Ukti Vyakti Prakarana

Author(s): Damodar Pandit
Publisher: Singhi Jain Shastra Shiksha Pith Mumbai

Page 146

कारिका २९.] . उक्ति वक्तिप्तकरणम् ।
उपस्थितं महत् पर्व वित्तं न्यायार्जितं च मे । पृष्टः कास्मै ददामीति पात्रायेत्युत्तरं वदेत् ॥ यस्मै यद्रोचते विप्रास्तेन तंत् कथ्यतामिह । इत्युक्त्वा वाञ्छितं तेभ्यो दत्तमक्षयमुच्यते ॥ यस्मै धारयते वित्तमात्तं संकल्पितं धृतम् । तस्मै तदखिलं दद्याद् ऋणशेषं न धारयेत् ॥ पात्रापात्रकथा देव-पितृकृत्ये विचार्यते। वित्ते सत्यर्थिने देयमिति मह्यं तु रोचते ॥ वृद्धी मातापितरौ भार्यापत्यादिसन्ततिदासा। [प० २९-२ ]
सजातिश्च दरिद्रः पोष्यास्तेभ्यः सदा देयम् ॥ प्रामणेभ्योऽत्र दीयते । गम्यतां विप्राः, ब्राह्मण्यै ग्रासाच्छादनं दीयते । काले क्षेत्रे च पात्राय सर्वखमपि न धर्तव्यम् । विप्रेभ्यः पशुरामः पृथ्वीमेव प्रादात् । गयायां पित्रे .पिण्डं सत्पुत्रः प्रदास्यते । एवमन्या अपि सपल्लवाः संप्रदानोक्तय ऊह्याः । इति संप्रदानोक्तिः ॥ छ ।
अथ केवलापादानविवक्षायामुदाहियते । यथा- 'काहां हु(हुं)त ए पुरुषु आ-कस्सादयं . पुरुष आगतः !, 'कनउज' - कन्यकुब्जात् । 'मीत काहां हुंत एतें काले' - सखे ! कुतस्त्वमिमता कालेन ! । 'ववहरेकरिं कांटी' – धनिककारायाः, व्यवहरककंटिकातो वा । 'कैसे तो तो छूटेसि' - कथं तस्या मुक्तोऽसि ?, 'मीतकर लइ देइ' – मित्राद् गृहीत्वा दत्त्वा च । दुर्जनाद् मीतस्य वरं ससर्पव्याघ्र वनम् , न तु ससर्पव्याघ्राद् वनाद् भीतस्य सदुर्जनग्रामवास। सखे! कुतोऽधीतवेदोऽसि !-देवशर्मोपाध्यायात् । ज्ञातरन्धनविधिः. 'कुतः!- उपाध्यायिन्याः । प्रासस्ते कुत आसीत् ?-द्विजवर्यगृहेभ्यः । चिरेण दृष्टान् शिष्यानाहूय गुरुः [५० ३०-१] पृच्छति-पुत्राः जानीथ कुतोऽधीतवेदा यूयम् !, उत्तरम् - युष्मत्तः । पुनः पृच्छति-कुतः तस्माकं सपुत्रदाराणामिदानी वृद्धावस्थानिवृत्तिः ।, उत्तरम् - अस्मत्तः ।. एवमन्या अपि लिङ्ग-संख्या-पुरुषभिन्ना अपादानोक्तय ऊह्याः । इत्यपादानोक्तिः ॥ ॥ .
अथाधिकरणविवक्षायामुदाहियते । तद्यथा• भूमौ मास्तिले तैलं तरुण्यां रूपसंपदः। • आधेयं सर्वमाधारे निराधारो न विद्यते ॥
कस्मिन् देवगणा नतु(नु ?) नित्यम् ?-खर्गे । कुत्र सदा गृहिणां स्थितिरिष्टा ?-गृहे । भर्मि! कत्र रतिस्तव नित्यम् ?-वयि । भः कुन सदैव मनो मे ?-मयि ।