Tattvarthadhigam Sutram Part 05

Author(s): Rajshekharsuri, Dharmshekharvijay, Divyashekharvijay
Publisher: Arihant Aradhak Trust

Page 143

સૂત્ર-૩૧ શ્રી તત્ત્વાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
૧૧૯ થયે છતે પ્રસ્તુત પર્યાયાસ્તિકનયના મતે એક વસ્તુમાં રહેલ સત્ત્વાદિ સદ્ભાવપર્યાયમાં, બે વસ્તુઓમાં રહેલ સદ્ભાવપર્યાયોમાં, ઘણી વસ્તુઓમાં રહેલ સદ્ભાવપર્યાયોમાં પર્યાયોની પ્રધાનતા રહે તે રીતે વિવક્ષિત એકદ્રવ્ય સત્ છે, બે દ્રવ્યો સત્ છે, બહુ દ્રવ્યો સત્ છે.
હવે (બીજી રીતે) એક સદ્ભાવપર્યાયમાં વિવલિત એક દ્રવ્ય, બે દ્રવ્યો કે ઘણાં દ્રવ્યો સત્ છે. એ પ્રમાણે બે સદ્ભાવપર્યાયોમાં અને બહુ સદ્ભાવપર્યાયોમાં પણ વિચારવું.
અથવા અવિશિષ્ટ( કોઈ વિશેષદ્રવ્યની વિવક્ષા વિના સામાન્યથી) દ્રવ્ય પદાર્થના એત્વ, દ્ધિત્વ અને બહુત્વ પર્યાયો છે. એત્વથી વિવક્ષિત હોય ત્યારે સત્ત ’ એવો પ્રયોગ થાય.કેમકે એકત્વથી વિવક્ષિત છે, એક સંખ્યારૂપે જ છે. (બે કે બહુ સંખ્યા રૂપે વિવક્ષિત નથી.) આત્મામાં (Uત્વ સિવાય) બીજા ધર્મો હોવા છતાં એ ધર્મોની વિવક્ષા કરી નથી.
બીજા અસદ્ભાગાને વિચારવા માટે કહે છે- સ્થિતિ આદિ પરપર્યાયો અને અતીત-અનાગતપર્યાયો અસદ્ભાવપર્યાયો છે. આવા પ્રકારના અસદ્ભાવપર્યાયની વિવેક્ષા હોય ત્યારે વિવક્ષિત કોઈ એક અસદ્ભાવપર્યાયમાં, વિવક્ષિત બે અસદ્ભાવપર્યાયોમાં, વિવક્ષિત ઘણા અસદ્ભાવપર્યાયોમાં એક દ્રવ્ય વગેરે પૂર્વવત્ સમજવું. અહીં વાક્યપ્રયોગ આ પ્રમાણે થાય- યાત્ નાત. કેમ કે પરપર્યાયોથી આત્મા નથી.
હવે અવક્તવ્યતાની વિચારણા માટે કહે છે- “તમય ર” રૂત્યતિ, તલ્ એવા શબ્દથી અતિક્રાંત(=હમણાં જ કહેલા) બે વિકલ્પોનો પરામર્શ જાણવો, અર્થાત્ સદ્ભાવ અને અસદ્ભાવ એ પર્યાયોના અહીં પરિગ્રહ કરવા માટે તત્ શબ્દ છે. અસ્તિત્વ-નાસ્તિત્વ રૂપ ઉભયપર્યાય છે. તે ઉભયપર્યાય સંબંધી આદેશથી વિવક્ષિત ધર્મતત્ત્વની તિ-નાસ્તિ એમ યુગપદ્ વિવક્ષા કરવાની હોય ત્યારે ઉક્ત પ્રકારની ભાવનાથી ૧. અધર્માસ્તિકાયનો સ્થિતિપર્યાય, આકાશની અવગાહ પર્યાય, પુદ્ગલના સ્પર્શ વગેરે
પર્યાયો, ધમસ્તિકાયના પરપર્યાયો છે.