Ukti Vyakti Prakarana

Author(s): Damodar Pandit
Publisher: Singhi Jain Shastra Shiksha Pith Mumbai

Page 144

.
गरिक ११.] . उक्तिभ्यक्तिप्रकरणम् ।
• • २१ तत्र चोक्तस्य कर्तुलिमा प० ३.१ दिय विशेषो यदयमुक्तकर्तृशक्तिकः "क्रियासंबन्धः प्रयुज्यते । लिझार्थस्तु खरूपेणैव । 'को ए सोअ' - क एखपिति शेते वा । 'को ए सोअन्त आच्छ' - क एष खपन्नास्ते, शयानो वा !, उत्तरम् ‘पहारी' -प्रहर[क]दाता । 'केहं ए सोवि -केनैतत् सुप्यने, शय्यते वा !, 'पहारी-प्रहरंकदात्रा । 'को ए रांध' - क . एष राध्यति, 'को ए रांधत आच्छ' - क एष राध्यन्नास्ते, पचन् वा!, सूपकारः । कैषा राध्यति !, सूपकारी । किमेतत् पचति ? व्यञ्जनम् । सूपकारकुलम् । 'केहं ताहां जेंउंव'कतंत्र बुझजे, अजिंवद् वा ?, मा(?) ब्राह्मणः । 'को ताहां जेंवत आछ' : कस्तत्र भुञ्जान आसीत् !, द्विजः । 'इंहां को पढिह' - अत्र कः पठिष्यति !, द्विजात्मजः । 'इंहा को पढणिहार आछ' -अंत्र कः पठिष्यन्नास्ते छात्रः । 'अम्हपास केइं पढव' - अस्मत्तः केन पठितव्यम् , अस्माकं पार्थे वा !, द्विजसुतेन । एवं द्वित्व-बहुत्वयोरपि । • गुरुं शिष्यः पृच्छति - 'राइलें । पाहू रांध को आच्छिह' - राजकुलचरणानां संनिधौ कः स्थास्यति !, गुरोरुत्तरम् 'तूंत्वम् । 'मोर क्षेम को करिह' -मम क्षेमं कः करिष्यति ?, [प० २७-२ ] •उत्तरम् 'हौंअहम् । एवमन्या अपि पल्लवस्य कर्तुरुक्तय ऊह्याः । एवं केवलकर्तुरुक्तिः । :
अथ हेतुकर्तुर्विवक्षायामुदाहियते । 'कवण ए छाती तडें-(१) राकर सागर- ऑडहूपीस खणावन्त आच्छ' - क एष धृतच्छत्रो राजसागरमुद्रैः खानयति, खानयन्नास्ते ?, सूरपालो में नाम राजपुरुषः। 'केंइं ए देउलु कराविअ'- केनैतद देवकुलं कार्यते ?, 'करांति आच्छ' - कार्ममाणमास्ते ?, धनपालेन । 'केई ए ईहां बाम्हण थापे' - क इहैतान् ब्राह्मणान् स्थापयामास !, गोविन्दचन्द्रदेवः ॥ छ ॥ 'हो इह कोउ जो कनमेरुतूल प्रासादु कराविह' - भविष्यति कोऽपि यः कर्णमेरुतुल्यं प्रासादं कारयिष्यति ?, 'राजा जइ कोउ' - रांजा यदि कश्चित् । सुपुत्रः पृच्छति – 'अहो पितरहो को तुम्ह तारिह' - अहो पितरः को 'युष्मास्तारयिष्यति ?, उत्तरम् 'तुहिं' - स्वमेव । पुनः पृच्छति- 'मोहिं तर्हि के वृढाविहंति' - मम तर्हि के संवर्द्धयितारः ?, उत्तरम् 'अम्हेइ' - वयमेव । एवमन्या अपि हेतुकतुरुक्तय ऊयाः । एवं हेतुक पितः। ___ अथ केवलकर्म विवक्षायामु [प० २८-१ ] दाहियते । तच्च कर्म द्विविधमुक्तमनुक्तं च । तत्रोक्तस्य • कर्मणो लिङ्गार्थादयं विशेषो यदुक्तकर्मशक्तिकः क्रियासबन्धः प्रयुज्यते, 4 लिझार्थस्त्वव्यतिरिक्तः स एव । तद्यथा- 'अहो काह ए सुआरे वेटलि किएं रांध'शोः किमसौ सूपकारः कृतसि(शि)रोवेष्टनो राध्यति ?, 'भातु' – भक्तम् , ओदनं वा । 'काह पमन्त आछ' – किं पचन्नास्ते !, 'पुप' - अपूपान् । 'ए जोइ काह इंहां रांध' - इयं युवती(तिः) किमत्र राध्यति ? व्यञ्जनम् । 'ए कहार काह संपाडति' - एतौ काहारौ किमत्र संपादयतः, एतेकाहारा वा किमत्र संपादयन्ति ?, 'इंधणपाणि':- इन्धनोदकम् । 'काह : जवित आच्छ' - किं भुज्यमानमास्ते, 'काह जैविम'- किं भुज्यते, धिए सांकरे सेंट