________________
પછી પોતાનું ધ્યાન અન્ય બિનભૌતિક, બિનઆર્થિક પુરુષાર્થો તરફ વાળી દે એ હવે જરૂરી બન્યું છે. વિકાસને પૂર્ણવિરામ આપી દેવાનો આ નકારાત્મક અભિગમ છે એવું કદાચ કહેવાતા પ્રગતિવાદીઓ માનશે. હકીકતમાં તો આ વિકાસ ઉપરનો પૂર્ણવિરામ નથી. પણ વિકાસને ટકાઉ અને બિનહાનિકારક બનાવવાનો સવાઈ હકારાત્મક અભિગમ છે.
અત્યારે વિકાસનું જે સ્વરૂપ છે તે સંપૂર્ણપણે ભૌતિક સ્વરૂપ છે એટલે લોકો પોતાની જાતને ઉત્પાદક અને ઉપભોક્તાના સ્વરૂપમાં જ જોતા થયા છે. નર્યા માણસ તરીકેની પોતાની ઓળખાણ થવા માટે વિકાસને ગુણાત્મક સ્વરૂપ આપવું જરૂરી છે. ગુણાત્મક સ્વરૂપના વિકાસને ઝંખે તે ‘માનવ’. આવા માનવ બનવું તે સૌથી મોટી દુષ્કર સાધના છે એવું સોક્રેટિસ કહેતો હતો. તેણે કહ્યું છે : It is the most difficult consignment
of all.
વિકાસના ગુણાત્મક સ્વરૂપનો આવિર્ભાવ થશે એટલે ઉત્પાદન વૃદ્ધિના દરની કેવળ ભૌતિક દૃષ્ટિ નાશ પામશે. તેના સ્થાને એક નવી ગુણાત્મક દૃષ્ટિનો ઉઘાડ થશે. પછી વિકાસની વૃદ્ધિનો માત્ર દર નહીં જોવાય પણ એ વૃદ્ધિ કયા સ્વરૂપની કરવી ? કયા હેતુસર કરવી ? થયેલા વિકાસનો લાભ કોને અને કેટલો થવાનો છે ? તેની કેટલી કિંમત ચૂકવવી પડશે ? અને તે કેટલો ટકાઊ નીવડશે ? પ્રાણ, પ્રકૃતિ અને પર્યાવરણ ઉપર તેની શી અસર થશે ? આવા સર્વાંગીણ પ્રશ્નોને માનવીય મૂલ્યો અને સભ્યતાઓથી મૂલવવામાં સહાય થશે.
કામચલાઉ અખતરાઓનો સમય ઘણા કાળ પહેલા જ વીતી ગયો છે. હવે કામચલાઉ ઑલ્ટરેશનને બદલે એક ટકાઉ વિકાસ તરફની આગેકૂચ (વાસ્તવમાં પીછેહઠ) કરવાનો એલાર્મ કૉલ વાગી રહ્યો છે. રસ્તો ખોદાયેલો હોય ત્યારે રિપેર થાય ત્યાં સુધી કદાચ ડાઈવર્ઝનનો ઉપયોગ થઈ શકે પણ જ્યારે દિશા જ ઊંધી હોય ત્યારે રિવર્સ ગિયર સિવાય કોઈ સાચો ઉપાય હોઈ શકે નહીં.
૨૮
