________________
તથા ગ્રન્થને ઠ્ઠો અને છેલ્લે વિભાગ-ઉપસંહાર પણ પ્રાપ્ત થતા નથી. અર્થાત્ ત્રુટક ૨૮ મા લભક સુધીને જ આ ગ્રન્થ મળે છે. અલબત, ૨૮ મે લંભક એ સ્વતંત્ર લ'ભક છે કે ઉપસંહારને પ્રારભને ભાગ છે એ એક પ્રશ્ન છે ( જુએ ટિપ્પણ ૮ ). જ્યાંસુધી ગ્રન્થની સ ંપૂર્ણ હસ્તપ્રત મળે નહીં ત્યાંસુધી તેને નિર્ણય થઈ શકે એમ નથી.
વસુદૈવ-હિંડી’ અને ‘બૃહત્કથા'
૧૯ મી આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રાચ્યવિદ્યા પરિષદ સમક્ષ રજૂ કરેલા Eine neve Version der Verlorenen Brhatkatha des Guṇadhya (A new version of the lost Brhatkathā of Gunādhya ) એ નામના એક નિબંધમાં જર્મન વિદ્વાન ડૉ. આલ્સડે ફે ‘ વસુદેવહિંડી ' પ્રથમ ખંડને આધારે બૃહત્કથા ' અને ‘ વસુદેવ–હિંડી ’ના સંબંધ વિષે કેટલુંક મહત્ત્વનું સંશોધન કર્યુ` છે, તથા · બૃહત્કથા ' ના મૂળ સ્વરૂપ વિષે કેટલાંક અગત્યનાં પ્રમાણે રજૂ કર્યાં છે. ‘ વસુદેવ—હિંડી 'ના અભ્યાસીઓ માટે એ લેખ ખાસ મહત્ત્વ ધરાવતો હોઇ તેને સારભાગ અહીં આપવાની લાલચ હું રોકી શકતે નથીઃ—
.
ગુણાજ્યની ‘ બૃહત્કથા ' એ નિઃશંકપણે પ્રાચીન ભારતીય સાહિત્યને એક અતિ રસપ્રદ અને મહત્ત્વને ગ્રન્થ છે. આથી એ વિનષ્ટ થયેલા ગ્રન્થની શક્ય તેટલી ચેાસ પુનઃટનાનું કાર્ય પણ અત્યંત રસિક છે. સામદેવને ‘ કથાસરિત્સાગર' અને ક્ષેમેન્દ્રની ‘ બૃહત્કથામ ંજરી ' એ એ પરસ્પર સંપૂર્ણ પણે મળતી આવતી એવી કાશ્મીરી લેખકોની માત્ર એ જ કૃતિ જાણવામાં હતી ત્યાંસુધી આ કાર્ય પ્રમાણમાં સરલ હતું. આશ્ચર્ય જનક અને સારી રીતે ભિન્ન એવા, કહેવાતા નેપાલી રૂપાન્તર-બુધસ્વામીના ‘બૃહત્કથા— શ્લોકસંગ્રહ 'ની શોધ થતાં આ વસ્તુ પહેલી જ વાર એક કાયડારૂપ બની ગઇ. ફ્રેન્ચ વિદ્વાન લાકાતેએ Essay sur Gunadhya et la Brhatkatha ( ગુણાઢ્ય અને તેની બૃહત્કથા વિષે નિબંધ ) એ નામના, ૧૯૦૮માં પ્રસિદ્ધ થયેલા પુસ્તકમાં આ કાયડાના આશ્ચર્યજનક નિપુણતાથી ઉકેલ કરવાને પ્રયાસ કર્યાં છે. લાકાતે નીચેના નિણ્ય ઉપર આવ્યેા હતેા ઃ
""
C
બન્ને કાશ્મીરી રૂપાન્તરા( ‘ કથાસરિત્સાગર' અને ‘બૃહત્કથામ ંજરી ' )નું મૂળ ગુણાક્યની બૃહત્કથા ' ની એક અત્યંત ભ્રષ્ટ અને અવ્યવસ્થિત કાશ્મીરી કૃતિમાં રહેલું છે. આ કૃતિમાં ઘણું સ્થળે મૂળ ગ્રન્થની હકીકતા તદ્દન સક્ષિપ્ત સારાહારરૂપે મૂકવામાં આવી હતી; એમાં મૂળના કેટલાક ભાગો તદ્દન લુપ્ત થઇ ગયા હતા અને પુષ્કળ પ્રક્ષેપો નવેસરથી દાખલ કરવામાં આવ્યા હતા. આ રીતે મૂળ ગ્રન્થના વસ્તુ અને આયેાજનમાં કઢંગા ફેરફારો થઈ ગયા હતા, જેને પરિણામે કૃતિમાં ધ્યાન ખેંચતી અસંગતિએ ઉપસ્થિત થઇ હતી અને છેવટે, મુખ્યત્વે આગતુક ઉમેરાઓને પરિણામે, એ કાશ્મીરી કૃતિમાં મૂળ ગ્રન્થ પુષ્કળ ભ્રષ્ટતા પામી ચૂકયા હતા. આ સામે બુધવામી વસ્તુની આયેાજના તેમજ રજુઆત પરત્વે મૂળ પ્રાચીન ‘ બૃહત્કથા 'નું સાચું ચિત્ર રજૂ કરે છે; પરન્તુ ખેદની વાત એટલી જ છે કે એ ચિત્ર સંપૂર્ણ નથી, કારણ એના ગ્રન્થના એક ચતુર્થાંશ ભાગ જ ઉપલબ્ધ છે. આમ છતાં પેલાં એ કાશ્મીરી રૂપાન્તર સાથે તેની તુલના કરવાનું શક્ય છે, '
*
મસુદેવની પત્નીઓનાં નામ ગણાવેલાં છે. તેમાં પ્રિયદર્શ‘નાનું નામ છે, પણ તેના નામના કાઇ લંભક ગ્રન્થમાં અત્યારે નથી. અર્થાત્ નષ્ટ થયેલા એ લલકામાં એક પ્રિયદર્શીનાનેા હશે.
૭. મૂળ જન લેખનેા અંગ્રેજી સાર કરી આપવા માટે હું પ્રેા. રસિકલાલ છે. પરીખને ઋણી છું.
'
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
