Book Title: Tattvarthadhigam Sutram Part 05
Author(s): Rajshekharsuri, Dharmshekharvijay, Divyashekharvijay
Publisher: Arihant Aradhak Trust
View full book text
________________
૨૪.
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫ સૂત્ર-૧૪ સમાસ બહુવ્રીહિ છે જે કાશપ્રા નું વિશેષણ છે. એક પ્રદેશ છે આદિ જેમની તે એક પ્રદેશાદિ. તેમાં એકપ્રદેશાદિમાં. પુદ્ગલોનો અવગાહ એકાદિ આકાશ પ્રદેશોમાં ભજનીય(=વિકલ્પ કરવા યોગ્ય) છે. આ પ્રમાણે સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે.
અવયવાર્થને તો ભાગકાર પ્રવેશ ઇત્યાદિથી કહે છે. જેમાં અન્ય દ્રવ્યનો પ્રદેશ નથી તે અપ્રદેશ. અપ્રદેશ એટલે પરમાણુ. પરમાણુને પ્રદેશ ન હોય, કેમકે પરમાણુ પોતે જ પ્રદેશરૂપ છે. અપ્રદેશ પુદ્ગલરૂપ છે, કેમકે તે પૂરણ-ગલન ધર્મવાળો જ છે. સંખ્યાતપ્રદેશો ભેગા થઇને બનતા સમૂહવિશેષથી સંખ્યાતપ્રદેશવાળો સ્કંધ થાય છે. એ સ્કંધ પણ પુદ્ગલ છે. એ પ્રમાણે અસંખ્યાતપ્રદેશવાળા અને અનંતપ્રદેશવાળા સ્કંધો અંગે પણ કહેવું સમજવું, અર્થાત્ અસંખ્યાતપ્રદેશો ભેગા થઈને બનતા સમૂહવિશેષથી અસંખ્યપ્રદેશવાળો સ્કંધ થાય છે. અનંતપ્રદેશો ભેગા થઈને બનતા સમૂહવિશેષથી અનંતપ્રદેશવાળો સ્કંધ થાય છે. આ બંને પ્રકારના સ્કંધો પુદ્ગલરૂપ છે. તે સઘળા જ પુદ્ગલોનો અવગાહ એક વગેરે આકાશપ્રદેશમાં ભાજ્ય છે.
ધાતુઓના અનેક અર્થ થતા હોવાથી આ કહે છે- ભાજ્ય, વિભાષ્ય અને વિકષ્ણ એ બધા શબ્દોનો એક જ અર્થ છે. (વિભાષ્ય શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે છે-) વિશેષથી ભાષ્ય તે વિભાષ્ય. વિશેષથી એટલે અતિશયથી. ભાષ્ય એટલે કહેવા યોગ્ય=વ્યાખ્યાન કરવા યોગ્ય. પરમાણુ વગેરે' સ્વરૂપ જે અતિશય=વિશેષ તે અતિશયથી–વિશેષથી કહેવા યોગ્ય=વ્યાખ્યાન કરવા યોગ્ય હોય તે વિભાષ્ય, અર્થાત્ એક પરમાણુનો, કરણુકનો, સંખ્યાતપ્રદેશવાળા સ્કંધનો અવગાહ કેટલા પ્રદેશમાં હોય એમ વિશેષથી કહેવા યોગ્ય હોય તે વિભાષ્ય. કોઈ પદાર્થના ભેદો હોય(=ભેદો કહેવા યોગ્ય હોય) ત્યારે વિકલ્થ શબ્દનો પ્રયોગ થાય. જેમકે- ચણકનો અવગાહ એક પ્રદેશમાં કે બે પ્રદેશમાં
૧. વગેરે શબ્દથી સંખ્યાત પ્રદેશ સ્કંધ, અસંખ્યાત પ્રદેશ સ્કંધ વગેરે સમજવું.
