Theories Of Parinama

Author(s): Indukala H Jhaveri
Publisher: Gujarat University

Page 49

Pariņāma in the Samkhya-karikā and its Commentaries
35
principles, are designated as vikaras or evolutes only. The Purusathe Subject, the twenty-fifth principle, is neither an evolute nor an evolvent as it is not caused by anything, nor does it become the cause of anything 13
!
The twenty-five principles are also classified as Vyakta (Manifest), Avyakta (Unmanifest) and Jña (the Subject). It is the knowledge of these three that liberates man from wordly misery. 14 Of these three, the Vyakta15 is stated to be caused, non-eternal, non-pervading, mobile (i.e. capable of movement in space),16 manifold, dependent, mergent,17 conjunct and subordinate. The Avyakta is the reverse of this.18 The Vyakta and Avyakta are similar19 in so far as both are possessed of the three Guņas, are indistinguish
सात्त्विक एकादशक: प्रवर्तते वैकृतादहकारात् ।
भूतादेस्तन्मात्रः स तामसस्तैजसादुभयम् ॥ Ska 25... 13 मूलप्रकृतिरविकृतिर्महदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त ।
षोडशकस्तु विकारो न प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः ॥ Skā. 3 14 तद्विपरीतः श्रेयान् व्यक्ताव्यक्तज्ञविज्ञानात् । Ska. 2 15 हेतुमदनित्यमव्यापि सक्रियमनेकमाश्रितं लिङ्गम् । __सावयवं परतन्त्र व्यक्तं विपरीतमव्यक्तम् ॥ Skā. 10 16 'सक्रियम्' – परिस्पन्दवत् । यथा हि बुद्ध्यादयः उपात्तमुपात्तं देहं त्यजन्ति
देहान्तरं चोपाददत, इति तेषां परिस्पन्दः । शरीरपृथिव्यादीनां च परिस्पन्दः प्रसिद्ध एव।' STK on Ska 10 'लिङ्ग' however is differently explained by Vacaspati as : यथा चैते बुद्धयादयः प्रधानस्य लिङ्ग तथोपरिष्टाद्वक्ष्यति । प्रधानं तु न प्रधानस्य लिङ्गम अनुमितिकारणम् । .... ...' i.e. STK on Ska. 10. Yuktidipika gives the same meaning, Jayamangala notes both the senses, viz. 'mergenti
and the mark leading to the inference of Pradhāna’. 18 Note that the reverse of 'सक्रियत्व' in the Avyakta is to be understood
in the sense of the absence of 'parispanda' only for "सदशपरिणाम is there cf. STK on Ska 10. निष्क्रियम् ... यद्यप्यव्यक्तस्यास्ति परिणाम
लक्षणा क्रिया तथापि परिस्पदो नास्ति । 19 त्रिगुणमविवेकि विषय: सामान्यमचेतनं प्रसवमि । ___ व्यक्तं, तथा प्रधानम्, तद्विपरीतस्तथा च पुमान् ॥ Skā 11.