Book Title: Tattvarthadhigam Sutram Part 05
Author(s): Rajshekharsuri, Dharmshekharvijay, Divyashekharvijay
Publisher: Arihant Aradhak Trust
View full book text
________________
સૂત્ર-૩૭ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
૧૪૩ સંખ્યાથી કહેવાતા =ગણાતા) હોવાથી ગુણો કહેવાય છે. મુખ્યત્વે= સમાધ્યાયને રૂતિ ગુણ: આ પ્રમાણે ગુણ શબ્દનો શબ્દાર્થ હોવાથી અહીં સયેયતિથ્રિયા સમાધ્યાયમાનવીએવી વ્યુત્પત્તિ કરી છે. સંખ્યયાદિ એ સ્થળે આદિ શબ્દથી અસંખ્યય અને અનંતનું ગ્રહણ કરવું.)
ગુણો શક્તિના વિશેષ સ્વરૂપો છે, અર્થાત્ વિશિષ્ટ પ્રકારની શક્તિરૂપ છે. ગુણોના લક્ષણનેદ્રવ્યશ્રયા નિર્ગુણ ગુણ એ સૂત્રમાં કહીશું. પર્યાયના લક્ષણને કહે છે- ભાવાંતર અને સંજ્ઞાંતર પર્યાય છે. એક ભાવથી બીજો ભાવ તે ભાવાંતર. પર્યાયનું આ લક્ષણ સમભિરૂઢ નયના અભિપ્રાયથી છે. શકન, પૂર્ધારણ આદિ અર્થાતર પર્યાયરૂપ નથી. સંજ્ઞાવાચક ઇન્દ્ર વગેરે શબ્દ સંજ્ઞાંતર છે. પ્રશ્ન– આ પ્રમાણે ગુણ અને પર્યાયમાં શો ભેદ છે?
ઉત્તર–પરમાર્થથી કોઈ ભેદ નથી. ગુણ અને પર્યાય એ બંને દ્રવ્યના જ પરિણામવિશેષ છે. દ્રવ્યના પરિણામવિશેષથી બીજા કોઈ ગુણપર્યાયો નથી. ફેર આટલો જ છે કે દ્રવ્યના સહભાવી(=સદા દ્રવ્યની સાથે રહેનારા) ધર્મો ગુણ છે. દ્રવ્યના ક્રમભાવી(=ક્રમશઃ ઉત્પન્ન થનારા અને નાશ પામનારા) ધર્મો પર્યાય છે. આવી વ્યવસ્થા છે. અન્યથા એટલે કે દ્રવ્યના સહભાગી ગુણો છે અને ક્રમભાવી પર્યાયો છે એવી વ્યવસ્થા ન હોય તો આ ક્રમભાવી પરિણામ રૂપાદિ ગુણોનો જ છે એવો નિર્ણય થાય. [ક્રમભાવી પરિણામ( પર્યાય) દ્રવ્યનો જ છે ગુણનો નહિ.]
“તદ્રુમયમ ઈત્યાદિ વ્યવહાર-નિશ્ચય સ્વરૂપ તથા ગુણ શબ્દથી અભિધેય અને પર્યાય શબ્દથી અભિધેય તે ઉભય જે સામાન્ય રૂપ સ્થિર
૧. શ્રીસિદ્ધસેનગણિકૃત ટીકામાં અર્થાતરને પર્યાય રૂપ કહેલ છે. તેનો પાઠ આ પ્રમાણે છે
समभिरूढनयाभिप्रायेणेन्दन-शकन-पूरिणादयोऽर्थविशेषा रूपादयश्च भावान्तरा भावभेदाः संज्ञान्तराणां प्रवृत्तौ निमित्तभूताः संज्ञान्तरं चेन्द्र-शक-पुरन्दररूपादि, एवमर्थभेदाः संज्ञाभेदाश्च
गुणपर्याया निश्चीयन्ते । ૨. દ્રવ્ય ગુણ-પર્યાય રૂપ છે એ પ્રમાણે દ્રવ્ય અને ગુણ-પર્યાયોનો અભેદ નિશ્ચય છે. દ્રવ્યમાં
ગુણપર્યાયો છે એ પ્રમાણે દ્રવ્ય અને ગુણ-પર્યાયોનો ભેદ વ્યવહાર છે.
