Tattvarthadhigam Sutram Part 05

Author(s): Rajshekharsuri, Dharmshekharvijay, Divyashekharvijay
Publisher: Arihant Aradhak Trust

Page 134

૧૧૦
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
સૂત્ર-૩૧
સત્ત્વાદિનું જ્ઞાન અન્ય ગુણોના જ્ઞાન વિના ન થાય. આવું નિર્મળબુદ્ધિવાળાઓનું કથન છે. આ વિષયમાં અધિક કહેવાની જરૂર નથી.
આ જ વિષયને વિસ્તારથી કહેવા માટે કહે છે- ‘અર્પિત' હત્યાવિ, અર્પિત વ્યાવહારિક અને અનર્પિત વ્યાવહારિક. અર્પિત એટલે વિવક્ષિત, અર્થાત્ સાક્ષાત્ વાચક શબ્દોથી કહેલું. વ્યવહાર જેનું પ્રયોજન છે તે વ્યાવહારિક. અર્પિતા તત્ વ્યાવહારિ 7 એવો સમાસ છે. કોઇ સસ્તુ તેના વિશિષ્ટકથનથી વિવક્ષિત હોય તો તે વસ્તુ વ્યવહારને સાધે છે. જેમકે (ષિ ઞનય=) દહીં લઇ આવ એવી પ્રેરણામાં દહીં વ્યવહારને સાધે છે–દહીંની અપેક્ષાએ (દહીં લાવવું વગેરે) વ્યવહાર થાય છે.
બીજું જે અનર્પિત=અવિક્ષિત જ છે તે સાક્ષાત્ કલ્પનાથી જણાય છે. સાક્ષાત્ કલ્પનાથી જણાતું છતું તે વ્યવહાર માટે પ્રવૃત્ત થાય છે એમ કહે છે- અર્પિતવ્યાવહારિ વેત્યર્થ: આનો અક્ષરાર્થ પૂર્વની જેમ જાણવો. ચાર પ્રકારનું સત્
શાસ્ત્રની રહસ્યભૂત પ્રક્રિયાના સારને ચાર અનુયોગ દ્વારોથી જણાવવા માટે કહે છે- ‘તંત્ર સત્ત્વતુવિધમ્' ત્યાદ્રિ, તત્ર એવો પ્રયોગ વાક્યના આરંભ માટે છે. જેનું લક્ષણ (પ્રસ્તુત અધ્યાયના ૨૯મા સૂત્રમાં) કહ્યું છે તે સત્ આ(=હવે કહેવાશે તે) અનુયોગ દ્વારની પ્રરૂપણાથી ચાર પ્રકારનું છે. સત્તા ચાર પ્રકારનો ઉપદેશ આપવા માટે કહે છે- ‘તદ્યા’ ફત્યાવિ, તદ્યથા એ પદ ઉદાહરણનો પ્રારંભ કરવા માટે છે. તે આ પ્રમાણે છે— દ્રવ્યાસ્તિક, માતૃકાપદાસ્તિક, ઉત્પન્નાસ્તિક અને પર્યાયાસ્તિક. દ્રવ્યાસ્તિકનું વર્ણન
દ્રવ્યાક્તિમ્ હત્યાવિ, છે એવી જેની મતિ છે તે આસ્તિક. સત્ પ્રસ્તુત હોવાથી તેના સંબંધમાં દ્રવ્યાક્તિમ્ એમ નપુંસકલિંગમાં પ્રયોગ છે. દ્રવ્યમાં આસ્તિક(=દ્રવ્ય છે એવી જેની મતિ છે તે) દ્રવ્યાસ્તિક. અથવા આસ્તિક એટલે છે એવી મતિવાળું. એવી મતિવાળું શું છે ? પ્રતિપાદન નયસ્વરૂપ. કોનું પ્રતિપાદક છે ? અહીં પ્રતિપાદ્ય-પ્રતિપાદકરૂપ સંબંધ