________________
અતિશયો તો તીર્થંકરનામકર્મના રસોદયથી પ્રગટે ને ? અને એ રસોદય કેવળજ્ઞાન પ્રગટ્યા વિના થતો નથી. તેથી પ્રધાનતા જ્ઞાનની જ છે. ભગવાનના રૂપની કિંમત પણ જ્ઞાનના કારણે છે. રૂપ કરતાં પણ જ્ઞાનની પ્રધાનતા હોવાથી તો કાલીદાસ કવિનો જન્મ થયો. એક વાર એક રાજકુમારીએ મંત્રીનું અપમાન કર્યું. તે વખતે મંત્રીએ બદલો લેવાની ગાંઠ વાળી. રાજાએ અવસરે મંત્રીને રાજકુમારી માટે રાજકુમાર શોધી લાવવા કહ્યું. મંત્રીએ તક જોઈને એક રૂપવાન ભરવાડને શણગારીને તેમ જ મૌન રાખવાનું શિખવાડીને રાજકુમારીના વર તરીકે લાવવાનું કામ કર્યું. રાજાએ મંત્રીના વિશ્વાસે રાજકુમારીને પરણાવી. રાત્રિએ બે ભેગા થયા. રાજકુમારીએ પૂછ્યું કે - ‘અસ્તિ ઋષિર્ વાગવિશેષ: ?' (તમારી પાસે વાણીની વિશેષતા છે ?) ત્યારે પેલો ભરવાડ કશું બોલી ન શક્યો. આથી રાજકુમારીએ તેને લાત મારીને કાઢી મૂક્યો અને કહ્યું કે ‘તમારી પાસે વચનની વિશેષતા આવે ત્યારે આવજો.' રાજકુમારીને વિદ્વત્તા વગરના રૂપથી કામ ન હતું. પેલા ભરવાડને આ અપમાન બહુ લાગી આવ્યું. તેથી તે કાળીમાતાના મંદિરમાં ગયો અને તલવાર લઈને માથું કાપવા તૈયાર થયો. કાળીમાતાને કહ્યું કે ‘મને સરસ્વતીનું વરદાન આપ નહિ તો આ માથું કાપું છું. કારણ કે આ વિદ્વત્તા વગરનું જીવન નકામું છે.' કાળીમાતાને એમ થયું કે ‘આ તો મરી જશે...' આથી તેનું સત્ત્વ અને ભક્તિ જોઈને તેને સરસ્વતીનું દાન આપ્યું. આથી તે કાળીદાસ કહેવાય છે. સરસ્વતી સિદ્ધ થયા પછી પાછા રાજકુમારી પાસે ગયા. ફરી રાજકુમારીએ પૂછ્યું કે “અસ્તિ ઋષિટ્ વવિશેષ: ?' ત્યારે કાળીદાસે ‘અસ્તિ’ ઉપર કુમારસંભવ નામનું કાવ્ય રચ્યું. વષર્ ઉપરથી મેઘદૂત અને વન્ ઉપરથી રઘુવંશ કાવ્યની રચના કરી. જે રાજકુમારી કાલે લાત મારવા તૈયાર થયેલી તે આજે પગમાં પડી. આ પ્રભાવ જ્ઞાનનો કે
२०
રૂપનો ? રાજકુમારી સારી કે આપણે સારા ? જ્ઞાનની મહત્તા નહિ સમજાય ત્યાં સુધી ગુરુભક્તિ કરવાની પાત્રતા નહિ આવે.
-
આપણે સંસારમાં દુ:ખનો અનુભવ કરવા છતાં ય જો ધર્મ કરી શકતા ન હોઈએ તો તેમાં આપણી વિષયતૃષ્ણા કામ કરી રહી છે. આજે આપણે ધર્મ કરતા નથી તેનું કારણ શું માનીએ ? કર્મ નડે છે – એમ ને ? શાસ્ત્રકારો કહે છે કે કર્મ નથી નડતું, પરંતુ આપણી વિષયો પ્રત્યેની તૃષ્ણા નડે છે. આપણે આપણી અશક્તિને આગળ કરીએ, શાસ્ત્રકારો કહે છે અશક્તિ નહિ, આસક્તિ નડે છે. આસક્તિ કહો કે વિષયની તૃષ્ણા કહો : બંન્ને એક જ છે. અશક્તિને દૂર કરવા માટે ધર્મ નથી, આસક્તિને દૂર કરવા માટે ધર્મ છે.
સ॰ મન એવું હરામખોર છે કે માનતું નથી.
-
મનને અમારી આગળ હરામખોર કહેવાનું કામ સહેલું છે. પરંતુ તમે જાતે મનને હરામખોર માનતા નથી. અનાદિના સંસ્કાર છે – એની ના નહિ, પણ આ સંસ્કાર ટાળવા હશે તો મન સામે જોવાનું અને મનનું સાંભળવાનું કે માનવાનું બંધ કરવું પડશે. આપણા આ સંસારપરિભ્રમણનું કોઈ કારણ હોય તો તે આપણું મન છે. આવું સમજાયા પછી મનને ગમે તેમ ફરવા દઈએ - એ કેમ ચાલે ? આપણા મનને કાબૂમાં રાખવા માટે જ આ દેવગુરુ આદિની ભક્તિ છે. દેવની ભક્તિ પછી ગુરુની ભક્તિ આપણે શરૂ કરી છે. ગુરુની ભક્તિ એટલા માટે કરવાની છે કે ગુરુ આપણા અજ્ઞાનને દૂર કરે છે. ત્યાર બાદ જણાવે છે કે ગુરુ આપણને આગમના અર્થનું જ્ઞાન આપે છે. બીજું જ્ઞાન ગમે ત્યાંથી મળી રહે, આગમનું જ્ઞાન ગુરુ વિના નથી મળતું. આ તો ગુરુ પાસે જઈને પણ વિકથા કરવા બેસે.
૨૧
