________________
પૂછ્યું. ત્યારે માર્મિક જવાબ આપતાં તેમણે કહ્યું : ‘હું ક્યારનો એ વિચારું છું કે મને આટલી બધી ચીજવસ્તુઓ વગર ચાલી શકે છે ?’ આજે આવો પ્રતિભાવ કેટલા આપી શકે ?
જરૂરિયાતના જાળાના આ વિસ્તૃતીકરણ અને બ્રાન્ડલક્ષી સૂક્ષ્મીકરણે માનવને કદાચ વણમાગી સવલતો આપી દીધી હશે પણ જેટલી સવલતો અને સગવડો વધારે અપનાવાય તેટલો માનવી નિ:સત્ત્વ બને છે. સત્ત્વ ઘટતાં સહિષ્ણુતા ઘટે છે, જે સંફ્લેશ વધારીને માનવીને હેરાન કરી મૂકે છે.
માર્ક ટ્વેઈને ક્યાંક સિવિલાઈઝેશનની વ્યાખ્યા કરી છે. Civilization means, unlimited multiplication of unnecessary necessities. બિન જરૂરી જરૂરિયાતોનો અગણિત ગુણાકાર તે આજની સભ્યતા. વર્તમાન વિશ્વને નજર સામે રાખીને કરાયેલી આ વ્યાખ્યા છે.
ભૂતકાળમાં સૈકાઓ સુધી જેના વિના માણસને ચાલતું હતું તેવી અગણિત ચીજો આજે જરૂરી બની ગઈ છે. પૂર્વે વગર વસ્તુએ ઘણાં કાર્યો થતાં હતાં જે આજે વસ્તુ વગર શક્ય નથી. જૈનોના આગમશાસ્ત્રોમાં બતાવ્યું છે કે પૂર્વે મુનિઓ સમયની ભાળ મેળવવા પોતાના પડછાયાનો સહારો લેતા. પડછાયાની લંબાઈ પરથી નિયત સમયની ભાળ મેળવતા અને રાતે તારાઓની સ્થિતિ જોઈને સમયનો અંદાજ કાઢતા.
અંધારી રાત્રે પણ આકાશમાં રહેલા તારાઓની સ્થિતિના આધારે સમય ઓળખવાની, કૂકડાનું નિયત સમયે થતું કૂકરેકૂક સાંભળીને સવાર પડી ગયાની અને દિવસે સૂર્યના તડકામાં પડતી છાયાના માપ ઉપરથી સમય પરખવાની વર્ષો જૂની કળાઓનું નિકંદન એ દિવસે નીકળ્યું જ્યારે આ પૃથ્વી પર ઘડિયાળની શોધ થઈ. પહેલા વોલફ્લોક, પછી ટાવર ફ્લોક, પછી આગળ જતા રિસ્ટવોચ. આજે માનવીને ઘડિયાળ વગર એક દિવસ ચાલતું નથી.કેલ્કયુલેટર આવવાથી માણસની ગણિત વિદ્યા યંત્રાધીન બની. આજે દુકાનમાં વેપારીને અને પરીક્ષાખંડમાં વિદ્યાર્થીને કેલ્કયુલેટર વગર ચાલતું નથી. એક વાર મોબાઇલની ટેવ પડયા પછી માણસને મોબાઈલ વગર ગોઠતું નથી. વોશિંગ મશીન બગડી જતાં આજે મહિલાનો મૂડ બગડી જાય છે, લાઈટનો ફ્યુઝ જતાં માણસનો ફ્યુઝ ઊડી જાય છે, રવિવારે ટી.વી. બંધ થઈ જાય તો સમય પસાર થતો નથી, નળમાં પાણી
૬)
(૬
