Ukti Vyakti Prakarana

Author(s): Damodar Pandit
Publisher: Singhi Jain Shastra Shiksha Pith Mumbai

Page 135

दामोदरविरचितं . [कारिका १७-१८. दर्शन कर, देउ देख' – देवस्य द्रष्टा वा दर्शको के। 'प्राम गमन कर, गाउं जा' - ग्रामस्थ गन्ता, जमको वा; याता वा । एवमन्येऽपि यथादर्शनं प्रयोज्याः ॥ छ ॥ . • 'निष्ठा-कन्सुप्रमुखा' इति । हस्तन्यादिवदित्यर्थः। तद्यथा-'भातु भोजनु किएसि, जेंवेसि' - भक्तं भुक्तः, भुक्तवान् वा, बुभुजानों वा; ओदने वा । स्त्री तु भुक्ता, “भुक्त5 वती। बुभुजाना' वा । 'शास्त्र किएसि' - शास्त्रं कृतः', कृतवान्, चकृवान् । [५० १६-२ ]
चक्राणो वा । स्त्री तु कृता', कृतवती, चक्रुषी, चक्राणां वा। 'कलाव ला(जा०)णेसि'कलापं वित्तः, विद्वान् वा; स्त्री तु वित्ता, विदुषी वा । कुलं तु वित्तं, विद्वद् वा । एवमन्येपि ॥ छ ।
‘शत्राणी(नौ) तु स्व-युतौ' इति । 'शत्राणी(नौ) स्य-संहितौ शेषे च' इत्यननेत्यर्थः । ७ तद्यथा- 'धर्म करणिहार आछ' - धर्म करिष्यन्नास्ते, स्त्री करिष्यन्ती, कुलं करिष्यत् । एवं 'पढणिहार आछ' -- पठिष्यन्नास्ते, पठिष्यन्ती वा, पठिष्यद् वा । एवं 'जणिहार दीस' - गमिष्यन् दृश्यते, गमिष्यन्ती वा, गमिष्यद् वा । 'जैवणिहार आछ' - जिम्विष्यन्नास्ते;
भोक्ष्यमाणो वा; स्त्री तु भोक्ष्यमाणा वा, कुलं भोक्ष्यमाणम् । एवमन्येऽपि । छ । । 'व्यापारोक्तेः' इति । वधेद् = वकारश्चेत् प्रयुक्तः, अपभ्रंशे दृश्यत इत्यर्थः । कृत्याः 15 'ते कृत्याः' इति कृत्यसंज्ञा ये तव्य-अनीय-क्यप्-ध्यण्-या इत्यर्थः । तद्यथा- 'वेद
पढव' - वेदः पठितव्यः, पठनीयः । 'स्मृति अभ्यसवि' - स्मृतिरभ्यस्तव्या, अभ्यसनीया । 'पुराण देखव' - पुराणं द्रष्टव्यम् , दर्शनीयम् , दृश्यं वा । 'धर्म करव' - धर्मः कर्तव्यः, करणीयः, कार्यः, कृत्यो वा । एवमन्येऽपि ॥ छ ।
ननु कर किएसि करिह इति करोतिनोक्तयो निबद्धाः । अतः [५० १७-१ अपरधातू20 क्तिषु तर्हि कः प्रयोगप्रकार इत्याशमाह -
इत्युक्तयो मयोक्ताः करोतिना सर्वधातुविषयत्वात् । . * तस्मादमुनैव पथा शेषार्था धातवश्चोह्याः ॥ १com ' करोतिर्हि सर्वधातुविषयः, अतः 'करोतिना' दर्शिता उक्तयः सर्वधातुभिरपि ज्ञेयाः । करोत्यर्थस्य सर्वव्यापकत्वात् । तथैव च प्रत्येकमुदाहरणेषु दर्शितमेव । 'तसाद्' इति । दिङ्मात्रमे23 वैतद्दर्शितम् । अनेनैव च मार्गेण ये अवशिष्टप्रत्ययानां धातूनां चार्थास्तेऽप्यूह्याः - स्वबुद्धयो
द्भाव्य प्रयोज्या इत्यर्थः । तद्यथा- 'करण चाह' - कर्तुमिच्छति चिकीर्षति । 'करण इच्छत, आछ' - कर्तुमिच्छन्नास्ते । 'धातोर्वा तुमन्तादिच्छतिनैककतकात्' इति सन् । 'सुइ हो(सु होउ:)' - सो भूयते । लुकि बोभूति । 'धातोर्यशब्दश्चक्रीयितं क्रियासमभिहारे ।'
1 शुभुजान वा । 2 क्रितः। 3 क्रिता। 4 भोष्यमाणा। 5 रभ्यस्ताब्या। • 6 यथा ।