Tattvarthadhigam Sutram Part 05

Author(s): Rajshekharsuri, Dharmshekharvijay, Divyashekharvijay
Publisher: Arihant Aradhak Trust

Page 169

સૂત્ર-૩૯ શ્રી તત્ત્વાથધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
૧૪૫ बलाकाप्रसवे गर्जितध्वनिवत्, पापविरतौ वा प्रबोधवत्, द्रव्यमिति तथा तस्य परिणतिहेतुतया द्रवणात्, तथा चागमः-'अद्धासमय'त्ति, एकग्रहणं सूत्रान्तरपरिग्रहार्थं, यथोक्तं-"कोऽयं भंते ! कालत्ति वुच्चइ?, गोअमा ! जीवा चेवे"त्यादि, एके इत्थमाचक्षते, अन्ये त्वन्यथेति, वर्तनादीनां सर्वत्र भावादिति ॥५-३८॥
ટીકાર્થ– ધર્માસ્તિકાયથી આરંભી જીવ સુધીની જ વસ્તુઓ દ્રવ્ય નથી. કિંતુ કાળ પણ દ્રવ્ય છે.) આ પ્રમાણે સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે. અવયવાર્થને તો એ વીવાર્યા ઈત્યાદિથી કહે છે- અન્ય નયવાદને પ્રધાન માનનારા બીજા આચાર્યો તો વિશેષથી કહે છે–પ્રગટ કરે છે. કેવી રીતે પ્રગટ કરે છે તે કહે છે- કાળ પણ દ્રવ્ય છે. સૂત્રમાં શબ્દ પ ( પણ) ના અર્થમાં છે. કાળ વિશિષ્ટ મર્યાદાથી નિયત કરાયેલો છે, અર્થાત્ અઢી દ્વીપ-સમુદ્રમાં જ રહેલો છે. કાળ મનુષ્ય વગેરેની બાલ્યાવસ્થાદિ પરિણામનું કારણ છે. જેમ કે બલાકાની(=બગલીની) પ્રસૂતિમાં ગર્જનાનો ધ્વનિ હેતુ છે. પાપની વિરતિ કરવામાં બોધ હેતુ છે.
દ્રવ્યમ' રૂતિ તે રીતે દ્રવ્યના પરિણામના હેતુ રૂપે દ્રવવાથી ગતિ કરવાથી કાળ દ્રવ્ય કહેવાય છે. આ વિશે આગમ આ પ્રમાણે છે- હે ભગવંત ! આ કાળ શું કહેવાય છે? ગૌતમ ! જીવો અને અજીવો એ જ કાળ કહેવાય છે. કેટલાકો આ પ્રમાણે (કાળ દ્રવ્ય છે એ પ્રમાણે) કહે છે. બીજાઓ બીજી રીતે (કાળ દ્રવ્ય નથી એ રીતે) કહે છે. કાળ દ્રવ્ય હોય કે ન હોય પણ કાળની સત્તા જરૂર છે. કારણ કે કાળના ઉપકાર એવા વર્તનાદિ બધા સ્થળે છે. (પ-૩૮) કાળનું વિશેષ સ્વરૂપસોડનત્તમય: I-રૂા સૂત્રાર્થ કાળ અનંત સમય પ્રમાણ છે. (પ-૩૯) भाष्यं- स चैष कालोऽनन्तसमयः । तत्रैक एव वर्तमानसमयः । अतीतानामत्तयोस्त्वानन्त्यम् ॥५-३९॥