________________
નથી, કે જે ગુણીના સંગથી ન મળે. અભીષ્ટ તેને કહેવાય કે જે દરેક રીતે ઇચ્છવાયોગ્ય હોય. આવી કોઈ વસ્તુ હોય તો તે એક મોક્ષ જ છે અને મોક્ષના કારણભૂત સાધુપણું છે. (૧૬-૨૦) પાંચ ઈન્દ્રિયનું દમન :
आत्मानं कुपथेन निर्गमयितुं यः शूकलाश्वायते, कृत्याकृत्यविवेकजीवितहतौ यः कृष्णसीयते । य: पुण्यद्रमखण्डखण्डनविधी स्फूर्जत्कुठारायते, तं लुप्तव्रतमुद्रमिन्द्रियगणं जित्वा शुभंयुभव ।।६९।।
મોક્ષે જવા માટેના સોળમા (સોળથી વીસ) ઉપાય તરીકે પાંચ ઇન્દ્રિયનું દમન જણાવ્યું છે. પરિપૂર્ણ ઈન્દ્રિયો પુણ્યથી મળે છે તેની ના નથી પરંતુ તેનો ઉપયોગ પુણ્ય ભોગવવા માટે નથી કરવાનો, પુણ્ય પૂરું કરવા માટે, પુણ્ય છોડી દેવા માટે કરવો છે. પુણ્યથી મળેલી સામગ્રી પુણ્ય છોડવા માટે જ મળી છે, પુણ્ય ભોગવવા માટે નહિ. શ્રી ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં પણ ‘વર ને મળ્યા હૂંતો' આ ગાથાથી જણાવ્યું છે કે મારા આત્માનું મારી ઇન્દ્રિયોનું દમન મારે સંયમ અને તપ વડે કરી લેવું છે. જો અત્યારે મારી ઈચ્છાથી આ દમન નહિ કરું તો ભવાંતરમાં પરાધીનપણે વધબંધનાદિથી મારું દમન થવાનું જ છે. પાંચ પ્રકારની ઈન્દ્રિયોમાંથી એક ચક્ષુ અને રસન આ બે ઇન્દ્રિયોનો ભોગવટો વધારે વાર થતો હોય છે. બાકીની ઇન્દ્રિયોનો ભોગ ઓછો હોય છે. આથી જ સાધુપણામાં સાધુ-સાધ્વીને ભતિ સામે મોટું રાખીને બેસવાનું જણાવ્યું છે, તેમ જ અરસ-નીરસ આહાર લેવાનું જણાવ્યું છે. અરસ એટલે જેમાંથી ઘી-તેલનું ટીપું ન પડે અને નીરસ એટલે સ્વાદ વગરનું. આવો આહાર લેવાથી રસના કાબૂમાં રહે. આપણી આંખો જ્યાં
ત્યાં મંડાય નહિ તે માટે ભીંત સામે મોટું રાખીને બેસવાનું. દેરાસરમાં લોકોનાં વસ્ત્રો, પૂજાની સામગ્રી વગેરે જોયા કરવું આ ઇન્દ્રિયોનું દમન નથી. દેરાસરમાં પરમાત્મા સામે અને વ્યાખ્યાનમાં ગુર સામે જ દષ્ટિ જોઈએ. આ તો વ્યાખ્યાનમાં આવીને પણ કોણ આવ્યું, કોણ ગયું, સાધુ-સાધ્વી શું કરે છે... એ બધું જોયા કરે એવાઓ ઈન્દ્રિયોનું દમન શું કરવાના ? આપણી ઈન્દ્રિયો જો બેકાબૂ હોય તો તે આપણા આત્માને દુર્ગતિમાં લઈ જવા માટે તોફાની ઘોડા જેવી છે. જેમ તોફાની ઘોડો અત્યંત ચપળ હોય છે અને પોતાના અસવારને ઉન્માર્ગે લઈ જાય તેમ આ ઇન્દ્રિયો આપણા આત્માને ઉન્માર્ગે લઈ જાય છે. ઈન્દ્રિયોનું દમન કરવા માટે તપ બતાવ્યો છે. જે તપ શરૂ કર્યો તે છોડવો નથી. જેણે ઉપધાન કર્યા હોય, ઉપવાસના પારણે આયંબિલ કરી શકે તે કાયમ માટે એકાસણાં ન કરી શકે ? જો હવે ખાવાપીવામાં કે હરવા-ફરવામાં ઈન્દ્રિયોનો ઉપયોગ કરીશું તો પાછી બેકાબૂ બનેલી ઈન્દ્રિયો આપણને ઘસડીને દુર્ગતિમાં લઈ જશે. આ સુડતાળીસ દિવસ ઈન્દ્રિયોના દમનનો અભ્યાસ પાડયો છે તે છોડી દેવો છે ? પુણ્યથી મળેલી સામગ્રી આપણે છૂટથી વાપરવા માંડ્યા ત્યારથી આપણું જીવન બગાડ્યું. નાનપણનો અભ્યાસ ટકાવી રાખ્યો હોત તો ઈન્દ્રિયો બેકાબૂ ન બનત. ઈન્દ્રિયોરૂપી ઘોડાને કાબૂમાં રાખવા માટે સંયમ અને તપ : આ બે લગામ બતાવી છે. તમારા માટે ઘરમાંથી બહાર રખડવા માટે ન જવું તેનું નામ સંયમ અને ઘરમાં બેસીને જેલસી ન કરવા તેનું નામ તપ.
આ સંસારમાં આપણને જે કાંઈ સુખનો કે દુ:ખનો અનુભવ થાય છે તે ઈન્દ્રિય દ્વારા જ થાય છે. આપણને જે કાંઈ દુ:ખ પડે છે તે વસ્તુતઃ શરીરને જ પડે છે, આત્માને એમાં કાંઈ દુઃખ પડતું જ નથી. છતાં આત્મા એમાં દુઃખી થાય છે. એ જ રીતે સંસારમાં જે વિષયોનું સુખ મળે છે તે
