pA~ca sau dhanuSa cor3I haiM / una yamaka parvatoM para bahata samatala evaM ramaNIya bhUmibhAga hai / usa ke bIcoMbIca do uttama prAsAda haiM / ve prAsAda 62 / / yojana UMce haiM / 31| yojana lambe-caur3e haiM / ina yamaka devoM ke 16000 AtmarakSaka deva haiM / unake 16000 uttama Asana haiN| bhagavan ! unheM yamaka parvata kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! una parvatoM para jahA~ tahA~ bahuta sI choTI-choTI vAvar3iyoM, puSkariNiyoM Adi meM jo aneka utpala, kamala Adi khilate haiM, unakA AkAra evaM AbhA yamaka ke sadRza haiM / vahA~ yamaka nAmaka do parama RddhizAlI deva haiM / unake 4000 sAmAnika deva haiM, gautama ! isa kAraNa ve yamaka parvata kahalAte haiM / athavA yaha nAma zAzvata hai / yamaka devoM kI yamikA rAjadhAniyA~ kahA~ hai ? gautama ! muni dIparatnasAgara kRt - (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 58
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra jambUdvIpa ke antargata mandara parvata ke uttara meM anya jambUdvIpa meM 12000 yojana jAne para haiM / ve 12000 yojana lambI-caur3I haiM / unakI paridhi kucha adhika 37948 yojana hai / pratyeka rAjadhAnI AkAra-se pariveSTita hai- | ve prAkAra 37|| yojana UMce haiM / ve mUla meM 12|| yojana, madhya meM 6 / yojana tathA Upara tIna yojana AdhA koza caur3e haiM | ve mUla meM vistIrNa-bIca meM saMkSipta tathA Upara patale haiM / ve bAhara vRtta tathA bhItara se caukora pratIta hote haiM / ve sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM / nAnA prakAra ke paMcaraMge ratnoM se nirmita kapizIrSakoM dvArA suzobhita haiM / ve kaMgUre AdhA koza UMce tathA pA~ca sau dhanuSa moTe haiM, sarvaratnamaya haiM, ujjvala haiN| yamikA rAjadhAniyoM ke pratyeka pArzva meM 125-125 dvAra haiM / ve dvAra 62|| yojana UMce haiM / 31 / yojana caur3e haiM / praveza-mArga bhI utane hI pramANa ke haiM / yamikA rAjadhAniyoM kI cAroM dizAoM meM pA~ca-pA~ca sau yojana ke vyavadhAna se azokavana, saptavarNavana, campakavana tathA Amravana haiM / ye vana-khaNDa kucha adhika 12000 yojana lambe tathA 500 yojana caur3e haiM / pratyeka vana-khaNDa prAkAra dvArA pariveSTita hai / yamikA rAjadhAniyoM meM se pratyeka meM bahuta samatala sundara bhUmibhAga haiM / una ke bIcoMbIca do prAsAda-pIThikAeM haiM / ve 1200 yojana lambI-caur3I haiM / unakI paridhi 3795 yojana hai / ve AdhA koza moTI haiM / ve sampUrNataH uttama jambUnada jAtIya svarNamaya haiM, ujjvala haiM / unameM se pratyeka padmavaravedikA tathA vanakhaNDa dvArA pariveSTita hai| usake bIcoMbIca eka uttama prAsAda hai / vaha 62|| yojana UMcA hai| 31 / yojana lambA-caur3A hai / prAsAdapaMktiyoM meM se prathama paMkti ke prAsAda 31 // yojana UMce haiN| ve kucha adhika 15|| yojana lambe-caur3e haiM / dvitIya paMkti ke prAsAda kucha adhika 15|| yojana UMce haiM / ve kucha adhika 7 / yojana lambe-caur3e haiM / tRtIya paMkti ke prAsAda kucha adhika 7|| yojana UMce haiM, kucha adhika 3|| yojana lambe-caur3e haiM / mUla prAsAda ke IzAna koNa meM yamaka devoM kI sudharmA sabhAeM haiM / ve sabhAeM 12 / / yojana lambI, 6 / yojana caur3I tathA 9 yojana UMcI haiM / saikar3oM khaMbhoM para avasthita haiM / una sudharmasabhAoM kI tIna dizAoM meM tIna dvAra haiM / ve do yojana UMce haiM, eka yojana caur3e haiM / unake praveza-mArgoM kA pramANa-bhI utanA hI hai| una dvAroM meM se pratyeka ke Age mukhamaNDapa-haiM / ve 12|| yojana lambe, 6 / yojana caur3e tathA sAdhika do yojana UMce haiM / prekSAgRhoM kA pramANa mukhamaNDapa sadRza haiM / mukhamaNDapameM avasthita maNipIThikAeM 1 yojana lambIcaur3I tathA AdhA yojana moTI haiM / ve sarvathA maNimaya haiM | prekSAgRha-maNDapoM ke Age jo maNipIThikAeM haiM, ve do yojana lambI-caur3I tathA eka yojana moTI haiM / ve sampUrNataH maNimaya haiN| unameM se pratyeka para tIna-tIna stUpa-haiM / ve stUpa do yojana UMce, do yojana lambe-caur3e haiM ve zaMkha jyoM zveta haiM / una stUpoMkI cAroM dizAmeM cAra maNipIThikAeM haiN| ve maNipIThikA 1 yojana lambI-caur3I tathA AdhA yojana moTI haiM / vahA~ sthita jinapratimAkA varNana pUrvAnurUpa hai| vahA~ ke caityavRkSoM kI maNipIThikAeM do yojana lambI-caur3I aura eka yojana moTI haiN| una caityavRkSoM ke Age tIna maNipIThikAeM haiM / ve eka yojana lambI-caur3I tathA AdhA yojana moTI haiN| unameM se pratyeka para eka-eka mahendradhvajA hai / ve dhvajAeM sAr3he sAta yojana UMcI haiM aura AdhA koza jamIna meM gaharI gar3I haiM / ve vajraratnamaya haiM, vartulAkAra haiM / una sudharmA sabhAoM meM 6000 pIThikAeM haiM / pUrva meM 2000 pIThikAeM, pazcima meM 2000 pIThikAeM, dakSiNa meM 1000 pIThikAeM tathA uttara meM 1000 pIThikAeM haiN| una sudharmAsabhAoM ke bhItara bahuta samatala, sundara bhUmibhAga haiM / maNipIThikAeM haiM / ve do yojana lambI-caur3I haiM tathA eka yojana moTI hai / una maNipIThikAoM ke Upara mahendradhvaja ke samAna pramANayukta-mANavaka caitya-staMbha haiM / usameM Upara ke chaha koza tathA nIce ke chaha koza varjita kara bIca meM sAr3he cAra yojana ke antarAla meM jinadaMSTrAeM nikSipta haiM / zayanIyoM ke-IzAna koNa meM do choTe mahendradhvaja haiM / unakA pramANa mahendradhvaja jitanA hai / ve maNipIThikA rahita haiN|| unake pazcima meM copphAla nAmaka praharaNa-koza- haiM / vahA~ parigharatna-Adi zastra rakhe hue haiM / una sudharmA sabhAoM ke Upara ATha-ATha mAMgalika padArtha prasthApita haiM / unake IzAna koNa meM do siddhAyatana haiM / jinagRha sambandhI varNana pUrvavat hai, kevala itanA antara hai-ina jina-gRhoM meM bIcoM-bIca pratyeka meM maNipIThikA hai / ve do muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 59
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra yojana lambI-caur3I tathA eka yojana moTI hai / una maNipIThikAoM meM se pratyeka para jinadeva ke Asana haiM / ve Asana do yojana lambe-caur3e haiM, kucha adhika do yojana UMce haiM / ve sampUrNataH ratnamaya haiM / dhUpadAna paryanta jinapratimA varNana pUrvAnurUpa hai / abhiSeka sabhA meM tathA AlaMkArika sabhA meM bahuta se alaMkAra-pAtra haiM, vyavasAya-sabhA meM pustaka-ratna haiM / vahA~ nandA puSkariNiyA~ haiM, pUjA-pITha haiM / ve pITha do yojana lambe-caur3e tathA eka yojana moTe haiN| sUtra- 144,145 upapAta, saMkalpa, abhiSeka, tribhUSaNA, vyavasAya, arcanikA, sudharmAsabhA meM gamana, parivAraNA, RddhiAdi yamaka devoM kA varNana-krama hai| nIlavAn parvata se yamaka parvatoM kA jitanA antara hai, utanA hI yamaka-drahoM kA anya drahoM se antara hai| sUtra-146-150 bhagavan ! uttarakuru meM nIlavAn draha kahA~ hai ? gautama ! yamaka parvatoM ke dakSiNI chora se 834-4/7 yojana ke antarAla para zItA mahAnadI ke ThIka bIca meM nIlavAn nAmaka draha hai / vaha dakSiNa-uttara lambA evaM pUrva-pazcima caur3A hai| zeSa varNana padmadraha samAna hai| kevala itanA antara hai-nIlavAn draha do padmavaravedikAoM tathA do vanakhaNDoM dvArA pariveSTita hai / vahA~ nIlavAn nAmaka nAgakumAra deva nivAsa karatA hai|| nIlavAn draha ke pUrvI pazcimI pArzva meM daza-daza yojana ke antarAla para bIsa kAJcanaka parvata haiM / ve sau yojana UMce haiN| kAJcanakaparvatoM kA vistAra mUla meM sau yojana, madhyameM 75 yojana tathA Upara 50 yojana hai| unakI paridhi mUla meM 316 yojana, madhya meM 237 yojana tathA Upara 158 yojana hai / pahalA nIlavAn, dUsarA uttarakuru, tIsarA candra, cauthA airAvata tathA pA~cavAM mAlyavAn-ye pA~ca draha haiM / anya drahoM kA pramANa, varNana nIlavAn draha ke sadRza hai / unameM eka palyopama AyuSyavAle deva nivAsa karate haiM / prathama nIlavAn draha meM nAgendra deva tathA anya cAra meM vyantarendra deva nivAsa karate haiN| sUtra-151-153 bhagavan ! uttarakuru meM jambUpITha kahA~ hai ? gautama ! nIlavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, mandara parvata ke uttara meM mAlyavAn vakSaskAra parvata ke pazcima meM evaM zItA mahAnadI ke pUrvI taTa para hai / vaha 500 yojana lambA-caur3A hai| usakI paridhi kucha adhika 1581 yojana hai / vaha pITha bIca meM bAraha yojana moTA hai| phira kramazaH moTAI meM kama hotA huA AkhirI choroM para do do koza moTA hai / vaha sampUrNataH jambUnadajAtIya svarNamaya hai, ujjvala hai / eka padmavaravedikA se tathA eka vana-khaNDa se saba ora se ghirA hai / jambUpITha kI cAroM dizAoM meM tIna-tIna sopAna paMktiyA~ haiM / jambUpITha ke bIcoMbIca eka maNi-pIThikA hai / vaha ATha yojana lambI-caur3I hai, cAra yojana moTI hai / usa ke Upara jambU sudarzanA nAmaka vRkSa hai / vaha ATha yojana UMcA tathA AdhA yojana jamIna meM gaharA hai usakA skandha-do yojana UMcA aura AdhA yojana moTA hai / zAkhA 6 yojana UMcI hai| bIca meM usakA AyAma-vistAra ATha yojana hai / yoM sarvAMgataH usakA AyAma-vistAra kucha adhika ATha yojana hai| vaha jambU vRkSa ke mUla vajraratnamaya haiM, viDimA se Urdhva vinirgata-huI zAkhA rajata-ghaTita hai / yAvat vaha vRkSa darzanIya hai / jambU sudarzanA kI cAroM dizAoM meM cAra zAkhAeM haiM / una zAkhAoM ke bIcoMbIca eka siddhAyatana hai| vaha eka koza lambA, AdhA koza caur3A tathA kucha kama eka koza UMcA hai / vaha saikar3oM khaMbhoM para TikA hai / usake dvAra pA~ca sau dhanuSa UMce haiM / uparyukta maNipIThikA 500 dhanuSa lambI-caur3I hai, 250 dhanuSa moTI hai / usa maNipIThikA para devacchandaka-hai / vaha pA~ca sau dhanuSa lambA-caur3A hai, kucha adhika pA~ca sau dhanuSa UMcA hai / Age jinapratimAoM taka kA varNana pUrvavat hai / uparyukta zAkhAoM meM jo pUrvI zAkhA hai, vahA~ eka bhavana hai / vaha eka koza lambA hai / bAkI kI dizAoM meM jo zAkhAeM haiM, vahA~ prAsAdavataMsaka- haiM / vaha jambU bAraha padmavaravedikAoM dvArA saba ora se ghirA huA hai / punaH vaha anya 108 jambU vRkSoM se ghirA huA hai, jo usase Adhe UMce haiM / ve jambU vRkSa muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 60
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra chaha padmavaravedikAoM se ghire hue haiM / jambU ke IzAna koNa meM, uttara meM tathA vAyavya koNa meM anAdRta nAmaka deva, jo apane ko vaibhava, aizvarya tathA Rddhi meM anupama, apratima mAnatA huA jambUdvIpa ke anya devoM ko Adara nahIM detA rahatA hai / 4000 sAmAnika devoM ke 4000 jambU vRkSa haiM / pUrva meM cAra agramahiSiyoM-ke cAra jambU haiM / Agneya koNa meM, dakSiNa meM tathA nairRtya koNa meM kramazaH 8000, 10,000 aura 12,000 jambU haiM / pazcima meM sAta anIkAdhiyoMke sAta jambU haiM / cAroM dizAoM meM 16,000 AtmarakSaka devoM ke 16000 jambU haiM / sUtra-154-156 jambU 300 vanakhaNDoM dvArA saba ora se ghirA huA hai / usake pUrva meM pacAsa yojana para avasthita prathama vanakhaNDa meM jAne para eka bhavana AtA hai, jo eka koza lambA hai / bAkI kI dizAoM meM bhI bhavana haiM / jambU sudarzana ke IzAna koNa meM prathama vanakhaNDa meM pacAsa yojana kI dUrI para padma, padmaprabhA, kumudA evaM kumudaprabhA nAmaka cAra puSkariNiyA~ haiM / ve eka koza lambI, AdhA koza caur3I tathA pA~ca sau dhanuSa bhUmi meM gaharI hai / unake bIca-bIca meM uttama prAsAda haiM / ve eka koza lambe, AdhA koza caur3e tathA kucha kama eka koza UMce haiM / isI prakAra bAkI kI vidizAoM meM bhI puSkariNiyA~ haiM / unake nAma-padmA, padmaprabhA, kumudA, kumudaprabhA, utpalagulmA, nalinA, utpalA, utpalojjvalA / bhuMgA, bhaMgaprabhA, aMjanA, kajjalaprabhA, zrIkAntA, zrImahitA, zrIcandrA tathA zrInaliyA / sUtra - 157-161 jambU ke pUrva digvartI bhavana ke uttara meM, IzAnakoNa sthita uttama prAsAda ke dakSiNa meM eka kUTa hai / vaha ATha yojana UMcA, do yojana jamIna meM gaharA hai / mUlameM 8 yojana, bIcameM 6 yojana tathA Upara 4 yojana lambAcaur3A hai usa zikhara kI paridhi mUlameM sAdhika 25 yojana, madhyameM sAdhika 18 yojana tathA Upara sAdhika 12 yojana hai / vaha mUla meM caur3A, bIca meM saMkar3A aura Upara patalA hai, sarva svarNamaya hai, ujjvala hai| isI prakAra anya zikhara haiM jambU sudarzanA ke bAraha nAma haiM- sudarzanA, amoghA, suprabuddhA, yazodharA, videhajambU, saumanasyA, niyatA, nityamaNDitA / tathA-subhadrA, vizAlA, sujAtA evaM sumanA / sUtra-162 jambU sudarzanA para ATha-ATha mAMgalika dravya prasthApita haiN| bhagavan ! isakA nAma jambU sudarzanA kisa kAraNa par3A ? gautama ! vahA~ jambUdvIpAdhipati, parama RddhizAlI anAdRta nAmaka deva apane 4000 sAmAnika devoM, yAvat 16000 AtmarakSaka devoM kA, jambUdvIpa kA, jambU sudarzanA kA, anAdRtA nAmaka rAjadhAnI kA, anya aneka deva-deviyoM kA Adhipatya karatA huA nivAsa karatA hai| athavA gautama ! jambU sudarzanA nAma dhruva, niyata, zAzvata, akSaya tathA avasthita hai / anAdRta deva kI anAdRtA rAjadhAnI kahA~ hai? gautama! jambUdvIpa antargata meruparvata ke uttara meM hai| usake pramANAdi yamikA rAjadhAnI sadRza haiM sUtra- 163, 164 bhagavan ! uttarakuru-nAma kisa kAraNa par3A? gautama ! uttarakurumeM parama RddhizAlI, eka palyopama Ayuyukta uttarakuru nAmaka deva nivAsa karatA hai / athavA uttarakuru nAma zAzvata hai / mahAvideha kSetra antargata mAlyavAn vakSaskAraparvata kahA~ hai ? gautama ! mandaraparvata ke IzAnakoNa meM, nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNameM, uttarakuru ke pUrva meM, kaccha nAmaka cakravartI-vijaya ke pazcimameM hai / vaha uttara-dakSiNa lambA evaM pUrva-pazcima caur3A hai / gandhamAdana samAna pramANa vistAra hai| itanA antara kI sarvathA vaiDUrya-ratnamaya hai| gautama! yAvat-zikhara nau haiM yathA- siddhAyatana kUTa, mAlyavAnkUTa, uttarakurukUTa, kacchakUTa, sAgarakUTa, rajatakUTa, zItAkUTa, pUrNabhadrakUTa evaM harissahakUTa / sUtra-165 bhagavan ! mAlyavAna vakSaskAra parvata para siddhAyatanakUTa kahA~ hai ? gautama ! mandaraparvata ke-IzAna-koNa meM, muni dIparatnasAgara kRt - (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 61
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra mAlyavAna kUTa ke nairRtya koNa meM hai / vaha pA~ca sau yojana UMcA hai / bhagavan ! mAlyavAn vakSaskAra parvata para sAgarakUTa kahA~ hai ? gautama ! kacchakUTa ke-IzAnakoNa meM aura rajatakUTa ke dakSiNa meM hai / vaha pA~ca sau yojana UMcA hai / vahA~ subhogA nAmaka devI nivAsa karatI hai / IzAnakoNa meM usakI rAjadhAnI hai / rajatakUTa para bhogamAlinI devI hai| uttara-pUrva meM usakI rAjadhAnI hai| pichale kUTa se agalA kUTa uttara meM, agale kUTa se pichalA kUTa dakSiNa meMisa krama se avasthita haiM, samAna pramANayukta haiN| sUtra-166 bhagavan ! mAlyavAna vakSaskAra parvata para harissahakUTa kahA~ hai ? gautama ! pUrNabhadrakUTa ke uttara meM, nIlavAna parvata ke dakSiNa meM hai / vaha eka hajAra yojana UMcA hai / lambAI, Adi saba yamaka parvata ke sadRza hai / mandara parvata ke uttara meM asaMkhya tiryak dvIpasamudroM ko lAMghakara anya jambUdvIpa ke antargata uttara ke 12000 yojana jAne para harissahakUTa ke adhiSThAyaka harissaha deva kI harissahA rAjadhAnI hai / vaha 84000 yojana lambI-caur3I hai / usakI paridhi 265636 yojana hai / vaha Rddhimaya tathA dyutimaya hai| bhagavan ! mAlyavAna vakSaskAraparvata-nAma kyoM hai ? gautama ! mAlyavAna vakSaskAra parvata para jahA~ tahA~ bahuta se sarikAoM, navamAlikAoM, magadantikAoM-Adi puSpalatAoM ke gulma haiM | ve latAeM pavana dvArA prakampita apanI TahaniyoM ke agrabhAga se mukta hae puSpoM dvArA mAlyavAna vakSaskAraparvata ke atyanta samatala evaM sundara bhUmibhAga ko suzobhita, susajjita karatI haiM / vahA~ eka palyopama AyuSyayukta mAlyavAna deva haiM, athavA usakA yaha nAma nitya hai| sUtra - 167,168 bhagavan ! jambUdvIpa ke mahAvidehakSetrameM kacchavijaya kahA~ hai ? gautama ! zItA mahAnadI ke uttara meM, nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNa meM, citrakUTa vakSaskAra parvata ke pazcimameM, mAlyavAna vakSaskAra parvata ke pUrva meM hai / vaha uttaradakSiNa lambI evaM pUrva-pazcima caur3I hai, palaMga ke AkArameM avasthita hai / gaMgA mahAnadI, sindhu mahAnadI tathA vaitADhya parvata dvArA vaha chaha bhAgoM meM vibhakta hai / vaha 16592-2/19 yojana lambI tathA kucha kama 2213 yojana caur3I hai / kacchavijaya ke bIcoMbIca vaitADhyaparvata hai, jo kaccha vijaya ko dakSiNArdha tathA uttarArdha rUpa meM do bhAgoM meM bA~TatA hai bhagavan ! jambUdvIpa ke mahAvidehakSetrameM dakSiNArdha kaccha kahA~ hai ? gautama ! vaitADhyaparvata ke dakSiNameM, zItA mahAnadI ke uttarameM, citrakUTa vakSaskAraparvata ke pazcimameM, mAlyavAna vakSaskAraparvata ke pUrva meM hai / vaha uttara -dakSiNa lambA tathA pUrva-pazcima caur3A hai / 8271-1/19 yojana lambA hai, kucha kama 2213 yojana caur3A hai, palaMga AkArameM vidyamAna hai / dakSiNArdha kacchavijaya kA AkAra, bhAva, pratyavatAra kisa prakAra kA hai ? gautama ! vahA~ kA bhUmibhAga bahuta samatala evaM sundara hai / vaha kRtrima maNiyoM tathA tRNoM se suzobhita hai / dakSiNArdha kaccha-vijaya meM manuSyoM kA AkAra, bhAva, pratyavatAra kaisA hai ? gautama ! vahA~ manuSya chaha prakAra ke saMhananoM se yukta hote haiN| zeSa varNana pUrvavat / jambUdvIpa ke mahAvideha kSetra meM vaitADhya parvata kahA~ hai ? gautama ! dakSiNArdha kacchavijaya ke uttara meM, uttarArdha kacchavijaya ke dakSiNa meM, citrakUTa vakSaskAra parvata ke pazcima meM tathA mAlyavAna vakSaskAra parvata ke pUrva meM hai, vaha pUrva-pazcima lambA hai, uttara-dakSiNa caur3A hai| do ora se vakSaskAra-parvatoM kA sparza karatA hai / vaha bharata kSetravartI vaitADhya parvata ke sadRza hai / avakrakSetravartI hone ke kAraNa usameM bAhAeM, jIvA tathA dhanupRSTha-nahIM kahanA | caur3AI, UMcAI evaM gaharAI meM bharatakSetravartI vaitADhya parvata ke samAna hai| isakI dakSiNI zreNI meM 55 tathA uttarI zreNI meM 55 vidyAdhara-nagarAvAsa haiM / Abhiyogya zreNyantargata, zItA mahAnadI ke uttara meM jo zreNiyA~ haiM, ve IzAnadeva-kI haiM, bAkI kI zreNiyA~ zakra-kI haiM / vahA~ kUTa-isa prakAra haiM- siddhAyatanakUTa, dakSiNakacchArdhakUTa, khaNDaprapAtaguhAkUTa, mANibhadrakUTa, vaitADhyakUTa, pUrNabhadrakUTa, tamisra-guhAkUTa, uttarArdhakacchakUTa, vaizravaNakUTa / sUtra - 169 bhagavan ! jambUdvIpa ke mahAvideha kSetra meM uttarArdha kaccha kahA~ hai ? gautama ! vaitADhya parvata ke uttara meM, muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 62
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNa meM, mAlyavAna vakSaskAra parvata ke pUrva meM tathA citrakUTa vakSaskAra parvata ke pazcima meM hai / avazeSa varNana pUrvavat / jambUdvIpa ke mahAvideha kSetra meM uttarArdhakacchavijaya meM sindhukuNDa kahA~ hai ? gautama ! mAlyavAna vakSaskAra parvata ke pUrva meM, RSabhakUTa ke pazcima meM, nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNI nitamba meM hai / vaha sATha yojana lambA-caur3A hai / usa sindhukuNDa ke dakSiNI toraNa se sindhu mahAnadI nikalatI hai / uttarArdha kaccha vijaya meM bahatI hai / usameM vahA~ 7000 nadiyA~ milatI haiM / vaha unase ApUrNa hokara nIce timisraguhA se hotI huI vaitADhya parvata ke vidIrNa kara-dakSiNArdha kaccha vijaya meM jAtI hai / vahA~ 14000 nadiyoM se yukta hokara vaha dakSiNa meM zItA mahAnadI meM mila jAtI hai / sindhu mahAnadI apane udgama tathA saMgama para pravAha meM bharata kSetravartI sindhu mahAnadI ke sadRza hai| bhagavan ! uttarArdha kaccha vijaya meM RSabhakUTa parvata kahA~ hai ? gautama ! sindhukUTa ke pUrva meM, gaMgAkUTa ke pazcima meM, nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNI DhalAna meM hai| vaha ATha yojana UMcA hai| usakI rAjadhA uttarArdha kacchavijaya meM gaMgAkuNDa kahA~ hai ? gautama ! citrakUTa vakSaskAra parvata ke pazcima meM, RSabhakUTa parvata ke pUrva meM, nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNI DhalAna meM hai / vaha 60 yojana lambA-caur3A hai / vaha eka vanakhaNDa dvArA pariveSTita hai-bhagavan ! vaha kacchavijaya kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! kacchavijaya meM vaitADhya parvata ke dakSiNa meM, zItA mahAnadI ke uttara meM, gaMgA mahAnadI ke pazcima meM, sindhu mahAnadI ke pUrva meM dakSiNArdha kaccha vijaya ke bIcoMbIca usakI kSemA rAjadhAnI hai / kSemA rAjadhAnI meM kaccha nAmaka SaTkhaNDa-bhoktA cakravartI rAjA samutpanna hotA hai-kacchavijaya meM parama samRddhizAlI, eka palyopama Ayu-sthitiyukta kaccha deva nivAsa karatA hai / athavA usakA kacchavijaya nAma nitya hai, zAzvata hai| sUtra-170 bhagavan ! jambUdvIpa ke mahAvideha kSetrameM citrakUTa vakSaskAra parvata kahA~ hai ? gautama ! zItA mahAnadI ke uttara meM, nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNa meM, kacchavijaya ke pUrvameM tathA sukacchavijaya ke dakSiNa meM hai / vaha uttara-dakSiNa lambA tathA pUrva-pazcima caur3A hai / 16592 yojana lambA hai, 500 yojana caur3A hai, nIlavAna varSadhara parvata ke pAsa 400 yojana UMcA hai tathA 400 koza jamIna meM gaharA hai / tatpazcAt UMcAI evaM gaharAI meM kramazaH bar3hatA jAtA hai / zItAmahAnadI pAsa vaha 500 yojana UMcA, 500 koza jamInameM gaharA ho jAtA hai / usakA AkAra ghor3e ke kandhe jaisA hai, vaha sarvaratnamaya hai / vaha apane donoM ora do padmavaravedikAoM se tathA do vana-khaNDoM se ghirA hai| citrakUTa vakSaskAra parvata ke Upara bahuta samatala evaM sundara bhUmibhAga hai / vahA~ deva-deviyA~ Azraya lete haiM, vizrAma karate haiN| citrakUTa vakSaskAra parvata ke kitane kUTa haiM ? gautama ! cAra - siddhAyatanakUTa, citrakUTa, kacchakUTa tathA sukacchakUTa / ye paraspara uttara-dakSiNa meM eka samAna haiM / pahalA siddhAyatanakUTa zItA mahAnadI ke uttara meM tathA cauthA sukacchakUTa nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNa meM hai / citrakUTa nAmaka deva vahA~ nivAsa karatA hai| sUtra-171 bhagavan ! jambUdvIpa ke mahAvideha kSetra meM sukaccha vijaya kahA~ hai ? gautama ! zItA mahAnadI ke uttara meM, nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNa meM, grAhAvatI mahAnadI ke pazcima meM tathA citrakUTa vakSaskAra parvata ke pUrva meM hai| vaha uttara-dakSiNa lambA hai / kSemapurA usakI rAjadhAnI hai / vahA~ sukaccha nAmaka rAjA samutpanna hotA hai / bAkI kaccha vijaya kI jyoM haiN| bhagavan ! jambUdvIpa ke mahAvideha kSetra meM grAhAvatIkuNDa kahA~ hai ? gautama ! sukacchavijaya ke pUrva meM, mahAkaccha vijaya ke pazcima meM nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNI DhalAna meM hai / usa ke dakSiNI toraNa-dvAra se grAhAvatI mahAnadI nikalatI hai / vaha sukaccha mahAkaccha vijaya ko do bhAgoM meM vibhakta hai / usameM 28000 nadiyA~ milatI haiM / vaha unase ApUrNa hokara dakSiNa meM zItA mahAnadI se mila jAtI hai / grAhAvatI mahAnadI udgama-sthAna muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 63
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra para, saMgama-sthAna para-sarvatra eka samAna hai / vaha 125 yojana caur3I hai, ar3hAI yojana jamIna meM gaharI hai / vaha donoM ora do padmavaravedikAoM dvArA, do vana-khaNDoM dvArA ghirI haiN| bhagavan ! mahAvideha kSetra meM mahAkaccha vijaya kahA~ hai ? gautama ! nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNa meM, zItA mahAnadI ke uttara meM padmakUTa vakSaskAra parvata ke pazcima meM, grAhAvatI mahAnadI ke pUrva meM hai / yahA~ mahAkaccha nAmaka deva rahatA hai / mahAvideha kSetra ke antargata padmakUTa vakSaskAra parvata kahA~ hai ? gautama ! nIlavAna vakSaskAra parvata ke dakSiNa meM zItA mahAnadI ke uttara meM, mahAkaccha vijaya ke pUrva meM, kacchAvatI vijaya ke pazcima meM hai / vaha uttaradakSiNa lambA hai, pUrva-pazcima caur3A hai / padmakUTa ke cAra kUTa haiM-siddhAyatanakUTa, padmakUTa, mahAkacchakUTa, kacchAvatI kUTa / yahA~ parama RddhizAlI, eka palyopama AyuSyayukta padmakUTa deva nivAsa karatA hai / gautama ! isa kAraNa yaha padmakUTa kahalAtA hai / bhagavan ! mahAvideha kSetra meM kacchakAvatI vijaya kahA~ hai ? gautama ! nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNa meM, zItA mahAnadI ke uttara meM, drahAvatI mahAnadI ke pazcima meM, padmakUTa ke pUrva meM hai / vaha uttara-dakSiNa lambA tathA pUrva-pazcima caur3A hai / yahA~ kacchakAvatI nAmaka deva nivAsa karatA hai / mahAvideha kSetra meM drahAvatIkuNDa kahA~ hai? gautama ! Avarta vijaya ke pazcima meM, kacchakAvatI vijaya ke pUrva meM, nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNI DhalAna meM hai / usa dahAvatIkuNDa ke dakSiNI toraNa-dvAra se drahAvatI mahAnadI nikalatI hai / vaha kacchAvatI tathA Avarta vijaya ko do bhAgoM meM bA~TatI hai / dakSiNa meM zItodA mahAnadI meM mila jAtI hai| bhagavan ! mahAvideha kSetra meM Avarta vijaya kahA~ hai ? gautama ! nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNa meM, zItA mahAnadI ke uttara meM, nalinakUTa vakSaskAra parvata ke pazcima meM tathA drahAvatI mahAnadI ke pUrva meM hai / mahAvideha kSetra meM nalinakUTa vakSaskAra parvata kahA~ hai ? gautama ! nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNa meM, zItA mahAnadI ke uttara meM, maMgalAvatI vijaya ke pazcima meM tathA Avarta vijaya ke pUrva meM hai / vaha uttara-dakSiNa lambA evaM pUrva-pazcima caur3A hai / bhagavan ! nalinakUTa ke kitane kUTa haiM ? gautama ! cAra - siddhAyatanakUTa, nalinakUTa, AvartakUTa tathA maMgalAvartakUTa / ye kUTa pA~ca so yojana UMce haiM / rAjadhAniyA~ uttara meM haiN| bhagavan ! mahAvideha kSetra meM maMgalAvarta vijaya kahA~ hai ? gautama ! nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNa meM, zItA mahAnadI ke uttara meM, nalinakUTa ke pUrva meM, paMkAvatI ke pazcima meM hai / vahA~ maMgalAvarta nAmaka deva nivAsa karatA hai| isa kAraNa vaha maMgalAvarta kahA jAtA hai / mahAvideha kSetra meM paMkAvatIkuNDa kuNDa kahA~ hai ? gautama ! maMgalAvarta vijaya ke pUrva meM, puSkala vijaya ke pazcima meM, nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNI DhalAna meM hai| usase paMkAvatI nadI nikalatI hai, jo maMgalAvarta vijaya tathA puSkalAvarta vijaya ko do bhAgoM meM vibhakta karatI hai / mahAvideha kSetra meM puSkalAvarta vijaya kahA~ hai ? gautama ! nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNa meM zItA mahAnadI ke uttara meM, paMkAvatI ke pUrva meM ekazaila vakSaskAra parvata ke pazcima meM hai / yahA~ eka palyopama AyuSya yukta puSkala deva nivAsa karatA hai| bhagavan ! mahAvideha kSetra meM ekazaila vakSaskAra parvata kahA~ hai ? gautama ! puSkalAvarta-cakravartI-vijaya ke pUrva meM, puSkalAvatI-cakravartI-vijaya ke pazcima meM, nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNa meM, zItA mahAnadI ke uttara meM hai| usake cAra kUTa haiM-siddhAyatanakUTa, ekazailakUTa, puSkalAvartakUTa tathA puSkalAvatIkUTa / ye pA~ca sau yojana UMce haiN| usa para ekazaila nAmaka deva nivAsa karatA hai / mahAvideha kSetra meM puSkalAvatI cakravartI-vijaya kahA~ hai ? gautama ! nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNa meM, zItA mahAnadI ke uttara meM, uttaravartI zItAmukhavana ke pazcima meM, ekazaila vakSaskAraparvata ke pUrva meM hai| usameM puSkalAvatI nAmaka deva nivAsa karatA hai| bhagavan ! mahAvideha kSetra meM zItA mahAnadI ke uttara meM zItAmukha vana kahA~ hai ? gautama ! nIlavAna varSadhara parvata ke dakSiNa meM, zItA mahAnadI ke uttara meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM, puSkalAvatI cakravartI-vijaya ke pUrva meM hai / vaha 16592-2/19 yojana lambA hai / zItA mahAnadI ke pAsa 2922 yojana caur3A hai / tatpazcAt vistAra kramazaH ghaTatA jAtA hai / nIlavAna varSadhara parvata ke pAsa yaha kevala 1/19 yojana caur3A raha jAtA hai / yaha vana eka padmavaravedikA tathA eka vana-khaNDa dvArA saMparivRtta hai| vibhinna vijayoM kI rAjadhAniyA~ isa prakAra haiM muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 64
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra sUtra - 172 kSemA, kSemapurA, ariSTA, ariSTapurA, khaDgI, maMjUSA, auSadhi tathA puNDarIkiNI / sUtra-173 kaccha Adi pUrvokta vijayoM meM solaha vidyAdhara-zreNiyA~ tathA utanI hI-AbhiyogyazreNiyA~ haiM / ye AbhiyogyazreNiyA~ IzAnendra kI haiN| saba vijayoM kI vaktavyatA kacchavijaya samAna hai| una vijayoM ke jo jo nAma haiM, unhIM nAmoM ke cakravartI rAjA vahA~ hote haiM / vijayoM meM jo solaha parvata haiM, pratyeka vakSaskAra parvata ke cAra cAra kUTa haiM / unameM bAraha nadiyA~ haiM, ve donoM ora do padmavaravedikAoM tathA do vana-khaNDoM dvArA pariveSTita hai| sUtra-174 bhagavan ! jambUdvIpa ke mahAvideha kSetra meM zItAmukhavana kahA~ hai ? gautama ! zItA mahAnadI ke uttara-digvartI zItAmukhavana ke samAna hI dakSiNa digvartI zItAmukhavana samajha letA / itanA antara hai-dakSiNa-digvartI zItAmukhavana niSadha varSadhara parvata ke uttara meM, zItA mahAnadI ke dakSiNa meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM, vatsa vijaya ke pUrva meM hai| vaha uttara-dakSiNa lambA hai aura saba uttara-digvartI zItAmukha vana kI jyoM hai / itanA antara aura hai-vaha ghaTateghaTate niSadha varSadhara parvata ke pAsa 1/19 yojana caur3A raha jAtA hai / vaha kAle, nIle Adi pattoM se yukta hone se vaisI AbhA liye hai| usase bar3I sugandha phuTatI hai, deva-deviyA~ usa para Azraya lete haiM, vizrAma karate haiM / vaha donoM ora do padmavaravedikAoM tathA vanakhaNDoM se pariveSTita hai bhagavan ! jambUdvIpa ke mahAvideha kSetra meM vatsa vijaya kahA~ hai ? gautama ! niSadha varSadhara parvata ke uttara meM, zItA mahAnadI ke dakSiNa meM, dakSiNI zItAmukha vana ke pazcima meM, trikaTa vakSaskAra parvata ke pUrva meM usakI sasImA rAjadhAnI hai / trikUTa vakSaskAra parvata para suvatsa vijaya hai / usakI kuNDalA rAjadhAnI hai / vahA~ taptajalA nadI hai| mahAvatsa vijaya kI aparAjitA rAjadhAnI hai / vaizravaNakUTa vakSaskAra parvata para vatsAvatI vijaya hai / usakI prabhaMkarA rAjadhAnI hai| vahA~ mattajalA nadI hai / ramya vijaya kI aMkAvatI rAjadhAnI hai| aMjana vakSaskAra parvata para ramyaka vijaya hai| usakI padmAvatI rAjadhAnI hai| vahA~ unmattajalA mahAnadI hai / ramaNIya vijaya kI zubhA rAjadhAnI hai / mAtaMjana vakSaskAra parvata para maMgalAvatI vijaya hai / usakI ratnasaMcayA rAjadhAnI hai / zItA mahAnadI kA jaisA uttarI pArzva hai, vaisA hI dakSiNI pArzva hai / uttarI zItAmukha vana kI jyoM dakSiNI zItAmukha vana hai / vakSaskArakUTa isa prakAra hai-trikUTa, vaizravaNakUTa, aMjanakUTa, mAtaMjanakUTa / sUtra-175,176 vijaya isa prakAra hai-vatsa vijaya, suvatsa vijaya, mahAvatsa vijaya, vatsakAvatI vijaya, ramyavijaya, ramyaka vijaya, ramaNIya vijaya tathA maMgalAvatI vijaya / rAjadhAniyA~ isa prakAra haiM-susImA, kuNDalA, aparAjitA, prabhaMkarA, aMkAvatI, padmAvatI, zubhA tathA ratna-saMcayA / sUtra-177 vatsa vijaya ke dakSiNa meM niSadha parvata hai, uttara meM zItA mahAnadI hai, pUrva meM dakSiNI zItAmukha vana hai tathA pazcima meM trikUTa vakSaskAra parvata hai / usakI susImA rAjadhAnI hai, jo vinItA ke sadRza hai / vatsa vijaya ke anantara trikUTa parvata, tadanantara suvatsa vijaya, isI krama se taptajalA nadI, mahAvatsa vijaya, vaizravaNa kUTa vakSaskAra parvata, vatsAvatI vijaya, mattajalA nadI, ramyavijaya, aMjana vakSaskAra parvata, ramyaka vijaya, unmattajalA nadI, ramaNIya vijaya, mAtaMjana vakSaskAra parvata tathA maMgalAvatI vijaya haiN| sUtra-178 bhagavan ! jambUdvIpa ke mahAvideha kSetra meM saumanasa vakSaskAra parvata kahA~ hai ? gautama ! niSadha varSadhara parvata ke muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 65
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra- 7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra / sUtra uttara meM, andara parvata ke Agneya koNa meM, maMgalAvatI vijaya ke pazcima meM, devakuru ke pUrva meM hai / vaha sarvathA rajatamaya hai, ujjvala hai, sundara hai / vaha niSadha varSadhara parvata ke pAsa 400 yojana UMcA hai / 400 koza jamIna meM gaharA hai / gautama ! saumanasa vakSaskAra parvata para bahuta saumya-svabhAvayukta, kAyakuceSTArahita, sumanaska, manaHkAluSya rahita deva-deviyA~ Azraya lete haiM, vizrAma karate haiM / tadadhiSThAyaka parama RddhizAlI saumanasa nAmaka vahA~ nivAsa karatA hai / athavA gautama ! usakA yaha nAma nitya hai / saumanasa vakSaskAra parvata ke kitane kUTa haiM ? gautama ! sAta haiM sUtra - 179 siddhAyatanakUTa, saumanasakUTa, maMgalAvatIkUTa, devakurukUTa, vimalakUTa, kaMcanakUTa tathA vaziSThakUTa / sUtra - 180 ye saba kUTa 500 yojana UMce haiM / inakA varNana gandhamAdana ke kUToM ke sadRza hai / itanA antara hai- vimalakUTa tathA kaMcanakUTa para suvatsA evaM vatsamitrA nAmaka deviyA~ rahatI haiN| bAkI ke kUToM para, kUToM ke jo-jo nAma haiM, unauna nAmoM ke deva nivAsa karate haiN| meru ke dakSiNa meM unakI rAjadhAniyA~ haiM / bhagavan ! mahAvideha kSetra meM devakuru kahA~ hai ? gautama ! mandara parvata ke dakSiNa meM, niSadha varSadhara parvata ke uttara meM, vidyutprabha vakSaskAra parvata ke pUrva meM, saumanasa parvata ke pazcima meM hai / vaha 11842 - 2 / 19 yojana vistIrNa hai / zeSa varNana uttarakuru sadRza hai / vahA~ padmagandha, mRgagandha, amama, saha, tetalI tathA zanaizcArI, chaha prakAra ke manuSya hote haiM, jinakI vaMza paraMparA - uttarottara calatI hai / sUtra - 181 bhagavan ! devakuru meM citra-vicitra kUTa nAmaka do parvata kahA~ hai ? gautama ! niSadha varSadhara parvata ke uttarI caramAnta se-834-4/7 yojana kI dUrI para zItodA mahAnadI ke pUrva-pazcima ke antarAla meM usake donoM taToM para haiM / unake adhiSThAtR-devoM kI rAjadhAniyA~ meru ke dakSiNa meM hai / sUtra - 182 bhagavan ! devakuru meM niSadha draha kahA~ hai ? gautama ! citra-vicitra kUTa nAmaka parvatoM ke uttarI caramAnta se 834-4/7 yojana kI dUrI para zItodA mahAnadI ke ThIka madhya bhAga meM hai / nIlavAna, uttarakuru, candra, airAvata tathA mAlyavAna-ina drahoM kI jo vaktavyatA hai, vahI niSadha, devakuru, sUra, sulasa tathA vidyutprabha nAmaka drahoM kI samajhanA / unake adhiSThAtR-devoM kI rAjadhAniyA~ meru ke dakSiNa meM hai / sUtra - 183 bhagavan ! devakuru meM kUTazAlmalIpITha-kahA~ hai ? gautama ! mandara parvata ke nairRtya koNa meM, niSadha varSadhara parvata ke uttara meM, vidyutprabha vakSaskAra parvata ke pUrva meM, zItodA mahAnadI ke pazcima meM devakuru ke pazcimArdha ke bIca meM hai / jambU sudarzanA samAna varNana inakA samajhanA / garuDa isakA adhiSThAtR deva hai / rAjadhAnI meru ke dakSi meM hai / yahA~ eka palyopamasthitika deva nivAsa karatA hai / athavA devaguru nAma zAzvata hai / sUtra - 184, 185 bhagavan ! jambUdvIpa ke mahAvideha kSetra meM vidyutprabha vakSaskAra parvata kahA~ hai ? gautama ! niSadha varSadhara parvata ke uttara meM, mandara parvata ke dakSiNa-pazcima meM, devakuru ke pazcima meM tathA padma vijaya ke pUrva meM hai / zeSa varNana mAlyavAna parvata jaisA hai / itanI vizeSatA hai - vaha sarvathA tapanIya-svarNamaya hai / vidyutprabha vakSaskAra parvata ke kitane kUTa batalAye gaye haiM ? gautama ! nau haiM- siddhAyatanakUTa, vidyutprabhakUTa, devakurukUTa, pakSmakUTa, kanakakUTa, sauvatsikakUTa, zItodAkUTa, zatajvala- kUTa, harikUTa / muni dIparatnasAgara kRt " (jambUdvIpaprajJapti)" AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 66
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra sUtra-186 harikUTa ke atirikta sabhI kUTa pA~ca-pA~ca sau yojana UMce haiM / harikUTa harissahakUTa sadRza hai / dakSiNa meM isakI rAjadhAnI hai / kanakakUTa tathA sauvatsikakUTa meM vAriSeNA evaM balAhakA nAmaka do dikkumAriyA~ nivAsa karatI haiM / bAkI ke kUToM meM kUTa-sadRza nAmayukta devatA nivAsa karate haiM / unakI rAjadhAniyA~ meru ke dakSiNa meM hai / vaha vidyutprabha vakSaskAra parvata kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! vidyutprabha vakSaskAra parvata vidyuta kI jyoM-saba ora se avabhAsita hotA hai, udyotita hotA hai, prabhAsita hotA hai-bijalI kI jyoM camakatA hai / vahA~ palyopamaparimita AyuSya-sthiti yukta vidyutprabha deva nivAsa karatA hai, athavA usakA yaha nAma nitya hai| sUtra- 187, 188 ___pakSma vijaya he, azvapurI rAjadhAnI hai, aMkAvatI vakSaskAra parvata hai / supakSma vijaya hai, siMhapurI rAjadhAnI hai, kSIrodA mahAnadI hai / mahApakSma vijaya hai, mahApurI rAjadhAnI hai, pakSmAvatI vakSaskAra parvata hai / pakSmakAvatI vijaya hai, vijayapurI rAjadhAnI hai, zItasrotA mahAnadI hai / zaMkha vijaya hai, aparAjitA rAjadhAnI hai, AzIviSa vakSaskAra parvata hai / kumuda vijaya hai, arajA rAjadhAnI hai, antarvAhinI mahAnadI hai / nalina vijaya hai, azokA rAjadhAnI hai, sukhAvaha vakSaskAra parvata hai / nalinAvatI vijaya hai, vItAzokA rAjadhAnI hai / dAkSiNAtya zItodAmukha vanakhaNDa ke samAna uttarI zItodAmukha vanakhaNDa hai / uttarI zItodAmukha vanakhaNDa meM vapra vijaya hai, vijayA rAjadhAnI he, candra vakSaskAra parvata hai / suvapra vijaya hai, vaijayantI rAjadhAnI hai, UrmimAlinI nadI hai / mahAvapra vijaya hai, jayantI rAjadhAnI hai, sUra vakSaskAra parvata hai / vaprAvatI vijaya hai, aparAjitA rAjadhAnI hai, phenamAlinI nadI hai / valgu vijaya hai, cakrapurI rAjadhAnI hai, nAga vakSaskAra parvata hai / suvalgu vijaya hai, khaDgapurI rAjadhAnI hai, gambhIramAlinI antaranadI hai / gandhila vijaya hai, avadhyA rAjadhAnI hai, deva vakSaskAra parvata hai / gandhilAvatI vijaya hai, ayodhyA rAjadhAnI hai| isI prakAra mandara parvata ke dakSiNI pArzva kA-kathana kara lenA / vahA~ zItodA nadI ke dakSiNI taTa para ye vijaya haiM- pakSma, supakSma, mahApakSma, pakSmakAvatI, zaMkha, kumuda, nalina tathA nlinaavtii| sUtra-189 __rAjadhAniyA~ isa prakAra haiM-azvapurI, siMhapurI, mahApurI, vijayapurI, aparAjitA, arajA, azokA tathA viitshokaa| sUtra- 190,191 vakSaskAra parvata isa prakAra haiM-aMka, pakSma, AzIviSa tathA sukhAvaha / isa kramAnurUpa kUTa sadRza nAmayukta do-do vijaya, dizA-vidizAeM, zItodA kA dakSiNavartI mukhavana tathA uttaravartI mukhavana-ye saba samajha lenA / zItodA ke uttarI pArzva meM ye vijaya haiM vapra, suvapra, mahAvapra, vaprAvatI, valgu, suvalga, gandhila tathA gandhilAvatI / sUtra - 192 rAjadhAniyA~ isa prakAra-vijayA, vaijayantI, jayantI, aparAjitA, cakrapurI, khaDgapurI, avadhyA tathA ayodhyaa| sUtra-193 vakSaskAra parvata isa prakAra haiM-candra parvata, sUra parvata, nAga parvata tathA deva parvata / kSIrodA tathA zItasrotA nAmaka nadiyA~ zItodA mahAnadI ke dakSiNI taTa para antaravAhinI nadiyA~ haiM / UrmimAlinI, phenamAlinI tathA gambhIra mAlinI zItodA mahAnadI ke uttara digvartI vijayoM kI antaravAhinI nadiyA~ haiM / isa krama meM do-do kUTa-apaneapane vijaya ke anurUpa kathanIya haiM / ve avasthita haiN| muni dIparatnasAgara kRt - (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 67
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra 7, 'jambUdvIpaprajJapti sUtra - 194 bhagavan ! jambUdvIpa ke mahAvideha kSetra meM mandara parvata kahA~ hai ? gautama ! uttarakuru ke dakSiNa meM, devakuru ke uttara meM, pUrva videha ke pazcima meM aura pazcima videha ke pUrva meM hai / vaha 99000 yojana UMcA hai, 1000 jamIna meM gaharA hai / vaha mUla meM 10090 -10/19 yojana tathA bhUmitala para 10000 yojana caur3A hai| usake bAda vaha caur3AI kI mAtrA meM kramazaH ghaTatA-ghaTatA Upara ke tala para 1000 yojana caur3A raha jAtA hai / usakI paridhi mUla meM 31910 -3 / 19 yojana, bhUmitala para 31623 yojana tathA UparI tala para kucha adhika 3162 yojana hai| vaha mUla meM vistIrNa-madhya meM saMkSipta-tathA Upara patalA hai / usakA AkAra gAya kI pU~cha ke AkAra jaisA hai / vaha sarvaratnamaya hai, svaccha hai, sukomala hai| vaha eka padmavaravedikA dvArA tathA eka vanakhaNDa dvArA cAroM ora se ghirA huA hai / bhagavan! mandara parvata para kitane vana haiM ? gItama cAra bhadrazAlavana, nandanavana, saumanasavana tathA paMDaka ! vana / bhadrazAlavana kahA~ hai ? gautama! mandara parvata para usake bhUmibhAga para hai| vaha pUrva-pazcima lambA evaM uttaradakSiNa caur3A hai| vaha saumanasa, vidyutprabha, gandhamAdana tathA mAlyavAna nAmaka vakSaskAra parvatoM dvArA zItA tathA zItodA nAmaka mahAnadiyoM dvArA ATha bhAgoM meM vibhakta hai / vaha mandara parvata ke pUrva-pazcima bAIsa-bAIsa hajAra yojana lambA hai, uttara-dakSiNa ar3hAI sau-ar3hAI sau yojana caur3A hai / - vaha eka padmavaravedikA dvArA tathA eka vana-khaNDa dvArA cAroM ora se ghirA huA hai / vaha kAle, nIle pattoM se Acchanna hai, vaisI AbhA se yukta hai| deva deviyA~ vahA~ Azraya lete haiM, vizrAma lete haiM-mandara parvata ke pUrva meM bhadrazAlavana meM pacAsa yojana jAne para eka vizAla siddhAyatana AtA hai / vaha pacAsa yojana lambA hai, paccIsa yojana caur3A hai tathA chattIsa yojana UMcA hai / vaha saikar3oM khaMbhoM para TikA hai| usa siddhAyatana kI tIna dizAoM meM tIna dvAra haiN| ve dvAra ATha yojana UMce tathA cAra yojana caur3e haiN| unake praveza mArga bhI utane hI haiN| unake zikhara zveta haiM, uttama svarNa nirmita haiN| usake bIcoMbIca eka vizAla maNipIThikA hai| vaha ATha yojana lambI-caur3I hai, cAra yojana moTI hai, sarvaratnamaya hai, svaccha hai, ujjvala hai| usa maNipIThikA ke Upara devacchandaka hai / vaha ATha yojana lambA-caur3A hai / vaha kucha adhika ATha yojana UMcA hai / jinapratimA, devacchandaka, dhUpadAna Adi kA varNana pUrvavat hai / mandara parvata ke dakSiNa meM bhadrazAla vana meM pacAsa yojana jAne para vahA~ usakI cAroM dizAoM meM cAra siddhAyatana haiN| sUtra- 195 vakSaskAra / sUtra mandara parvata ke - IzAna koNa meM bhadrazAla vana meM pacAsa yojana jAne para padmA, padmaprabhA, kumudA tathA kumudaprabhA nAmaka cAra puSkariNiyA~ AtI haiN| ve pacAsa yojana lambI, paccIsa yojana caur3I tathA daza yojana jamIna meM gaharI hai| una puSkariNiyoM ke bIca meM devarAja IzAnendra kA uttama prAsAda hai vaha pA~ca sau yojana UMcA aura ar3hAI sau yojana caur3A hai| mandara parvata ke Agneya koNa meM utpalagulmA, nalinA, utpalA tathA utpalo-jjvalA nAmaka puSkariNiyA~ haiN| unake bIca meM uttama prAsAda haiN| devarAja zakrendra vahA~ saparivAra rahatA hai| mandara parvata kenairRtya koNa meM bhRMgA, bhRMganibhA, aMjanA evaM aMjanaprabhA nAmaka puSkariNiyA~ haiM / zakrendra vahA~ kA adhiSThAtR deva hai / mandara parvata ke-IzAna koNa meM zrIkAntA, zrIcandrA, zrImahitA tathA zrInilayA nAmaka puSkariNiyA~ haiM / bIca meM uttama prAsAda haiN| vahA~ IzAnendra deva nivAsa karatA hai| bhagavan ! mandara parvata para bhadrazAla vana meM dizAhastikUTakitane haiM ? gautama ! ATha padmottara, nIlavAn, suhastI, aMjanagiri, kumuda, palAza, avataMsa tathA rocanAgiri / sUtra- 196 bhagavan ! padmottara nAmaka dighastikUTa kahA~ hai ? gautama mandara parvata ke IzAna koNa meM tathA pUrva diggata zItA mahAnadI ke uttara meM hai| vaha 500 yojana UMcA tathA 500 koza jamIna meM gaharA hai| usakI caur3AI tathA muni dIparatnasAgara kRt" (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra hinda- anuvAda" Page 68
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra paridhi cullahimavAn parvata ke samAna hai| vahA~ padmottara deva nivAsa karatA hai| usakI rAjadhAnI-IzAna koNa meM hai| nIlavAn nAmaka dighastikUTa mandara parvata ke-Agneya koNa meM tathA pUrva dizAgata zItA mahAnadI ke dakSiNa meM haiM / vahA~ nIlavAn deva nivAsa karatA hai / usakI rAjadhAnI-Agneya koNa meM hai / suhastI nAmaka dighastikUTa mandara parvata ke-Agneya koNa meM tathA dakSiNa-dizAgata zItodA mahAnadI ke pUrva meM hai / vahA~ suhastI deva nivAsa karatA hai| usakI rAjadhAnI-Agneya koNa meM hai / aMjanagiri nAmaka dighastikUTa mandara parvata ke-nairRtya koNa meM tathA dakSiNa -dizAgata zItodA mahAnadI ke pazcima meM hai / aMjanagiri nAmaka adhiSThAyaka deva hai / rAjadhAnI-nairRtya ko meM hai / kumuda nAmaka vidizAgata hastikUTa mandara parvata ke-nairRtya koNa meM tathA pazcima-digvartI zItodA mahAnadI ke dakSiNa meM hai| vahA~ kumuda deva nivAsa karatA hai / rAjadhAnI-nairRtya koNa meM hai / palAza nAmaka vidighastikUTa mandara parvata ke-vAyavya koNa meM evaM pazcima digvartI zItodA mahAnadI ke uttara meM hai / palAza deva nivAsa karatA hai / rAjadhAnIvAyavya koNa meM hai| avataMsa nAmaka vidighastikUTa mandara parvata ke-vAyavya koNa tathA uttara diggata zItA mahAnadI ke pazcima meM hai / avataMsa deva nivAsa karatA hai / rAjadhAnI-vAyavya koNa meM hai / rocanagiri nAmaka dighastikUTa mandara parvata ke-IzAna koNa meM aura uttara diggata zItA mahAnadI ke pUrva meM hai / rocanAgiri deva nivAsa karatA hai| rAjadhAnI-IzAna koNa meM hai| sUtra - 197 bhagavan ! nandanavana kahA~ hai ? gautama ! bhadrazAlavana ke bahuta samatala evaM ramaNIya bhUmibhAga se pA~ca sau yojana Upara jAne para hai / cakravAlaviSkambha-ke saba ora se samAna, vistAra kI apekSA se vaha 500 yojana hai, gola hai / usakA AkAra valaya-ke sadRza hai, saghana nahIM hai, madhya meM valaya kI jyoM zuSira hai / vaha mandara parvatoM ko cAroM ora se pariveSTita kiye hue hai / nandanavana ke bAhara meru parvata kA vistAra 9954-6/19 yojana hai / bAhara usakI paridhi kucha adhika 31479 yojana hai / bhItara usakA vistAra 8944-6/19 yojana hai / usakI paridhi 28316-8/19 yojana hai / vaha eka padmavaravedikA dvArA tathA eka vanakhaNDa dvArA cAroM ora se pariveSTita hai / vahA~ deva-deviyA~ Azraya lete haiM-mandara parvata ke rUpa meM eka vizAla siddhAyatana hai / aise cAroM dizAoM meM cAra siddhAyatana haiM / vidizAoM meM puSkariNiyA~ haiM / nandanavana meM kitane kUTa haiM ? gautama ! nau, nandanavanakUTa, mandarakUTa, niSadhakUTa, himavatkUTa, rajatakUTa, rucakakUTa, sAgaracitrakUTa, vajrakUTa tathA balakUTa / bhagavan ! nandanavanakUTa kahA~ hai ? gautama ! mandara parvata para pUrva dizAvartI siddhAyatana ke uttara meM, IzAna koNavartI uttama prAsAda ke dakSiNa meM hai| sabhI kUTa 500 yojana UMce haiM / nandanavanakUTa para meghaMkarA devI nivAsa karatI hai| usakI rAjadhanI-IzAnakoNa meM hai| ina dizAoM ke antargata pUrva dizAvartI bhavana ke dakSiNa meM, Agneya koNavartI uttama prAsAda ke uttara meM mandarakUTa para pUrva meM meghavatI rAjadhAnI hai / dakSiNa dizAvartI bhavana ke pUrva meM, AgneyakoNavartI uttama prAsAda ke pazcima meM niSadhakUTa para sumeghA devI hai / dakSiNa meM usakI rAjadhAnI hai / dakSiNa dizAvartI bhavana ke pazcima meM, -nairRtyakoNavartI uttama prAsAda ke pUrva meM haimavatakUTa para hemamAlinI devI hai / usakI rAjadhAnI dakSiNa meM hai / pazcima dizAvartI bhavana ke dakSiNa meM, -nairRtyakoNavartI uttama prAsAda ke uttara meM rajatakUTa para suvatsA devI hai / pazcima meM usakI rAjadhAnI hai / pazcimadigvartI bhavana ke uttara meM, vAyavyakoNavartI uttama prAsAda ke dakSiNa meM rucaka kUTa para vatsamitrA devI nivAsa karatI hai| pazcima meM usakI rAjadhAnI hai| uttaradigvartI bhavana ke pazcima meM, vAyavyakoNavartI uttama prAsAda ke pUrva meM sAgaracitra kUTa para vajrasenA devI nivAsa karatI hai / uttara meM usakI rAjadhAnI hai / uttaradigvartI bhavana ke pUrva meM, -IzAnakoNavartI uttama prAsAda ke pazcima meM vajrakUTa para balAhakA devI nivAsa karatI hai / usakI rAjadhAnI uttara meM hai / balakUTa kahA~ hai ? gautama ! mandara parvata ke IzAna koNa meM nandanavana ke antargata hai / usakA pramANa, vistAra harissahakUTa sadRza hai / itanA antara hai-usakA adhiSThAyaka bala deva hai| usakI rAjadhAnI-IzAna koNa meM hai| muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 69
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra sUtra-198 bhagavan ! saumanasavana kahA~ hai ? gautama ! nandanavana ke bahuta samatala evaM ramaNIya bhUmibhAga se 62500 yojana Upara jAne para hai| vaha cakravAla-viSkambha se pA~ca sau yojana vistIrNa hai, gola hai, valaya ke AkAra kA hai| vaha mandara parvata ko cAroM ora se pariveSTita kiye hue hai| vaha parvata se bAhara 4272-8/19 yojana vistIrNa hai| bAhara usakI paridhi 13511-6/19 yojana hai / bhItarI bhAga meM 3272-8/19 yojana vistIrNa hai / parvata ke bhItarI bhAga se saMlagna usakI paridhi 10349-3/19 yojana hai / vaha eka padmavaravedikA tathA eka vanakhaNDa dvArA cAroM ora se ghirA huA hai / vaha vana kAle, nIle Adi pattoM se, latAoM se ApUrNa hai| unakI kRSNa, nIla AbhA dyotita hai| vahA~ deva-deviyA~ Azraya lete haiN| usameM Age zakrendra tathA IzAnendra ke uttama prAsAda haiN| sUtra - 199 bhagavan ! paNDakavana kahA~ hai ? gautama ! somanasavana ke bahuta samatala tathA ramaNIya bhUmibhAga se 36000 yojana Upara jAne para mandara parvata ke zikhara para hai / cakravAla viSkambha se vaha 494 yojana vistIrNa hai, gola hai, valaya ke AkAra jaisA usakA AkAra hai / vaha mandara parvata kI cUlikA ko cAroM ora se pariveSTita kara sthita hai| usakI paridhi kucha adhika 3162 yojana hai / vaha eka padmavaravedikA dvArA tathA eka vanakhaNDa dvArA ghirA hai / vaha kAle, nIle Adi pattoM se yukta hai / deva-deviyA~ vahA~ Azraya lete haiM / paNDakavana ke bIcoM-bIca mandara cUlikA hai / vaha cAlIsa yojana UMcI hai / mUla meM bAraha yojana, madhya meM ATha yojana tathA Upara cAra yojana caur3I hai / mUla meM usakI paridhi kucha adhika 37 yojana, bIca meM kucha adhika 25 yojana tathA Upara kucha adhika 12 yojana hai / vaha mUla meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta tathA Upara patalI hai / usakA AkAra gAya ke pU~cha ke sadRza hai / vaha sarvathA vaiDUrya ratanamaya hai-vaha eka padmavaravedikA dvArA cAroM ora se saMparivRtta hai| Upara bahuta samatala evaM sundara bhUmibhAga hai / usake bIca meM siddhAyatana hai / vaha eka koza lambA, AdhA koza caur3A, kucha kama eka koza UMcA hai, saikar3oM khambhoM para TikA hai / usa siddhAyatana kI tIna dizAoM meM tIna daravAje haiM / ve daravAje ATha yojana UMce haiM / ve cAra yojana caur3e haiM / unake praveza-mArga bhI utane hI haiM / usa (siddhAyatana) ke sapheda, uttama svarNamaya zikhara haiM / usake bIcoM bIca eka vizAla maNipIThikA hai / vaha ATha yojana lambI-caur3I hai, cAra yojana moTI hai, sarvaratnamaya hai, svaccha hai / usa maNipIThikA ke Upara devAsana hai / vaha ATha yojana lambA-caur3A hai, kucha adhika ATha yojana UMcA hai / jinapratimA, devacchandaka, dhUpadAna Adi kA varNana pUrvAnurUpa hai / mandara parvata kI cUlikA ke pUrva meM paNDakavana meM pacAsa yojana jAne para eka vizAla bhavana AtA hai| zakrendra evaM IzAnendra vahA~ ke adhiSThAyaka deva haiN| sUtra-200 bhagavan ! paNDakavana meM kitanI abhiSeka zilAeM haiM ? gautama ! cAra, - pANDuzilA, pANDukambalazilA, raktazilA tathA raktakambalazilA / paNDakavana meM pANDuzilA kahA~ hai ? gautama ! mandara parvata kI cUlikA ke pUrva meM paNDakavana ke pUrvI chora para hai / vaha uttara-dakSiNa lambI tathA pUrva-pazcima caur3I hai / usakA AdhAra ardha candra ke AkAra-jaisA hai / vaha 500 yojana lambI, 250 yojana caur3I tathA 4 yojana moTI hai / vaha sarvathA svarNamaya hai, svaccha hai, padmavaravedikA tathA vanakhaNDa dvArA cAroM ora se saMparivRtta hai | usa pANDuzilA ke cAroM ora cAroM dizAoM meM tIna-tIna sIr3hiyA~ hai / usa pANDuzilA para bahuta samatala evaM sundara bhUmibhAga hai / usa para deva Azraya lete haiM / usa bhUmibhAga ke bIca meM uttara tathA dakSiNa meM do siMhAsana haiM / ve 500 dhanuSa lambe-caur3e aura 250 dhanuSa vahA~ jo uttara digvartI siMhAsana hai, vahA~ bahata se bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika devadeviyA~ kaccha Adi vijayoM meM utpanna tIrthaMkaro kA abhiSeka karate haiM / vahA~ jo dakSiNa digvartI siMhAsana hai, vahA~ bahuta se bhavanapati, yAvat vaimAnika deva-deviyA~ vatsa Adi vijayoM meM utpanna tIrthaMkaroM kA abhiSeka karate haiN| muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 70
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra bhagavan ! paNDakavana meM pANDukambalazilA kahA~ hai ? gautama ! mandara parvata kI cUlikA ke dakSiNa meM, paNDakavana ke dakSiNI chora para hai / usakA pramANa, vistAra pUrvavat hai / usake bhUmibhAga ke bIcoMbIca eka vizAla siMhAsana hai / usakA varNana pUrvavat hai / vahA~ bhavanapati Adi deva-deviyoM dvArA bharatakSetrotpanna tIrthaMkaroM kA abhiSeka kiyA jAtA hai / paNDakavana meM raktazilA kahA~ hai ? gautama ! mandara parvata kI cUlikA ke pazcima meM, paNDakavana ke pazcimI chora para hai / usakA pramANa, vistAra pUrvavat hai / vaha sarvathA tapanIya svarNamaya hai, svaccha hai / usake uttaradakSiNa do siMhAsana haiM / unameM jo dakSiNI siMhAsana hai, vahA~ bahuta se bhavanapati Adi deva-deviyoM dvArA pakSmAdika vijayoM meM utpanna tIrthaMkaroM kA abhiSeka kiyA jAtA hai / jo uttarI siMhAsana hai, vahA~ bahuta se vapra Adi vijayoM meM utpanna tIrthaMkaroM kA abhiSeka kiyA jAtA hai / bhagavan ! paNDakavana meM raktakambalazilA kahA~ hai ? gautama ! mandara parvata kI cUlikA ke uttara meM, paNDakavana ke uttarI chora para hai / sampUrNataH tapanIya svarNamaya tathA ujjvala hai| usake bIcoM-bIca eka siMhAsana hai| vahA~ airAvatakSetra meM utpanna tIrthaMkaroM kA abhiSeka kiyA jAtA hai| sUtra-201 bhagavan ! mandara parvata ke kitane kANDa-haiM ? gautama ! tIna, -adhastana, madhyama tathA uparitanakANDa / mandara parvata kA adhastanavibhAga kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA, -pRthvI, upala, vajra tathA zarkaramaya / usakA madhyamavibhAga cAra prakAra kA hai-aMkaratnamaya, sphaTikamaya, svarNamaya tathA rajatamaya / usakA uparitana vibhAga ekAkAra-hai / vaha sarvathA jambUnada-svarNamaya hai / mandara parvata kA adhastana 1000 yojana UMcA hai / madhyama vibhAga 63000 yojana UMcA hai| uparitana vibhAga 36000 yojana UMcA hai| yoM usakI UMcAI kA kula parimANa 100000 yojana hai| sUtra- 202-204 bhagavan ! mandara parvata ke kitane nAma batalAye haiM ? gautama ! solaha- mandara, meru, manorama, sudarzana, svayaMprabha, girirAja, ratnoccaya, ziloccaya, lokamadhya, lokanAbhi / accha, sUryAvarta, sUryAvaraNa, uttama, digAdi tathA avataMsa / sUtra- 205 bhagavan ! vaha mandara parvata kyoM kahalAtA hai ? gautama ! mandara parvata para mandara nAmaka parama RddhizAlI, palyopama ke AyuSyavAlA deva nivAsa karatA hai, athavA yaha nAma zAzvata hai| sUtra- 206, 207 bhagavan ! jambUdvIpa kA nIlavAn varSadhara parvata kahA~ hai ? gautama ! mahAvideha kSetra ke uttara meM, ramyaka kSetra ke dakSiNa meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM, pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM hai / niSadha parvata ke samAna hai / itanA antara hai-dakSiNa meM isakI jIvA hai. uttara meM dhanapaSThabhAga hai / usameM kesarI draha hai / dakSiNa meM usase zItA mahAnadI nikalatI hai| vaha uttarakaru meM bahatI hai| Age yamaka parvata tathA nIlavAna, uttarakaru, candra, airAvata evaM mAlyavAna draha ko do bhAgoM meM bA~TatI hai / usameM 8400 nadiyA~ milatI haiM / unase ApUrNa hokara vaha bhadrazAla vana meM bahatI hai| jaba mandara parvata do yojana dUra rahatA hai, taba vaha pUrva kI ora jhur3atI hai, nIce mAlyavAn vakSaskAra parvata ko vidIrNa -kara mandara parvata ke pUrva meM pUrva videha kSetra ko do bhAgoM meM bA~TatI hai / eka-eka cakravartIvijaya meM usameM aThThAIsaaThThAIsa hajAra nadiyA~ milatI haiM / yo kula 532000 nadiyoM se ApUrNa vaha nIce vijayadvAra kI jagatI ko vidIrNa kara pUrvI lavaNasamudra meM mila jAtI hai / nArIkAntA nadI uttarAbhimukha hotI huI bahatI hai / jaba gandhApAti vRttavaitADhya parvata eka yojana dUra raha jAtA hai, taba vaha vahA~ se pazcima kI ora mur3a jAtI hai / nIlavAn varSadhara parvata ke nau kUTa haiM- yathA siddhAyatanakUTa, nIlavatkUTa, pUrvavidehakUTa, zItAkUTa, kIrtikUTa, nArIkAntAkUTa, aparavidehakUTa, ramyakamuni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 71
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra kUTa, tathA upadarzanakUTa / sUtra - 208 ye saba kUTa pA~ca sau yojana UMce haiM / inake adhiSThAtR devoM kI rAjadhAniyA~ meru ke uttara meM hai / bhagavan ! nIlavAn varSadhara parvata isa nAma se kyoM pukArA jAtA hai ? gautama ! vahA~ nIlavarNayukta, nIla AbhAvAlA parama RddhizAlI nIlavAn deva nivAsa karatA hai, nIlavAn varSadhara parvata sarvathA vaiDUryaratnamaya-hai / athavA usakA yaha nAma nitya hai| sUtra-209 bhagavan ! jambUdvIpa kA ramyaka kSetra kahA~ hai ? gautama ! nIlavAn varSadhara parvata ke uttara meM, rukmI parvata ke dakSiNa meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM, pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM hai / usakI jIvA dakSiNa meM hai, dhanupRSThabhAga uttara meM hai| bAkI varNana harivarSa sadRza hai / ramyak kSetra meM gandhApAtI vRttavaitADhya parvata kahA~ hai ? gautama ! narakAntA nadI ke pazcima meM, nArIkAntA nadI ke pUrva meM ramyaka kSetra ke bIcoM bIca hai / vaha vikaTApAtI vRttavaitADhya samAna hai| vahA~ parama RddhizAlI palyopama AyuSya yukta padma deva nivAsa karatA hai / usakI rAjadhAnI uttara meM hai / vaha kSetra ramyakavarSa kyoM kahalAtA hai ? gautama ! ramyakavarSa sundara, ramaNIya hai evaM usameM ramyaka nAmaka deva nivAsa karatA hai, ataH vaha ramyakavarSa kahA jAtA hai| bhagavan ! jambUdvIpa meM rukmI varSadhara parvata kahA~ hai ? gautama ! ramyaka varSa ke uttara meM, hairaNyavata varSa ke dakSiNa meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM, pazcima lavaNasamudra ke pUrva meM hai / vaha pUrva-pazcima lambA tathA uttara-dakSiNa caur3A hai / vaha mahAhimavAn varSadhara parvata ke sadRza hai / itanA antara hai-usakI jIvA dakSiNa meM hai| usakA dhanupRSThabhAga uttara meM hai / vahA~ mahApuNDarIka draha hai / usake dakSiNa toraNa se narakAntA nadI nikalatI hai / pUrvI lavaNasamudra meM mila jAtI hai / rUpyakulA nAmaka nadI mahApuNDarIka draha ke uttarI toraNa se nikalatI hai / vaha pazcimI lavaNasamudra meM mila jAtI hai / rukmI varSadhara parvata ke kitane kUTa haiM ? gautama ! ATha kUTa haiM / yathAsUtra-210 siddhAyatanakUTa, rukmIkUTa, ramyakakUTa, narakAntAkUTa, buddhikUTa, rUpyakUlAkUTa, hairaNyavatakUTa tathA mnnikaaNcnkuutt| sUtra - 211 ye sabhI kUTa pA~ca-pA~ca sau yojana UMce haiM / uttara meM inakI rAjadhAniyA~ hai / bhagavan ! vaha rukmI varSadhara parvata kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! rukmI varSadhara parvata rajata-niSpanna rajata kI jyoM AbhAmaya evaM sarvathA rajatamaya hai / vahA~ palyopamasthitika rukmI nAmaka deva nivAsa karatA hai, isalie vaha rukmI varSadhara parvata kahA jAtA hai / bhagavana ! jambadIpa kA hairaNyavata kSetra kahA~ hai? gautama ! rukmI varSadhara parvata ke uttara meM, zikharI varSadhara parvata ke dakSiNa meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM tathA pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM hai / usakI jIvA dakSiNa meM hai, dhanupRSThabhAga uttara meM hai| bAkI varNana haimavata-sadRza hai|| hairaNyavata kSetra meM mAlyavatparyAya vRttavaitADhya parvata kahA~ hai ? gautama ! suvarNakalA mahAnadI ke pazcima meM, rUpyakUlA mahAnadI ke pUrva meM hairaNyavata kSetra ke bIcoMbIca hai / zabdApAtI vRtta vaitADhya ke samAna mAlyavatparyAya hai| vahA~ parama RddhizAlI, eka palyopama AyuSyayukta prabhAsa deva nivAsa karatA hai / ina kAraNoM se vaha mAlyavatparyAya vRtta vaitADhya kahA jAtA hai / rAjadhAnI uttara meM hai / hairaNyavata kSetra nAma kisa kAraNa kahA jAtA hai ? gautama ! hairaNyavata kSetra rukmI tathA zikharI varSadhara parvatoM se do ora se ghirA huA hai / vaha nitya hiraNya-detA hai, nitya svarNa prakAzita karatA hai, jo svarNamaya zilApaTTaka Adi ke rUpa meM vahA~ yaugalika manuSyoM ke zayyA, Asana Adi upakaraNoM ke rUpa meM upayoga meM AtA hai, vahA~ hairaNyavata deva nivAsa karatA hai, isalie vaha hairaNyavata kSetra kahA muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 72
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra- 7, 'jambUdvIpaprajJapti' jAtA hai / bhagavan ! jambUdvIpa ke antargat zikharI varSadhara kahA~ hai ? gautama ! hairaNyavata ke uttara meM, airAvata ke dakSiNa meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM tathA pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM zikharI varSadhara parvata hai / usakI jIvA dakSiNa meM hai / usakA dhanupRSThabhAga uttara meM hai bAkI varNana culla himavAn ke anurUpa hai / usa para puNDarIkadraha hai / usake dakSiNa toraNa se suvarNakUlA mahAnadI nikalatI hai / vaha rohitAMzA kI jyoM pUrvI lavaNasamudra meM milatI hai / raktA mahAnadI pUrva meM tathA raktavatI pazcima meM bahatI hai / zikharI varSadhara parvata ke kitane kUTa haiM ? gautama ! gyAraha - siddhAyatanakUTa, zikharIkUTa, hairaNyavatakUTa, suvarNakUlAkUTa, surAdevIkUTa, raktAkUTa, lakSmIkUTa, raktAvatIkUTa, ilAdevIkUTa, airAvatakUTa, tigiMcchakUTa / ye sabhI kUTa pA~ca-pA~ca sau yojana UMce haiM / inake adhiSThAtR devoM kI rAjadhAniyA~ uttara meM haiM / yaha parvata zikharI varSadhara parvata kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! zikharI varSadhara parvata para bahuta se kUTa usI ke-se AkAra meM avasthita haiM, vahA~ zikharI deva nivAsa karatA hai, isa kAraNa zikharI varSadhara parvata kahA jAtA hai / vakSaskAra / sUtra bhagavan ! jambUdvIpa ke antargat airAvata kSetra kahA~ hai ? gautama ! zikharI varSadhara parvata ke uttara meM, uttarI lavaNasamudra ke dakSiNa meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM tathA pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM hai / vaha sthANu-bahula hai, kaMTakabahula hai, ityAdi varNana bharatakSetra kI jyoM hai / vahA~ airAvata nAmaka cakravartI hotA hai, airAvata nAmaka adhiSThAtR - deva haiM, isa kAraNa vaha airAvata kSetra kahA jAtA hai| vakSaskAra-4 kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (jambUdvIpaprajJapti)" AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 73
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra- 7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra-5- 'jyotiSka' vakSaskAra / sUtra sUtra - 212 jaba eka eka-kisI bhI cakravartI-vijaya meM tIrthaMkara utpanna hote haiM, usa kAla - usa samaya-adholokavAstavyA, mahattarikA-ATha dikkumArikAeM, jo apane kUToM, bhavanoM aura prAsAdoM meM apane 4000 sAmAnika devoM, saparivAra cAra mahattarikAoM, sAta senAoM, sAta senApati devoM, 16000 AtmarakSaka devoM tathA anya aneka bhavanapati evaM vAnavyantara devadeviyoM se saMparivRtta, nRtya, gIta, paTutA pUrvaka bajAye jAte vINA, jhIMjha, Dhola evaM mRdaMga kI bAdala jaisI gaMbhIra tathA madhura dhvani ke bIca vipula sukhopabhoga meM abhirata hotI hai / sUtra - 213 vaha ATha dikkumArikA hai- bhogaMkarA, bhogavatI, subhogA, bhogamAlinI, toyadhArA, vicitrA, puSpamAlA aura aninditA / sUtra - 214 jaba ve adholokavAsinI ATha dikkumArikAeM apane AsanoM ko calita hote dekhatI haiM, ve apane avadhijJAna kA prayoga karatI haiM / tIrthaMkara ko dekhatI haiN| kahatI haiM- jambUdvIpa meM tIrthaMkara utpanna hue haiM / atIta, pratyutpanna tathA anAgata-adholokavAstavyA hama ATha mahattarikA dizAkumAriyoM kA yaha paraMparAgata AcAra hai ki hama bhagavAn tIrthaMkara kA janma mahotsava manAeM, ataH hama caleM, bhagavAn kA janmotsava Ayojita kreN| yoM kahakara Abhiyogika devoM ko kahatI haiM- devAnupriyoM ! saikar3oM khaMbhoM para avasthita sundara yAna - vimAna kI vikurvaNA karo-ve Abhiyogika deva saikar3oM khaMbhoM para avasthita yAna - vimAnoM kI racanA karate haiM, yaha jAnakara ve adholokavAstavyA gauravazIlA dikkumAriyA~ harSita evaM parituSTa hotI haiM / unameM se pratyeka apane-apane 4000 sAmAnika devoM yAvat tathA anya aneka deva-deviyoM ke sAtha divya yAna- vimAnoM para ArUDha hotI haiM / saba prakAra kI Rddhi evaM dyuti se samAyukta, bAdala kI jyoM ghaharAte-gUMjate mRdaMga, Dhola Adi vAdyoM kI dhvani ke sAtha utkRSTa divya gati dvArA jahA~ tIrthaMkara kA janmabhavana hotA hai, vahA~ AtI haiM / divya vimAnoM meM avasthita ve bhagavAn tIrthaMkara ke janmabhavana kI tIna bAra pradakSiNA karatI haiM / IzAna koNa meM apane vimAnoM ko, jaba ve bhUtala se cAra aMgula UMce raha jAte haiM, ThaharAtI haiM / 4000 sAmAnika devoM yAvat deva-deviyoM se saMparivRtta ve divya vimAnoM se nIce utaratI haiM / I saba prakArakI samRddhi lie, jahA~ tIrthaMkara tathA unakI mAtA hotI hai, vahA~ AtI haiN| tIna pradakSiNAeM karatI haiM, hAtha jor3e, aMjali bA~dhe, tIrthaMkaramAtA se kahatI haiM- 'ratnakukSidhArike, jagatpradIpadAyike, hama Apako namaskAra karatI haiM / samasta jagat ke lie maMgalamaya, netrasvarUpa, mUrtta, samasta jagat ke prANiyoM ke lie vAtsalyamaya, hitaprada mArga upadiSTa karanevAlI, vibhu, jina, jJAnI, nAyaka, buddha, bodhaka, yoga-kSemakArI, nirmama, uttama kula, kSatriya-jAti meM udbhUta, lokottama kI Apa jananI haiN| Apa dhanya, puNya evaM kRtArtha- haiM / adholokanivAsinI hama ATha pramukha dizAkumArikAeM bhagavAn tIrthaMkara kA janmamahotsava manAyeMgI ataH Apa bhayabhIta honA / yoM kahakara ve IzAna koNa meM jAtI haiM / vaikriya samudghAta dvArA apane Atma-pradezoM ko zarIra se bAhara nikAlatI haiM / unheM saMkhyAta yojana taka daNDAkAra pariNata karatI haiM / phira dUsarI bAra vaikriya samudghAta karatI haiM, saMvartaka vAyu kI vikurvaNA karatI haiM / usa ziva, mRdula, anuddhUta, bhUmitala ko nirmala, svaccha karanevAle, manohara, puSpoM kI sugandha se suvAsita, tiryak, vAyu dvArA bhagavAn tIrthaMkara ke yojana parimita parimaNDala ko cAroM ora se sammArjita karatI haiM / jaise eka taruNa, baliSTha, yugavAn, yuvA, alpAtaMka, nIroga, sthirAgrahasta, dRDhapANipAda, pRSThAntorupariNat, ahInAMga, jisake kaMdhe gaThIle, vRtta evaM valita hue, hRdaya kI ora jhuke hue mAMsala evaM suSTa ho, camar3e ke bandhanoM ke yukta mudgara Adi upakaraNa jyoM jinake aMga majabUta hoM, donoM bhujAeM do eka-jaise tAr3a muni dIparatnasAgara kRt " (jambUdvIpaprajJapti)" AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 74
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra- 7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra / sUtra vRkSoM kI jyoM hoM, jo garta Adi lAMghane meM, kUdane meM, teja calane meM, pramardana se kar3I vastu ko cUra-cUra kara DAlane meM sakSama hoM, jo cheka, dakSa, praSTha, kuzala, meghAvI, nipuNa, aisA karmakara lakar3A khajUra ke pattoM se banI bar3I jhAr3U ko, daNDayukta lekara rAjamahala ke AMga, rAjAntaHpura, deva mandira, sabhA, prapA, jalasthAna, ArAma, udyAna, bAga ko ora se jhAr3a kara sApha kara detA hai, usI prakAra ve dikkumAriyA~ saMvartaka vAyu dvArA tinake, patte, lakar3iyA~, kacarA, azuci, acokSa, pUtika, durgandhayukta padArthoM ko uThAkara, parimaNDala se bAhara ekAnta meM DAla detI haiM / phira ve dikkumArikAeM bhagavAn tIrthaMkara tathA unakI mAtA ke pAsa AtI / unase na adhika samIpa tathA na adhika dUra avasthita ho AgAna aura parigAna karatI haiM / sUtra - 215 usa kAla, usa samaya, UrdhvalokavAstavyA-ATha dikkumArikAoM ke, jo apane kUToM para, apane bhavanoM meM, apane uttama prAsAdoM meM apane cAra hajAra sAmAnika devoM, yAvat aneka bhavanapati evaM vAnavyantara deva - deviyoM se saMparivRtta, nRtya, gIta evaM tumula vAdya-dhvani ke bIca vipula sukhopabhoga meM abhirata hotI haiM / sUtra - 216 yaha dikkumArikAeM hai- meghaMkarA, meghavatI, sumeghA, meghamAlinI, suvatsA, vatsamitrA, vAriSeNA tathA balAhakA / sUtra - 217 taba una devI ke Asana calita hote haiM, zeSa pUrvavat / ve dikkumArikAeM bhagavAn tIrthaMkara kI mAtA se kahatI haiM- devAnupriye ! hama urdhvalokavAsinI dikkumArikAeM bhagavAn kA janma mahotsava manAyeMgI / ataH Apa bhayabhIta mata honA / yoM kahakara ve IzAna koNa meM calI jAtI haiM / yAvat ve AkAza meM bAdaloM kI vikurvaNA karatI haiM, ve (bAdala) zIghra hI garajate haiM, unameM bijaliyA~ camakatI haiM tathA ve tIrthaMkara janma-bhavana ke cAroM ora yojanaparimita parimaMDala miTTI ko Asikta, zuSka rakhate hue manda gati se, dhUla, miTTI jama jAe, itane se dhIme vega se uttama sparzayukta divya sugandhayukta jhiramira jhiramira jala barasAte haiM / usameM dhUlanihata, naSTa, bhraSTa, prazAnta tathA upazAnta ho jAtI haiM / aisA kara ve bAdala zIghra hI uparata ho jAte haiM / phira ve UrdhvalokavAstavyA ATha dikkumArikAeM puSpoM ke bAdaloM kI vikurvaNA karatI haiM / una vikurvita phUloM ke bAdala jora-jora se garajate haiM, usI prakAra, kamala, velA, gulAba Adi dedIpyamAna, paMcaraMge, vRttasahita phUloM kI itanI vipula vRSTi karate haiM ki unakA ghuTane-ghuTane taka UMcA Dhera ho jAtA hai / phira ve kAle agara, uttama kundaruka, lobAna tathA dhUpa kI gamagamAtI mahaka se vahA~ ke vAtAvaraNa ko bar3A manojJa, utkRSTa surabhimaya banA detI hai / sugaMdhita dhueM kI pracuratA se vahA~ gola-gola dhUmamaya challe se banane lagate haiM / yoM ve dikkumArikAeM usa bhUbhAga ko suravara-ke abhigamana yogya banA detI haiN| aisA kara ve bhagavAn tIrthaMkara evaM unakI mA~ ke pAsa AtI haiM / vahA~ Akara AgAna, parigAna karatI haiN| sUtra - 218, 219 usa kAla, usa samaya pUrvadigvartI rucakakUTa-nivAsinI ATha dikkumArikAeM apane-apane kUToM para sukhopabhoga karatI huI vihAra karatI haiN| unake nAma isa prakAra hai- nandottarA, nandA, AnandA, nandivardhanA, vijayA, vaijayantI, jayantI tathA aparAjitA / sUtra - 220, 221 avaziSTa varNana pUrvavat hai / devAnupriye ! pUrvadizAvartI rucakakUTa nivAsinI hama ATha dizAkumArikAeM bhagavAn tIrthaMkara kA janma mahotsava manAyeMgI / ataH Apa bhayabhIta mata honA / ' yoM kahakara tIrthaMkara tathA unakI muni dIparatnasAgara kRt " (jambUdvIpaprajJapti)" AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 75
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra mAtA ke zaMgAra, zobhA, sajjA Adi vilokana meM upayogI, prayojanIya darpaNa hAtha meM liye ve bhagavAn tIrthaMkara evaM unakI mAtA ke pUrva meM AgAna, parigAna karane lagatI haiM / usa kAla, usa samaya dakSiNa rucakakUTa-nivAsinI ATha dikkumArikAeM yAvat viharatI haiN| unake nAma isa prakAra haiM- samAhArA, supradattA, suprabuddhA, yazodharA, lakSmIvatI, zeSavatI, citraguptA tathA vasundharA / sUtra- 222, 223 ve bhagavAn tIrthaMkara kI mAtA se kahatI haiM-'Apa bhayabhIta na hoM / ' yoM kahakara ve bhagavAn tIrthaMkara evaM unakI mAtA ke snapana meM prayojanIya sajala kalaza hAtha meM lie dakSiNa meM AgAna, parigAna karane lagatI haiM / usa kAla, usa samaya pazcima rUcaka kUTa-nivAsinI ATha dikkumArikAeM haiM / unake nAma isa prakAra haiM- ilAdevI, surAdevI, pRthivI, padmAvatI, ekanAsA, navamikA, bhadrA tathA siitaa| sUtra - 224, 225 ve bhagavAn tIrthaMkara kI mAtA ko sambodhita kara kahatI haiM-'Apa bhayabhIta na ho|' yoM kahakara ve hAthoM meM tAlavRnta-liye hue AgAna, parigAna karatI haiM / usa kAla, usa samaya uttara rucakakUTa-nivAsinI ATha dikkumArikAeM haiM / unake nAma isa prakAra haiM- alaMbusA, mizrakezI, puNDarIkA, vAruNI, hAsA, sarvaprabhA, zrI tathA hrii| sUtra - 226 ve bhagavAn tIrthaMkara tathA unakI mAtA ko praNAma kara unake uttara meM ca~vara hAtha meM lie AgAna-parigAna karatI haiM / usa kAla, usa samaya rucakakUTa ke mastaka para cAroM vidizAoM meM nivAsa karane vAlI cAra dikkumArikAeM haiM / unake nAma isa prakAra haiM-citrA, citrakanakA, zvetA tathA saudAminI / ve Akara tIrthaMkara tathA unakI mAtA ke cAroM vidizAoM meM apane hAthoM meM dIpaka liye AgAna-parigAna karatI haiM / usa kAla, usa samaya madhya rucakakUTa para nivAsa karanevAlI cAra dikkumArikAeM haiM / unake nAma isa prakAra haiM-rUpA, rUpAsikA, surUpA tathA rUpakAvatI / ve upasthita hokara tIrthaMkara ke nAbhinAla ko cAra aMgula chor3akara kATatI haiM / jamInameM gaDDhA khodatI haiM nAbhi-nAla ko unameM gAr3a detI haiM, usa gaDDhe ko ratnoM se, hIroM se bhara detI haiM / gaDDhA bharakara miTTI jamA detI haiM, una kadalIgRhoM ke bIcameM tIna catuHzAlAoM-kI tathA una bhavanoM ke bIcoMbIca tIna siMhAsano kI vikurvaNA karatI haiN| phira ve madhyarucakavAsinI mahattarA dikkumArikAeM bhagavAn tIrthaMkara tathA usakI mAtA ke pAsa AtI haiN| tIrthaMkara ko apanI hatheliyoM ke saMpuTa dvArA uThAtI haiM aura tIrthaMkara kI mAtA ko bhujAoM dvArA uThAtI haiM / dakSiNadigvartI kadalIgRha meM tIrthaMkara evaM unakI mAtA ko siMhAsana para biThAtI haiM / unake zarIra para zatapAka evaM sahasra pAka taila dvArA abhyaMgana karatI haiM / phira sugandhita gandhATaka se-taiyAra kiye gaye ubaTana se-taila kI cikanAI dUra karatI haiM / ve bhagavAn tIrthaMkara ko pUrvadizAvartI kadalIgRha meM lAkara tIrthaMkara evaM unakI mAtA ko siMhAsana para biThAtI haiM / gandhodaka, puSpodaka tathA zuddha jala ke dvArA snAna karAtI haiM | saba prakAra ke alaMkAroM se vibhUSita karatI haiM / tatpazcAt bhagavAn tIrthaMkara aura unakI mAtA ko uttaradizAvartI kadalIgRha meM lAtI haiM / unheM siMhAsana para biThAkara apane Abhiyogika devoM ko bulAkara kahatI haiM devAnupriyoM ! culla himavAn varSadhara parvata se gozIrSacandana-kASTha laao|' ve Abhiyogika deva harSita evaM parituSTa hote haiM, zIghra hI culla himavAn varSadhara parvata se tAjA gozIrSa candana le Ate haiM / taba ve madhya rucakanivAsinI dikkumArikAeM zaraka, agni-utpAdaka kASTha-vizeSa taiyAra karatI haiM / usake sAtha araNi kASTha ko saMyojita karatI haiN| agni utpanna karatI haiM / uddIpta karatI haiM / usameM gozIrSa candana ke TukaDe DAlatI haiM | agni ko prajvalita kara usameM samidhA DAlatI haiM, havana karatI haiM, bhUtikarma karatI haiM-ve DAkinI, zAkinI Adi se, dRSTidoSa rakSA hetu bhagavAn tIrthaMkara tathA unakI mAtA ke bhasma kI poTaliyA~ bA~dhatI haiN| phira nAnAvidha maNi-ratnAMkita do pASANa-golaka lekara ve bhagavAn tIrthaMkara ke karNamUla meM unheM paraspara tADita kara muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 76
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra- 7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra / sUtra I bajAtI haiM, jisase bAlalIlAvaza anyatra Asakta bhagavAn tIrthaMkara una dvArA vakSyamANa AzIrvacana sunane meM dattAvadhAna ho sakeM / ve AzIrvAda detI haiM- bhagavan ! Apa parvata ke sadRza dIrghAyu hoM / ' phira madhya rucakanivAsinI ve cAra mahattarA dikkumArikAeM bhagavAn ko tathA bhagavAn kI mAtA ko tIrthaMkara ke janma-bhavana meM le AtI haiM / bhagavan kI mAtA ko ve zayyA para sUlA detI haiM / zayyA para sUlAkara bhagavAn ko mAtA kI bagala meM rakha detI haiN| phira ve maMgala-gItoM kA AgAna, parigAna karatI haiM / sUtra - 227 usa kAla, usa samaya zakra nAmaka devendra, devarAja, vajrapANi, purandara, zatakratu, sahasrAkSa, maghavA, pAkazAsana, dakSiNArdhalokAdhipati, battIsa lAkha vimAnoM ke svAmI, airAvata hAthI para savArI karanevAle, surendra, nirmala vastradhArI, mAlAyukta mukuTa dhAraNa kiye hue, ujjvala svarNa ke sundara, citrita caMcala - kuNDaloM se jisake kapola suzobhita the, dedIpyamAna zarIradhArI, parama RddhizAlI, parama dyutizAlI, mahAn balI, mahAn yazasvI, parama prabhAvaka, atyanta sukhI, sudharmA sabhA meM indrAsana para sthita hote hue battIsa lAkha vimAnoM, 84000 sAmAnika devoM, tetIsa gurusthAnIya trAyastriMza devoM, cAra lokapAloM parivAra sahita ATha agramahiSiyoM, tIna pariSadoM, sAta akoM, anIkAdhipatiyoM, 336000 aMgarakSaka devoM tathA saudharmakalpavAsI anya bahuta se devoM tathA deviyoM kA Adhipatya, yAvat sainApatya karate hue, ina sabakA pAlana karate hue, nRtya, gIta, kalAkauzala ke sAtha bajAye jAte vINA, jhAMjha, Dhola evaM mRdaMga kI bAdala jaisI gaMbhIra tathA madhura dhvani ke bIca divya bhogoM kA Ananda le rahA thA / sahasA devendra, devarAja zakra kA Asana calita hotA hai, zakra avadhijJAna dvArA bhagavAn ko dekhatA hai / vaha hRSTa tathA parituSTa hotA hai / usakA hRdaya khila uThatA hai / usake roMgaTe khar3e ho jAte haiM-mukha tathA netra vikasita ho uThate haiM / harSAtirekajanita sphUrtAvegavaza usake hAthoM ke uttama kaTaka, truTita, paTTikA, keyUra evaM mukuTa sahasA kampita ho uThate haiM / usakA vakSaHsthala hAroM se suzobhita hotA hai| gale meM lambI mAlA laTakatI hai, AbhUSaNa jhUlate haiM / (isa prakAra susajjita) devarAja zakra AdarapUrvaka zIghra siMhAsana se uThatA hai / pAdapITha se nIce utarakara vaiDUrya, riSTha tathA aMjana ratnoM se nipuNatApUrvaka kalAtmaka rUpa meM nirmita, dedIpyamAna, maNi-maNDita pAdukAeM utAratA hai / akhaNDa vastra kA uttarAsaMga karatA hai / hAtha jor3atA hai, jisa ora tIrthaMkara the usa dizA kI ora sAta, ATha kadama Age jAtA hai / bAyeM ghuTane ko sikor3atA hai, dAhine ghuTane ko bhUmi para TikAtA hai, tIna bAra apanA mastaka bhUmi se lagAtA hai / phira hAtha jor3atA hai, aura kahatA hai I arhat, bhagavAn, Adikara, tIrthaMkara, svayaMsaMbuddha, puruSottama, puruSasiMha, puruSavarapuNDarIka, puruSavaragandhahastI, lokottama, lokanAtha, lokahitakara, lokapradIpa, lokapradyotakara, abhayadAyaka, cakSudAyaka, mArgadAyaka, zaraNa dAyaka, jIvanadAyaka, bodhidAyaka, dharmadAyaka, dharmadezaka, dharmanAyaka, dharmasArathi, dIpa- trANa-zaraNa, gati evaM pratiSThA svarUpa, pratighAta, bAdhA yA AvaraNa rahita uttama jJAna darzana dhAraka, vyAvRttachadmA - jina, jJAyaka, tIrNa, tAraka, buddha, bodhaka, mukta, mocaka, sarvajJa, sarvadarzI, ziva, acala, nirudrava, ananta, akSaya, abAdha, apunarAvRtti, siddhAvasthA ko prApta, bhayAtIta jinezvaroM ko namaskAra ho / Adikara, siddhAvasthA pAneke icchuka bhagavAn tIrthaMkara ko namaskAra ho yahA~ sthita maiM vahA~-meM sthita bhagavAn tIrthaMkara ko vandana karatA hU~ / vahA~ sthita bhagavAn yahA~ sthita mujhako dekheM / aisA kahakara vaha bhagavAn ko vandana karatA hai, namana karatA hai / pUrva kI ora mu~ha karake siMhAsana para baiTha jAtA hai / taba devendra, devarAja zakra ke mana meM aisA saMkalpa, bhAva utpanna hotA hai - jambUdvIpa meM bhagavAn utpanna hue haiN| devendroM, devarAjoM, zakroM kA yaha paraMparAgata AcAra hai ki ve tIrthaMkaroM kA janma mahotsava manAeM / isalie maiM bhI jAUM, bhagavAn tIrthaMkara kA janmotsava samAyojita karU~ / devarAja zakra aisA vicAra karatA hai, nizcaya karatA hai / apanI padAtisenA ke adhipati harinigameSI deva ko bulAkara kahatA hai- 'devAnupriya ! zIghra hI sudharmA sabhA meM meghasamUha ke garjana ke sadRza gaMbhIra tathA ati madhura zabdayukta, eka yojana vartulAkAra, sundara svara yukta sughoSA muni dIparatnasAgara kRt " (jambUdvIpaprajJapti)" AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 77
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra nAmaka ghaNTA ko tIna bAra bajAte hue, jora jora se udghoSaNA karate hue kaho-ve jambUdvIpa meM bhagavAn kA janmamahotsava manAne jA rahe haiM / Apa sabhI apanI sarvavidha Rddhi, dyuti, bala, samudaya, Adara vibhUti, vibhUSA, nATakanRtya-gItAdi ke sAtha, kisI bhI bAdhA kI paravAha na karate hue saba prakAra ke puSpoM, surabhita padArthoM, mAlAoM tathA AbhUSaNoM se vibhUSita hokara divya, tumula dhvani ke sAtha mahatI Rddhi yAvat ucca, divya vAdyadhvanipUrvaka apaneapane parivAra sahita apane-apane vimAnoM para savAra hokara zakra ke samakSa upasthita hoN| devendra, devarAja zakra dvArA isa prakAra Adeza diye jAne para hariNegameSI deva harSita hotA hai, parituSTa hotA hai, Adeza svIkAra kara zakra ke pAsa se nikalatA hai / sughoSA ghaNTA ko tIna bAra bajAtA hai / meghasamUha ke garjana kI taraha gaMbhIra tathA atyanta madhura dhvani se yukta, eka yojana vartulAkAra sughoSA ghaNTA ke tIna bAra bajAye jAne para saudharma kalpa meM eka kama battIsa vimAnoM meM eka kama battIsa lAkha ghaNTAeM eka sAtha tumula zabda karane lagatI haiN| saudharmakalpa ke prAsAdoM evaM vimAnoM ke niSkuTa, konoM meM Apatita zabda-vargaNA ke pudgala lAkhoM ghaNTA-pratidhvaniyoM ke rUpa meM prakaTa hone lagate haiM / saudharmakalpa sundara svarayukta ghaNTAoM kI vipula dhvani se ApUrNa ho jAtA hai / vahA~ nivAsa karanevAle bahuta se vaimAnika deva, deviyA~ jo ratisukha meM prasakta tathA pramatta rahate haiM, mUrcchita rahate haiM, zIghra jAgarita hote haiM-ghoSaNA sUnane hetu unameM kutUhala utpanna hotA hai, use sUnane meM ve dattacitta ho jAte haiN| jaba ghaNTA dhvani niHzAnta, prazAnta hotA hai, taba hariNegameSI deva sthAna-sthAna para jora-jora se udghoSaNA karatA kahatA hai saudharmakalpavAsI bahuta se devoM ! deviyoM ! Apa saudharmakalpapati kA yaha hitakara evaM sukhaprada vacana sUneM, Apa una ke samakSa upasthita hoM / yaha sunakara una devoM, deviyoM ke hRdaya harSita evaM parituSTa hote haiN| unameM se katipaya bhagavAn tIrthaMkara ke vandana-hetu, katipaya pUjana hetu, katipaya satkAra, sammAna, darzana kI utsakutA, bhakti-anurAgavaza tathA katipaya paraMparAnugata AcAra mAnakara vahA~ upasthita ho jAte haiM / devendra, devarAja zakra una vaimAnika deva-deviyoM ko avilamba apane samakSa upasthita dekhatA hai / apane pAlaka nAmaka Abhiyogika devoM ko bulAkara kahatA hai-devAnupriya ! saikar3oM khaMbhoM para avasthita, krIDodyata puttaliyoM se kalita, IhAmRga-vRka, vRSabha, azva Adi ke citrAMkana se yukta, khaMbhoM para utkIrNa vajraratnamayI vedikA dvArA sundara pratIyamAna, saMcaraNazIla sahajAta puruSa-yugala kI jyoM pratIta hote citrAMkita vidyAdharoM se samAyukta, apane para jar3I sahasro maNiyoM tathA ratnoM kI prabhA se sazobhita. hajAroM rUpakoM atIva dedIpyamAna, netroM meM samA jAnevAle. sakhamaya sparzayakta, sazrIka, ghaNTiyoM kI madhura, manohara dhvani se yukta, sukhamaya, kamanIya, darzanIya, dedIpyamAna maNiratnamaya ghaNTikAoM ke samUha se parivyApta, 1000 yojana vistIrNa, 500 yojana UMce, zIghragAmI, tvaritagAmI, atizaya vegayukta evaM prastuta kArya-nirvahaNa meM sakSama divya vimAna kI vikarvaNA kro| sUtra-228 devendra, devarAja zakra dvArA yoM kahe jAne para-pAlaka nAmaka deva harSita evaM parituSTa hotA hai / vaha vaikriya samudghAta dvArA yAna-vimAna kI vikurvaNA karatA hai / usa yAna-vimAna ke bhItara bahuta samatala evaM ramaNIya bhUmibhAga hai / vaha AliMga-puSkara tathA zaMkusadRza bar3e-bar3e kIle Thoka kara, khIMcakara samAna kiye gaye cIte Adi ke carma jaisA samatala aura sundara hai / vaha bhUmibhAga Avarta, pratyAvarta, zreNi, prazreNi, svastika, varddhamAna, puSyamANava, matsya ke aMDe, magara ke aMDe, jAra, mAra, puSpAvali, kamalapatra, sAgara-taraMga vAsantIlatA evaM padmalatA ke citrAMkana se yukta, AbhAyukta, prabhAyukta, razmiyukta, udyotayukta nAnAvidha paMcaraMgI maNiyoM se suzobhita haiM / usa bhUmibhAga ke ThIka bIca meM eka prekSAgRha-maNDapa hai / vaha saikar3oM khaMbhoM para TikA hai, usa prekSAmaNDapa ke Upara kA bhAga padmalatA Adi ke citraNa se yukta hai, sarvathA tapanIya-svarNamaya hai, yAvat pratirUpa hai| usa maNDapa ke bhUmibhAga ke bIcoMbIca eka maNipIThikA hai / vaha ATha yojana lambI-caur3I tathA cAra yojana moTI hai, sarvathA maNimaya hai / usake Upara eka vizAla siMhAsana hai / usake Upara eka sarvaratnamaya, bRhat vijayadUSya hai / usake bIca meM eka vajraratnamaya aMkuza hai / vahA~ eka kumbhikA-pramANa motiyoM kI bRhat mAlA hai / vaha muktA muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 78
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra mAlA apane se AdhI UMcI, ardha kumbhikAparimita cAra muktAmAlAoM dvArA cAroM ora se pariveSTita hai / una mAlAoM meM tapanIya-svarNanirmita laMbUsaka laTakate haiM / ve sone ke pAtoM se maNDita haiM / ve nAnAvidha maNiyoM evaM ratnoM se nirmita hAroM, ardhahAroM-se upazobhita haiM, vibhUSita haiM / pUrvIya-Adi vAyu ke jhoMkoM se dhIre-dhIre halatI huI, paraspara TakarAne se utpanna kAnoM ke lie tathA mana ke lie zAntiprada zabda se Asa-pAsa ke pradezoM ko ApUrNa karatI huI-bharatI huI ve atyanta suzobhita hotI haiM / usa siMhAsana ke vAyavyakoNa meM, uttara meM evaM IzAna meM zakra ke 84000, sAmAnika devoM ke 84000 uttama Asana haiM, pUrva meM ATha pradhAna deviyoM ke ATha uttama Asana haiM, Agneya koNa meM Abhyantara pariSad ke 12000 devoM ke 12000, dakSiNa meM madhyama pariSad ke 14000 devoM ke 14000 tathA nairRtyakoNa meM bAhya pariSad ke 16000 devoM ke 16000 uttama Asana haiM / pazcima meM sAta anIkAdhipatiyoM ke sAta uttama Asana haiM / usa siMhAsana kI cAroM dizAoM meM caurAsI caurAsI hajAra AtmarakSaka kula 336000 uttama Asana haiM / inase sabakI vikurvaNA kara pAlaka deva zakrendra ko nivedita karatA hai| sUtra - 229 pAlaka deva dvArA divya yAna kI racanA ko sunakara zakra mana meM harSita hotA hai / jinendra bhagavAn ke sammukha jAne yogya, divya, sarvAlaMkAravibhUSita, uttaravaikriya rUpa kI vikurvaNA karatA hai / saparivAra ATha agramahiSiyoM, nATyAnIka, gandharvAnIka ke sAtha usa yAna-vimAna kI anupradakSiNA karatA huA pUrvadizAvartI trisopanaka sevimAna para ArUDha hotA hai / pUrvAbhimukha ho siMhAsana para AsIna hotA hai / usI prakAra sAmAnika deva, bAkI ke deva-deviyA~ dakSiNadigvartI trisopAnaka se vimAna para ArUDha hokara usI taraha baiTha jAta haiM / zakra ke yoM vimAnArUDha hone para Age ATha maMgalika-dravya prasthita hote haiM / tatpazcAt zubha zakuna ke rUpa meM samAyojita, prayANa-prasaMga meM darzanIya jalapUrNa kalaza, jalapUrNa jhArI, ca~vara sahita divya chatra, divya patAkA, vAyu dvArA ur3AI jAtI, atyanta UMcI, mAno AkAza ko chUtI huI-sI vijaya-vaijayantI se kramazaH Age prasthAna karate haiN| tadanantara chatra, viziSTa varNakoM evaM citroM dvArA zobhita nirjala jhArI, phira vajraratnamaya, vartulAkAra, laSTa, suzliSTa, parighRSTa, snigdha, mRSTa, mRdula, supratiSThita, viziSTa, aneka uttama, paMcaraMgI hajAroM kuDabhiyoM se alaMkRta, sundara, vAyu dvArA hilatI vijaya-vaijayantI, dhvajA, chatra evaM atichatra se suzobhita, tuMga AkAza ko chUte hue se zikhara yukta 1000 yojana UMcA, atimahat mahendradhvaja yathAkrama Age prasthAna karatA hai / usake bAda apane kAryAnurUpa veSa se yukta, susajjita, sarvavidha alaMkAroM se vibhUSita pA~ca senAeM, pA~ca senApati-deva prasthAna karate haiN| phira bahuta se Abhiyogika deva-deviyA~ apane-apane rUpa, niyoga-sahita devendra, devarAja zakra ke Age, pIche yathAkrama prasthAna karate haiM / tatpazcAt saudharmakalpavAsI aneka deva-deviyA~ vimAnArUDha hote haiM, devendra, devarAja zakra ke Age pIche tathA donoM ora prasthAna karate haiM / isa prakAra vimAnastha devarAja zakra pA~ca senAoM se parivRtta 84000 sAmAnika devoM Adi se saMparivRta, saba prakAra kI Rddhi-ke sAtha, vAdya-ninAda ke sAtha saudharmakalpa ke bIcoMbIca hotA huA, divya deva-Rddhi upadarzita karatA huA, jahA~ saudharmakalpa kA uttarI niryANa-mArga AtA hai, vahA~ Akara eka-eka lAkha yojana-pramANa vigrahoM dvArA Age bar3hatA tiryak-asaMkhya dvIpoM evaM samudroM ke bIca se hotA huA, jahA~ nandIzvara dvIpa hai, Agneya koNavartI ratikara parvata hai, vahA~ AtA hai| phira zakrendra divya deva-Rddhi kA divya yAna-vimAna kA pratisaMharaNa karatA hai-jahA~ bhagavAn tIrthaMkara kA janma-bhavana hotA hai, vahA~ AtA hai| tIna bAra pradakSiNA karatA hai / tIrthaMkara ke janma-bhavana ke-IzAna koNa meM apane divya vimAna ko bhUmitala se cAra aMgula UMcA ThaharAtA hai / usa divya-yAna se nIce utaratA hai yAvat saba nIce utarate haiM / tatpazcAt devendra, devarAja zakra apane sahavartI deva-samudAya se saMparivRta, sarva Rddhi-vaibhava-samAyukta, nagAr3oM ke gUMjate hue nirghoSa ke sAtha, tIrthaMkara the aura unakI mAtA thI, vahA~ AtA hai / dekhate hI praNAma karatA hai, pradakSiNA karatA hai | vaisA kara, hAtha jor3a, aMjali bA~dhe tIrthaMkara kI mAtA ko kahatA hai-ratnakukSidhArike, jagatpradIpadAyike-Apako namaskAra ho / Apa dhanya, puNya evaM kRtArtha-haiM / maiM devendra, devarAja zakra bhagavAn tIrthaMkara kA muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 79
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra janma mahotsava manAUMgA, ataH Apa bhayabhIta mata honA / ' yoM kahakara vaha tIrthaMkara kI mAtA ko avasvApinI nidrA meM sUlA detA hai / tIrthaMkara-sadRza pratirUpaka vikurvaNA karatA hai / zakra phira pA~ca zakroM kI vikurvaNA karatA hai-eka zakra bhagavAn tIrthaMkara ko hatheliyoM ke saMpuTa dvArA uThAtA hai, eka chatra dhAraNa karatA hai, do ca~vara DulAte haiM, eka hAtha meM vajra liye Age calatA hai / tatpazcAt devendra devarAja zakra, aneka bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka, vaimAnika devadeviyoM se ghirA huA, saba prakAra Rddhi se zobhita, utkRSTa, tvarita deva-gati se calatA huA, jahA~ mandaraparvata, paNDakavana, abhiSeka-zilA evaM abhiSeka-siMhAsana haiM, vahA~ AtA hai, pUrvAbhimukha ho siMhAsana para baiThatA hai| sUtra-230-233 usa kAla, usa samaya hAtha meM trizUla liye, vRSabha para savAra, surendra, uttarArdhalokAdhipati, aThThAIsa lAkha vimAnoM kA svAmI, nirmala vastra dhAraNa kiye devendra, devarAja IzAna mandara parvata para AtA hai| zeSa varNana saudharmendra zakra ke sadRza hai / antara itanA hai-ghaNTA kA nAma mahAghoSA hai / padAtisenAdhipati kA nAma laghuparAkrama hai, vimAnakArI deva kA nAma puSpaka hai| usakA niryANa mArga dakSiNavartI hai, uttarapUrvavartI ratikara parvata hai| vaha bhagavAn tIrthaMkara ko vandana karatA hai, namaskAra karatA hai, unakI paryupAsanA karatA hai / acyutendra paryaMta bAkI ke indra bhI isI prakAra Ate haiM, una sabakA varNana pUrvAnurUpa hai| itanA antara hai- yathA saudharmendra zakra ke 84000, IzAnendra ke 80000, sanatkumArendra ke 72000, mAhendra ke 70000, brahmendra ke 60000, lAntakendra ke 50000, zukrendra ke 40000, sahasrArendra ke 30000, Anata-praNata-kalpa-dvikendra ke 20000 tathA AraNa-acyuta-kalpa-dvikendra ke 10000 sAmAnika deva haiM / saudharmendra ke 32 lAkha, IzAnendra ke 28 lAkha, sanatkumArendra ke 12 lAkha, brahmalokendra ke 4 lAkha, lAnta-kendra ke 50000, zukrendra ke 40000, sahasrArendra ke 60000, Anata-prANata-ke 400 tathA AraNa-acyuta-ke 300 vimAna hote haiN| sUtra - 234, 235 pAlaka, puSpaka, saumanasa, zrIvatsa, nandAvarta, kAmagama, prItigama, manorama, vimala tathA sarvatobhadra ye yAnavimAnoM kI vikurvaNA karanevAle devoM ke anukrama se nAma haiM / saudharmendra, sanatkumArendra, brahmalokendra, mahAzukrendra tathA prANatendra kI sughoSA ghaNTA, harinigameSI padAti-senAdhipati, uttaravartI niryANa-mArga, dakSiNa-pUrvavartI ratikara parvata hai / IzAnendra, mAhendra, lAntakendra, sahasrArendra tathA acyutendra kI mahAghoSA ghaNTA, laghuparAkrama padAtisenAdhipati, dakSiNavartI niryANa-mArga tathA uttara-pUrvavartI ratikara parvata hai / indroM ke jitane-jitane sAmAnika deva hote haiM, aMgarakSaka deva unase cAra gune hote haiM / sabake yAna-vimAna eka-eka lAkha yojana vistIrNa hote haiM tathA unakI UMcAI sva-sva-vimAna-pramANa hotI hai| sabake mahendra dhvaja eka-eka hajAra yojana vistIrNa hote haiM / zakra ke atirikta saba mandara parvata para samavasRta hote haiM, bhagavAn ko vandana-namana karate haiM, paryupAsanA karate haiM / sUtra-236 usa kAla, usa samaya camaracaMcA rAjadhAnI meM, sudharmAsabhA meM, camara nAmaka siMhAsana para sthita asurendra, asurarAja camara apane 64000 sAmAnika devoM, 33 trAyastriMza devoM, cAra lokapAloM, saparivAra pA~ca agramahiSiyoM, tIna pariSadoM, sAta senAoM, sAta senApati devoM, 64000 aMgarakSaka devoM tathA anya devoM se saMparikta AtA hai / usake padAtisenAdhipati kA nAma druma hai, ghaNTA odhasvarA hai, vimAna 50000 yojana vistIrNa hai, mahendra dhvaja 500 yojana vistIrNa hai, vimAnakArI Abhiyogika deva hai / bAkI varNana pUrvAnurUpa hai / usa kAla, usa samaya asurendra, asurarAja bali usI taraha mandara parvata para samavasRta hotA hai / usake sAmAnika deva 60000 haiM, 240000 AtmarakSaka deva haiM, mahAdruma padAtisenAdhipati haiM, mahaughasvarA ghaNTA hai| zeSa varNana jIvAbhigama anusAra samajhanA / isI prakAra dharaNendra AtA hai / usake sAmAnika deva 6000 haiM, agramahiSiyA~ chaha haiM, 24000 aMgarakSaka deva haiM, meghasvarA ghaNTA hai, bhadrasena padAti-senAdhipati hai / vimAna 25000 yojana vistIrNa hai / mahendradhvaja kA muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 80
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra vistAra 250 yojana hai| asurendra varjita sabhI bhavanavAsI indroM kA aisA hI varNana hai / asurakumAroM ke oghasvarA, nAgakumAroM ke meghasvarA, suparNakumAroM ke haMsasvarA, vidyutkumAroM ke tauJcasvarA, agnikumAroM ke maMjusvarA, dikkumAroM ke maMjughoSA, udadhikumAroM ke susvarA, dvIpakumAroM ke madhurasvarA, vAyukumAroM ke nandisvarA tathA stanita kumAroM ke nandighoSA nAmaka ghaNTAeM haiN| sUtra-237 camarendra ke causaTha evaM balIndra ke sATha hajAra sAmAnika deva haiM / asurendroM ko chor3akara dharaNendra Adi indroM ke chaha-chaha hajAra sAmAnika deva haiM / sAmAnika devoM se cAra cAra gune aMgarakSaka deva haiN| sUtra-238 camarendra ko chor3akara dAkSiNAtya bhavanapati indroM ke bhadrasena aura balIndra ko chor3akara uttarIya bhavanapati indroM ke dakSa nAmaka padAti-senAdhipati haiM / isI prakAra vyantarendroM tathA jyotiSkendroM kA varNana hai / unake 4000 sAmAnika deva, cAra agramahiSiyA~ tathA 16000 aMgarakSaka deva haiM, vimAna 1000 yojana vistIrNa tathA mahendradhvaja 125 yojana vistIrNa hai / dAkSiNAtyoM kI maMjusvarA tathA uttarIyoM kI maMjughoSA ghaNTA hai| unake padAtisenAdhipati tathA vimAnakArI-Abhiyogika deva haiM / jyotiSkendroM-candroM kI susvarA evaM sUryoM kI susvaranirghoSA ghaNTAeM haiN| sUtra - 239 devendra, devarAja, mahAn devAdhipa acyuta apane Abhiyogika devoM ko bulAtA hai, unase kahatA haidevAnupriyoM! zIghra hI mahArtha, mahAgha, mahArha, vipula-tIrthaMkarAbhiSeka upasthApita kro-| yaha sunakara ve Abhiyogika deva harSita evaM paripuSTa hote haiM / ve IzAnakoNa meM jAte haiM / vaikriyasamudghAta se 1008 svarNakalaza, 1008 rajatakalaza-isI prakAra maNimaya, svarNa-rajatamaya, svarNamaNimaya, rajata-maNimaya, svarNa-rajatamaNimaya, bhaumeya, candana ye saba kalaza tathA 1008-1008 jhAriyA~, darpaNa, thAla, pAtriyA~, supratiSThaka, ratnakaraMDaka, vAtakaraMDaka, puSpacaMgerI, puSpa-paTaloM, 1008-1008 siMhAsana, taila-samudgaka, yAvat sarasoM ke samudgaka, 1008 tAlavRnta tathA 1008 dhUpadAna-kI vikurvaNA karate haiM / svAbhAvika evaM vikurvita kalazoM se dhUpadAna paryanta saba vastueM lekara, kSIrodra samudra Akara kSIrarUpa udaka grahaNa karate haiM / utpala, padma Adi lete haiM / puSkaroda samudra se jala Adi lete haiM / samayakSetra-puSkaravaradvIpArdha ke bharata, airavata ke mAgadha Adi tIrthoM kA jala tathA mRttikA lete haiM / gaMgA Adi mahAnadiyoM kA jala evaM mRtikA grahaNa karate haiM / phira kSudra himavAn parvata se tuvara Adi saba kaSAyadravya, puSpa, sugandhita padArtha, mAlAeM, auSadhiyA~ tathA sapheda sarasoM lete haiN| unheM lekara padmadraha se usakA jala Adi grahaNa karate haiN| isI prakAra samasta kulaparvatoM, vRttavaitADhya parvatoM, saba mahAdrahoM, samasta kSetroM, sarva cakravartI vijayoM, vakSaskAra parvatoM, antara-nadiyoM se jala evaM mRttikA lete haiM / kuru se puSkaravaradvIpArdha ke pUrva bharatArdha, pazcima bharatArdha Adi sthAnoM se sadarzana-ke bhadrazAla vana paryanta sabhI sthAnoM se samasta kaSAyadravya evaM sapheda paryanta sabhI sthAnoM se samasta kaSAyadravya evaM sapheda sarasoM lete haiN| isI prakAra nandanavana se sarvavidha kaSAyadravya, sapheda sarasoM, sarasa-candana tathA divya puSpamAlA lete haiM / isI bhA~ti saumanasa evaM paNDaka vana se sarva-kaSAya-dravya puSpamAlA evaM dardara aura malaya parvata para udbhUta surabhimaya padArtha lete haiM / ye saba vastueM lekara eka sthAna para milate haiM / tIrthaMkara ke pAsa Akara mahArtha tIrthaMkarAbhiSekopayogI kSIrodaka Adi vastueM acyutendra ke saMmukha rakhate haiM / sUtra - 240 devendra acyuta apane 10000 sAmAnika devoM, 33 trAyastriMza devoM, cAra lokapAloM, tIna pariSadoM, sAta senAoM, sAta senApati-devoM tathA 40000 aMgarakSaka devoM se parivRtta hotA huA svAbhAvika evaM vikurvita uttama kamaloM para rakhe hue, sugandhita, uttama jala se paripUrNa, candana se carcita galave meM molI bA~dhe hue, kamaloM evaM utpaloM muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 81
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra se DhaMke hue, sukomala hatheliyoM para uThAye hue 1008 sone ke kalazoM yAvat 1008 miTTI ke kalazoM ke saba prakAra ke jaloM, mRttikAoM, kasaile padArthoM, auSadhiyoM evaM sapheda sarasoM dvArA saba prakAra kI Rddhi-vaibhava ke sAtha tumula vAdyadhvanipUrvaka bhagavAn tIrthaMkara kA abhiSeka karatA hai / acyutendra dvArA abhiSeka kiye jAte samaya atyanta harSita evaM parituSTa anya indra Adi deva chAtra, ca~vara, dhUpapAna, puSpa, sugandhita padArtha, vajra, trizUla hAtha meM liye, aMjali bA~dhe khar3e rahate haiM / katipaya deva paNDakavana ke mArgoM meM, jala kA chir3akAva karate haiM, sammArjana karate haiM-upalipta karate haiM / yoM use zuci evaM svaccha banAte haiM, sugandhita dhUmamaya banAte haiN| kaIM eka vahA~ cA~dI barasAte haiM / kaIM svarNa, ratna, hIre, gahane, patte, phUla, phala, bIja, mAlAeM, gandha, varNa tathA cUrNa-barasAte haiN| kaIM eka mAMgalika pratIka ke rUpa meM anya devoM ko rajata bheMTa karate haiM, yAvat cUrNa bheMTa karate haiM / kaIM eka tat, vitata, ghana tathA kaIM eka zuSira-Adi cAra prakAra ke vAdya bajAte haiM / kaIM eka utkSipta, pAdAtta, maMdAya, Adi ke prayoga dvArA dhIre-dhIre gAye jAte tathA rocitAvasAna-paryanta samucitanirvAhayukta geya-gAte haiN| kaIM eka aJcita, drata, ArabhaTa tathA bhasola nAmaka cAra prakAra kA natya karate haiM / kaIM dAntika, prAtizrutika, sAmAnyatovinipAtika evaM lokamadhyAvasAnika-cAra prakAra kA abhinaya karate haiN| kaIM battIsa prakAra kI nATya-vidhi upadarzita karate haiM / kaIM utpAta-nipAta, nipAtotpAta, saMkucita-prasArita tathA bhrAnta-saMbhrAnta, vaisI abhinayazUnya gAtravikSepamAtra-nATyavidhi upadarzita karate haiN| kaIM tANDava, kaIM lAsya nRtya karate haiN| kaIM eka apane ko pIna banAte haiM, pradarzita karate haiM, kaIM eka bUtkAra karate haiM-Ahanana karate haiM, kaIM eka valgana karate haiM, kaIM siMhanAda karate haiM, kaIM ghor3oM kI jyoM hinahinAte haiM, kaIM hAthiyoM kI jyoM gulagulAte haiM, kaI rathoM kI jyoM ghanaghanAte haiM, kaIM eka Age se mukha para capata lagAte haiM, kaIM eka pIche se mukha para capata lagAte haiM, kaI eka akhAr3e meM pahalavAna kI jyoM paiMtare badalate haiM, kaIM eka paira se bhUmi kA AsphoTana karate haiM, kaIM hAtha se bhUmi kA Ahanana karate haiM, kaIM jora-jora se AvAja lagAte haiM / kaIM huMkAra karate haiM / kaIM pUtkAra karate haiM / kaIM thakkAra karate haiM, kaIM avapatita hote haiM, kaIM utpatita hote haiM, kaIM paripatita hote haiM, kaIM jvalita hote haiM, kaIM tapta hote haiM, kaIM pratapta hote haiM, kaIM garjana karate haiM / kaIM bijalI kI jyoM camakate haiM / kaIM varSA ke rUpa meM pariNata hote haiM / kaIM vAtUla kI jyoM cakkara lagAte haiM / kaIM atyanta pramodapUrvaka kahakahAhaTa karate haiM / kaIM laTakate hoTha, mu~ha bAye, A~kheM phAr3e-betahAzA nAcate haiN| kaIM cAroM ora daur3a lagAte haiM / sUtra-241 saparivAra acyutendra vipula, bRhat abhiSeka-sAmagrI dvArA tIrthaMkara kA abhiSeka karatA hai| abhiSeka kara vaha hAtha jor3atA hai, 'jaya-vijaya' zabdoM dvArA bhagavAn kI vardhApanA karatA hai, 'jaya-jaya' zabda uccArita karatA hai| vaisA kara vaha roeMdAra, sukomala, surabhita, kASAyita, bibhItaka, Amalaka Adi kasailI vanauSadhiyoM se raMge hue vastra-dvArA bhagavAn kA zarIra poMchatA hai / unake aMgoM para tAje gozIrSa candana kA lepa karatA hai / bArIka aura halake, netroM ko AkRSTa karanevAle, uttama varNa evaM sparzayukta, ghor3e ke mukha kI lAra ke samAna komala, atyanta svaccha, zveta, svarNamaya tAroM se antaHkhacita do divya vastra-evaM uttarIya unheM dhAraNa karAtA hai / kalpavRkSa kI jyoM alaMkRta karatA hai / nATyavidhi pradarzita karatA hai, ujale, cikane, rajatamaya, uttama rasapUrNa cAvaloM se bhagavAn ke Age ATha-ATha maMgala-pratIka Alikhita karatA hai-jaisesUtra-242 1.darpaNa, 2. bhadrAsana, 3. vardhamAna, 4. vara kalaza, 5. matsya, 6. zrIvatsa, 7. svastika tathA 8. nandyAvarta / sUtra-243 pUjopacAra karatA hai / gulAba, mallikA, Adi sugandhayukta phUloM ko komalatA se hAtha meM letA hai / ve sahaja rUpa meM usakI hatheliyoM se girate haiM, una pa~caraMge puSpoM kA ghuTane-ghuTane jitanA UMcA eka vicitra Dhera laga jAtA hai| muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 82
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra candrakAnta Adi ratna, hIre tathA nIlama se bane ujjvala daMDayukta, svarNamaNi evaM ratnoM se citrAMkita, kAle agara, uttama kundarukka, lobAna evaM dhUpa se nikalatI zreSTha sugandha se parivyApta, dhUma-zreNI chor3ate hue nIlama-nirmita dhUpadAna ko pakar3a kara sAvadhAnI se, dhUpa detA hai / jinavarendra ke sammukha sAta-ATha kadama calakara, hAtha jor3akara jAgarUka zuddha pAThayukta, eka sau ATha stuti karatA hai / vaisA kara vaha apanA bAyAM ghuTanA UMcA uThAtA hai, dAhinA ghuTanA bhUmitala para rakhatA hai, hAtha jor3atA hai, kahatA hai-he siddha, buddha, nIraja, zramaNa, samAhita, kRta-kRtya ! samayogin ! zalya-kartana, nirbhaya, nIrAgadoSa, nirmama, niHzalya, mAna-mUraNa, guNa-ratna-zIla-sAgara, ananta, aprameya, dharma-sAmrAjya ke bhAvI uttama cAturanta-cakravartI dharmacakra ke pravartaka ! arhata, Apako namaskAra ho / ina zabdoM meM vaha bhagavAn ko vandana karatA hai, namana karatA hai / paryupAsanA karatA hai| acyutendra kI jyoM prANatendra yAvat IzAnendra, bhavanapati, vAnavyantara evaM jyotiSkendra sabhI isI prakAra apane-apane deva-parivAra sahita abhiSeka-kRtya karate haiM / devendra, devarAja IzAna pA~ca IzAnendroM kI vikurvaNA karatA hai-eka IzAnendra tIrthaMkara ko uThAkara pUrvAbhimukha hokara siMhAsana para baiThatA hai / eka chatra dhAraNa karatA hai| do IzAnendra ca~vara ilAte haiM / eka IzAnendra hAtha meM trizUla liye Age khaDA rahatA hai| taba devendra devarAja zakra apane Abhiyogika devoM ko bulAtA hai / acyutendra kI jyoM abhiSeka-sAmagrI lAne kI AjJA detA hai / phira devendra, devarAja zakra bhagavAn tIrthaMkara kI cAroM dizAoM meM zaMkha ke cUrNa kI jyoM vimala, gahare jame hue, dadhi-piNDa, godugdha ke jhAga evaM candra-jyotsanA kI jyoM sapheda, citta ko prasanna karane vAle, darzanIya, abhirUpa, pratirUpa, vRSabhoMkI vikurvaNA karatA hai| una cAroM bailoM ke ATha sIMgo meM se ATha jaladhArAeM nikalatI haiM, tIrthaMkara ke mastaka para nipatIta hotI haiM / apane 84000 sAmAnika Adi deva-parivAra se parivRtta devendra, devarAja zakra tIrthaMkara kA abhiSeka karatA hai / vandana namana karatA hai, paryupAsanA karatA hai| sUtra-244 tatpazcAt devendra devarAja zakra pA~ca zakroM kI vikurvaNA karatA hai / yAvat eka zakra vajra hAtha meM liye Age khar3A hotA hai / phira zakra apane 84000 sAmAnika devoM, bhavanapati yAvat vaimAnika devoM, deviyoM se parivRta, saba prakAra kI Rddhi se yukta, vAdya-dhvani ke bIca utkRSTa tvarita divya gati dvArA, jahA~ bhagavAn tIrthaMkara kA janma-bhavana thA vahA~ AtA hai / tIrthaMkara ko unakI mAtA kI bagala meM sthApita karatA hai / tIrthaMkara ke pratikarUpa ko, pratisaMhRta karatA hai / bhagavAn tIrthaMkara kI mAtA kI avasvApinI nidrA ko, jisameM vaha soI hotI hai, pratisaMhRta kara letA hai| bhagavAn tIrthaMkara ke ucchIrSaka mUla meM-do bar3e vastra tathA do kuNDala rakhatA hai / tapanIya-svarNa-nirmita jhumbanaka, sone ke pAtoM se parimaNDita, nAnA prakAra kI maNiyoM tathA ratnoM se bane taraha-taraha ke hAroM, ardhahAroM se upazobhita zrImadAgaNDa bhagavAna ke Upara tanI cA~danI meM laTakAtA hai, jise bhagavAn tIrthaMkara nirnimeSa dRSTi se-use dekhate hue sukhapUrvaka abhiramaNa karate haiN| tadanantara devendra devarAja zakra vaizramaNa deva ko bulAkara kahatA hai-zIghra hI 32-32 karor3a raupya-mudrAeM, svarNa-mudrAeM, vartulAkAra lohAsana, bhadrAsana bhagavAn tIrthaMkara ke janma-bhavana meM lAo / vaizramaNa deva zakra ke Adeza ko vinayapUrvaka svIkAra karatA hai / jambhaka devoM ko bulAtA hai / bulAkara zakra kI AjJA se sUcita karatA hai / ve zIghra hI battIsa karoDa raupya-mudrAeM Adi tIrthaMkara ke janma-bhavana meM Ate haiM / vaizramaNa deva ko sUcita karate haiN| taba vaizramaNa deva devendra devarAja zakra ko avagata karAtA hai| tatpazcAt devendra, devarAja zakra apane Abhiyogika devoM ko bulAkara kahatA hai-devAnupriyoM ! zIghra hI tIrthaMkara ke janma-nagara ke tikone sthAnoM, tirAhoM, caurAhoM evaM vizAla mArgoM meM jora-jora se udghoSita karate hue kaho-' bahuta se bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka tathA vaimAnika deva-deviyoM ! Apa sUneM-Apa meM se jo koI tIrthaMkara yA unakI mAtA ke prati apane mana meM azubha bhAva lAyegA-Aryaka maMjarI kI jyoM usake mastaka ke sau Tukar3e ho jaayeNge| muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 83
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra ve Abhiyogika deva devendra devarAja zakra kA Adeza svIkAra karate haiM / vahA~ se pratiniSkrAnta hote haiM-ve zIghra hI tIrthaMkara ke janma-nagara meM Ate haiM / vahA~ pUrvokta ghoSaNA karate haiM / aisI ghoSaNA kara ve Abhiyogika deva devarAja zakra ko, unake Adeza kA pAlana kiyA jA cUkA hai, aisA avagata karAte haiN| tadanantara bahuta se bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka tathA vaimAnika deva bhagavAn tIrthaMkara kA janmotsava manAte haiM / tatpazcAt nandIzvara dvIpa Akara aSTadivasIya virAT janma-mahotsava Ayojita karate haiM / vaisA karake jisa dizA se Aye the, usI dizA meM cale jAte haiN| vakSaskAra-5-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda Page 84
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra- 7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra-6- jambUdvIpagata padArtha vakSaskAra / sUtra sUtra - 245 bhagavan ! kyA jambUdvIpa ke carama pradeza lavaNasamudra kA sparza karate haiM ? hA~, gautama ! karate haiM / jambUdvIpa ke jo pradeza lavaNasamudra kA sparza karate haiM, kyA ve jambUdvIpa ke hI pradeza kahalAte haiM yA lavaNasamudra ke ? gautama ! ve jambUdvIpa ke hI pradeza kahalAte haiM / isI prakAra lavaNasamudra ke pradezoM kI bAta hai / bhagavan ! kyA jambUdvIpa ke jIva mara kara lavaNasamudra meM utpanna hote haiM ? gautama ! katipaya utpanna hote haiM, katipaya utpanna nahIM hote| isI prakAra lavaNasamudra ke jIvoM ke viSaya meM jAnanA / sUtra - 246 khaNDa, yojana, varSa, parvata, kUTa, tIrtha, zreNiyA~, vijaya, draha tathA nadiyA~ - inakA prastuta sUtra meM varNana hai / sUtra - 247, 248 bhagavan ! jambUdvIpa ke bharatakSetra ke pramANa jitane - bharata kSetra ke barAbara khaNDa kiye jAe to ve kitane hote haiM ? gautama ! khaNDagaNita ke anusAra ve 190 hote haiM / bhagavan ! yojanagaNita ke anusAra jambUdvIpa kA kitanA pramANa hai ? gautama ! jambUdvIpa kA kSetraphala - pramANa 7,90,56,94,150 yojana hai / sUtra - 249 bhagavan ! jambUdvIpa meM kitane varSa - kSetra haiM ? gautama ! sAta, bharata, airAvata, haimavata, hairaNyavata, harivarSa, ramyakavarSa tathA mahAvideha / jambUdvIpa ke antargata chaha varSadhara parvata, eka mandara parvata, eka citrakUTa parvata, eka vicitrakUTa parvata, do yamaka parvata, do sau kAJcana parvata, bIsa vakSaskAra parvata, cautIsa dIrgha vaitADhya parvata tathA cAra vRtta vaitADhya parvata haiM / yoM jambUdvIpa meM parvatoM kI kula saMkhyA 269 hai / jambUdvIpa meM 56 varSadharakUTa, 96 vakSaskArakUTa, 306 vaitADhyakUTa tathA nau mandarakUTa haiM / isa prakAra kula 467 kUTa hote haiM / bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata bharatakSetra meM kitane tIrtha batalAye gaye haiM ? gautama ! tIna, mAgadhatIrtha, varadAmatIrtha tathA prabhAsatIrtha / isI taraha airavatakSetra aura mahAvidehakSetra meM bhI jAnanA / yoM jambUdvIpa ke cautIsa vijayoM meM kula 102 tIrtha haiN| jambUdvIpa meM ar3asaTha vidyAdhara- zreNiyA~ tathA ar3asaTha Abhiyogika-zreNiyA~ haiM / isa prakAra kula 136 zreNiyA~ haiM / jambUdvIpa ke antargata 34-34 cakravartivijaya, rAjadhAniyA~, timisra guphAeM, khaNDaprapAta guphAeM, kRtamAlaka deva, nRttamAlaka deva tathA RSabhakUTa batalAye gaye haiM / bhagavan ! jambUdvIpa ke antargat mahAdraha kitane batalAye gaye haiM ? gautama ! solaha / jambUdvIpa ke antargata 14 mahAnadiyA~ varSadhara parvatoM se nikalatI haiM tathA 76 mahAnadiyA~ kuNDoM se nikalatI haiN| kula milAkara 90 mahAnadiyA~ haiM / bharata tathA airavata meM cAra mahAnadiyA~ haiM - gaMgA, sindhu, raktA tathA raktavatI / eka eka mahAnadI meM caudahacaudaha hajAra nadiyA~ milatI haiN| ve pUrvI evaM pazcimI lavaNasamudra meM milatI haiM / bharatakSetra meM gaMgA mahAnadI pUrvI lavaNasamudra meM tathA sindhu mahAnadI pazcimI lavaNasamudra meM milatI hai / airAvata kSetra meM raktA mahAnadI pUrvI lavaNasamudra meM tathA raktavatI mahAnadI pazcimI lavaNasamudra meM milatI hai / yoM jambUdvIpa ke bharata tathA airAvata kSetra meM kula 56000 nadiyA~ haiM / jambUdvIpa ke antargata haimavata evaM hairaNyavata kSetra meM cAra mahAnadiyA~ haiM- rohitA, rohitAMzA, suvarNakulA tathA rUpyakUlA / pratyeka mahAnadI meM aThThAIsa aThThAIsa hajAra nadiyA~ milatI haiN| ve pUrvI evaM pazcimI lavaNasamudra meM milatI haiM / haimavata meM rohitA pUrvI lavaNasamudra meM tathA rohitAMzA pazcimI lavaNasamudra meM milatI haiN| hairaNyavata meM suvarNakUlA pUrvI lavaNasamudra meM tathA rUpyakUlA pazcimI lavaNasamudra meM milatI haiM / isa prakAra jambUdvIpa ke haimavata tathA hairaNyavata kSetra meM kula 112000 nadiyA~ haiM / muni dIparatnasAgara kRt " (jambUdvIpaprajJapti)" AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 85
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata harivarSa tathA ramyakavarSa meM kitanI mahAnadiyA~ batalAI gaI haiM ? gautama ! cAra-harisalilA, harikAntA, narakAntA tathA naariikaantaa| pratyeka mahAnadImeM chappana-chappana hajAra nadiyA~ milatI haiN| harivarSa meM harisalilA pUrvI lavaNasamudra meM tathA harikAntA pazcimI lavaNasamudra meM milatI haiN| ramyakavarSa meM narakAntA pUrvI lavaNasamudra meM tathA nArIkAntA pazcimI lavaNasamudra meM milatI hai / yoM jambUdvIpa ke antargata harivarSa tathA ramyakavarSa meM kula 224000 nadiyA~ haiM / bhagavan ! jambUdvIpa ke antargata mahAvideha kSetra meM do mahAnadiyA~ haiM-zItA evaM zItodA / pratyeka mahAnadI meM 532000 nadiyA~ milatI haiM / zItA pUrvI lavaNasamudra meM tathA zItodA pazcimI lavaNasamudra meM milatI haiN| vakSaskAra-6-kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda Page 86
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra vakSaskAra-7- "jyotiSka' sUtra- 250,251 bhagavana ! jambUdvIpa meM kitane candramA udyota karate the? udyota karate haiM evaM karate raheMge? kitane sUrya tapate the ? tapate haiM aura tapate raheMge ? ityAdi prazna / gautama ! jambUdvIpa meM candra udyota karate the / karate haiM tathA kareMge / do sUrya tapate the, tapate haiM aura tapate raheMge / 56 nakSatra yoga karate the, karate haiM evaM karate raheMge / 176 mahAgraha paribhramaNa karate the, karate haiM tathA karate rheNge| 133950 kor3Akor3I tAre zobhita the, zobhita haiM aura zobhita hoNge| sUtra-252 ___ bhagavan ! sUrya-maNDala kitane haiM ? gautama ! 184, jambUdvIpa meM 180 yojana kSetra kA avagAhana kara Agata kSetra meM 65 sUrya-maNDala haiM / lavaNasamudra meM 330 yojana kSetra kA avagAhana kara Agata kSetra meM 119 sUryamaNDala haiN| isa prakAra jambUdvIpa tathA lavaNasamudra meM 184 sUrya-maNDala hote haiN| sUtra-253 bhagavan ! sarvAbhyantara sUrya-maNDala se sarvabAhya sUrya-maNDala kitane antara para haiM ? gautama ! 510 yojana ke antara para hai| sUtra-254 __ bhagavan ! eka sUrya-maNDala se dUsare sUrya-maNDala kA abAdhita-kitanA antara hai ? gautama ! do yojana kA hai sUtra-255 bhagavan ! sUrya-maNDala kA AyAma, vistAra, parikSepa tathA bAhalya-kitanA hai ? gautama ! lambAI-caur3AI 48/61 yojana, paridhi usase kucha adhika tIna guNI tathA moTAI 24/61 yojana hai / sUtra-256 bhagavan ! sarvAbhyantara sUrya-maNDala jambUdvIpa sthita mandara parvata se kitanI dUrI para hai ? gautama ! 44820 yojana kI dUrI para hai / sarvAbhyantara sUrya-maNDala se dUsarA sUrya-maNDala 44822-48/61 yojana kI dUrI para hai / sarvAbhyantara sUrya-maNDala se tIsarA sUrya-maNDala 44825-35/61 yojana kI dUrI para hai / yo prati dina rAta eka-eka maNDala ke parityAgarUpa krama se niSkramaNa karatA huA-sUrya tadanantara maNDala se tadanantara maNDala-saMkramaNa karatA huA eka-eka maNDala para 2-48/61 yojana dUrI kI abhivRddhi karatA huA sarvabAhya maNDala para pahu~ca kara gati karatA hai| sarvabAhya sUrya-maNDala jambUdvIpa-sthita mandara parvata se 45330 yojana kI dUrI para hai / sarvabAhya sUryamaNDala se dUsarA bAhya sUrya-maNDala 45327-13/61 yojana kI dUrI para hai / sarvabAhya sUrya-maNDala se tIsarA bAhya sUrya-maNDala 45324-26/61 yojana kI dUrI para hai / isa prakAra ahorAtra-maNDala meM parityAgarUpa krama se jambUdvIpa meM praviSTa hotA huA sUrya tadanantara maNDala meM tadanantara maNDala para saMkramaNa karatA huA-eka-eka maNDala para 248/61 yojana kI antara-vRddhi kama karatA huA sarvAbhyantara-maNDala para pahu~ca kara gati karatA hai| sUtra-257 bhagavan ! jambUdvIpa meM sarvAbhyantara sUrya-maNDala kA lambAI-caur3AI tathA paridhi kitanI hai ? gautama ! lambAI-caur3AI 99640 yojana tathA paridhi kucha adhika 315089 yojana hai / dvitIya Abhyantara sUrya-maNDala kI lambAI-caur3AI 99645-35/61 yojana tathA paridhi 315107 yojana hai / tRtIya Abhyantara sUrya-maNDala kI lambAI-caur3AI 99651-6/61 yojana tathA paridhi 315125 yojana hai / ukta krama se niSkramaNa karatA huA sUrya pUrva maNDala se uttara maNDala para upasaMkrAnta hotA huA-eka-eka maNDala para 5-35/61 yojana kI vistAra-vRddhi karatA haA tathA aThAraha yojana kI parikSepa-vRddhi karatA huA sarvabAhya maNDala para pahu~catA hai / sarvabAhya sUryamuni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 87
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra 7, 'jambUdvIpaprajJapti vakSaskAra / sUtra maNDala kI lambAI-caur3AI 100660 yojana tathA paridhi 318315 yojana hai| dvitIya bAhya sUrya maNDala kI lambAI-caur3AI 100654 - 26 / 61 yojana evaM paridhi 318297 yojana hai| tRtIya bAhya sUrya maNDala kI lambAIcaur3AI 100648-52 / 61 yojana tathA paridhi 318279 yojana hai| yoM pUrvokta krama ke anusAra praveza karatA huA sUrya pUrva maNDala se uttara maNDala para jAtA huA eka-eka maNDala para 5-35 / 61 yojana kI vistAra vRddhi kama karatA huA, aThAraha-aThAraha yojana kI paridhi-vRddhi kama karatA huA sarvAbhyantara-maNDala para pahu~catA hai / sUtra 258 - bhagavan ! jaba sUrya sarvAbhyantara- maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, to vaha eka-eka muhUrta meM kitane kSetra ko gamana karatA hai ? gautama ! vaha eka-eka muhUrtta meM 5251-29/60 yojana pAra karatA hai / usa samaya sUrya yahA~ bharatakSetra-sthita manuSyoM ko 47263 - 21/60 yojana kI dUrI se dRSTigocara hotA hai / vahA~ se huA sUrya nava saMvatsara kA prathama ayana banAtA huA prathama ahorAtra meM sarvAbhyantara maNDala se dUsare maNDala para upasaMkrAnta hokara gati karatA hai / dUsare maNDala para upasaMkrAnta hokara gati karatA hai, taba vaha eka-eka muhUrtta meM 5251 -47/60 yojana kSetra pAra karatA hai / taba yahA~ sthita manuSyoM ko 47179 - 57 / 60 yojana tathA 60 bhAgoM meM vibhak eka yojana ke eka bhAga ke 61 bhAgoM meM se 19 bhAga yojanAMza kI dUrI se sUrya dRSTigocara hotA hai| isa krama se niSkramaNa karatA huA sUrya pUrva maNDala se uttara maNDala ko saMkrAnta karatA huA 18 /60 yojana muhUrtta gati bar3hAtA huA, 84 yojana nyUna puruSachAyAparimita kama karatA huA sarvabAhya maNDala ko upasaMkrAnta kara gati karatA hai| taba vaha prati muhUrtta kitanA kSetra / taba vahA~ sthita manuSyoM ko vaha sUrya dUsare chaha mAsa ke prathama bhagavan ! jaba sUrya sarvabAhya maNDala ko upasaMkrAnta kara gati karatA hai, gamana karatA hai ? gautama ! vaha prati muhUrtta 5305-15/60 yojana gamana karatA hai 31831-30/60 yojana kI dUrI se dRSTigocara hotA hai| ye prathama chaha mAsa haiM ahorAtra meM sarvabAhya maNDala se dUsare bAhya maNDala para upasaMkrAnta hokara gati karatA hai| jaba sUrya dUsare bAhya maNDala para upasaMkrAnta hokara gati karatA hai to vaha 5304-39/60 yojana prati muhUrtta gamana karatA hai / taba yahA~ sthita manuSyoM ko vaha 31916-39/60 yojana tathA 60 bhogoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 61 bhAgoM meM se 60 bhAga yojanAMza kI dUrI se dRSTigocara hotA hai| yoM pUrvokta krama se praveza karatA huA sUrya pUrva maNDala se uttara maNDala para saMkramaNa karatA huA, pratimaNDala para niSkramaNa krama se gati karatA hai / ye dUsarA chaha mAsa hai / yaha Aditya saMvatsara hai| T sUtra - 259 bhagavan! jaba sUrya sarvAbhyantara maNDala ko upasaMkrAnta kara gati karatA hai, taba usa samaya dina kitanA bar3A hotA hai, rAta kitanI bar3I hotI hai ? gautama ! uttamAvasthAprApta utkRSTa - 18 muhUrtta kA dina hotA hai, jaghanya 12 muhurta kI rAta hotI hai / vahA~ se niSkramaNa karatA huA sUrya naye saMvatsara meM prathama ahorAtra meM dUsare Abhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai / jaba sUrya dUsare maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, taba 2/61 muhUtAMza kama 18 muhUrtta kA dina hotA hai, 2 / 61 muhUrtAMza adhika 12 muhUrta kI rAta hotI hai| isa krama se niSkramaNa karatA huA, pUrva maNDala se uttara maNDala kA saMkramaNa karatA huA sUrya pratyeka maNDala meM divasa- kSetra-divasaparimANa ko 2 / 61 muhUrtAMza kama karatA huA tathA rAtri - parimANa ko 2 / 61 muhUrtAza bar3hAtA huA sarvabAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai| jaba sUrya sarvAbhyantara maNDala se sarvabAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, taba sarvAbhyantara maNDala kA parityAga kara 183 ahorAtra meM divasa - kSetra meM 366 saMkhyA parimita 1 / 61 muhUtAMza kama kara tathA rAtri-kSetra meM itane hI muhUrtAza bar3hAkara gati karatA hai| bhagavan ! jaba sUrya sarvabAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, taba dina kitanA bar3A hotA hai, rAta kitanI bar3I hotI hai ? gautama ! taba rAta uttamAvasthAprApta, utkRSTa - 18 muhUrtta kI hotI hai, dina jaghanya - 12 muhUrtta muni dIparatnasAgara kRt' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra - hinda- anuvAda' Page 88
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra kA hotA hai / ye prathama chaH mAsa haiM / vahA~ se praveza karatA huA sUrya dUsare cha: mAsa ke prathama ahorAtra meM dUsare bAhya maNDala ko upasaMkrAnta kara gati karatA hai / jaba sUrya dUsare bAhya maNDala ko upasaMkrAnta kara gati karatA hai, taba 2/61 muhUrtAMza kama 18 muhUrta kI rAta hotI hai, 2/61 muhUrtAMza adhika 12 muhUrta kA dina hotA hai / aise pUrvokta krama se praveza karatA huA sUrya pUrva maNDala se uttara maNDala kA saMkramaNa karatA huA rAtri-kSetrameM eka-eka maNDalameM 2/61 muhUrtAMza kama karatA huA tathA divasa-kSetrameM 2/61 muhUrtAMza bar3hAtA huA sarvAbhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai / jaba sUrya sarvabAhya maNDala se sarvAbhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, taba vaha sarvabAhya maNDala kA parityAga kara 183 ahorAtra meM rAtri-kSetra meM 366 saMkhyA-parimita 1/61 muhUrtAMza kama kara tathA divasa-kSetra meM utane hI muhartIza adhika kara gati karatA hai| ye dvitIya chaha mAsa haiM / yaha Aditya-saMvatsara haiN| sUtra- 260, 261 bhagavan ! jaba sUrya sarvAbhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, to usake tApa-kSetra kI sthiti kisa prakAra hai ? taba tApa-kSetra kI sthiti UrdhvamukhI kadamba-puSpa ke saMsthAna jaisI hotI hai-vaha bhItara meM saMkIrNa tathA bAhara vistIrNa, bhItara se vRtta tathA bAhara se pRthula, bhItara aMkamukha tathA bAhara gAr3I kI dhurI ke agrabhAga jaisI hotI hai / meru ke donoM ora usakI do bAhAeM haiM-unameM vRddhi-hAni nahIM hotI / unakI lambAI 45000 yojana hai| usakI do bAhAeM anavasthita haiM / ve sarvAbhyantara tathA sarvabAhya ke rUpa meM abhihita haiM / unameM sarvAbhyantara bAhA kI paridhi meru parvata ke anta meM 9486-9/10 yojana hai / jo meru parvata kI paridhi hai, use 3 se gaNita kiyA jaae| guNanaphala ko dasa kA bhAga diyA jAe / usakA bhAgaphala isa paridhi kA parimANa hai / usakI sarvabAhya bAhA kI paridhi lavaNasamudra ke anta meM 94868-4/10 yojana-parimita hai / jo jambUdvIpa kI paridhi hai, use 3 se guNita kiyA jAe, guNanaphala ko 10 se vibhakta kiyA jAe / vaha bhAgaphala isa paridhi kA parimANa hai / usa samaya tApakSetra kI lambAI 78333-1/3 yojana hotI hai| meru se lekara jambUdvIpa paryanta 45000 yojana tathA lavaNasamudra ke vistAra 200000 yojana ke 1/6 bhAga 33333-1/3 yojana kA jor3a tApa-kSetra kI lambAI hai| usakA saMsthAna gAr3I kI dhUrI ke agrabhAga jaisA hotA hai| sUtra-262 bhagavan ! taba andhakAra-sthiti kaisI hotI hai ? gautama ! andhakAra-sthiti taba UrdhvamukhI kadamba puSpa kA saMsthAna liye hotI hai / vaha bhItara saMkIrNa, bAhara vistIrNa ityAdi hotI hai / usakI sarvAbhyantara bAhA kI paridhi meru parvata ke anta meM 6324-6/10 yojana-pramANa hai / jo parvata kI paridhi hai, use do se guNita kiyA jAe, guNanaphala ko dasa se vibhakta kiyA jAe, usakA bhAgaphala isa paridhi kA parimANa hai / usakI sarvabAhya bAhA kI paridhi lavaNasamudra ke anta meM 63245/6-10 yojana-parimita hai / gautama ! jo jambUdvIpa kI paridhi hai, use do se guNita kiyA jAe, guNanaphala ko dasa se vibhakta kiyA jAe, usakA bhAgaphala isa paridhi kA parimANa hai / taba andhakAra kSetra kA AyAma, 78333-1/3 yojana hai / jaba sUrya sarvabAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai to tApa-kSetra kA saMsthAna UrdhvamukhI kadamba-puSpa saMsthAna jaisA hai / anya varNana pUrvAnurUpa hai / itanA antara haipUrvAnupUrvI ke anusAra jo andhakAra-saMsthiti kA pramANa hai, vaha isa pazcAnupUrvI ke anusAra tApa-saMsthiti kA jAnanA / sarvAbhyantara maNDala ke sandarbha meM jo tApa-kSetra-saMsthiti kA pramANa hai, vaha andhAra-saMsthiti meM samajha lenA sUtra - 263 bhagavan ! kyA jambUdvIpa meM sUrya (do) udgamana-muhUrta meM sthAnApekSayA dUra hote hue bhI draSTA kI pratIti kI apekSA se samIpa dikhAI dete haiM ? madhyAhna-kAla meM samIpa hote hue bhI kyA ve dUra dikhAI dete haiM ? astamana-velAmeM dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiM ? hA gautama ! aisA hI hai / bhagavan ! jambUdvIpa meM sUrya udayakAla, madhyAhnakAla tathA astamAnakAla meM kyA sarvatra eka sarIkhI UMcAI liye hote haiM ? hA~, gautama ! aisA hI hai / bhagavan ! yadi jambU muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 89
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra 7, 'jambUdvIpaprajJapti - vakSaskAra / sUtra dvIpa meM sUrya udayakAla, madhyAhnakAla tathA astamAnakAla meM sarvatra eka sarIkhI UMcAI liye hote haiM to udayakAla meM dUra hote hue bhI nikaTa kyoM dikhatA haiM, ityAdi prazna / gautama! lezyA ke pratighAta se atyadhika dUra hone ke kAraNa udayasthAna se Age prasRta na ho pAne se yoM teja yA tApa ke pratihata hone ke kAraNa sukhadRzya hone ke kAraNa dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiN| madhyAhnakAla meM lezyA ke abhitApa se kaSTapUrvaka dekhe jA sakane yogya hone ke kAraNa dUra dikhAI dete haiM / astamAnakAlameM lezyA ke udayakAla kI jyoM dUra hote hue bhI sUrya nikaTa dikhAI detA haiN| sUtra - 264 , ! bhagavan ! kyA jambUdvIpa meM sUrya atIta kSetra kA atikramaNa karate haiM athavA pratyutpanna yA anAgata kSetra kA atikramaNa karate haiM ? gautama ve kevala vartamAna kSetra kA atikramaNa karate haiN| bhagavan kyA ve gamyamAna kSetra kA sparza karate hue atikramaNa karate haiM yA asparzapUrvaka ? gautama! ve gamyamAna kSetra kA sparza karate hue atikramaNa karate haiM / ve gamyamAna kSetra ko avagADha kara atikramaNa karate haiM / ve usa kSetra kA avyavahita rUpa meM avagAhana karate atikramaNa karate haiM / ve aNurUpa- anantarAvagADha kSetra kA atikramaNa karate haiM, aNubAdararUpa Urdhva kSetra kA, adhaHkSetra kA aura tiryak kSetra kA atikramaNa karate haiM - ve sATha muhUrttapramANa maNDalasaMkramaNakAla ke Adi meM madhya meM tathA anta meM bhI gamana karate haiM / ve spRSTa- avagADha - anantarAvagADha rUpa ucita kSetra meM gamana karate haiM / ve AnupUrvIpUrvaka Asanna kSetra kA atikramaNa karate haiN| ve niyamataH chaha dizAviSayaka kSetra kA atikramaNa karate haiN| isa prakAra ve avabhAsita hote haiM- jisameM sthUlatara vastueM dikha pAtI haiM / isa prakAra donoM sUrya chahoM dizAoM meM udyota karate haiM, tapate haiM, prabhAsita hote haiM sUtra 265 bhagavan ! jambUdvIpa meM do sUryoM dvArA avabhAsana Adi kriyA kyA atIta kSetra meM, yA pratyutpanna - kSetra meM athavA anAgata kSetra meM kI jAtI hai ? gautama ! avabhAsana Adi kriyA pratyutpanna kSetra meM hI kI jAtI hai / sUrya apa teja dvArA kSetra - sparzana pUrvaka avabhAsana Adi kriyA karate haiN| vaha avabhAsana Adi kriyA sATha muhUrttapramANa maNDalasaMkramaNakAla ke Adi meM, madhya meM aura anta meM kI jAtI hai / - sUtra 266 bhagavan ! jambUdvIpa meM sUrya kitane kSetra ko UrdhvabhAga meM, adhobhAga meM tathA tiryak bhAga meM tapAte haiM ? gautama! UrdhvabhAga meM 100 yojana kSetra ko, adhobhAga meM 1800 yojana kSetra ko tathA tiryak bhAga meM 4726321/60 yojana kSetra ko apane teja se tapAte haiM - sUtra- 267 bhagavan ! mAnuSottara parvatavartI candra, sUrya nakSatra evaM tAre Urdhvopapanna haiM? kalpAtIta haiM ? kalpopapanna haiM, cAropapanna haiM, cArasthitika haiM, gatiratika haiM- yA gati samApanna haiM ? gautama ! mAnuSottara jyotiSka deva vimAnotpanna haiM, cAropapanna haiM, gatiratika haiM, gatisamApanna haiN| UrdhvamukhI kadamba puSpa ke AkArameM saMsthita sahasroMyojanaparyanta, candrasUryApekSayA tApakSetra yukta, vaikriyalabdhiyukta, Abhiyogika karma karane meM tatpara, sahasroM bAhya pariSadoM se saMparivRta ve jyotiSka deva nATya-gIta-vAdana rUpa trividha saMgItopakramameM jora-jora se bajAye jAte vAdyoMse utpanna madhura dhvani ke sAtha divya bhoga bhogate hue, ucca svara se siMhanAda karate hue, mu~ha para hAtha lagAkara jora se pUtkAra karate kalakala zabda karate hue accha-nirmala, ujjvala meru parvata kI pradakSiNAvarta maNDala gati dvArA pradakSiNA karate rahate haiN| sUtra - 268 bhagavan ! una jyotiSka devoM kA indra jaba cyuta ho jAtA hai, taba indravirahakAla meM deva kisa prakAra kAma calAte haiM ? gautama ! cAra yA pA~ca sAmAnika deva mila kara indrasthAna kA saMcAlana karate haiM / indra kA sthAna kama eka muni dIparatnasAgara kRt" (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra hinda- anuvAda" Page 90
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra samaya tathA adhika se adhika chaha mAsa taka indrotpatti se virahita rahatA hai / mAnuSottara parvata ke bahirvartI jyotiSka devoM kA varNana pUrvAnurUpa jAnanA / itanA antara hai-ve vimAnotpanna haiM / pakI IMTa ke AkAra meM saMsthita, candrasUryApekSayA lAkhoM yojana vistIrNa tApakSetrayukta, nAnAvidha vikurvita rUpa dhAraNa karane meM sakSama, lAkhoM bAhya pariSadoM se saMparivRtta jyotiSka deva vAdyoM se utpanna madhura dhvani ke Ananda ke sAtha divya bhoga bhogane meM anurata, sukhalezyAyukta, mandalezyAyukta, vividhalezyAyukta, paraspara apanI-apanI lezyAoM dvArA avagADha-apane sthAna meM sthita, saba ora ke apane pratyAsanna, udyotita karate haiM, prabhAsita karate haiM / zeSa kathana pUrvavat hai / sUtra- 269 bhagavan ! candra-maNDala kitane haiM ? gautama ! 15 haiM / jambUdvIpameM 180 yojana kSetra avagAhana kara pA~ca candramaNDala hai| lavaNasamudrameM 330 yojana kSetra kA avagAhana kara dasa candra-maNDala haiM / yo kula 15 candra-maNDala hote haiM sUtra-270 bhagavan ! sarvAbhyantara candra-maNDala se sarvabAhya candra-maNDala abAdhita rUpa meM kitanI dUrI para hai / gautama ! 510 yojana kI dUrI para hai| sUtra-271 bhagavan ! eka candra-maNDala kA dUsare candra-maNDala se kitanA antara hai ? gautama ! 35-30/61 yojana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke sAta bhAgoM meM cAra bhAga yojanAMza parimita antara hai| sUtra - 272 bhagavan ! candra-maNDala kI lambAI-caur3AI, paridhi tathA UMcAI kitanI hai ? gautama ! lambAI-caur3AI 56/61 yojana, paridhi usase kucha adhika tIna gunI tathA UMcAI 28/61 yojana hai| sUtra - 273 bhagavana ! jambUdvIpa meM meru parvata se sarvAbhyantara candra-maNDala kitanI dUrI para hai ? gautama ! 44820 yojana kI dUrI para hai / jambUdvIpa meM meru parvata se dUsarA Abhyantara candra-maNDala 44856-25/61 yojana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 4 bhAga yojanAMza kI dUrI para hai| isa krama se niSkramaNa karatA huA candra pUrva maNDala se uttara maNDala kA saMkramaNa karatA huA eka-eka maNDala para 36-25/61 yojana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke 7 bhAgoM meM se 4 bhAga yojanAMza kI abhivRddhi karatA huA sarvabAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai / bhagavan ! jambUdvIpa meM meru parvata se sarvabAhya candra-maNDala kitanI dUrI para hai ? gautama ! 45330 yojana kI dUrI para hai / jambUdvIpa meM meru parvata se dUsarA bAhya candra-maNDala 45293-35/61 yojana tathA 61 bhAgoM ke vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 3 bhAga yojanAMza kI dUrI para hai / isa krama se praveza karatA huA candra pUrva maNDala se uttara maNDala kA saMkramaNa karatA huA eka-eka maNDala para 36/2561 yojana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga meM 7 bhAgoM meM se 4 bhAga yojanAMza kI vRddhi meM kamI karatA huA sarvAbhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai| sUtra- 274 bhagavan ! sarvAbhyantara candra-maNDala kI lambAI-caur3AI tathA paridhi kitanI hai ? gautama ! sarvAbhyantara candramaNDala kI lambAI-caur3AI 99640 yojana tathA usakI paridhi kucha adhika 315089 yojana hai / dvitIya Abhyantara candra-maNDala kI lambAI-cauDAI 99712-51/61 yojana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 1 bhAga yojanAMza tathA usakI paridhi kucha adhika 315319 yojana hai / isa krama se niSkramaNa karatA huA candra pratyeka maNDala para 72-56/61 yojana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka muni dIparatnasAgara kRt - (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda' Page 91
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra bhAga ke 7 bhAgoM meM se 1 bhAga yojanAMza vistAravRddhi karatA huA tathA 230 yojana paridhivRddhi karatA huA sarvabAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai| bhagavan ! sarvabAhya candra-maNDala kI lambAI-caur3AI tathA paridhi kitanI batalAI gaI hai ? gautama ! 100660 yojana tathA usakI paridhi 318315 yojana hai / dvitIya bAhya candra-maNDala kI lambAI-caur3AI 1005879/61 yojana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 6 bhAga yojanAMza tathA usakI paridhi 318085 yojana hai / isa krama se praveza karatA huA candra pUrva maNDala se uttara maNDala kA saMkramaNa karatA huA pratyeka maNDala para 72-51/61 yojana tathA 61 bhAgoM meM vibhakta eka yojana ke eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 1 bhAga yojanAMza vistAravRddhi kama karatA haA tathA 230 yojana paridhivRddhi kama karatA huA sarvAbhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai| sUtra-275 bhagavan ! jaba candra sarvAbhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, taba vaha pratimuharta kitanA kSetra pAra karatA hai ? gautama ! 5073-7744/13725 yojana / taba vaha yahA~ sthita manuSyoM ko 47263-21/61 yojana kI dUrI se dRSTigocara hotA hai| jaba candra dUsare Abhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, taba pratimuhartta 5077-3674/13725 yojana kSetra pAra karatA hai / isa krama se niSkramaNa karatA huA candra pratyeka maNDala para 39655/13725 muhUrta-gati bar3hAtA huA sarvabAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai / bhagavan ! jaba candra sarvabAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, taba vaha pratimuharta kitanA kSetra pAra karatA hai ? gautama ! 5125 -6660/13725 yojana / taba yahA~ sthita manuSyoM ko vaha 31831 yojana kI dUrI se dRSTigocara hotA hai / jaba candra dUsare bAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karatA hai, taba vaha pratimuhUrta 5121-1160/13725 yojana kSetra pAra karatA hai / isa krama se niSkramaNa karate hue sUrya kA gaNita pUrvavat jaannaa| sUtra-276 bhagavan ! nakSatramaNDala kitane batalAye haiM ? gautama ! ATha / jambUdvIpameM 180 yojana kSetra kA avagAhana kara do nakSatramaNDala haiM / lavaNasamudra meM 330 yojana kSetra kA avagAhana kara cha nakSatramaNDala haiM | sarvAbhyantara nakSatramaNDala se sarvabAhya nakSatramaNDala 510 yojana kI avyavahita dUrI para hai / eka nakSatramaNDala se dUsare nakSatramaNDala kI dUrI avyavahita rUpameM do yojana hai / nakSatramaNDala kI lambAI-caur3AI do kosa, paridhi lambAI-caur3AI se kucha adhika tIna gunI tathA UMcAI eka kosa hai / jambUdvIpa meM meru parvata se sarvAbhyantara nakSatramaNDala avyavahita rUpa meM 44820 yojana kI dUrI para hai / aura sarvabAhya nakSatramaNDala avyavahita rUpa meM 45330 yojana kI dUrI para hai| bhagavan ! sarvAbhyantara nakSatramaNDala kI lambAI-caur3AI tathA paridhi kitanI hai ? gautama ! sarvAbhyantara nakSatra maNDala kI lambAI-caur3AI 99640 yojana tathA paridhi kucha adhika 315089 yojana hai / sarvabAhya nakSatramaNDala kI lambAI-caur3AI 100660 yojana tathA 318315 yojana hai| jaba nakSatra sarvAbhyantara maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karate haiM to eka muharta meM 5265-18263/21960 yojana kSetra pAra karate haiM / jaba nakSatra sarvabAhya maNDala kA upasaMkramaNa kara gati karate haiM to ve pratimuhUrta 5319-16365/21960 yojana kSetra pAra karate haiM / ATha nakSatramaNDala pahale, tIsare, chaThe, sAtaveM, AThaveM, dasaveM, gyArahaveM tathA pandrahaveM candra-maNDala meM samavasRta hote haiM / candramA muhartameM maNDala-paridhi kA 1768/109800 bhAga atikrAnta karatA hai / sUryamaNDala paridhi kA 1830/109800 bhAga atikrAnta karatA hai / nakSatra pratimuharta maNDala-paridhi kA 1835/109800 bhAga atikrAnta karate haiN| sUtra-277 - bhagavan ! jambUdvIpa meM do sUrya-IzAna koNa meM udita hokara kyA Agneya koNa meM asta hote haiM, Agneya koNa meM udita hokara nairRtya koNa meM asta hote haiM, nairRtya koNa meM udita hokara vAyavya koNa meM asta hote haiM, muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 92
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra 7, 'jambUdvIpaprajJapti vakSaskAra / sUtra vAyavya koNa meM udita hokara IzAna koNa meM asta hote haiM ? hA~, gautama ! aisA hI hai| bhagavan! jambUdvIpa meM do candramA IzAna koNa meM udita hokara dakSiNa- Agneya koNa meM asta hote haiM- ityAdi varNana pUrvavat jAna lenA / sUtra - 278 bhagavan ! saMvatsara kitane haiM ? gautama! saMvatsara pA~ca haiM- nakSatra saMvatsara, yuga-saMvatsara, pramANa saMvatsara, lakSaNa-saMvatsara tathA zanaizvara-saMvatsara / nakSatra-saMvatsara kitane prakAra kA hai? bAraha prakAra kA, zrAvaNa, bhAdrapada, Asoja yAvat ASADha / athavA bRhaspati mahAgraha bAraha varSoM kI avadhi meM jo sarva nakSatramaNDala kA parisamApana karatA hai - vaha bhI nakSatra - saMvatsara hai / bhagavan ! yuga-saMvatsara kitane prakAra kA hai ? gautama! pA~ca prakAra kA, candra-saMvatsara, candra-saMvatsara, abhivarddhita-saMvatsara, candra-saMvatsara tathA abhivarddhita - saMvatsara / prathama candra - saMvatsara ke caubIsa parva, dvitIya candrasaMvatsara ke caubIsa parva, tRtIya abhivRddhita-saMvatsara ke chabbIsa parva, cauthe candra-saMvatsara ke caubIsa tathA pA~caveM abhivarddhita-saMvatsara ke chabbIsa parva haiM / pA~ca bhedoM meM vibhakta yuga-saMvatsara ke parva 124 hote haiM / bhagavan ! pramANa-saMvatsara kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA nakSatra saMvatsara, candra-saMvatsara, Rtu-saMvatsara, Aditya saMvatsara tathA abhivarddhita-saMvatsara lakSaNa saMvatsara kitane prakAra kA hai ? pA~ca prakAra kAsUtra 279 jisameM kRttikA Adi nakSatra samarUpa meM mAsAntika tithiyoM se yoga karate haiM, jisameM RtueM samarUpa meM pariNata hotI haiM, jo pracura jalayukta haiM, vaha samaka-saMvatsara haiM / sUtra 280 jaba candra ke sAtha pUrNamAsI meM viSama-nakSatra kA yoga hotA hai, jo kaTuka, kaSTakara, vipula varSAyukta hotA hai, vaha candra-saMvatsara hai| - sUtra 281 jisameM viSama kAla meM vanaspati aMkurita hotI hai, an-Rtu meM puSpa evaM phala Ate haiM, jisameM samyakvarSA nahIM hotI, vaha karma-saMvatsara hai / - sUtra - 282 jisameM sUrya, pRthvI, cala, puSpa evaM phala-rasa pradAna karatA hai, jisameM thor3I varSA se hI dhAnya samyak rUpa meM niSpanna hotA hai-acchI phasala hotI hai, vaha Aditya-saMvatsara hai / sUtra - 283 jisameM kSaNa, lava, dina, Rtu, sUrya ke teja se tapta rahate haiM, jisameM nimna sthala jala-pUrita rahate haiM, vaha abhivarddhita saMvatsara hai / sUtra - 284, 285 bhagavan ! zanaizcara saMvatsara kitane prakAra kA hai ? aThThAIsa prakAra kA 1. abhijita 2 zravaNa, 3. dhaniSThA, 4. zatabhiSak, 5. pUrvA bhAdrapada, 6. uttarA bhAdrapada, 7. revatI, 8. azvinI, 9. bhariNI, 10. kRttikA, 11. rohiNI yAvat tathA 28. uttarASADhA / athavA zanaizcara mahAgraha tIsa saMvatsaroM meM samasta nakSatra-maNDala kA samApana karatA hai-vaha kAla zanaizcara-saMvatsara hai / - sUtra - 286-288 bhagavan ! pratyeka saMvatsara ke kitane mahIne haiM ? gautama ! bAraha mahIne, unake laukika evaM lokottara do prakAra ke nAma / laukika nAma- zrAvaNa, bhAdrapada yAvat ASADha / lokottara nAma isa prakAra haiM- 1. abhinandita, 2. muni dIparatnasAgara kRt' (jambUdvIpaprajJapti)" AgamasUtra - hinda- anuvAda' Page 93
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra pratiSThita, 3. vijaya, 4. prItivarddhana, 5. zreyAn, 6. ziva, 7. zizira, 8. himavAn, 9. vasantamAsa, 10. kusumasambhava, 11. nidAgha tathA 12. vanaviroha / sUtra - 289-298 bhagavan ! pratyeka mahIne ke kitane pakSa haiM ? gautama ! do, kRSNa tathA zukla / pratyeka pakSa ke pandraha dina haiM,1. pratipadA-divasa, 2. dvitIyA-divasa, 3. tRtIyA-divasa yAvat 15. paMcadazI-divasa-amAvasyA yA pUrNamAsI kA dina / ina pandraha dinoM ke pandraha nAma haiM, jaise- 1. pUrvAGga, 2. siddhamanorama, 3. manohara, 4. yazobhadra, 5. yazodhara, 6. sarvakAma-samRddha, 7. indramUrddhAbhiSikta, 8. saumanas, 9. dhanaJjaya, 10. arthasiddha, 11. abhijAta, 12. atyazana, 13. zataJjaya, 14. agnivezma tathA 15. upazama / bhagavan ! ina pandraha dinoM kI kitanI tithiyA~ haiM ? pandraha-1. nandA, 2. bhadrA, 3. jayA, 4. tucchAriktA, 5. pUrNA-paJcamI / phira 6. nandA, 7. bhadrA, 8. jayA, 9. tRcchA, 10. pUrNA-dazamI / phira 11. nandA, 12. bhadrA, 13. jayA, 14. tucchA, 15. puurnnaa-pnycdshii| pratyeka pakSa meM pandraha rAte haiM, jaise-pratipadArAtri-ekama kI rAta, dvitIyArAtri, tRtIyArAtri yAvat paJcadazI-amAvasa yA pUnama kI rAta / ina pandraha rAtoM ke pandraha nAma haiM- uttamA, sunakSatrA, elApatyA, yazodharA, saumanasA, zrIsambhUtA, vijayA, vaijayantI, jayantI, aparAjitA, IcchA, samAhArA, tejA, atitejA, devAnandA yA nirti| bhagavan ! ina pandraha rAtoM kI kitanI tithiyA~ haiM ? gautama ! pandraha jaise-1. ugravatI, 2. bhogavatI, 3. yazomatI, 4. sarvasiddhA, 5. zubhanAmA / phira 6. ugravatI, 7. bhogavatI, 8. yazomatI, 9. sarvasiddhA, 10. zubhanAmA / phira 11. ugravatI, 12. bhogavatI, 13. yazomatI, 14. sarvasiddhA, 15. zubhanAmA / pratyeka ahorAtra ke tIsa muharta batalAye gaye haiM-rudra, zreyAna, mitra, vAyu, supIta, abhicandra, mAhendra, balavAn , brahma, bahusatya, aizAna, tvaSTA, bhAvitAtmA, vaizramaNa, vAruNa, Ananda, vijaya, vizvasena, prAjApatya, upazama, gandharva, agnivezma, zatavRSabha, AtapavAn, amama, RNavAn, bhauma, vRSabha, sarvArtha tathA rAkSasa / sUtra-299 ___ bhagavan ! karaNa kitane haiM ? gautama ! gyAraha - 1. bava, 2. bAlava, 3. kaulava, 4. strIvilocana-taitila, 5. gara, 6. vaNija, 7. viSTi, 8. zakuni, 9. catuSpada, 10. nAga tathA 11. kiMstughna / ina gyAraha karaNoM meM sAta karaNa cara tathA cAra karaNa sthira haiM / bava, bAlava, kaulava, strIvilocana, garAdi, vaNija tathA viSTi-ye sAta karaNa cara haiM evaM zakuni, catuSpada, nAga aura kiMstughna-ye cAra karaNa sthira haiN| bhagavan ! ye cara tathA sthira karaNa kaba hote haiM ? gautama ! zukla pakSa kI ekama kI rAta meM, ekama ke dina meM bavakaraNa hotA hai / dUja ko dina meM bAlavakaraNa hotA hai, rAta meM kaulavakaraNa hotA hai / tIja ko dina meM strI vilocanakaraNa hotA hai, rAta meM garakaraNa hotA hai / cautha ko dina meM vaNijakaraNa hotA hai, rAta meM viSTikaraNa hotA hai| pA~cama ko dina meM bavakaraNa hotA hai, rAta meM bAlavakaraNa hotA hai| chaTha ko dina meM kaulavakaraNa hotA hai, rAta meM strIvilocanakaraNa hotA hai / sAtama ko dina meM garAdikaraNa hotA hai, rAta meM vaNijakaraNa hotA hai / AThama ko dina meM viSTikaraNa hotA hai, rAta meM bavakaraNa hotA hai / navama ko dina meM bAlavakaraNa hotA hai, rAta meM kaulavakaraNa hotA hai / dasama ko dina meM strIvilocana karaNa hotA hai, rAta meM garAdikaraNa hotA hai / gyArasa ko dina meM vaNijakaraNa hotA hai, rAta meM viSTikaraNa hotA hai / bArasa ko dina meM bavakaraNa hotA hai, rAta meM bAlavakaraNa hotA hai / terasa ko dina meM kaulavakaraNa hotA hai, rAta meM strIvilocana karaNa hotA hai / caudasa ko dina meM garAdikaraNa hotA hai, rAta meM vaNijakaraNa hotA hai / pUnama ko dina meM viSTikaraNa hotA hai, rAta meM bavakaraNa hotA hai| kRSNapakSa kI ekama ko dina meM bAlavakaraNa hotA hai, rAta meM kaulavakaraNa hotA hai / dUja ko dina meM strI muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 94
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra vilocanakaraNa hotA hai, rAta meM garAdikaraNa hotA hai| tIja ko dina meM vANijayakaraNa hotA hai / rAta meM viSTikaraNa hotA hai | cautha ko dina meM bavakaraNa hotA hai, rAta meM bAlavakaraNa hotA hai / pA~cama ko dina meM kaulavakaraNa hotA hai, rAta meM strIvilocanakaraNa hotA hai / chaTha ko dina meM garAdikaraNa hotA hai, rAta meM vaNijakaraNa hotA hai / sAtama ko dina meM viSTikaraNa hotA hai| rAta ko bavakaraNa hotA hai / AThama ko dina meM bAlavakaraNa hotA hai, rAta meM kaulavakaraNa hotA hai / navama ko dina meM strIvilocanakaraNa hotA hai, rAta meM garAdikaraNa hotA hai / dasama ko dina meM vaNijakaraNa hotA hai, rAta meM viSTikaraNa hotA hai / gyArasa ko dina meM bavakaraNa hotA hai, rAta meM bAlavakaraNa hotA hai| bArasa ko dina meM kaulavakaraNa hotA hai, rAta meM strIvilocanakaraNa hotA hai, terasa ko dina meM garAdikaraNa hotA hai, rAta meM vaNijakaraNa hotA hai / caudasa ko dina meM viSTikaraNa hotA hai, rAta meM zakunikaraNa hotA hai / amAvasa ko dina meM catuSpadakaraNa hotA hai, rAta meM nAgakaraNa hotA hai| zukla pakSa kI ekama ko dina meM kiMstughnakaraNa hotA hai| sUtra-300 bhagavan ! saMvatsaroM meM Adi-saMvatsara kauna sA hai ? ayanoM meM prathama ayana kauna sA hai ? yAvat nakSatroM meM prathama nakSatra kauna sA hai ? gautama ! saMvatsaroM meM Adi-candra-saMvatsara hai| ayanoM meM prathama dakSiNAyana hai / RtuoM meM prathama prAvRTa-Rtu hai / mahInoM meM prathama zrAvaNa hai| pakSoM meM prathama kRSNapakSa hai / ahorAtra meM prathama divasa hai / muhUrtoM meM prathama rudra hai / karaNoM meM prathama bAlava hai / nakSatroM meM prathama abhijita hai / bhagavan ! paJca saMvatsarika yuga meM ayana, Rtu, mAsa, pakSa, ahorAtra tathA muhUrta kitane kitane haiM ? gautama ! ayana 10, RtueM 30, mAsa 60, pakSa 120, ahorAtra 1830 tathA muhUrta 54900 haiN| sUtra-301 __ yoga, devatA, tArAgra, gotra, saMsthAna, candra-ravi-yoga, kula, pUrNimA-amAvasyA, sannipAta tathA netA-yahA~ vivakSita haiN| sUtra-302 bhagavan ! nakSatra kitane haiM ? gautama ! aThThAIsa - abhijita, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSak, pUrvabhAdrapadA, uttara bhAdrapadA, revatI, azvinI, bharaNI, kRttikA, rohiNI, mRgazira, ArdrA, punarvasu, puSya, azleSA, maghA, pUrvAphAlgunI, uttarAphAlgunI, hasta, citrA, svAti, vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA, mUla, pUrvASADhA tathA uttarASADhA / sUtra - 303, 304 bhagavan ! ina aThThAIsa nakSatroM meM kitane nakSatra aise haiM, jo sadA candra ke dakSiNa meM yoga karate haiM-kitane nakSatra candramA ke uttara meM, kitane dakSiNa meM bhI, uttara meM bhI, kitane candramA ke dakSiNa meM bhI nakSaNa-vimAnoM ko cIrakara bhI aura kitane nakSatra sadA nakSatra-vimAnoM ko cIrakara candramA se yoga karate haiM ? gautama ! jo nakSatra sadA candra ke dakSiNa meM avasthita hote hue yoga karate haiM, ve chaha haiM- mRgazira, ArdrA, puSya, azleSA, hasta tathA mUla / ye chahoM nakSatra candrasambandhI pandraha maNDaloM ke bAhara se hI yoga karate haiN| sUtra-305 jo nakSatra sadA candramA ke uttara meM avasthita hote hue yoga karate haiM, ve bAraha haiM-abhijita, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSak, pUrvabhAdrapadA, uttarabhAdrapadA, revatI, azvinI, bharaNI, pUrvAphAlgunI, uttarAphAlgunI tathA svAti / jo nakSatra sadA candramA ke dakSiNa meM bhI, uttara meM bhI, nakSatra-vimAnoM ko cIrakara bhI yoga karate haiM, ve sAta haiM-kRttikA, rohiNI, punarvasu, maghA, citrA, vizAkhA tathA anurAdhA / jo nakSatra sadA candramA ke dakSiNa meM bhI, nakSatra-vimAnoM ko cIrakara bhI yoga karate haiM, ve do haiM-pUrvASADhA tathA uttarASADhA / ye donoM nakSatra sadA sarvabAhya maNDala meM avasthita hote hue candramA ke sAtha yoga karate haiM / muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda' Page 95
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra jo sadA nakSatra-vimAnoM ko cIrakara candramA ke sAtha yoga karatA hai, aisA eka jyeSThA nakSatra hai| sUtra-306 bhagavan ! abhijita Adi nakSatroM ke kauna-kauna devatA haiM ? pahale nakSatra se aThThAvIsaveM nakSatra taka ke devatA yathAkrama isa prakAra haiM - brahmA, viSNu, vasu, varuNa, aja, abhivRddhi, pUSA, azva, yama, agni, prajApati, soma, rudra, aditi, bRhaspati, sarpa, pitR, bhaMga, aryamA, savitA, tvaSTA, vAyu, indrAgnI, mitra, indra, nairRta, Apa tathA vizvadeva / sUtra-307-309 bhagavan ! ina aThThAIsa nakSatroM meM abhijita nakSatra ke kitane tAre haiM ? gautama ! tIna tAre haiM / jina nakSatroM ke jitane jitane tAre haiM, ve prathama se antima taka isa prakAra haiM- abhijita nakSatra ke tIna tAre, zravaNa ke tIna, dhaniSThA ke pA~ca, zatabhiSak ke sau, pUrvabhAdrapadA ke do, uttara-bhAdrapadA ke do, revatI ke battIsa, azvinI ke tIna, bharaNI ke tIna, kRttikA ke chaH, rohiNI ke pA~ca, mRgazira ke tIna, ArdrA kA eka, punarvasu ke pA~ca, puSya ke tIna aura azleSA nakSatra ke chaH tAre hote haiM / maghA nakSatra ke sAta tAre, pUrvaphAlgunI ke do, uttaraphAlgunI ke do, hasta ke pA~ca, citrA kA eka, svAti kA eka, vizAkhA ke pA~ca, anurAdhA ke pA~ca, jyeSThA ke tIna, mUla ke gyAraha, pUrvASADhA ke cAra tathA uttarASADhA nakSatra ke cAra tAre haiN| sUtra-310 bhagavan ! ina aThThAIsa nakSatroM meM abhijita nakSatra kA kyA gotra hai ? gautama ! maudgalAyana gotra hai| sUtra- 311-314 prathama se antima nakSatra taka saba nakSatroM ke gotra isa prakAra haiM-abhijita nakSatra kA maudgalAyana, zravaNa kA sAMkhyAyana, dhaniSThA kA agrabhAga, zatabhiSak kA kaNNilAyana, pUrvabhAdrapadA kA jAtukarNa, uttarabhAdrapadA kA dhanaJjaya / tathA- revatI kA puSyAyana, azvinI kA azvAyana, bharaNI kA bhArgaveza, kRttikA kA agnivezya, rohiNI kA gautama, mRgazira kA bhAradvAja, ArdrA kA lohityAyana, punarvasu kA vAsiSTha / tathA-puSya kA avamajjAyana, azleSA kA mANDavyAyana, maghA kA piGgAyana, pUrvaphAlgunI kA govallAyana, uttara phAlgunI kA kAzyapa, hasta kA kauzika, citrA kA dArbhAyana, svAti kA cAmaracchAyana, vizAkhA kA zuGgAyana / tathA anurAdhA kA golavyAyana, jyeSThA kA cikitsAyana, mUla kA kAtyAyana, pUrvASADhA kA bAbhravyAyana tathA uttarASADhA nakSatra kA vyAghrapatya gotra hai sUtra - 315-318 bhagavan ! ina aThThAIsa nakSatroM meM abhijita nakSatra kA kaisA saMsthAna hai ? gautama ! gozIrSAvali-prathama se antima taka saba nakSatroM ke saMsthAna isa prakAra haiM- abhijita kA gozIrSAvali, zravaNa kA kAsAra, dhaniSThA kA pakSI ke kalevara sadRza, zatabhiSak kA puSpa-rAzi, pUrvabhAdrapadA kA ardhavApI, uttarabhAdrapadA kA bhI ardhavApI, revatI kA naukA, azvinI kA azva, bharaNI kA bhaga, kRttikA kA kSuragRha, rohiNI kA gAr3I kI dhurI ke samAna, mRgazira kA mRga, ArdrA kA rudhira kI bUMda, punarvasu kA tarAjU, puSya kA supratiSThita varddhamAnaka, azleSA kA dhvajA, maghA kA prAkAra, pUrvaphAlgunI kA Adhe palaMga, uttaraphAlgunI kA bhI Adhe palaMga, hasta kA hAtha, citrA kA mukha para suzobhita pIlI jUhI ke puSya ke sadRza, svAti kA kIlaka, vizAkhA kA dAmani, anurAdhA kA ekAvalI, jyeSThA kA hAthI-dA~ta, mUla kA bicchU kI pU~cha, pUrvASADhA kA hAthI ke paira tathA uttarASADhA nakSatra kA baiThe hue siMha ke sadRza saMsthAna hai sUtra - 319-323 bhagavan ! aThThAIsa nakSatroM meM abhijita nakSatra kitane muhUrta paryanta candramA ke sAtha yogayukta rahatA hai ? gautama ! 9-27/67 muhUrta rahatA hai / ina nakSatroM kA candra ke sAtha yoga isa prakAra hai / abhijita nakSatra kA candramA muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 96
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra ke sAtha eka ahorAtra meM unake 26/37 bhAga parimita yoga hotA hai| isase abhijita candrayoga kAla 9-27/67 muhUrta taya hotA hai / zatabhiSak, bharaNI, ArdrA, azleSA, svAti evaM jyeSThA-ina chaha nakSatroM kA candramA ke sAtha 45 muhUrta yoga rahatA hai / tInoM uttarA, punarvasu, rohiNI tathA vizAkhA-ina chaha nakSatroM kA candramA ke sAtha 45 muhUrta yoga rahatA hai| bAkI pandraha nakSatroM kA candramA ke sAtha 30 muharta paryanta yoga rahatA hai| sUtra - 324-328 bhagavan ! ina aThThAIsa nakSatroM meM abhijita nakSatra sUrya ke sAtha kitane ahorAtra paryanta yogayukta rahatA hai ? gautama ! 4 ahorAtra evaM 6 muharta paryanta / ina gAthAoM dvArA nakSatra-sUryayoga jAnanA / abhijita nakSatra kA sUrya ke sAtha 4 ahorAtra tathA 6 muhUrta paryanta yoga rahatA hai / zatabhiSak, bharaNI, ArdrA, azleSA, svAti tathA jyeSThA-ina nakSatroM kA sUrya ke sAtha 6 ahorAtra tathA 21 muhUrta paryanta yoga rahatA hai / tInoM uttarA, punarvasu, rohiNI evaM vizAkhA-ina nakSatroM kA sUrya ke sAtha 20 ahorAtra aura 3 muhUrta paryanta yoga rahatA hai / bAkI ke pandraha nakSatroM kA sUrya ke sAtha 13 ahorAtra tathA 12 muhUrta paryanta yoga rahatA hai| sUtra- 329 bhagavan ! kula, upakula tathA kulopakula kitane haiM ? gautama ! kula bAraha, upakula bAraha tathA kulopakula cAra haiM / bAraha kula-dhaniSThA, uttarabhAdrapadA, azvinI, kRttikA, mRgazira, puSya, maghA, uttarAphAlgunI, citrA, vizAkhA, mUla tathA uttarASADhAkula / sUtra-330 __ jina nakSatroM dvArA mahInoM kI parisamApti hotI hai, ve mAsasadRza nAmavAle nakSatra kula haiM / jo kuloM ke adhastana hote haiM, kuloM ke samIpa hote haiM, ve upakula kahe jAte haiM / ve bhI mAsa-samApaka hote haiM / jo kuloM tathA upakuloM ke adhastana hote haiM, ve kulopakula kahe jAte haiN| sUtra - 331 bAraha upakula-zravaNa, pUrvabhAdrapadA, revatI, bharaNI, rohiNI, punarvasu, azleSA, pUrvaphAlgunI, hasta, svAti, jyeSThA tathA pUrvASADhA upakula / cAra kulopakula-abhijita, zatabhiSak, ArdrA tathA anurAdhA kulopakula / bhagavan ! pUrNimAeM tathA amAvasyAeM kitanI haiM ? gautama ! bAraha pUrNimAeM tathA bAraha amAvasyAeM haiM, jaise -zrAviSThI, prauSThapadI, AzvayujI, kArtikI, mArgazIrSI, pauSI, mAghI, phAlgunI, caitrI, vaizAkhI, jyeSThAmUlI tathA aassaaddhii| bhagavan ! zrAvaNI pUrNamANI ke sAtha kitane nakSatroM kA yoga hotA hai ? gautama ! abhijita, zravaNa tathA dhaniSThA kA / bhAdrapadI pUrNimA ke sAtha zatabhiSak, pUrvabhAdrapadA tathA uttarabhAdrapadA-nakSatroM kA yoga hotA hai / AsaujI pUrNimA ke sAtha revatI tathA azvinI-nakSatroM kA, kArtika pUrNimA ke sAtha bharaNI tathA kRttikA kA, mArgazIrSI ke sAtha rohiNI tathA magazira kA, pauSI parNimA ke sAtha ArdrA, panarvasa tathA puSya kA, sAtha azleSA aura maghA kA, phAlganI pUrNimA ke sAtha pUrvAphAlganI tathA uttarAphAlganI kA, caitrI pUrNimA ke sa hasta evaM citrA kA, vaizAkhI pUrNimA ke sAtha svAti aura vizAkhA kA, jyeSThAmUlI pUrNimA ke sAtha anurAdhA, jyeSThA evaM mUla kA tathA ASADhI pUrNimA ke sAtha pUrvASADhA aura uttarASADhA nakSatroM kA yoga hotA hai| bhagavan ! zrAvaNI pUrNimA ke sAtha kyA kula kA, upakula kA yA kulopakula nakSatroM kA yoga hotA hai ? gautama ! tInoM kA yoga hotA hai / kulayoga meM dhaniSThA, upakulayoga meM zravaNa tathA kulopakulayoga meM abhijita nakSatra kA yoga hotA hai | bhAdrapadI pUrNimA ke sAtha kula, upakula tathA kulopakula kA yoga hotA hai / kulayoga meM uttarabhAdrapadA, upakulayoga meM pUrvabhAdrapadA tathA kulopakulayoga meM zatabhiSak nakSatra kA yoga hotA hai / AsaujI pUrNimA ke muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 97
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra sAtha kula kA aura upakula kA yoga hotA hai / kulayoga meM azvinI aura upakulayoga meM revatI nakSatra kA yoga hotA hai / kArtikI pUrNimA ke sAtha kula aura upakula kA yoga hotA hai, kulayoga meM kRttikA aura upakulayoga meM bharaNI nakSatra kA yoga hotA hai / mArgazIrSI pUrNimA ke sAtha kulayoga meM mRgazira aura upakulayoga meM rohiNI nakSatra kA yoga hotA hai / ASADhI pUrNimA taka kA varNana vaisA hI hai / itanA antara hai-pauSI tathA jyeSThAmUlI pUrNimA ke sAtha kula, upakula tathA kulopakula kA yoga hotA hai / bAkI kI pUrNimAoM ke sAtha kula evaM upakula kA yoga hotA hai| zrAvaNI amAvasyA ke sAtha kitane nakSatroM kA yoga hotA hai ? gautama ! azleSA tathA maghA-kA yoga hotA hai| bhAdrapadI amAvasyA ke sAtha pUrvAphAlgunI tathA uttarAphAlgunI-kA, AsaujI amAvasyA ke sAtha hasta evaM citrAkA, kArtikI amAvasyA ke sAtha svAti aura vizAkhA kA, mArgazIrSI amAvasyA ke sAtha anurAdhA, jyeSThA tathA mUla kA, pauSI amAvasyA ke sAtha pUrvASADhA tathA uttarASADhA-kA, mAghI amAvasyA ke sAtha abhijita, zravaNa aura dhaniSThA-kA, phAlgunI amAvasyA ke sAtha zatabhiSak pUrvabhAdrapadA evaM uttarabhAdrapadA-kA, caitrI amAvasyA ke sAtha revatI aura azvinI-kA, vaizAkhI amAvasyA ke sAtha bharaNI tathA kRttikA-kA, jyeSThAmUlI amAvasyA ke sAtha rohiNI evaM mRgazira kA aura ASADhI amAvasyA ke sAtha ArdrA, punarvasu tathA puSya nakSatroM kA yoga hotA hai| bhagavana ! zrAvaNI amAvasyA ke sAtha kyA kala kA, upakala kA yA kalopakala kA yoga hotA hai? gautama! kula aura upakula kA yoga hotA hai, kulayoga meM maghA aura uttarAphAlgunI aura upakulayoga meM pUrvAphAlgunI nakSatra kA yoga hotA hai / mArgazIrSI amAvasyA ke sAtha kulayoga meM mUla, upakulayoga meM jyeSThA tathA kulopakulayoga meM anurAdhA nakSatra kA yoga hotA hai / mAghI, phAlgunI tathA ASADhI amAvasyA ke sAtha kula, upakula evaM kulopakula kA yoga hotA hai, bAkI kI amAvasyAoM ke sAtha kula evaM upakula kA yoga hotA hai| bhagavan ! kyA jaba zravaNa nakSatra se yukta pUrNimA hotI hai, taba kyA tatpUrvavartinI amAvasyA maghA nakSatrayukta hotI hai ? aura jaba pUrNimA maghA nakSatrayukta hotI hai taba kyA tatpazcAd bhAvinI amAvasyA zravaNa nakSatrayukta hotI hai? gautama ! aisA hI hotA hai / jaba pUrNimA uttarabhAdrapadA nakSatrayukta hotI hai, taba tatpazcAt bhAvinI amAvasyA uttaraphAlgunI nakSatrayukta hotI hai / jaba pUrNimA uttaraphAlgunI nakSatrayukta hotI hai, taba amAvasyA uttarabhAdrapadA nakSatra yukta hotI hai / jaba pUrNimA azvinI nakSatrayukta hotI hai, taba pazcAdvartinI amAvasyA citrA nakSatrayukta hotI hai| jaba pUrNimA citrA nakSatrayukta hotI hai, to amAvasyA azvinI nakSatrayukta hotI hai / jaba pUrNimA kRttikA nakSatrayukta hotI hai, taba amAvasyA vizAkhA nakSatrayukta hotI hai / jaba pUrNimA vizAkhA nakSatrayukta hotI hai, taba amAvasyA kRttikA nakSatrayukta hotI hai / jaba pUrNimA mRgazira nakSatrayukta hotI hai, taba amAvasyA jyeSThAmUla nakSatrayukta hotI hai| jaba pUrNimA puSya nakSatrayukta hotI hai, taba amAvasyA pUrvASADhA nakSatrayukta hotI hai / jaba pUrNimA pUrvASADhA nakSatrayukta hotI hai, to amAvasyA puSya nakSatrayukta hotI hai| sUtra-332 bhagavan ! cAturmAsika varSAkAla ke zrAvaNa mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? gautama ! cAra - uttarASADhA, abhijita, zravaNa tathA dhaniSThA / uttarASADhA nakSatra zrAvaNa mAsa ke 14 ahorAtra, abhijita nakSatra 7 ahorAtra, zravaNa nakSatra 8 ahorAtra tathA dhaniSThA nakSatra 1 ahorAtra parisamApta karatA hai| usa mAsa meM sUrya cAra aMgula adhika puruSachAyApramANa paribhramaNa karatA hai / usa mAsa ke antima dina cAra aMgula adhika do pada puruSachAyApramANa pauruSI hotI hai| bhagavan ! varSAkAla ke bhAdrapada mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? gautama ! cAra - dhaniSThA, zatabhiSak, pUrvabhAdrapadA tathA uttarabhAdrapadA / dhaniSTha nakSatra 14 ahorAtra, zatabhiSak nakSatra 7 ahorAtra, pUrvabhAdrapadA nakSatra 8 ahorAtra tathA uttarabhAdrapadA nakSatra 1 ahorAtra parisamApta karatA hai / usa mahIne meM sUrya ATha aMgula adhika puruSachAyApramANa anuparyaTana karatA hai / varSAkAla ke Azvina mAsa ko tIna nakSatra parisamApta karate haiM-uttarAbhAdrapadA, revatI tathA azvinI / uttarAbhAdrapadA 14 rAtadina, revatI nakSatra 15 rAtadina tathA azvinI nakSatra eka rAtadina muni dIparatnasAgara kRt "(jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 98
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra parisamApta karatA hai / usa mAsa meM sUrya 12 aMgula adhika puruSachAyApramANa anuparyaTana karatA hai / usa samaya ke antima dina paripUrNa tIna pada puruSachAyApramANa porasI hotI hai / varSAkAla ke kArtika mAsa ko tIna nakSatra parisamApta karate haiM-azvinI, bharaNI tathA kRttikA / azvinI nakSatra 14 rAtadina, bharaNI nakSatra 15 rAtadina, tathA kRttikA nakSatra 1 rAtadina meM parisamApta karatA hai / usa mahIne meM sUrya 16 aMgula adhika puruSachAyApramANa anuparyaTana karatA hai / usa mahIne ke aMtima dina 4 aMgula adhika tIna pada puruSachAyApramANa porasI hotI hai| ___ cAturmAsa hemantakAla ke mArgazIrSa mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? gautama ! tIna - kRtikA, rohiNI tathA mRgazira | kRttikA 14 ahorAtra, rohiNI 15 ahorAtra tathA mRgazira nakSatra 1 ahorAtra meM parisamApta karatA hai / usa mahIne meM sUrya 20 aMgula adhika puruSachAyApramANa anuparyaTana karatA hai / usa mahIne ke antima dina 8 aMgula adhika tIna pada puruSachAyApramANa porasI hotI hai / hemantakAla ke pauSa mAsa ko cAra nakSatra parisamApta karate haiM-mRgazira, ArdrA, punarvasu tathA puSya / mRgazira 14 rAtadina, ArdrA 8 rAtadina, punarvasu 7 rAtadina tathA puSya 1 rAtadina parisamApta karatA hai / taba sUrya 24 aMgula adhika puruSachAyApramANa anuparyaTana karatA hai / usa mahIne ke antima dina paripUrNa cAra pada puruSachAyApramANa porasI hotI hai / hemantakAla ke mAgha mAsa ko tIna nakSatra parisamApta karate haiM-puSya, azleSA tathA maghA / puSya 14 rAtadina, azleSA 15 rAtadina tathA maghA 1 rAtadina meM parisamApta karatA hai / taba sUrya 20 aMgula adhika puruSachAyApramANa anuparyaTana karatA hai / usa mahIne ke aMtima dina ATha aMgula adhika tIna pada puruSachAyApramANa porasI hotI hai / hemantakAla ke- phAlguna mAsa ko tIna nakSatra parisamApta karate haiM-maghA, pUrvAphAlgunI tathA uttarAphAlgunI / maghA 14 rAtadina, pUrvAphAlgunI 15 rAtadina tathA uttarA phAlgunI 1 rAtadina meM parisamApta karatA hai / taba sUrya solaha aMgula adhika puruSachAyApramANa anuparyaTana karatA hai| usa mahIne ke antima dina cAra aMgula adhika tIna pada puruSachAyApramANa porasI hotI hai| bhagavan ! cAturmAsika grISmakAla ke-caitra mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? tIna - uttarAphAlgunI, hasta tathA citrA / uttarAphAlgunI 14 rAtadina, hasta 15 rAtadina tathA citrA 1 rAtadina meM parisamApta karatA hai / taba sUrya 12 aMgula adhika puruSachAyApramANa anuparyaTana karatA hai / usa mahIne ke antima dina paripUrNa tIna pada puruSachAyApramANa porasI hotI hai / grISmakAla ke vaizAkha mAsa ko tIna nakSatra parisamApta karate haiM-citrA, svAti tathA vizAkhA / citrA 14 rAtadina, svAti 15 rAtadina tathA vizAkhA 1 rAtadina meM parisamApta karatA hai / taba sarya ATha aMgala adhika puruSachAyApramANa anaparyaTana karatA hai| usa mahIne ke antima dina ATha aMgala adhika do pada puruSachAyApramANa porasI hotI hai / grISmakAla ke jyeSTha mAsa ko cAra nakSatra parisamApta karate haiMvizAkhA, anurAdhA, jyeSThA tathA mUla / vizAkhA 14 rAtadina, anurAdhA 8 rAtadina, jyeSThA 7 rAtadina tathA mUla 1 rAtadina meM parisamApta karatA hai / taba sUrya cAra aMgula adhika puruSachAyApramANa anuparyaTana karatA hai / usa mahIne ke antima dina cAra aMgula adhika do pada puruSachAyApramANa porasI hotI hai / grISmakAla ke ASADha mAsa ko tIna nakSatra parisamApta karate haiM-mUla, pUrvASADhA tathA uttarASADhA | mUla 14 rAtadina, pUrvASADhA 15 rAtadina tathA uttarASADhA 1 rAtadina meM parisamApta karatA hai / sUrya taba vRtta, samacaurasa, saMsthAnayukta, nyagrodhaparimaNDala-nIce se saMkIrNa, prakAzya vastu ke kalevara ke sadRza AkRtimaya chAyA se yukta anuparyaTana karatA hai / usa mahIne ke antima dina paripUrNa do pada puruSachAyAyukta porIsI hotI hai / sUtra-333 yoga, devatA, tAre, gotra, saMsthAna, candra-sUrya-yoga, kula, pUrNimA, amAvasyA, chAyA-inakA varNana uparyukta sUtra-334 solaha dvAra kramazaH isI prakAra hai-candra tathA sUrya ke tArA vimAnoM ke adhiSThAtR-devoM, candra-parivAra, meru se muni dIparatnasAgara kRt - (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda' Page 99
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra 7, 'jambUdvIpaprajJapti vakSaskAra / sUtra jyotizcakra ke antara lokAnta se jyotizcakra ke antara bhUtala se jyotizcakra ke antara tathA chaThA dvAra-nakSatra apane cAra kSetra ke bhItara, bAhara yA Upara calate haiM ? isa sambandha meM varNana hai / sUtra - 335 jyotiSka vimAnoM ke saMsthAna, jyotiSka devoM kI saMkhyA, candra Adi devoM ke vimAnoM ko karanevAle deva, devagati, devaRddhi, tArAoM ke pArasparika antara, candra Adi kI agramahiSiyoM, Abhyantara pariSat evaM deviyoM ke sAtha bhoga-sAmarthya, jyotiSka devoM ke AyuSya tathA solahavA~ dvAra - jyotiSka devoM ke alpabahutva kA varNana hai / sUtra - 336 bhagavan ! kSetra kI apekSA se candra tathA sUrya ke adhastana pradezavartI tArA vimAnoM ke adhiSThAtR devoM meM se katipaya kyA dyuti, vaibhava Adi kI dRSTi se candra evaM sUrya ke aNu-hIna haiM ? kyA katipaya unake samAna haiM ? kSetra kI apekSA se candra Adi ke vimAnoM ke samazreNIvartI tathA uparitana pradezavartI tArAvimAnoM ke adhiSThAtR devoM meM se katipaya kyA dyuti, vaibhava Adi meM unase nyUna haiM ? kyA katipaya unake samAna haiM ? hA~, gautama ! aisA hI hai / sUtra - 337 - bhagavan ! aisA kisa kAraNa se hai ? gautama ! pUrva bhava meM una tArAvimAnoM ke adhiSThAtR devoM kA tapa AcaraNa, niyamAnupAlana tathA brahmacarya sevana jaisA jaisA ucca yA anucca hotA hai, tadanurUpa unameM dyuti, vaibhava Adi kI dRSTi se candra Adi se hInatA yA tulyatA hotI hai| pUrva bhava meM una devoM kA tapa AcaraNa niyamAnupAlana, brahmacarya sevana jaise-jaise ucca yA anucca nahIM hotA, tadanusAra unameM dyuti, vaibhava Adi kI dRSTi se candra Adi se na tA hotI hai, na tulyatA hotI hai / sUtra - 338 bhagavan ! eka eka candra kA mahAgraha parivAra, nakSatra parivAra tathA tArAgaNa parivAra kitanA kor3Akor3I hai? gautama ! pratyeka candra kA parivAra 88 mahAgraha hai, 28 nakSatra hai tathA 66975 kor3Akor3I tArAgaNa haiN| sUtra 339 - bhagavan! jyotiSka deva meru parvata se kitane antara para gati karate haiM ? gautama ! 1121 yojana kI dUrI para jyotizcakra- lokAnta se aloka se pUrva 1991 yojana ke antara para sthita hai| adhastana jyotizcakra dharaNitala se 790 yojana kI UMcAI para gati karatA hai / isI prakAra sUryavimAna dharaNItala se 800 yojana kI UMcAI para, candra vimAna 880 yojana kI UMcAI para tathA nakSatra -graha-prakIrNa tAre 900 yojana kI UMcAI para gati karate haiN| jyoti| zcakra ke adhastanatala se sUryavimAna 10 yojana ke antara para, UMcAI para gati karatA hai| candra vimAna 90 yojana ke aura prakIrNa tAre 110 yojana ke antara para UMcAI para gati karate haiM sUrya ke vimAna se candramA kA vimAna 80 yojana ke antara para, UMcAI para gati karatA hai / tArArUpa jyotizcakra 100 yojana ke antara para, UMcAI para gati karatA hai / vaha candravimAna se 20 yojana dUrI para, UMcAI para gati karatA hai / sUtra - 340 bhagavan ! jambUdvIpa meM aThThAIsa nakSatroM meM kauna sA nakSatra sarva maNDaloM ke bhItara, kauna sA nakSatra samasta maNDaloM ke bAhara, kauna sA nakSatra saba maNDaloM ke nIce aura kauna sA nakSatra saba maNDaloM ke Upara hotA huA gati karatA hai ? gautama ! abhijita nakSatra sarvAbhyantara-maNDala meM se, mUla nakSatra saba maNDaloM ke bAhara, bharaNI nakSatra saba maNDaloM ke nIce tathA svAti nakSatra saba maNDaloM ke Upara hotA huA gati karatA hai| bhagavan ! candravimAna kA saMsthAna kaisA hai ? gautama ! Upara kI ora mu~ha kara rakhe hue Adhe kapittha ke phala ke AkAra kA hai| vaha saMpUrNataH sphaTikamaya hai| ati unnata hai| sUrya Adi sarva jyotiSka devoM ke vimAna muni dIparatnasAgara kRt' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra - hinda- anuvAda' Page 100
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra isI prakAra ke samajhanA / candravimAna kitanA lambA-caur3A tathA UMcA hai ? sUtra-341 gautama ! candravimAna 56/61 yojana caur3A, utanA hI lambA tathA 28/61 yojana UMcA hai / sUtra-342 sUryavimAna 48/61 yojana caur3A, utanA hI lambA tathA 24/61 yojana UMcA hai| sUtra-343 grahoM, nakSatroM tathA tArAoM ke vimAna kramazaH 2 koza, 1 koza tathA 1/2 koza vistIrNa haiM | UMcAI una se AdhI hotI hai| sUtra-344 bhagavan ! candravimAna ko kitane hajAra deva parivahana karate haiM ? gautama ! solaha hajAra, candravimAna ke pUrva meM zveta, subhaga, janapriya, suprabha, zaMkha ke madhyabhAga, jame hue dahI, gAya ke dUdha ke jhAga tathA rajatanikara, ujjvala dIptiyukta, sthira, laSTa, prakoSThaka, vRtta, pIvara, suzliSTa, viziSTa, tIkSNa, daMSTrAoM prakaTita mukhayukta, raktotpala, atyanta komala tAluyukta, ghanIbhUta, zahada kI guTikA sadRza piMgala varNa ke, pIvara, mAMsala, uttama jaMghAyukta, paripUrNa, vipula, kandhoM se yukta, mRdu, vizada, sUkSma, prazasta, lakSaNayukta, uttama varNamaya, kandhoM para uge ayAloM se zobhita ucchrita, sunamita, sujAta, AsphoTita, vajramaya nakhayukta, vajramaya daMSTrAyukta, vajramaya dA~to vAle, agni meM tapAye hue svarNamaya jihvA tathA tAlu se yukta, tapanIya svarNanirmita yoktraka-ke sAtha suyojita, kAmagama, prItigama, manogama, manorama, amitagati, aparimita bala, vIrya, puruSArtha tathA parAkrama se yukta, ucca gambhIra svara se siMhanAda karate hue, apanI madhura, manohara dhvani dvArA gagana-maNDala ko ApUrNa karate hue, dizAoM ko suzobhita karate hue cAra hajAra siMharUpadhArI deva vimAna ke pUrvI pArzva ko parivahana kiye calate haiM | candravimAna ke dakSiNa meM sapheda varNayukta, saubhAgyayukta yAvat ko suzobhita karate hue cAra hajAra gajarUpadhArI deva vimAna ke dakSiNI pArzva ko parivahana karate haiM / candra-vimAna ke pazcima meM sapheda varNayukta, yAvat dizAoM ko suzobhita karate hue cAra hajAra vRSabha-rUpadhArI deva vimAna ke pazcimI pArzva kA parivahana karate haiM / candra-vimAna ke uttara meM zvetavarNayukta, saubhAgya yukta yAvat / suzobhita karate hae cAra hajAra azvarUpadhArI deva vimAna ke uttarI pArzva ko parivahana karate haiN| sUtra-345 cAra-cAra hajAra siMharUpadhArI deva, cAra-cAra hajAra gajarUpadhArI deva, cAra-cAra hajAra vRSabharUpadhArI deva tathA cAra-cAra hajAra azvarUpadhArI deva-kula solaha hajAra deva sUrya vimAnoM kA parivahana karate haiM / grahoM ke vimAnoM kA do-do hajAra siMharUpadhArI deva, do-do hajAra gajarUpadhArI deva, do-do hajAra vRSabharUpadhArI deva aura do-do hajAra azvarUpadhArI deva-kula ATha-ATha hajAra deva parivahana karate haiN| sUtra-346 nakSatroM ke vimAnoM kA eka-eka hajAra siMharUpadhArI deva, eka-eka hajAra gajarUpadhArI deva, eka-eka hajAra vRSabharUpadhArI deva evaM eka-eka hajAra azvarUpadhArI deva-kula cAra-cAra hajAra deva parivahana karate haiM / tAroM ke vimAnoM kA pA~ca-pA~ca sau siMharUpadhArI deva, pA~ca-pA~ca sau gajarUpadhArI deva, pA~ca-pA~ca sau vRSabharUpadhArI deva tathA pA~ca-pA~ca sau azvarUpadhArI deva-kula do-do hajAra deva parivahana karate haiM / sUtra-347 uparyukta candra-vimAnoM ke varNana ke anurUpa sUrya-vimAna yAvat tArA-vimAnoM kA varNana hai / muni dIparatnasAgara kRt - (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 101
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra sUtra-348 bhagavan ! ina candroM, sUryoM, grahoM, nakSatroM tathA tAroM meM kauna sarvazIghragati haiM ? kauna sarvazIghratara gatiyukta haiM ? gautama ! candroM kI apekSA sUrya, sUryoM kI apekSA graha, grahoM kI apekSA nakSatra tathA nakSatroM kI apekSA tAre zIghra gatiyukta haiN| inameM candra sabase alpa yA mandagatiyukta haiM tathA tAre sabase adhika zIghragatiyukta haiN| sUtra-349 ina candroM, sUryoM, grahoM, nakSatroM tathA tAroM maiM kauna sarvamaharddhika hai ? kauna sabase alpa RddhizAlI haiM ? gautama! tAroM se nakSatra, nakSatroM se graha, grahoM se sUrya tathA sUryoM se candra adhika RddhizAlI haiM / tAre sabase kama RddhizAlI tathA candra sabase adhika RddhizAlI haiN| sUtra-350 bhagavan ! jambUdvIpa meM eka tAre se dUsare tAre kA kitanA antara hai ? gautama ! antara do prakAra kA haivyAghAtika aura nirvyAghAtika / eka tAre se dUsare tAre kA nirvyAghAtika antara jaghanya 500 dhanuSa tathA utkRSTa 2 gavyUta hai| eka tAre se dUsare tAre kA vyAghAtika antara jaghanya 266 yojana tathA utkRSTa 12242 yojana hai| sUtra-351 bhagavan ! jyotiSka devoM ke indra, jyotiSka devoM ke rAjA candra ke kitanI agramahiSiyA~ haiM ? gautama ! cAra -candraprabhA, jyotsanAbhA, arcimAlI tathA prabhaMkarA / unameM se eka-eka agramahiSI kA cAra-cAra hajAra devI-parivAra hai / eka-eka agramahiSI anya sahasra deviyoM kI vikurvaNA karane meM samartha hotI hai / yoM vikurvaNA dvArA solaha hajAra deviyA~ niSpanna hotI haiM / bhagavan ! kyA jyotiSkendra, jyotiSkarAja candrAvataMsaka vimAna meM candrA rAjadhAnI meM sudharmAsabhA meM apane antaHpura ke sAtha nATya, gIta, vAdya Adi kA Ananda letA huA divya bhoga bhogane meM samartha hotA hai ? gautama ! aisA nahIM hotA-kyoMki-jyotiSkendra, jyotiSkarAja candra ke candrAvataMsaka vimAna meM candrA rAjadhAnI meM sudharmAsabhA meM mANavaka nAmaka caityastaMbha hai / usa para vajramaya golAkAra sampuTarUpa pAtroM meM bahuta sI jina-sakthiyA~ haiM / ve candra tathA anya bahata se devoM evaM deviyoM ke lie arcanIya tathA paryapAsanIya haiM kevala apanI parivAra-Rddhi-yaha merA antaHpura hai, maiM inakA svAmI hU~-yoM apane vaibhava tathA prabhutva kI sukhAnubhUti kara sakatA hai, maithunasevana nahIM karatA / saba grahoM Adi kI vijayA, vaijayantI, jayantI tathA aparAjitA nAmaka cAra-cAra agramahiSiyA~ haiM / yoM 176 grahoM kI inhIM nAmoM kI agramahiSiyA~ haiN| sUtra- 352-354 aGgAraka, vikAlaka, lohitAGga, zanaizcarasa Adhunika, prAdhunika, kaNa, kaNaka, kaNakaNaka, kaNavittAnaka, kaNasantAnaka, soma, sahita, AzvAsana, kAryopaga, kurburaka, ajakaraka, dundubhaka, zaMkha, zaMkhanAbha, zaMkhavarNAbha- | yoM bhAvaketu paryanta grahoM kA uccAraNa karanA / una sabakI agramahiSiyA~ uparyukta nAmoM kI haiN| sUtra-355 bhagavan ! candra-vimAna meM devoM kI sthiti kitane kAla kI hotI hai ? gautama ! candra-vimAna meM devoM kI sthiti jaghanya-1/4 palyopama tathA utkRSTa eka lAkha varSa adhika eka palyopama, deviyoM kI sthiti jaghanya 1/4 palyopama tathA utkRSTa-pacAsa hajAra varSa adhika ardha palyopama hotI hai / sUrya-vimAna meM devoM kI sthiti jaghanya 1/4 palyopama tathA utkRSTa eka hajAra varSa adhika eka palyopama, deviyoM kI sthiti jaghanya 1/4 palyopama tathA utkRSTa pA~casau varSa adhika ardha palyopama hotI hai / graha-vimAna meM devoM kI sthiti jaghanya 1/4 palyopama tathA utkRSTa eka palyopama / deviyoM kI sthiti jaghanya 1/4 palyopama tathA utkRSTa kucha adhika 1/4 palyopama hotI hai| muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda Page 102
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra sUtra-356 nakSatroM ke adhidevatA-isa prakAra haiM-abhijita ke brahmA, zravaNa ke viSNu, dhaniSThA ke vasu, zatabhiSak ke varuNa, pUrvabhAdrapadA ke aja, uttarabhAdrapadA ke vRddhi, revatI ke pUSA, azvinI ke azva, bharaNI ke yama, kRttikA ke agni, rohiNI ke prajApati, mRgazira ke soma, ArdrA ke rudra, punarvasu ke aditi, puSya ke bRhaspati aura azleSA ke adhidevatA sarpa haiM / tathAsUtra - 357 maghA ke pitA, pUrvaphAlgunI ke bhaga, uttaraphAlgunI ke aryamA, hasta ke savitA, citrA ke tvaSTA, svAti ke vAyu, vizAkhA ke indrAgnI, anurAdhA ke mitra, jyeSThA ke indra, mUla ke nirRti, pUrvASADhA ke Apa tathA uttarASADhA ke adhidevatA vizve haiN| sUtra-358 yaha saMgrahaNI gAthAeM haiN| sUtra-359 bhagavan ! candra, sUrya, graha, nakSatra tathA tArAoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya tathA vizeSAdhika haiM ? gautama ! candra aura sUrya tulya haiM / ve sabase kama haiM / unase nakSatra saMkhyeya guNa haiM / nakSatroM se graha saMkhyeya gune haiM / grahoM se tAre saMkhyeya gune haiN| sUtra-360 bhagavan ! jambUdvIpa meM jaghanya tathA utkRSTa kitane tIrthaMkara haiM ? gautama ! jaghanya cAra tathA utkRSTa cauMtIsa tIrthaMkara hote haiM / jambUdvIpa meM cakravartI kama se kama cAra tathA adhika se adhika tIsa hote haiM / jitane cakravartI hote haiM, utane hI baladeva hote haiM, vAsudeva bhI utane hI hote haiM / jambUdvIpa meM nidhi-ratna 306 hote haiM / usameM kama se kama 36 tathA adhika se adhika 270 nidhi-ratna yathAzIghra paribhoga-upayoga meM Ate haiN| sUtra - 361 bhagavan ! jambUdvIpa meM kitane sau paJcendriya-ratna hote haiM ? 210 haiM / usameM kama se kama 28 aura adhika se adhika 210 paJcendriya-ratna yathAzIghra paribhoga meM Ate haiN| sUtra-362 bhagavan ! jambUdvIpa meM kitane sau ekendriya ratna hote haiM ? 210 haiM / usameM kama se kama 28 tathA adhika se adhika 210 ekendriya-ratna yathAzIghra paribhoga meM Ate haiN| bhagavan ! jambUdvIpa kI lambAI-caur3AI, paridhi, bhUmigata gaharAI, UMcAI kitanI hai ? gautama ! jambUdvIpa kI lambAI-caur3AI 1,00,000 yojana tathA paridhi 3,16,227 yojana 3 koza 128 dhanuSa kucha adhika 13|| aMgula hai| isakI bhUmigata gaharAI 1000 yojana, UMcAI kucha adhika 99,000 yojana tathA bhUmigata gaharAI aura UMcAI donoM milAkara kucha adhika 1,00,000 yojana haiN| sUtra-363 bhagavan ! kyA jambUdvIpa pRthvI-pariNAma hai, ap-pariNAma hai, jIva-pariNAma hai, pudgalapariNAma hai ? gautama! pRthvI, jala, jIva tathA pudgalapiNDamaya bhI hai / bhagavan ! kyA jambUdvIpa meM sarvaprANa, sarvajIva, sarvabhUta, sarvasattva-ye saba pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika tathA vanaspatikAyika ke rUpa meM pUrvakAla meM utpanna hue haiM ? hA~, gautama ! ve aneka bAra athavA ananta bAra utpanna hue haiN| muni dIparatnasAgara kRt ' (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 103
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra - 7, 'jambUdvIpaprajJapti' sUtra - 364 bhagavan ! jambUdvIpa 'jambUdvIpa' kyoM kahalAtA hai ? gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM sthAna-sthAna para bahuta se jambU vRkSa haiM, jambU vRkSoM se ApUrNa vana haiM, vana-khaNDa haiM- ve apanI sundara lumbiyoM tathA maJjariyoM ke rUpa meM mAno zirobhUSaNa-dhAraNa kiye rahate haiM / ve apanI zrI dvArA atyanta zobhita hote hue sthita haiN| jambU sudarzanA para parama RddhizAlI, palyopama-AyuSyayukta anAhata nAmaka deva nivAsa karatA hai / gautama ! isI kAraNa vaha jambUdvIpa kahA jAtA hai| sUtra - 365 Arya jambU ! mithilA nagarI meM maNibhadra caitya meM bahuta-se zramaNoM, zramaNiyoM, zrAvakoM, zrAvikAoM, devoM, deviyoM kI pariSad ke bIca zramaNa bhagavAn mahAvIra ne zastraparijJAdi ko jyoM zrutaskandhAdi meM jambUdvIpaprajJapti kA AkhyAna kiyA-bhASaNa kiyA, nirUpaNa kiyA, prarUpaNa kiyA / vismaraNazIla zrotRvRnda para anugraha kara artha, tAtparya, hetu, prazna, pRSTa artha ke pratipAdana, kAraNa tathA vyAkaraNa spaSTIkaraNa dvArA prastuta zAstra kA bAra bAra upadeza kiyA / vakSaskAra- 7 kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa 18 - jambUdvIpaprajJapti-upAMgasUtra-7 kA muni dIparatnasAgarakRt hindI anuvAda pUrNa vakSaskAra / sUtra muni dIparatnasAgara kRt " (jambUdvIpaprajJapti)" AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 104
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 18, upAMgasUtra-7, 'jambUdvIpaprajJapti' vakSaskAra/sUtra namo namo nimmaladaMsaNassa pUjyapAd zrI AnaMda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgara gurUbhyo nama: 18 XXXXXXXXXXX jaMbUdvIpaprajJapti AgamasUtra hindI anuvAda [anuvAdaka evaM saMpAdaka] IIIIIIIIIIIIIIII Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI [ M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi ] AG 21182:- (1) (2) deepratnasagar.in bhela Dresa:- jainmunideepratnasagar@gmail.com bhovA 09825967397 muni dIparatnasAgara kRt (jambUdvIpaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 105