Book Title: Tattvarthadhigam Sutram Part 05
Author(s): Rajshekharsuri, Dharmshekharvijay, Divyashekharvijay
Publisher: Arihant Aradhak Trust
View full book text
________________
૧૪૬ શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
સૂત્ર-૩૮ ભાષ્યાર્થ– કાળ અનંત સમય પ્રમાણ છે. તેમાં વર્તમાનકાળ ૧ (એક) જ સમય છે. ભૂતકાળ અને ભવિષ્યકાળ અનંત સમય પ્રમાણ છે. (૫-૩૯)
टीका- नैकोऽपरिणाम्येवेति सूत्रसमुदायार्थः । अवयवार्थं त्वाह-‘स चैषे'त्यादिना स इति प्रक्रान्तपरामर्शः, एष इत्यनन्तरसूत्रोक्तः, चशब्दोऽनुकर्षणे, कालः प्रस्तुतः, किमित्याह-अनन्तसमयो नियमत एव, 'तत्रे'त्यादि तत्रेति तस्मिन् काले एक एवापरासंपृक्तः वर्तमानसमयस्तत्प्रदेशः, अतीतानागतयोः पुनः (आनन्त्यमतीतानागतयोः) समययोरतीतादित्वेन न वर्तमानवत्(?वर्तमानत्वं) तद्भावेन अतीतादित्वविरोधात् तत्कार्याप्रसङ्गाच्च, अस्ति चान्येन स (?चानन्त्येन) व्यवहारः सिद्धेभ्योऽतीतसमयराशेरसंख्येयगुणत्वेनाभिधानादिति ॥५-३९॥
ટીકાર્થ કાળ એક નથી (અનંત સમય રૂપ છે) અને અપરિણામ જ છે. આ પ્રમાણે સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે. અવયવાર્થને તો વૈષ ઇત્યાદિથી કહે છે. એ પ્રમાણે પ્રસ્તુતનું(=કાળનું) આકર્ષણ છે. ષ: એટલે અનંતર સૂત્રમાં કહેલ. વ શબ્દ અનુકર્ષણમાં છે. કાળ પ્રસ્તુત છે. તે આ કાળ અવશ્ય જ અનંત સમય રૂપ છે. તે કાળમાં વર્તમાનમાં બીજા સમયની સાથે નહિ જોડાયેલ એક જ સમય છે. વર્તમાન સમય કાળનો પ્રદેશ છે.
અતીત અને અનાગત સમયોમાં અનંતપણું છે, અર્થાત્ અતીતઅનાગત સમયો અનંત છે. અતીત-અનાગત સમયોમાં અતીતત્વાદિ હોવાથી વર્તમાનત્વ નથી. તથા અતીત-અનાગત સમયોમાં વર્તમાનત્વભાવની સાથે અતીતવાદિનો વિરોધ છે, અર્થાત્ ભૂતકાળ ભવિષ્યકાળના સમયોને વર્તમાનકાળના સમયો માનવામાં આવે તો તે સમયો અતીત-અનાગત ન કહેવાય. તથા વર્તમાનકાળના કાર્યની સાથે અતીત-અનાગત કાળના સમયોનો પ્રસંગ સંબંધ થતો નથી. અતીતઅનાગત કાળના સમયો અનંત છે એ રીતે વ્યવહાર થાય છે. કેમ કે સિદ્ધોથી અતીત કાળના સમયોની રાશિ અસંખ્યગુણી કહી છે. સિદ્ધો
